hgÖzetİm ve gÖzetİmİn toplumsal meŞruİyetİ Üzerİne … · gözetim ve gözetimin...

Gözetim ve Gözetimin Toplumsal Meşruiyeti Üzerine Bir İnceleme 2033

HGÖZETİM VE GÖZETİMİN

TOPLUMSAL MEŞRUİYETİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Arş. Gör. Gülçin DEMİRCAN*

Öz

Geleneksel toplumdan günümüz modern toplumuna hayatın içinde hep var olan gözetim, toplumsal yaşamın bilgisini edinme yollarından biridir. Gözetim yoluyla elde edilen enformasyon, toplumu disiplin ve denetim altında tutmaya yardımcı olduğundan iktidarlar için oldukça önem taşımaktadır.

Gözetimin disiplin altına alma dışında koruma ve hayatı kolaylaştırma işlev-leri de vardır. Bu işlevler, toplum için gözetim araçlarını vazgeçilmez bir hale getir-miştir. Günümüzde sosyal medya, e-Devlet uygulamaları, kredi kartları olmaksızın bir hayat düşünülememekte, kişiler sanal dünyada bir araya gelerek “sanal cemaat-leri” oluşturmaktadır. Gözetimin içselleştirilerek meşruiyet kazanmasının nedenle-rinden biri budur. Gözetim toplumunda, bireyler sosyal medya yoluyla iktidara kişisel bilgilerini kendiliğinden ve sistematik bir şekilde vermektedir.

Bireyler güvenli bir ortamda yaşamak istedikleri için devletin gözetlemesi gerektiğine inanmaktadırlar. Bu da gözetimin meşru görülmesinin bir diğer nede-nidir. Bu yüzden kişiler çoğu zaman güvenlik gerekçesi ile yapılan gözetimi destek-leyerek bu amaçla çıkarılan düzenlemelerin meşruiyetine inanmaktadır. Nitekim Thomas Hobbes’un betimlediği korku atmosferini akla getiren 11 Eylül 2001 terör saldırısı nedeniyle yapılan düzenlemeler, güvenlik amacıyla özellikle batılı devlet-lerde gözetimin arttığını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Gözetim, gözetim toplumu, modern toplum, Panoptikon, toplumsal meşruiyet

A STUDY ON SURVEILLANCE AND SOCIAL LEGITIMACY OF SURVEILLANCE

Abstract

From traditional society to contemporary modern society, surveillance, which is always present in life, is one of the ways of acquiring knowledge of social life. The

H Hakem incelemesinden geçmiştir. * İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Anayasa Hukuku Anabilim Dalı (e-posta:

[email protected]) ORCID: 0000-0002-6528-3756 (Makalenin Geliş Tarihi: 15.08.2018) (Makalenin Hakemlere Gönderim Tarihleri: 16.08.2018-16.08.2018/Makale Kabul Tarihleri: 07.09.2018-23.11.2018)

D.E.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof. Dr. Durmuş TEZCAN’a Armağan, C.21, Özel S., 2019, s. 2033-2062

2034 Arş. Gör. Gülçin DEMİRCAN

information obtained through surveillance is of great importance to the government since it helps to keep the society under discipline and control.

Surveillance also includes protection and facilitation functions as well as discipline. These functions have made surveillance tools indispensable for society. Nowadays, people can not imagine a life without social media, e-government applications, credit cards and people come together in virtual world to create “virtual communities”. This is one of the reasons why the surveillance becomes internalized and gains legitimacy. In the surveillance society, individuals automatically give systematic information about themselves to the authorities through social media.

Individuals believe that the state should watch them because they want to live in a safe environment. This is another reason why surveillance is legitimate for society. People often believe in the legitimacy of regulations that have been created for this purpose by supporting oversight with security reasons. As a matter of fact, regulations made due to the terrorist attack in September 11, 2001 which reminds horror atmosphere created by Thomas Hobbes exemplifies, shows that surveillance is increasing for security purposes especially in the western states.

Keywords

Surveillance, surveillance society, modern society, Panopticon, social legitimacy


GİRİŞ

Bugün herhangi bir özel sağlık kuruluşunun kapısından girip danışmaya meramınızı anlattığınızda ilk olarak elinizi avuç izini alan makineye doğru uzatmanız istenir. Sağlığa ulaşmak adına bu küçük prosedürü çok da sorgula-maz, elinizi makineye uzatır ve gözetim dünyasının küçük araçlarından biriyle el sıkışırsınız. Bu gözetimin sıradanlaştığı ve gözetlenmeye karşı örtülü bir rızanın oluştuğu günümüzde binlerce karşılaşmadan bir tanesidir.

Birbirimizi gözetlememiz birlikte yaşamamız ile başlasa da, gözetim tek-nolojilerinin gelişmesi ve gözetleme araçlarının sayılarının artması ile gözetleme ve gözetlenme imkânları bugün yaşamın her alanını kuşatmış durumda. Klasikleşmiş distopyalar ve pek çok film senaryosu gözetimin gelebileceği en karanlık hali betimleyerek gözetlenmeye yönelik korkuyu pekiştirebilir. Ancak bu korku, gözetim işlevini yerine getiren araçların sıklıkla kullanılmasına engel olmamaktadır.

Gözetim teknolojileri ile elde edilen veriler, iktidarlara toplumsal yaşamın bilgisini edinme imkânını sağlarken bir yandan da toplumu disiplin altında tut-manın altın anahtarını onlara verir. Ancak bu noktadan hareketle gözetlemenin öznesinin yalnızca iktidar olarak ortaya çıkabileceği ve gözetlemenin salt kontrol etme işlevinin olduğu sonucuna varılmamalıdır. Elbette iktidarlar en büyük gözetleyici olarak en çok bilgiye ulaşabilen özne konumundadır. Bu anlamda iktidarın gözü disiplin ve denetim işlevini yerine getirmek maksatlı olarak sürekli toplumun üzerindedir. Ancak gözetime sırf bu bakış açısıyla yaklaşmak gözetim araçlarının bu denli hayatın içine girmesinin ve bu yönde yapılan hak ve özgürlükleri kısıtlayıcı yasal düzenlemelerin nasıl meşrulaştı-ğının analizini yapmak bakımından yetersiz kalabilir.

Modern toplumun özgürleşmesi beklenen bireylerinin iktidarların göz hapsine girmesini sağlayan gözetim pratiklerinin neden toplumsal kontrol için önemli olduğunu anlamak adına, çalışmada öncelikle gözetim ve gözetim top-lumu kavramları ile ilgili temel bazı bilgiler verilecektir. Gözetimin modern toplum öncesindeki anlamına bakılacak ve gözetimin içselleştirilmesine yar-dımcı olan dinin bu anlamdaki yerinden bahsedilecektir. Başka bir başlıkta modernlik ve gözetim ele alınacak, modernliğin gözetim pratiklerinin ilhamı haline gelmiş Jeremy Bentham’ın Panoptikon’u, iktidarların gözünün onların gücü olması, gözetimin kapitalizm ve küreselleşme ile ilgisi incelenecektir. Modernliğin günümüzdeki sürecine tekabül eden gözetim toplumu ile ilgili bölümde ise gözetimin iktidarların ve herkesin herkesi gözetlediği bir duruma gelmesini sağlayan internet teknolojisi ve bu teknolojinin bir araya getirdiği, aynı değerleri paylaşan insanların oluşturduğu sanal cemaatler ele alınacaktır. Bir diğer başlıkta ise iktidarlarca gözetimin meşrulaştırma yöntemlerinden en önemlisi olan güvenlik söylemi incelenecek, Thomas Hobbes’un devletin varlık sebebi olarak gördüğü güvenlik bu bakış açısıyla ele alınacak ve 11 Eylül 2001 terör saldırısı bu durumu örneklemesi bakımından incelenecektir. Son olarak da


toplumun gözetlemeye ve gözetlenmeye gönüllü olup olmadığı sorusu sorularak cevabı aranmaya çalışılacaktır.

I. GÖZETİM VE GÖZETİM TOPLUMU

A. Genel Hatlarıyla Gözetim

1. Gözetim Kavramı, Gözetimin Öznesi ve İki Farklı Yüzü

Tabiatın bilgisini algılamanın en önemli duyu aracı olarak görülen göz1, tarih içinde çeşitli alanlarda simgesel olarak varlık kazanmış2 ve görme kabili-yeti bu şekilde yüceltilmiştir3. Görmeye bilgiye ve güce ulaşmak bakımından atfedilen bu kıymeti idrak etmek gözetlemenin toplumsal kontrolü sağlamak amaçlı kullanılan araçlar arasında oynadığı önemli rolü anlayabilmek adına önemlidir.

Görme ile birlikte kişi kendisinin de dâhil olduğu4 çevreyi keşfeder. Kişiler görme duyusu ile nesnel gerçekliğin alanını çizer; bu da egemenliğin, bilginin, gücün ve iktidarın temeli olması vesilesiyle onlara üstünlük sağlar5. Elbette görme duyusu ile toplanan enformasyon tek başına olayları ya da olguları yorumlamak için yeterli değildir. Bunların yorumlanması ve toplanan kesitlerin arasında neden sonuç ilişkisi kurularak bilgiye dönüşmesi halinde söz konusu üstünlüklerin sağlanması bakımından gözetimin bir faydası olacaktır. Ancak te-mel olarak denilebilir ki, insan bilmek ister ve bilmek gözlemlemeye dayalıdır6.

En basit haliyle bir kişinin ya da grubun hareketlerini yakından takip etme, izleme olarak tanımlayabileceğimiz gözetim, modern toplumun gelişen teknolo-jisi ile bambaşka bir boyuta ulaşmıştır. Modern toplumun içinde bulunduğumuz dönemine ait bir tanım verecek olursak gözetim ya da gözetleme; kişilerin siste-matik bir şekilde izlenerek7 haklarında veri toplanması ve bu verilerin işlenip bir araya getirilmesiyle bilgi elde edilmesi süreci olarak belirtebileceğimiz8, top-lumsal yaşamın gereklerinin ortaya çıkardığı bir davranış şeklidir9.

1 Berger, John: Görme Biçimleri, çev. Yurdanur Salman, Metis Yayınları, İstanbul, 2011, s. 7. 2 Stolleis, Michael: Yasanın Gözü, çev. Arif Çağlar, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2010, s. 7, 17. 3 “Örneğin, Platon’un felsefesinde geçen idea kavramı, görme anlamına gelen “eido” fiilinden

türemiştir.” Dolgun, Uğur: Şeffaf Hapishane Yahut Gözetim Toplumu, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2008, (Şeffaf Hapishane), s. 34.

4 Çoban, Barış: “Yeni Panoptikon Gözün İktidarı ve Facebook”, Yeditepe Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, (Yeni Panoptikon), Sayı: 10, 2009, ss. 1-2.

5 Dolgun, Şeffaf Hapishane, ss. 30-32. 6 Tosun, Cengiz Mert: “Gözetleyenin Hukuku”, Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 19,

2015 Bahar, s. 224. 7 Dolgun, Şeffaf Hapishane, s. 25. 8 Lyon, David: Gündelik Hayatı Kontrol Etmek- Gözetlenen Toplum, çev. Gözde Soykan,

Kalkadeon Yayıncılık, İstanbul, 2006, s. 13. 9 Karakehya, Hakan/Kamer Usluadam, Asena: “Neden Gözetl(en)iyoruz?”, Anadolu

Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof. Dr. Akar Öcal Armağanı, 2016, s. 188.


İktidar sahibi olma ve bu iktidarı koruma perspektifinden baktığımızda, gözetim yalnızca bilgi edinme amacına değil, disipline etme amacına da hizmet eder10. İktidar güçlerince şekillendirilen toplumsal düzenin devamı için normlar konulmuş ve bu normlara uyulması için bir takım mekanizmalar oluşturulmuş-tur11. Bu mekanizmalardan biri de gözetimdir.

Giddens, gözetimin birbiri ile iç içe geçmiş iki farklı anlamı olduğunu belirtmiş ve gözetimi, iktidar üreten faktörlerden biri olarak ele almıştır. Buna göre gözetimin ilk anlamı, bireylerin eylemlerini yönetmek için haklarında şifre-lenmiş bilgi toplanması ve bu bilginin depolanmasıdır. Bu depolama modern toplum öncesinde ve şimdi yazı ile mümkün olabilmektedir. Modern toplumda ise diskler, plaklar gibi araçlar bu depolama işlemini gerçekleştirmektedir. Modern toplumun gözetim ile ilgili olarak günümüz sürecini ifade eden gözetim toplumunda ise, depolama işlevini yerine getiren “bulut teknolojileri” vardır. Gözetim çok daha kolay, mahremiyetin sınırları çok daha belirsizdir. Giddens’a göre gözetimin ikinci anlamı ise, bireylerin kendilerinin üzerinde otorite kuran diğer bireyler tarafından doğrudan izlenmesidir12.

Gözetimin tanımına yer vermeden önce görme duyusuna atfedilen anlam ile ilgili açıklamalar yapılmasının nedeni, gözetlemeyi tanımlama ile birlikte gözetleyenin yalnızca iktidar, hatta daha da özelleştirirsek devlet iktidarı olabi-leceği gibi bir algı yaratmama isteğidir13. Toplumsal kontrolü sağlamak için ikti-dar güçlerinin devamlı bir gözetleme faaliyeti olsa da, Tosun’un da belirttiği gibi bizler de komşularımızın ne yaptığını, sevdiğimiz sanatçıların özel yaşamlarını, ne giydiklerini, ilişkilerini merak eder ve onları gözlemleriz14. Bugün neredeyse tüm insanlar ceplerindeki akıllı telefonlarla ciddi birer gözetleyicidir ve kişisel dünyaları ile ilgili sürekli paylaşımlarıyla iktidara yeterli malzemeyi kendi elle-riyle veren birer gözetleme nesnesidirler15.

10 Karakehya/Usluadam, s. 192. 11 Topuzkanamış, Engin: Hukuk ve Disiplin: Modern Topluma Hukuka Uymanın Dayanakları,

XII Levha Yayıncılık, 2. Baskı, İstanbul, 2014, s. 76. 12 Giddens, Anthony: Ulus Devlet ve Şiddet, çev. Cumhur Atay, Kalkedeon Yayınları, 2. Baskı,

İstanbul, 2008, (Ulus Devlet), ss. 24-26. Giddens ayrıca medeni, politik ve ekonomik haklar kategorileriyle aralarında bağlantı kurarak gözetimi, polislik, devletin idari gücünün tepkisel izlemesi, üretim “yönetimi” şeklindeki gözetim halinde türlere ayırmıştır. Giddens, Ulus Devlet, s. 271.

13 Burada bu vurgunun yapılmasının sebebi, her zaman iktidar denildiğinde akla ilk gelen devlet iktidarı olsa da, Topuzkanamış’ın da belirttiği gibi modern toplumda kapitalizmin de toplumun denetiminin sağlanması noktasında, iktisadi iktidarlar ürettiğini belirtmektir. Topuzkanamış, s. 4. Ayrıca bkz. Foucault, Michel: İktidarın Gözü, çev. Işık Ergüden, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2003, s. 175.

14 Tosun, s. 224. 15 Karakehya/Usluadam, ss. 187-188. Karadoğan İsmayılov, Ebru/Sunal, Gözde “Gözetle-

nen ve Gözetleyen Bir Toplumda, Beden ve Mahremiyet İlişkisi: Facebook Örneği”, Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, Sayı: 18, Aralık 2012, s. 30.


Gözetim pratiklerini iktidarın gücü açısından merkeze alan Orwell’ın 1984’ü16, izleme hususunun denetim açısından ne kadar uç bir noktaya gelebile-ceğini yansıtmıştır. Geldiği noktada gözetim toplumu olarak ifade ettiğimiz süreçte, Orwell’ın 1984’ü çoğu kez toplumsal denetimi sağlama amacıyla kişile-rin özgürlüklerinin kısıtlanmasında gözlemlense de, gözetleme ve getirilerini salt bu olumsuz yönüyle ele almamak gerekmektedir. Zira bu şekilde anlaşıldı-ğında bugün gelinen süreçte gözetimin nasıl bu kadar meşrulaştığı, kişilerin gözetim araçlarına karşı neden yeterince direnç göstermediği ve hatta bu amaçla yapılan yasal düzenlemeleri çoğu zaman memnuniyetle karşıladığı belirsiz kala-bilir. Lyon bu durumu gözetlemenin iki yüzü olduğunu belirterek ele almıştır. Bu iki yüzün birini koruma, diğerini ise kontrol oluşturur. Örneğin bir çocuğa salt ona zarar gelmesini engellemek adına başkasından göz kulak olmasını iste-mek gözetimin koruma yönünü, aynı çocuğu sırf istenmeyen hareketler sergi-lememesi adına gözetlemek gözetimin kontrol yüzünü oluşturmaktadır17.

Kimlik numaraları, e-posta adresleri, bilgisayarlar, cep telefonları, kredi kartları gibi araçlar sağlık alanından haberleşmeye kadar yaşamı kolaylaştıran sayısız imkân sağlamaktadır. Ancak bu ilerlemeler aynı zamanda gözetleme araçları haline gelmiştir18. Gözetimin ilk anlamı yani koruma, çoğu zaman kontrolün, yasaklamanın mazereti haline gelir. Ancak bu durum gözetlemeye yarayan teknolojilerin tamamen kötücül ve işe yaramaz olduğu anlamına gel-mez.

Karakehya ve Usluadam’a göre, kamusal alanda gözetleme gereksiz değil-dir zira modern devletin güven ve refahı sağlayabilmesi, herkese bir numara verilmesi, bireylerin kayıt altına alınması, güvenlik amacıyla bazı doğrudan ve dolaylı gözetim faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi sayesinde olur19. Gözetimi bu iki yönüyle ele almak devletin güvenlik amaçlı gözetim teknolojilerine özgürlü-ğümüzden feragat etme pahasına neden rıza gösterdiğimizi açıklayabilmektedir.

2. Gözetim Yalnızca Modern Topluma mı Özgüdür?

Gözetleyenin yalnızca iktidar olmadığını belirttikten sonra gözetlemenin yalnızca içinde bulunduğumuz toplum yapısına ve çağa ait olmadığını belirterek 16 Romanda, insanları sürekli gözetleyip baskı ve denetim altında tutan “Büyük Birader” adında

merkezi bir güç bulunmaktadır. Bu güç sürekli denetimi sağlanmak için “tele ekran” adlı bir teknolojiyi kullanmaktadır. Eser gözetim ile ilgili çalışmalarda sürekli yer bulurken kimileri bunun çoktan çürütülmüş bir distopya olduğunu kimileri ise içinde yaşadığımız gözetim toplumunun bir tahmini olduğunu düşünmektedir. Bkz. Orwell, George: Bin Dokuz Yüz Seksen Dört, çev. Celal Üster, Can Yayınları, 57. Baskı, İstanbul, 2016.

17 Lyon, s. 14. 18 Lyon, s. 15; Kesim Güven, Sevgi: “Elektronik Gözetim Aracı Olarak İnternet”, Türkiye’de

İnternet Konferansı Bildirileri, TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, 21-23 Aralık 2006, (Elektronik Gözetim), ss. 5-14.

19 Karakehya/Kamer Usluadam, s. 196; Kesim Güven, Sevgi: Gözetim Toplumu ve Toplumsal Meşruiyet, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2007, (Meşruiyet), s. 12, 17.


zamansal bir vurgu yapmak gereklidir20. Her ne kadar günümüzde gözetlemenin en önemli aracı olarak görülen internet teknolojisi başta olmak üzere, diğer teknolojik aygıtlar ile gözetim imkânları çok daha gelişmiş olsa da, gözetim yalnızca modern topluma21 özgü değildir. İnsanlar ne zaman bir arada yaşamaya başladıysa gözetim o zaman başlamıştır22.

Modern öncesi toplumu ifade etmek için kullanılan geleneksel toplum kavramı, toplum ve devlet yapılanmasının rasyonel ilkelerden ziyade, dine ve ahlaki temellere dayandığı cemaat tipi, kapalı toplumsal birleşmeleri ifade eder23. Dini ve ahlaki temelli geleneksel toplumlarda en büyük gözetleyici doğal olarak Tanrı’dır24. Kişiler Tanrı’nın sürekli olarak kendilerini gözetlediği inan-cıyla ahlaka ve evrensel “Yasa25”ya uygun davranma ihtiyacı içindedir. Örneğin, ahlaki temelli gözetimin Tanrı inancına değil de bir öğretiye dayandığı eski Çin uygarlığında, Konfüçyüsçü ahlak öğretisi toplumsal yaşamı kuşatıp gözetim altına almaktaydı26. Aslında geleneksel toplumdan beri insanlar, kutsal kitapların ve dinsel öğretilerin büyük gözetici tarafından sürekli gözetlendiklerini vurgula-ması nedeniyle gözetim fikrine alışmıştır. Bu alışkanlık kişilerin gözetimi meşru görmesinin, benimsemesinin ve Kesim Güven’in ifadesiyle “gözetime direnç göstermemesinin” nedenlerinden biri olarak ele alınabilir27.

Modern toplum ile modern toplum öncesine ait gözetleme/gözetim kav-ramları ve pratiklerine dair ayrımı çok keskin bir şekilde yapamayız28. Birinin başlangıcı diğerinin sonu olmadığı için örneğin modern öncesini ifade eden geleneksel toplumdaki din ve ahlak temelli gözetim araçları, modern devlette de görülmektedir29. Bunun yanı sıra, bugün de tıpkı geleneksel toplumlarda olduğu gibi bireyler birbirlerini gözetleyerek bilgi toplar, yalnızca geçmişte bu daha birebir ilişkilere dayalı iken, bugün gözetim teknolojilerinin enstrümanlarıyla çok daha kolay, sistemli, denetime elverişli ve yaygın hale gelmiştir30.

20 Tosun, s. 228; Lyon, s. 11. 21 Çalışmada her ne kadar geleneksel toplumun bitişi ve modern toplumun başlangıcı arasında

keskin bir zamansal ayrım yapılamayacaksa da, modern toplumun başlangıcı Giddens’ta olduğu gibi 17. yüzyıl olarak ele alınmıştır. Giddens, Anthony: Modernliğin Sonuçları, çev. Ersin Kuşdil, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1994, s. 9.

22 Kesim Güven, Meşruiyet, s. 65; Karadoğan İsmayılov/Sunal, s. 23. 23 Topuzkanamış, s. 14; Özcan, Mehmet Tevfik: Modern Devlet ve Hukuk Devleti, XII Levha

Yayıncılık, İstanbul, 2008, s. 64. 24 Stolleis, ss. 13-16; Tosun, s. 224. 25 Topuzkanamış, s. 3. 26 Dolgun, Uğur: Enformasyon Toplumundan Gözetim Toplumuna:21. Yüzyılda Gözetim,

Toplumsal Denetim ve İktidar İlişkileri, Ekin Kitabevi, Bursa, 2005, (Enformasyon Toplu-mundan), s. 30.

27 Kesim Güven, Meşruiyet, ss. 14,163. 28 Kesim Güven, Elektronik Gözetim, s. 3. 29 Dolgun, Enformasyon Toplumundan, s. 36. 30 Karadoğan İsmayılov/Sunal, s. 37.


Birlikte yaşamaktan doğan toplumsal yapı insanların birbirlerini gözetle-dikleri alanı ortaya çıkarmaktadır31. Geleneksel toplumlarda kişiler, diğerleri için fiziksel bedenleriyle ulaşılabilir durumdadır32. Birbirlerini yaşamın değişik koşullarında ve çok farklı durumlarda izleme olanağına sahiptirler. Dolayısıyla bu dönemde, cemaat şeklinde örgütlenmiş bireylerin, birbirlerine karşı uygula-dıkları denetim, sadece izleme yoluyla oluyordu33.

Geleneksel toplumda Tanrı’dan sonraki en büyük gözetleyici, Tanrı’nın “Yasası”na uydurmakla görevli olan devlettir. Ancak bu uydurma faaliyeti gele-neksel toplumda genellikle zor ve baskı ile yapılmaktaydı34. Modernliğin rasyo-nelliği için, yani toplumu planlayabilmesi için bilgiye ihtiyacı vardır35 ve bilgi ihtiyacı gözetimin iktidar tarafından, daha kapsamlı bir şekilde ve yasal maze-retleri oluşturularak yapılması sonucunu doğurmaktadır. Yani gözetim sayesinde önceden gelecek bilgilerle kişilerin davranışlarını yönlendirme amacı ve toplum tasarımı fikri geleneksel toplumda yoktur, devletin gözetimi de bu nedenle sınırlıdır.

Modern toplum öncesi toplumsal tasarım anlamında olmasa da, denetimi sağlama amaçlı olarak gözetim kullanılmıştır36. Örneğin, antik köleci toplum-larda nüfus sayımı yapılması önemli bir gözetim aracı olmuştur. Göçebe toplu-luklarda evlilik kayıtları, hayvan sayısı, hangi mevsimde sürülerin nereden nereye göç edeceği, nerede konaklanacağı kayıt altına alınmaktaydı37. Feodal devletlerde toprak sahipleri ile çalışanlar arasındaki katı hiyerarşik ilişkinin denetim altında tutulması anlamında egemenlik ilişkilerini güçlendiren gözetim, aynı zamanda devleti dış güçlere karşı da koruyordu38. Bu gözetimin, geleneksel toplumda da var olan ancak bugünün aksine sistematik olmayan bir denetim mekanizması olduğunu ve denetimin genellikle birebir ilişkiler üzerinden kurul-duğunu gösterir39. Özetle modern öncesi gözetim pratiklerinin insanların günde-lik hayatlarına çok sınırlı bir şekilde müdahale ettiği söylenebilir40.

31 Tosun, s. 224. 32 Lyon’un fiziksel bedenleriyle geleneksel toplumda var olan insanların gün geçtikçe birbirleri

için fiziksel anlamda kaybolduklarını ifade eden kaybolan bedenler anlatımında vurgulanan bir husustur. Lyon’a göre kaybolan bedenler, bugünkü anlamda gözetim sistemlerinin pek çok sosyal ilişkinin somutlanamayışını telafi etmek için doğan bir çabayla ortaya çıktığını gösterir. Lyon, s. 34, 56, 57.

33 Tekergül, Mehmet: İşyerinde Elektronik Gözetim Uygulamaları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kadir Has Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2010, s. 6.

34 Topuzkanamış, s. 20. 35 Topuzkanamış, ss. 14-15. 36 Dolgun, Şeffaf Hapishane, s. 21. 37 Tosun, s. 228. 38 Dolgun, Enformasyon Toplumundan, s. 48. 39 Lyon, s. 11. 40 Dolgun, Enformasyon Toplumundan, ss. 4-5, 53.


B. Modern Toplum ve Gözetim

1. Genel Olarak

Gözetimin modern toplumdaki yerini ifade etmeden önce modern toplumu ele almak ve geleneksel toplumdan ne noktada farklılaştığını belirtmek gerekir. Zira gözetim, modern toplumla birlikte toplumu şekillendiren ve modernliğin ekonomik boyutuna hizmet eden bir mekanizmaya evrilmiştir41.

Modern toplum en genel ifadesiyle, kapitalizmin gelişmesi ve geleneksel toplumun çözülüşüyle ortaya çıkan toplumdur. Modernlik, Touraine’in belirttiği gibi salt bir değişim ya da olaylar silsilesi değil; akılcı, bilimsel, teknolojik ve idari etkinliğin ürünlerinin yaygınlaştırılması42 olduğu için, modernliğin oluştur-duğu toplum da bu özelliklerin görüldüğü toplumdur. Bilimsel ve teknolojik ürünlerin büyük çoğunluğu bugün gözetimin aracı haline gelmiştir.

Modern toplumun en önemli özelliği, rasyonelliğidir43. Nitekim Giddens’ın da ifade ettiği gibi tabii değil yaratılmış bir düzen44 olan modern toplumda, devletin kişileri bu toplum içerisinde kendi çıkarlarına ters düşmeyecek şekilde bir arada tutabilmesinin yolu rasyonellik, yani öngörme ve ona göre tasarlama-dır45. İşte tam bu noktada, modern toplumda iktidarın en çok ihtiyaç duyduğu husus gözetim olacaktır46. Giddens’ın benzersiz ve her türlü geleneksel düzen-den biçim açısından farklı olduğunu belirttiği modernliğin kurumsal boyutların-dan47 biri olan ve geleneksel uygarlıklara özgü olanın çok ötesindeki gözetim, gözetime konu olan toplulukların siyasal alandaki etkinliklerinin denetimine işa-ret eder. Ancak gözetim yalnızca bu alanla sınırlı olarak düşünülemez48.

Gözetim toplum tasarımı ve disiplin için gerekli olan bilgiyi sistematik bir şekilde iktidara taşırken iktidara yönelik tehditlerin önceden bilinmesine olanak tanır. Modern toplumda toplumu düzenleme iddiasında olan hukuk ve diğer toplumsal düzen kurallarının disiplin mekanizmalarından biri gözetimdir49. Bu doğrultuda modern toplumda gözetimin çok daha profesyonel olduğu görülür50.

41 Karakehya/Usluadam, s. 197. 42 Touraine, Alain: Modernliğin Eleştirisi, çev. Hülya Turan, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul,

1994, s. 23. “… o akılcı toplumda akıl yalnızca bilimsel ve teknik etkinliği yönetmekle kalmaz, insanların yönetimini ve nesnelerin yönetimini de elinde tutar.” Touraine, s. 24.

43 Enriquez, Eugene: Sürüden Devlete-Toplumsal Bağ Üzerine Psikanalitik Bir Deneme, çev. Nilgün Tutal, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2004, s. 326.

44 Giddens, Modernliğin Sonuçları, s. 59. 45 Topuzkanamış, s. 29. 46 Karakehya, Hakan: “Gözetim ve Suçla Mücadele”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi

Dergisi, Cilt: 58, Sayı: 2, 2009, s. 331. 47 Giddens, Modernliğin Sonuçları, s. 11. 48 Giddens, Modernliğin Sonuçları, ss. 57-59; Dolgun, Enformasyon Toplumundan, s. 98. 49 Topuzkanamış, ss. 26-27. 50 Karakehya/ Kamer Usluadam, s. 191; Tekergül, s. 10.


Gözetimde profesyonelleşmenin başlaması, daha ziyade gözetim toplumu olarak ifade edeceğimiz dönemde yaşanmıştır. Modernliğin başlangıçlarında toplumsal kontrolün sağlanması için devlet, geleneksel gözetim mekanizmala-rının çok üstünde bir denetim mekanizması oluşturmuştur. Zira devletin göçlerle gerçekleşen nüfus artışını başka bir şekilde kontrol etme olanağı bulunmamak-taydı. Başlangıçta bunu aylak ve yoksul takımını damgalayarak yapan modern devlet51, henüz bugün sahip olunan teknolojik imkânlar olmadığı için gözetimi sağlamak adına genellikle kapalı mekânlara ihtiyaç duyuyordu52. Kapatılma denilince akla gelen hapishanelerin ve diğer kurumların, gözetlemeye elverişli mimari modelini tasarlayan Bentham’ın Panoptikon’unu, modern toplumdaki gözetim pratiklerine ilham olması sebebiyle53 ayrıca ele alınmaya değer bir baş-lıktır.

Belirtmek gerekir ki, geleneksel toplumdan modernliğe geçişte kişilerin özgürleştiği ifade edilse de, modern toplumda gelişen teknoloji ile birlikte geleneksel toplumun çok üzerinde bir gözetim mekanizması inşa edildiği göz önünde bulundurulduğunda, özgürleşme kavramının içeriğinin belirsizleştiği görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında Touraine’in özgürleşme olarak görünen modernleşmenin gittikçe bir gerilemeye dönüştüğü düşüncesini paylaşmak gerekmektedir54.

2. Jeremy Bentham’ın Panoptikon’u Üzerine

Gözetim üzerine bir çalışma yapılıyorsa, Bentham ve onun Panoptikon55’un-dan bahsetmemek mümkün değildir. Panoptikon, görünmeden gözetlemeye olanak sağlayan mimari bir yapı planıdır. Kişi her zaman karşısında gözetlendiği gözetleme kulesinin siluetini bulacak ancak kendisinin o an izlenip izlenmedi-ğini bilemeyecek, bu nedenle her zaman gözetleniyor olduğu şüphesini taşıyacak ve davranışlarını bu duruma göre şekillendirecektir56.

Panoptikon, yalnızca bir mimari yapıyı ifade etmekten öte Dolgun’un ifa-desiyle bir sistemin mantığını ve toplumsal denetime yönelik işleyiş mekaniz-malarını ortaya koyar. Bu öyle bir mekanizmadır ki, modern toplumun gözetim pratiklerine esin kaynağı olmuştur57. Bu nedenle Foucault, Panaptikon’u “insan zekâsının tarihinde bir olay” olarak nitelendirmiştir58. Aslında bir hapishane

51 Topuzkanamış, s. 28; Karakehya, s. 327. 52 Foucault, İktidarın Gözü, s. 172. 53 Ergüden, Işık: Hapishane Çağı- Kapatılan İnsan, Versus Kitap, İstanbul, 2007, ss. 43-44. 54 Touraine, s. 111, 350. 55 Kelimenin kökü eski Yunan’a dayanır ve göz önündeki yer anlamına gelir. Bkz. Dolgun,

Enformasyon Toplumundan, s. 92. 56 Foucault, Michel: Hapishanenin Doğuşu, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Kitabevi, 3.

Baskı, Ankara, 2006, s. 297. 57 Dolgun, Enformasyon Toplumundan, s. 90. 58 Foucault, İktidarın Gözü, s. 85.


planı olarak ortaya konulsa da, Bentham bu planın yalnızca hapishaneler için bir mimari tasarım olmadığını ifade etmiştir. Kendi cümleleriyle “delilerin denetim altında tutulması, ahlaksızların ıslah edilmesi, şüphelilerin hapsedilmesi, tembel-lerin çalıştırılması, acizlerin bakılması, hastaların tedavi edilmesi, gönüllülerin yönlendirilmesi, ya da eğitim alanında yeni nesillerin eğitilmesi” gibi amaçlarla da kullanılabileceğini belirtmiştir59.

Yani bir yandan iktidar güçleri kuvvetlenirken bir yandan da ekonomi gelişecek, eğitim yaygınlaşacak ve kamusal ahlakın seviyesi yükselecektir60. Bunların hepsi iktidarların gözü kişilerin üstündeyken ve isteğine uygun olarak gerçekleşecektir. Bu şekilde iktidarların otomatik işleyişi sağlanacaktır61. Bentham’a göre tüm bu durumlarda, ne kadar sıkı bir gözetim varsa hedeflenen amaç o kadar mükemmel bir şekilde yerine getirilir. Sıkı gözetim için de gözet-lenenin sürekli olarak gözetlendiğine inanması gerekir62. Bu şekilde sürekli gözetlendiğine inanan insan bir süre sonra bunu içselleştirir ve sonuç olarak kendini gözleme noktasına varır63.

Bentham’ın görülmeden gözetlemeye yarayan planında çevrede halka şeklinde bir bina, bu binanın ortasında bir kule ve kuleden halkanın iç cephesine bakan geniş pencereler bulunmaktadır. Kuleye bakan bina hücrelere ayrılmıştır ve bu hücrelerin iki penceresi vardır. Kulenin gözetleyebileceği iç pencere ve hücrenin aydınlanmasını ve gözetlemeyi kolaylaştıran dış pencere. Bu durumda merkezi kuleye bir gözlemci yerleştirmek ve her bir hücreye gözetim nesnelerini kapatmak yeterlidir. Bu aydınlatma planıyla, karanlıkta kalan kuleden çevre hücrelerde kalan esirlerin siluetleri görülebilir64.

Foucault’a göre, burjuvazi yeni yasalar çıkarmanın ya da yeni bir anayasa-nın iktidarın garanti altına alınması için yetmediğini biliyor ve bu nedenle ikti-darının tüm topluma işlemesi için yeni yollar arıyordu. Bu noktada Bentham’ın kâr elde etme amacına da hizmet eden planı, aslında bir mimari plan olmaktan öte gözetleme sorunlarını çözmeye yarayan ve bu anlamda burjuvazinin amacına uygun bir iktidar teknolojisidir. Çünkü sürekli gözetlenip bir süre sonra kendi kendisini gözetleyen kişi, herkese ve kendine karşı bu gözetlemeyi işletmeye başlayacaktır. Böylece sürekli bir iktidar meydana gelecek ancak bu sürekliliğin

59 Bentham, Jeremy: Panoptikon Gözün İktidarı, (Ed. Barış Çoban ve Zeynep Özarslan), Su

Yayınları, İstanbul, 2008, s. 12. 60 Dolgun, Enformasyon Toplumundan, s. 93. 61 Foucault, Hapishanenin Doğuşu, s. 297. 62 Bentham, s. 13. 63 Foucault, İktidarın Gözü, s. 95; Özarslan, Zeynep: “Gözün İktidarı: Elektronik Gözetim

Sistemler”, Panoptikon Gözün İktidarı, (Ed. Barış Çoban ve Zeynep Özarslan), Su Yayınları, İstanbul, 2008, s. 147. Bauman, Zygmunt/Lyon, David: Akışkan Gözetim, çev. Elçin Yılmaz, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2013, s. 31.

64 Foucault, İktidarın Gözü’nde Panoptikon için Bentham’ın “zamazingosu” ifadesini kullan-mıştır. Foucault, İktidarın Gözü, s. 86.


maliyeti son derece az olacaktır65. Foucault Hapishanenin Doğuşu adlı kita-bında, Panoptikon’un, nesnesi ve amacı hükümranlık ilişkisi değil de, disiplin ilişkileri olan yeni bir siyasi anatominin genel ilkesi olduğunu belirtmiştir66. Tüm bunların yanı sıra Bentham, toplumsal yaşam içinde erdemin ve düzenin kaynağı olarak görülen dine artık gerek duyulmayacağını planıyla ortaya koymak istemiştir67.

Bu şekilde Bentham’ın mimari modeli bugün için anlam olarak toplumsal politik bir yapılanmaya ve sisteme gönderme yapar. Çeşitli eserlerde de günü-müz gözetim toplumunun “elektronik panoptisizm” içinde olduğu belirtilir68. Özarsalan’a göre Panoptikon, sıradan insanın günlük yaşamındaki iktidar ilişki-lerini denetleyebilme mekanizmasıdır. Hem iktidarın hegemonyasını devam ettirebilmesi hem de kapitalist sistemin sürdürülebilmesi için bir güvenlik ve verimlilik modeli haline gelmiştir69.

3. İktidar ve Güç Ekseninde Gözetim

İktidara gelme sonrasında iktidarda olanın en önemli isteği, iktidarını devam ettirmek adına toplum üzerinde hegemonya kurabilmektir. Bunun için en önemli ihtiyacı, iktidarının sınırları içindeki toplumu tanımak ve iktidarının devamını tehdit edebilecek nitelikteki hususları önceden öğrenip buna göre önlem almaktır. İktidar gücünü arttırmak, otoritesini sağlamlaştırmak ve bu şekilde kontrolü sağlayabilmek amacıyla denetimini meşrulaştıracak ve kolay-laştıracak yöntemler izler70. Baskılama yöntemlerini gerçekleştirmek için elinde pek çok aygıt bulundurmaktadır. Bu aygıtlardan biri olarak gözetimin temelinde, iktidarın güçle olan bağlantısını koparmamak adına bilgiye sahip olma arzusu yatmaktadır71.

İktidar, toplumu denetim altında tutabilmek adına dönemin teknolojisine uygun “iktidar mekanizmaları” üretir72. 18. yüzyılın sonu, iktidarlar için gözet-lemenin cezalandırmadan daha etkili ve verimli olduğunun fark edildiği dönem olmuştur73. Bu şekilde gözetim, iktidarın gözünü iktidarın gücüne dönüştüren ve

65 Foucault, İktidarın Gözü, ss. 95-96. 66 Foucault, Hapishanenin Doğuşu, s. 307. 67 Dolgun, Enformasyon Toplumundan, s. 92. 68 Öztürk, Serdar: “Filmlerle Görünürlüğün Dönüşümü: Panoptikon, Süperpanoptikon,

Sinoptikon”, İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, Sayı: 36, Bahar 2013, ss. 133, 140. 69 Özarslan, s. 139. 70 Karslıoğlu, Fidan: Siber Gözetim: Toplumsal Denetim Aracı Olarak İnternetin Dönüşümü,

(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2014, s. 9.

71 Tosun, s. 228. 72 Vurgu yazara aittir. Çoban, Barış “ “Gözün İktidarı” Üzerine”, Panoptikon Gözün İktidarı”,

(Ed. Barış Çoban ve Zeynep Özarslan), Su Yayınları, İstanbul, 2008, (Gözün İktidarı), s. 119. 73 Dolgun, Enformasyon Toplumundan, s. 97.


söz konusu denetimi sağlayan çok önemli bir araç haline gelmiştir74. Foucault’un vurguladığı gibi iletişim ilişkileri her zaman iktidar etkisi yaratır75. Toplum hakkındaki bilgileri iktidarın eline veren gözetim, doğrudan bir iktidar etkisine neden olabilecek bir mekanizmadır.

Çoban iktidarların gözetleyen yapısının bir mistifikasyon yaratarak toplumun gözünde iktidarın bir fetişe dönüştüğünü ifade etmektedir. Devletin görünmezliği ancak her toplumsal pratiği görmesi, iktidarın toplum tarafından içselleştirilmesine neden olur76.

Gözetim pratikleri modern toplumun erken zamanlarından günümüze değişim göstermiştir. Ancak değişmeyen şey, iktidarların gücünü arttırmanın ve toplumsal kontrolü sağlamanın77 bir yöntemi olarak kullanılmasıdır. Bu öyle bir noktaya gelmiştir ki, görünürlük, Foucault’un belirttiği gibi 18. yüzyıldan beri tüm iktidar teknolojilerine hükmetmektedir78. İktidar varlığını tehdit edecek tehlikelerden haberdar olup bunları engellemek için gözetler79. Gözetlemenin meşruluğunu sağlamak ve toplumda normalleşmesi için yasalar çıkarır.

4. Kapitalizm ve Gözetim İlişkisi

Modern toplumlar kapitalist toplumları içine alarak, ekonominin ekonomi dışı aktörlere egemen olduğu bir yapıyı karşımıza çıkarır80. Giddens kapitalizmi, “özel sermaye mülkiyeti ile mülksüz ücretli emek arasındaki ilişki merkezinde yoğunlaşmış bir meta üretim sistemi” olarak tanımlamıştır81. Özcan’a göre modernlik, bu sistemin yani kapitalizmin kendine uygun toplumsal bir dönü-şümü gerçekleştirmesidir82. Gözetim tarih boyunca bir yandan, iktidarların gücünü koruma amacını yerine getirmeye yararken bir yandan da, kapitalist sistemin ekonomik bir değer üretme amacına uygun olarak yeniden üretil-mektedir. Gözetim bürokraside olduğu gibi fabrikalarda ve işyerlerinde de bu amacı yerine getirmek adına disiplini sağlamaya yöneliktir83.

Giddens’ın modernliğin kurumsal boyutlarından ikisi olarak ele aldığı kapitalizm ve gözetim arasındaki ilişkinin karşılıklı olduğunu ve bu iki kurumsal

74 Dolgun, Şeffaf Hapishane, s. 29. 75 Foucault, Michel: Özne ve İktidar, çev. Işıl Ergüden ve Osman Akınhay, Ayrıntı Yayınları,

İstanbul, 2005, s. 71. 76 Çoban, Gözün İktidarı, s. 119. 77 Karslıoğlu, s. 11. 78 Foucault, İktidarın Gözü, s. 86. 79 “İktidar olmak zor bir iştir ve çoğu kez muhalif toplumsal hareketlenmeleri önceden öngörüp

buna karşı önlem alma gereksinimi doğurur. Bu nedenle iktidarlar kendi ikballeri için söz konusu olabilecek tehlikeleri önceden belirleyip, bunlara karşı önlem almak maksadıyla sıklıkla gözetime başvururlar.” Karakehya/Kamer Usluadam, s. 190.

80 Özcan, s. 11. 81 Giddens, Modernliğin Sonuçları, s. 56. 82 Özcan, ss. 12-13; Giddens, Modernliğin Sonuçları, s. 56. 83 Topuzkanamış, s. 27.


boyutun tıpkı diğer boyutlarda görüldüğü üzere birbirlerinden etkilendiğini belirtmiştir.

“…kapitalizm, rekabetçi emek ve ürün pazarları zemininde ekonominin siyasetten yalıtımıyla ilgilidir. Gözetleme ise modernliğin yükselişi ile ilişkili olan bütün örgütlenme türlerinin, özellikle karşılıklı gelişimlerinde tarihsel olarak kapitalizmle iç içe geçmiş bulunan ulus-devletin temelidir”84.

Gözetimin en temel amaçlarından biri olan verimliliğin arttırılması, kapitalist çıkarları koruma amaçlı olduğunu göstermektedir. Çalışma yaşamında yani başta fabrikalar olmak üzere atölyeler, büyük şirketlerde gözetim tüm ağırlığıyla hissedilir. Çalışanların sürekli gözlendiğinin hissettirilmesiyle daha fazla çalışmaları ve bu şekilde verimliliğin arttırılması amaçlanır. Gözetim bu üretim alanlarında verimliliğin artması ve daha fazla meta üretilmesi için bir disiplin mekanizması yaratır. Bu disiplin mekanizmasının sağlanması için fabri-kaların ya da diğer üretim alanlarının içinde ayrıca gözetleyiciler/denetçiler kesimi oluşmuştur85.

Günümüzde işe alınma süreçlerinde dahi86 adayların pek çok teste tabi tutulduğu (uyuşturucu bağımlılığını test etmek için yapılan idrar örneği alınması dâhil), mülakat öncesinde sosyal medya hesaplarının kontrol edildiği, haklarında her türlü bilgi ve kaydın istendiği gözlemlenmektedir.

Çoban’a göre kapitalizmin işçi üzerindeki denetimi işyerinde başlar ancak orayla sınırlı kalmaz, işçi sınıfının tüm yaşam alanlarının denetimi ve gözetimi ile yaygınlaşır. Gözetim sermayenin korunmasını amaçlayan temel bir belirle-yendir.87 Esasen gözetimin kapitalizmin çıkarlarına uygun bir şekilde işletilece-ğinin ipuçları Bentham’ın Panoptikon’unda da görülmektedir. Zira Panoptikon yalnızca bir hapishane modeli değil, aynı zamanda işyerleri için de öngörülen bir modeldir88. Günümüzde teknolojik sistemler, çalışanların denetim altında tutul-masına hizmet eder. Örneğin, elektronik giriş çıkış kartları, e-postaların patron-lar tarafından izlenebilmesi gibi yöntemlerle işçi sürekli olarak bir baskı altında kalmakta, mahremiyeti ihlal edilmektedir. Hatta 21. yüzyılın teknolojik nimet-lerinden yararlanan patronlar işçilerine çip taktırmayı bile düşünebilecek duruma gelmişlerdir89.

84 Giddens, Modernliğin Sonuçları, s. 59. 85 Marx, Karl: Kapital: Birinci Cilt, çev. Alaattin Bilgi, Sol Yayınları, 3. Baskı, Ankara, 1986,

s. 367. 86 Özarslan, s. 142; Lyon, s. 82. 87 Çoban, Gözün İktidarı, s. 111. 88 Bu hususun Chaplin’in Modern Zamanlar filmi üzerinden anlatımı için bkz. Öztürk, ss. 136-

137. 89 “İsveçli Firma Çalışanlarına Çip Takıyor! Sebebi Bakın Ne?”, Hürriyet, 04.04.2017,

http://www.hurriyet.com.tr/teknoloji/isvecli-firma-calisanlarina-cip-takiyor-sebebi-bakin-ne-40416449, (10.05.2017).


Gözetimin kapitalizmle bağı yalnızca işçilerin denetlenerek kontrol altına alınması ve üretimin arttırılmasında değil, tüketim kısmında da görülür. İnternet profiline göre tüketicilere uygun metaların reklamını yapan firmalar90 aynı zamanda sosyal medya kanalıyla devamlı bir tüketim kültürü oluşturmaktadır. Bu noktada kredi kartları, banka kayıtları, internet üzerinden herhangi bir ürünü beğeni sonrası benzer ürünlerin sayfalarda sürekli görünmesi gibi birçok tekno-loji kapitalizmin tüketime yönlendirmesinin gözü olarak kullanılmaya başlan-mıştır91.

5. Küreselleşmiş Gözetim

Küreselleşme eğer Giddens’ın tanımladığı gibi uzak yerleşimleri birbir-lerine bağlayan dünya çapındaki toplumsal ilişkilerin yoğunlaşması92 ise, bugün bunun en büyük hizmetkârı teknolojidir. Özellikle bilgisayar ve bağlantılı olarak internet teknolojilerinin, sosyal medyanın tüm dünyada gözetimi insanların hayatına sokması ve bunun sistematik bir hale gelmesiyle gözetimin bugün artık yalnızca belirli bir ulus devlete, belirli bir topluma ait olduğu söylenemez. Gözetim, teknolojideki gelişmelerle güçlendirilmiş ve belli bir ölçüde de yönlen-dirilmiş olarak artık uluslararası hale gelmiş ve küreselleşmiştir93.

Ülkelerin uluslararası terörizm, suçluların tespiti ve yakalanması amacıyla ellerindeki gözetim verilerini birbirleriyle paylaştıkları sıklıkla görülmektedir94. Aynı zamanda kapitalizmin doğası gereği uluslararası olmasının da etkisiyle, şirketlerin kredi kartları, barkotlu kartlar sayesinde biriktirdikleri tüketicilere ait kişisel veriler sınırları aşmakta, küresel pazarlama küresel gözetimi beraberinde getirmektedir. Gözetimin küreselleşmesi ile birlikte bireylere, hükümetlere, tica-rete, uluslararası organizasyonlara vs. ait bilgiler, uluslararası alanda kolayca dolaşabilmektedir. Bu gibi hususlar gözetimin küreselleştiğinin kanıtlarıdır95.

Çoban ve Özarslan küresel gözetimi Bentham’ın Panoptikon’unundan hareketle küresel panoptikon olarak adlandırmış96 ve şu şekilde açıklamıştır;

“Küresel panoptikon, yeni emperyal iktidarın “yenidünya düzeni”dir. Toplum-lar, küreselleşme süreci ile birlikte, “gözün iktidarı” tarafından teslim alın-

90 Özarslan, s. 148. 91 Altunay, Alper: “Biri Bizi Gözetliyor Programı ve Elektronik Gözetim”, Kurgu Dergisi,

Sayı:20, Yıl:2003, s. 138; Çoban, Barış: “Göz ve İktidar: “Vitrinlere Değil Gökyüzüne Bak!”, Lefke Avrupa Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 1, Haziran 2014, (Göz ve İktidar), s. 2.

92 Giddens, Modernliğin Sonuçları, s. 62. 93 Özarsalan, s. 142; Kesim Güven, Elektronik Gözetim, s. 2; Gücüyener, Merve:

Panoptikonik Gözetimden Synoptisizme Gözetim Toplumu, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar, 2011, s. 82.

94 Lyon, ss. 211-212. 95 Lyon, s. 181; Özarsalan, s. 145; Kesim Güven, Elektronik Gözetim, s. 2. 96 Aynı ifadeyi Dolgun da kullanmıştır. Dolgun, Şeffaf Hapishane, s. 28.


mıştır. Küresel iktidarın teknolojik gözü toplumları tehdit olarak tanımla-makta ve tüm dünya yeni iletişim ve savaş teknolojilerinin kullanımıyla yük-sek güvenlikli bir hapishaneye dönüştürülmektedir. Küresel panoptikon, ikti-darların toplumları mahkûm ettiği bir kara ütopyadır”97.

Küreselleşmiş gözetime karşı muhalif gruplar çeşitli eylemlerde bulunarak gözetimin bugün geldiği noktayı eleştirmektedir. Bu muhalif gruplar sadece kendi ülkelerinde değil, diğer ülkelerdeki gruplarla bir araya gelerek uluslararası düzeyde tepkilerini yansıtmaktadırlar98. Yani küresel gözetime karşı tepkiler de küreselleşmiştir.

Kişisel bilgilerin ulusal sınırları aşıp sınırsız bir şekilde dünyaya yayılması ve küresel gözetimin oluşması internet teknolojileri sayesindedir. Kişileri her yönüyle çevreleyen bu teknolojiler, gözetimi başka bir boyuta taşımış ve kişile-rin içinde var olmaktan kaçınamayacağı gözetim toplumu oluşmuştur.

C. Gözetim Toplumu

1. Genel Olarak

Kredi kartlarından, cep telefonlarına, biyolojik gözetim yöntemlerine kadar gözetim teknolojilerindeki bir dizi gelişme, modern toplumun içinde bir başka toplumsal süreç olan gözetim toplumunu oluşturmuştur. Gözetim çok eski bir kavram olsa da, gözetim toplumu kavramının nispeten yeni bir kavram olduğu belirtilebilir. Nasıl ki modernlik kavramı zaman içerisinde değişim gösterdi ise, modernliğin boyutlarından biri olan gözetimin değişim göstermemesi mümkün değildir99. Enformasyon teknolojilerindeki gelişmelerle birlikte, yeni dünya düzeni, gözetim toplumuna doğru evrilmektedir100.

Gözetim toplumu, kişilerin mevcut düzeni tehlikeye uğratacak hareketle-rinin ya da sözlerinin olduğuna yönelik bir şüphenin varlığı aranmaksızın, o kişi-lerin hareketlerinin ve sözlerinin gözetlendiği toplumdur101. Gözetim toplumu ifadesinin yanı sıra günümüz toplumlarının enformasyon toplumu, bilgi top-lumu, postmodern toplum olarak da ele alındığını görürüz. Belirtmek gerekir ki, gözetim toplumu kavramı diğer kavramları dışlamamaktadır102.

Gözetim toplumunda kişiler, gözetimin başlıca aracı olan bilgisayar ve kayıt sistemleri sayesinde her yerde ve şekilde gözetlenirler. Ancak bu yalnızca Orwell tarzı bir devlet iktidarına, partiye sadakat anlamında bir gözetleme

97 Çoban, Barış/Özarslan Zeynep: Önsöz, Panoptikon Gözün İktidarı, (Ed. Barış Çoban ve

Zeynep Özarslan), Su Yayınları, İstanbul, 2008, s. 7. 98 Özarslan, s. 153. 99 Bauman/Lyon, s. 11. 100 Kesim Güven, Meşruiyet, s. 150; Bauman/Lyon, s. 7. 101 Lyon, s. 11. 102 Kesim Güven, Elektronik Gözetim, s. 1.


değildir. Elbette aşırı fanatizmle iktidara yakın kişilerin başkalarını iktidar için gözetlemeleri söz konusudur. Ancak gözetim toplumunda teknolojinin hayatın sürekli içinde olması sebebiyle gözetleme çoğu zaman gözetlenen açısından gönüllüdür. Bu anlamda bakıldığında, gözetim toplumu ya da gözetlenen toplum bir anlamda gözetlemenin topluma yayılmasıdır103.

2. Gözetim Toplumu ve İnternet

Gözetim her dönem vardır ancak günümüzde gözetimin bu denli hayatın her alanında yaygın, kolay, sistematik ve küreselleşmiş olmasının sebebi internet teknolojileridir104. İnternet; alışveriş, sosyal iletişim, banka işlemleri gibi husus-larda kullanıldıkça iktidar gözetimle elde edilecek verilere öncekine nazaran, çok daha kolay ve ayrıntılı bir şekilde ulaşmaya başlamıştır. Bugün kişilerin özel yaşantıları, devletin tüm bürokratik kurumlarında işlemlerini yürütebilmesi ve tüm şirketlerin ticari faaliyetlerini yürütebilmesi için sıkı sıkıya bağımlı olduğu internet teknolojileri, gözetim toplumuna dönüşümün temel sebebidir105.

Verilerin elde edilmesi ve depolanmasını kolaylaştıran İnternet, çok geniş bir ağ sistemi oluşturmuştur. Artık herkesin ulaşabileceği cihazlarda yer alması ile herkesin herkesi ama en çok da iktidarın gözetlemesini hayatın her alanına yaymış ve modern toplumun içindeki gözetim toplumu sürecini başlatmıştır.

Gözetim toplumu eğer herkesin herkesi gözetlediği, kişilerin özel yaşan-tısına ilişkin bilgilerin rahatça erişilebilir, saklanabilir ve kullanılabilir olduğu bir toplum ise burada sosyal medyanın payı büyüktür. Sosyal medya, gözetlen-meye karşı direnç gösterilmesinde büyük bir kale işlevi gören mahremiyet algı-sını değiştirmiştir106. Kişiler mahremiyetlerini sosyal medyada gönüllü olarak yansıttıktan sonra, iktidarın bunu gözetlemesi halinde tepki göstermeleri ya da gözetlenmeyi engellemeye yönelik inisiyatif almaları beklenemez.

Belirtmek gerekir ki, internet teknolojileri birçok alanda hayatı kolaylaş-tırsa da, aslında verilerin sınırları aşması ve kolay tahrip edilebilir olması büyük bir güvenlik açığını da beraberinde getirmiştir. Gözetim toplumunda birey, hem iktidar dışı aktörlerden gelecek tehlikelere açıktır hem de bizzat devletin kendi güvenliğini sağlaması amacıyla sürekli gözünün üstünde olmasından dolayı iktidar tarafından kontrol edilme tehlikesine açıktır.

İnternet gözetim toplumunu yalnızca basit anlamıyla denetim yönünden beslememektedir. Önceleri toplumsal düzenin sağlanması ile başlayan basit denetim yöntemleri, teknolojinin de yardımıyla daha da karmaşıklaşmış ve tüke-tim toplumuna hizmet amacını da içeren yeni boyutlara yönelmiştir107. Yani 103 Lyon, s. 68. 104 Kesim Güven, Elektronik Gözetim, s. 4. 105 Kesim Güven, Meşruiyet, s. 106. 106 Bauman/Lyon, ss. 35-36. 107 Altunay, s. 140.


gözetim toplumunun kişilerin tüketimini kontrol eden ayağı da, bugün internet teknolojilerinin gelişimi ile oluşmuştur. Örneğin; Google, aramaları sürekli kaydederek özelleştirilmiş pazarlama stratejileri geliştirmektedir108.

İnternet teknolojisinin gözetimde yarattığı en önemli değişikliklerden biri, gözetim pratiklerinin giderek güven altında olmanın da bir aracı haline dönüş-mesini sağlamasıdır. Gözetleme özneleri artık bu eylemi gerçekleştirirken önle-yici gözetim yaptıklarını iddia ederler ve bu şekilde koruma işlevini ön plana çıkarırlar. Gözetim araçlarının bu görevi yerine getirmek için kullanıldığı düşün-cesi gözetimi daha da beslemiş ve meşrulaşması nedeniyle yaygınlaştırmıştır109.

3. Sanal Cemaatler

Gözetimin internet teknolojileri aracılığıyla hayatın bu denli içine girmesi, kişilerin bir araya gelme şekillerinde farklılıklar oluşmasını beraberinde getir-miştir. İnternetin dünyasında daha da özelleştirmek gerekirse özellikle sosyal paylaşım sitelerinde, aynı değeri paylaşma noktasına gelen bireylerin oluştur-duğu sanal cemaatler ortaya çıkmıştır.

Sanal cemaatler kavramını açıklarken teknolojik terimleri sosyolojik terimlerle bir araya getirerek zor bir tanım yapabiliriz. Ancak bugün Twitter, Facebook gibi sitelerde az da olsa zaman geçiren bir kimse bu topluluklara tut-tuğu takımı desteklerken, ülke siyasetine ilişkin güncel ve belli bir tarafı yansı-tan başlığa kendi düşüncelerini yazarken adım atmış olur. Bozkurt ve Dolgun, yeterli sayıda insanın, yeterli uzunlukta kamusal tartışmayı, yeterli insani his-lerle siber-uzayda110 gerçekleştirdikleri zaman, ağda postmodern kabilelerin oluştuğunu belirtmektedirler111.

Lyon’un kaybolan bedenler112 olarak belirttiği günümüz gözetim toplu-munda, kişilerin farklı ihtiyaçlarını karşılama amacı dışında fiziksel olarak gittikçe daha az görünür olması neticede modern bireyi gün geçtikçe yalnız hale getirmiştir. Bu nedenle internetin bir araya getirdiği alan olarak sosyal medyada daha fazla zaman geçiren birey, ortak fikirleri olan kişilerle bir araya gelmek-tedir. Bu şekilde bir araya gelen kişiler Dolgun’un deyişiyle “iletişimsel eylem dünyası” oluştururlar113, bu öyle bir dünyadır ki kendilerine ait sembolik dilleri vardır. Aynı zamanda bu dünya öylesine yalnızca aynı fikirde ve duyguda olana açıktır ki, kişiler ötekine tahammül edemez114, ötekinden gelecek tehditlere karşı birbirine daha da sarılır ve yalnızca aralarındaki ortaklıklara odaklanırlar115.

108 Bauman/Lyon, s. 10. 109 Kesim Güven, Meşruiyet, s. 114. 110 Bozkurt, Veysel: “Sanal Cemaatler”, Birikim Dergisi, Sayı: 127, Yıl: 1999, ss. 65-72. 111 Dolgun, Şeffaf Hapishane, s. 198; Bozkurt, s. 3. 112 Ayrıntılı bilgi için bkz. Lyon, ss. 33-38. 113 Dolgun, Şeffaf Hapishane, s. 198. 114 Bozkurt, Sanal Cemaatler, ss. 4-5. 115 Bauman/Lyon, s. 14.


Çoğu gözetim pratiklerini oluşturan teknolojik ilerlemelerin ve bu ilerle-meler arasında özellikle internetin oluşturduğu sanal cemaatler aslında bir döngü olarak yine gözetimi gerekli kılan bir noktaya da işte bu gruplaşmaların gittikçe belirli bir hususu fanatikçe desteklemeye dönmesiyle ulaşmıştır116.

II. GÖZETİMİN TOPLUMSAL MEŞRUİYETİ

A. Özgürlük Güvenlik Dengesinde Gözetim

1. Genel Olarak

İçinde bulunduğumuz toplumda en büyük gözetleyici devlettir. Devlet, vatandaşlarına kimlik numaraları vererek, onların bürokratik işlemlerini e-evlet uygulamalarına emanet ederek ve daha pek çok şekilde gözetler. Bu gözetimi yaparken ve gözetimin sınırlarını genişletirken devletin en önemli mazereti ve meşruiyet kaynağı, vatandaşlarını potansiyel tehlikelerden koruyarak güvenliği sağlama gerekçesidir117. Esasen güvenlik söylemi de tıpkı diğer söylemler gibi iktidarın gözünü meşrulaştırır ve varlığını güvence altına alır118.

Özgürlük ve güvenlikle ilgili değerler arasında bir çatışma meydana geldi-ğinde, bunlar arasında bir denge kurulması yönündeki görüşler özgürlük ile güvenlik dengesi konusunun temelini oluşturur119. Bu durumda özgürlükler çoğu kez güvenliğin sağlanması amacıyla küçük fedakârlıklar yapabilecek şeyler ola-rak görülmüş120 ya da güvenliğin sağlanması halinde zaten daha da özgürleşti-ğimiz belirtilerek121 bu ikisinin birbirlerini dışlayan kavramlar olmadığı belirtil-miştir. Buradaki temel problem, bu ikisinin eşit iki değer olarak ele alınmasıdır. Denge iki eşit değer arasında sağlanabilir, oysaki güvenlik başlı başına bir değer değildir, özgürlükler ve diğer değerlere ulaşabilmek açısından bir araçtır122. Dolayısıyla özgürlük ve güvenlik arasında bir dengenin olması gerektiği yönün-deki görüşler baştan güvenlik adına özgürlüklerin kısıtlanabileceği yönünde bir görüşün eseri haline gelir. Erdoğan’a göre ise özgürlüğe hizmet etmeyen güven-lik insanî varoluş açısından değersizdir123. Doğal olarak bu ilgili devletin ideolo-jisi ile doğrudan ilintilidir.

116 Dolgun, Şeffaf Hapishane, s. 199. 117 Tosun, s. 223. 118 Çoban, Gözün İktidarı, s. 120. 119 Erdoğan, Mustafa: “Anayasal-Demokratik Bir Rejimde Özgürlük ve Güvenlik”, İstanbul

Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 24, Yıl: 12, s. 25. 120 Özel, Mehmet/Dönmez, Demet: “Toplum Sözleşmecilerinden 11 Eylül’e Güvenlik Anlayı-

şındaki Değişim”, Türk İdare Dergisi, Sayı: 482, 2016, ss. 248-249. 121 Erdoğan, s. 23; Özel/Dönmez, s. 239. 122 Erdoğan, s. 23. 123 Erdoğan, s. 27.


Gözetim toplumuna dönüşen toplumlarda, gözetimi sağlayan teknolojik araçlar gün geçtikçe daha kolay ulaşılabilir bir duruma gelmiştir. Bu teknolojiler ve özellikle bu teknolojileri kullanmak yönündeki gönüllülükler vasıtasıyla çok daha özgürleştiği savunulan bireyin aslında özgürlükler alanı işgal edilmek-tedir124. Peki bu birey güvende midir yoksa daha da ağırlıklı olarak denetim altında tutulan bir birey midir? Devlet hükmetme gücü altındaki toplumu göze-tim vasıtasıyla güvende mi tutar yoksa onların özgürlüklerini kısıtlayarak onları denetim altına alma amacı mı taşır? Bu anlamda devletin güvenliği sağlama söyleminin, gözetimin meşruiyetinin kaynaklarından biri olarak incelenmesi gerekir.

Devletin varlık nedenini güvenliği sağlama amacına bağlanması, bu amaç doğrultusunda gözetleyebilmesi ve bireylerin bu durumu güvende olmak için kabul etmelerini açıklamak için devlet öncesi durumu bir korku ortamı olarak ifade eden Thomas Hobbes’un görüşlerine bakmak gerekir. Burada neden diğer-leri arasından Hobbes’un seçildiği sorusu akla gelebilir. Örneğin, Locke’un görüşlerinde de devletin varlık nedeni güvenlik sorunudur. Ancak Hobbes’un doğa durumu bir güvensizlik, korku durumuyken John Locke’un doğa durumu tam bir özgürlük halidir125. Hobbes’un savaş halinden, korkudan kurtaran, güvenliği sağlayan ve mutlak iktidara sahip devleti ile bugünün terör ortamında güvenliği sağlamak amacıyla iktidarını çıkardığı yasalar, yaptığı sözleşmelerle güçlendiren ve her defasında yeniden var eden iktidarlar arasında bir bağlantı kurulması nedeniyle Hobbes’un devlet-güvenlik ilişkisini bu bölüm içerisinde ele alma ihtiyacı hissedilmiştir.

2. Hobbes’un Devlet Anlayışında Gözetimin Mazeretini Aramak

Devletin doğuşunu ortaya koymak için toplumsal sözleşme teorisini ortaya atan düşünürlerden Hobbes, devlet öncesi durumu tam bir güvensizlik ortamı olarak açıklamıştır. Bu güvensizlik ortamı sonrası ortaya çıkan devletin Hobbes tarafından güvenliğin teminatı olarak görüldüğü belirtilmektedir126.

Hobbes’a göre insanlar doğuştan eşittir. Ancak insanların zihinsel olarak tamamen eşit, fiziksel olarak aralarındaki farklılıklar olabilmesine rağmen, bu farklılıkları zihinsel faaliyetlerle giderebilecek olmaları127 ortaya bir güvensizlik durumu çıkarmaktadır. Örneğin, doğa durumunda eşit olan iki insan, aynı anda aynı şeyi isterlerse birbirlerine düşman olurlar. Bunun üzerine varlıklarını koru-mak ya da bazen sırf zevk almak amacıyla birbirlerini yok ederler veya egemen-likleri altına almaya çalışırlar. Bu çatışma halinde ise savaş doğacağını savunan

124 Karadoğan İsmayılov/Sunal, s. 25 125 Ayrıntılı bilgi için bkz. Locke, John: Hükümet Üzerine İkinci İnceleme, çev. Fırat Bakırcı,

Babil Yayınları, Ankara, 2004. 126 Tosun, s. 226; Topuzkanamış, s. 162. 127 Şenel, Alâeddin: Siyasal Düşünceler Tarihi, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 2013, s. 352.


Hobbes, kişinin başkalarına karşı olan güvensizliğinden kurtulabilmesi için ken-disi için tehlikeli olabilecek başka bir kuvvet kalmadığını görene kadar, diğer insanları hâkimiyeti altına almalıdır. Yani insan kendi varlığını korumak için başkalarının üzerindeki egemenliğini arttırmalıdır.

Hobbes, insan doğasında üç temel kavga sebebi bulmuştur ve bunlardan biri güvensizliktir. Güvensizlik insanları güvenlik için mücadele etmeye iter ve insanlar kendilerini korumak için şiddete başvurur. Doğa durumundaki savaş halinin128 devlet olmadıkça devam edeceğini savunan Hobbes’a göre, insanların hepsini birden korku altında tutacak bir güç olmazsa savaş hali devam edecektir. Bu savaş var oldukça ölüm korkusu ve tehlikesi devam edecektir. Bu savaşı sona erdirecek ve bireylerin güvenliğini sağlayacak şey iktidardır ancak bu iktidar öylesine bir iktidar olmayıp güvenliği sağlayabilmesi için sürekli ve tek bir karar vericiden oluşan büyük bir iktidar olmalıdır129. İnsanların bu yönde birleşerek yapmış oldukları sözleşme ile barış ve savunmaları borçlu oldukları devlet oluşur130. Devletin güç kullanma yetkisinin meşruiyeti de doğrudan onu oluşturan insanların rızalarından kaynaklanmaktadır131.

Hobbes’un kurguladığı toplum sözleşmesinde vurgu yaptığı güvenlik ihti-yacı, insanların bugün de fiziksel, sosyal, siyasi, ekonomik tüm alanlarda, emni-yetli bir ortamda bulunma isteklerinde görülmektedir132. Terör saldırıları gibi kaotik durumlarda devletin varlığını aranır, güvenliğin temin edilmesi nokta-sında iş birliğinde bulunulur. Yani Hobbes’un kurgusal olarak ortaya koyduğu devletin oluşma süreci, her toplumsal tehdit ya da saldırı sonrasında devleti oluşturmak anlamında olmasa da, devletin yerini sağlamlaştırması adına yaşa-nılır. Güvenliğin sağlanması amacıyla alınacak önlemler, yapılacak yasal düzen-lemeler haklı görülür ve meşruiyet kazanır.

Pek çoğu devletler tarafından insan hakları belgelerinde tanınan özgürlük-lerin varlık sebeplerinden biri de, iktidarların baskıcı eğilimlerine karşı bireyleri korumaktır. Baskıcı eğilimleri meşrulaştırmanın ve hatta bunlar için toplumun desteğini almanın en önemli gerekçesini oluşturan güvenlik ve bu amaçla alınan önlemlerin büyük kısmı özgürlüklerden feragat anlamına gelir133. Bu önlem-lerden belki de en önemlisi devletlerin gözetim yetkisinin artmasıyla ilgilidir. Amerika’da gerçekleşen 11 Eylül terör saldırısı134 sonrası oluşan durum, devle-

128 Şenel, s. 352. 129 Hobbes, Thomas: Leviathan, çev. Semih Lim, Yapı Kredi Yayınları, 6. Baskı, İstanbul, 2007,

s. 130. 130 Hobbes, ss. 92-130. 131 Özel/Dönmez, s. 255. Topuzkanamış, s. 156. 132 Özel/Dönmez, s. 241. 133 Erdoğan, s. 25. 134 Turhan, Faruk/Aksu, Muharrem: “11 Eylül Sonrası ABD’de Özgürlük ve Güvenlik Dengesi

Açısından Terörü Önleme Amaçlı Tedbirler/Özellikle Patriot Kanunu ile Getirilen Kısıtla-


tin gözetim yetkisinin artmasıyla kişilerin özel yaşam alanlarındaki varlıkları ve eylemlerindeki özgürlüklerine müdahalenin de arttığını gösteren önemli ve güncel bir örnektir.

3. 11 Eylül 2001 Terör Saldırısı Sonrası Devlet Gözetiminin Meşruiyetini Tazelemesi

Son yıllarda dünya genelinde terör saldırılarının arttığı görülmektedir. Dünya merkezleri niteliğinde sayılan şehirlerde gerçekleşen saldırıların etkileri küreselleşme ile birlikte dünya geneline yayılarak bir korku hali ve güvensizlik ortamı yaratmıştır. Bu atmosferde yapılan düzenlemeler gerek ABD’de gerekse diğer batılı ülkelerde135 gözetim uygulamalarının yoğunlaşmasına neden olmuş-tur.

Amerika’da 11 Eylül 2001 tarihinde gerçekleşen terör saldırısı sonrası alınan önlemler, güvenlik adına bireylerin gözetimi meşru ve gerekli görmesini örneklemek açısından oldukça önemlidir. Bu saldırı her ne kadar ABD’de ger-çekleşse de, bundan sonraki güvenlik anlayışı “uluslararası terör” tehdidi çerçe-vesinde ele alınarak, buna yönelik çözümler yalnızca ABD’de değil başka ülke-lerde uygulanmıştır136. Bu nedenle, bu saldırı sonrası oluşan güvenlik ihtiyacının gözetimin meşruluğu sonucu doğurması yalnızca bu ülkeye özgü bir sonuç değildir.

11 Eylül öncesinde gerçekleşen gözetim faaliyetleri kamuoyunca eleştiri-lirken 11 Eylül sonrasında hem Amerikan istihbarat birimi hem de yasa koyucu-ları gözetime yönelik uygulamalarında gerekli desteği alabilmiştir137. 11 Eylül sonrası çıkarılan yasalar ile gözetim için gerekli hukuksal arka plan hazırla-nırken toplumun içinde bulunduğu psikolojik durum138 bu yasaların meşruiyetini sağlamıştır. Çünkü vatandaşlar yeniden kitlesel bir saldırının gerçekleşebileceği ihtimali ile haklı bir korku yaşamaktaydı.

malar”, Süleyman Demirel Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: I, Sayı: 1, Yıl 2011, s. 49.

135 “2002 ve 2005’de Bali’de, 2003’de İstanbul’da, 2004’de Madrid’te ve 2005’te Londra’da yapılan terör saldırıları nedeniyle Batılı devletlerce alınan tedbirler, insan hakları ve özgür-lüklerin toplum/devlet güvenliğinin sağlanması uğruna aşındırılabilineceğini ve aşarı oranda sınırlandırılabileceğini göstermiştir. Nasıl ki 11 Eylül saldırıları ABD için terörle mücadelede farklı bir yol seçiminin miladı olmuşsa, söz konusu diğer terör saldırıları da Batılı devletlerin terörü ciddi bir sorun olarak kabul etmeleri ve radikal terörle mücadele kanunlarını yürürlüğe koymalarında önemli bir faktör olmuştur.” Turhan/Aksu, s. 49.

136 Özel/Dönmez, s. 265; Erdoğan, s. 22. 137 Dolgun, Şeffaf Hapishane, s. 241. 138 Ülkenin içinde bulunduğu psikolojik durumu ifade etmek açısından, saldırıdan hemen sonra

radyolarda çalınacak şarkıların bile bazılarının yasaklandığını belirtmeliyiz, bu şarkılar ara-sında Steve Miller Band’in “Jet Airliner”, Pretender’ın “My city was gone” şarkıları vardı. Bkz. Arsan, Esra D.: “ABD’de 11 Eylül Sonrası”, Bianet, 16.09.2002, http://bianet.org/ bianet/medya/7649-abdde-11-eylul-sonrasi, (14.08.2018).


Dolgun, terör saldırılarının ABD’de getirdiği en önemli yasal değişikliği, yürütme organına ait yetkilerin kişi hak ve özgürlükleri ile mahremiyetleri ortadan kaldırabilecek şekilde “terörle etkin mücadele” adı altında genişletilmesi olarak belirtmiştir. Yani özgürlük güvenlik terazisinde güvenlik ağır basmıştır. Özel ve Dönmez’e göre saldırı sonrası ortaya çıkan güvenlik anlayışı “devlet merkezli” ve “korkuyu esas alan” bir güvenlik anlayışıdır ve insanı odağına alan, insan hak ve özgürlüklerini esas alan anlayışa büyük bir darbe vurmuş-tur139.

Bu yeni anlayışa göre güvenliği sağlamanın yolu ise tehlike doğmadan bu tehlikeden haberdar olmak yani gözetimi yoğunlaştırmaktır140. Nitekim çıkarılan yasaların büyük bir kısmı istihbarat edinimi ile ilgili düzenlemeleri içermekte-dir141. Amerikan kamuoyunun büyük bir kısmının saldırının istihbarat eksikli-ğinden kaynaklandığını ve ülkenin sunduğu özgürlükler ortamının terörün ger-çekleşmesi için kolaylık sağladığını düşünmesi, yönetimin özgürlüklerden kıs-mak pahasına gözetlemeyi kolaylaştırıcı çok sayıda yasal düzenleme yapmasının nedenidir142.

Örneğin, 2 Ekim 2001’de çıkarılan Vatanseverlik Kanunu143 ile bilgi edinimi ve paylaşımı adına her türlü iletişimin dinlenmesine ve gözetim imkân-larının artmasına yönelik içeriklere sahiptir. Özel hayatın gizliliğine ve iletişim özgürlüğüne aykırılık oluşturan düzenlemelere de yer verilmiştir. Kolluk güçle-rine, şüpheli kişilerin evlerini ve bilgisayarlarını gizlice izleme ve inceleme, kişilerin iletişim ve maillerini izleme, kişiye haber verilmeksizin mali ve eğitim kayıtlarını inceleme, kütüphane ve kitapçı kayıtlarını inceleme gibi yetkiler de verilmiştir144. Ayrıca Kanun, Gözetim Kanunu’ndaki özgürlükler lehine kısıtla-maları, önleyici amaçlı iletişim denetlenmesi bakımından daha da azaltarak birçok değişiklik getirmiştir145.

139 Özel/Dönmez, ss. 265-266; Turhan/Aksu, s. 62. 140 Yılmaz, Sefer: “11 Eylül Sonrasında ABD ve Türkiye’deki İç Güvenlik Yeniden Yapılan-

malarının Karşılaştırması”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 20, Sayı: 3. 2011, s. 363. Vurgu tarafıma aittir.

141 Dolgun, Şeffaf Hapishane, s. 243. 142 Dolgun, Şeffaf Hapishane, s. 253. 11 Eylül sonrası toplumda şiddet tehdidi altında oldukları

düşüncesi nedeniyle özgürlüklerimizden fedakarlık etmezsek bu bizi intihara sürükleyebilir düşüncesi hakim olmuştur. Erdoğan, s. 24.

143 Kanunun isminin uzun hali “Terörizmi Engellemek ve Durdurmak İçin Gereken Uygun Araçları Sağlayarak ABD’yi Birleştirmek ve Güçlendirmek Kanunu - Vatanseverlik Kanunu” şeklindedir. Kısaca Patriot Kanunu olarak da isimlendirilir.

144 Turhan/Aksu, s. 65; Mattelart, Armand: Gözetimin Küreselleşmesi: Güvenlileştirme Düzeninin Kökeni, çev. Onur Gayretli ve Su Elif Karacan, Kalkadeon Yayıncılık, İstanbul, 2012, ss. 216-223.

145 Özellikle bir telefon numarasının, bilgisayarın ya da belirli bir yerin izlenmesinden ziyade bir kişinin kullandığı tüm cihazların denetimini sağlayan düzenleme, elektronik gözetim için yürütmeye daha fazla zaman sağlamak amacıyla, ABD vatandaşı olmayan yabancı bir gücün


11 Eylül sonrasında gözetim pratikleri, terör paranoyası ve güvenlik fetişizmi ile ABD dışında da artmıştır. Örneğin, İngiltere’de 2001 yılında Anti-Terörizm, Suç ve Güvenlik Kanunu kabul edilmiş146, 2002 yılında Londra’da çift katlı otobüslerin üzerlerine “gözleyen gözlerin altında güvendesiniz” afişleri asılmıştır. Nitekim o dönem sonrasında kamusal alanlara yerleştirilen 4 milyon kamerayla İngiltere’de her 15 kişiye yaklaşık bir kamera düşmekteydi. Almanya’da da yeni bir güvenlik kavramı ihtiyacı doğmuş ve bu ihtiyaç, anti-terör mevzuatını neredeyse tamamen değiştirmiş, sivil özgürlüklere birçok ciddi ihlâli içeren yeni güvenlik paketine dönüşmüştür147.

Güvenliğin sağlanması adına özgürlüklerin kısıtlanması sonucu, herkes için güvenli bir ortamın oluşup oluşmayacağı hususu tartışmalı olacaktır. Göze-timin ne amaçlı yapıldığı, kişilerin hangi alanlarda gözetlendiği, kamusal alan-özel alan ayrımının yapılıp yapılmadığı148, kamusal alanda olsa bile özel yaşama ilişkin anların gözetime tabi olup olmadığı, kimin ne zaman gözetlendiği belirli olmalıdır149. Aksi takdirde anayasaları veya taraf olduğu ülkelerde özel yaşamın gizliliğini savunan ve bu hakkı ancak belirli durumlarda ve şartlarla kısıtlayabi-lecek “insan haklarına saygılı demokratik” batılı devletler, terörü bahane ederek hakları keyfi olarak sınırlama noktasına gelebilirler150. Ayrıca özgürlükleri güvenlik gerekçesi ile sürekli sınırlandırmalara tabi tutulan devletlerin vatan-daşları, özgürlüklerinin elden gittiği endişesi taşıdıkça güvensizleşecektir. Bu şekilde kişiler güvensizlik ortamına sürüklenirler151.

Bir başka açıdan bakıldığında, gözetim teknolojilerinin kendisi artık güvenliğimizi tehdit eden tehlikeli bir boyuta gelmiştir152. Verilerin işlendiği depolama alanları güvenilir olmaktan uzak, buralarda yer alan kişilerin özel hayatlarıyla ilgili bilgilere erişim son derece kolaydır153.

B. Gözetim: Gönüllü mü Yoksa Çaresizlik mi?

Gözetim toplumun bütününde ve kamu-özel sektör ayrımı gözetmeksizin, kişisel hayatın içinde birçok farklı sebeple sürekli olarak bireylerin karşısına çıktığı için kanıksanmış bir şey haline gelmiş ve bu da toplumda bir gözetim kültürünün ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu kültür yalnızca devletin gözetlemesi

ajanının gözetimin süresini 90 günden 120 güne çıkarmak, gözetlenecek hedefin yabancı bir gücün ajanı olduğu konusundaki ispat yükünü ortadan kaldırmak bu değişiklikler arasında gösterilebilir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Turhan/Aksu, ss. 66-70.

146 Özel/Dönmez, s. 266. 147 Erdoğan, s. 22. 148 Özarslan, s. 148. 149 Özarslan, s. 147; Lyon, s. 46. 150 Turhan/Aksu, ss. 51, 78-79. 151 Erdoğan, s. 25. 152 “Dünya’da Siber Saldırı Paniği”, NTV, 16.05.2017, http://www.ntv.com.tr/teknoloji/

dunyada-siber-saldiri-panigi, (14.08.2018). 153 Kesim Güven, Elektronik Gözetim, s. 4.


şeklinde değil, özellikle internet teknolojisi ile herkesin herkesi gözetlediği bir kültürdür154.

Gözetimin kontrol dışında koruma yönü olduğunu önceki başlıklarda belir-tilmiştir. İnsanlar herhangi bir tehlikeli eylemde bulunduklarında ya da risk taşı-yan bir durumun içine girdiklerinde onları gözetleyen ve bu şekilde göz kulak olan birinin varlığından memnun olurlar155. Bu görüşlere ek olarak bugün sosyal medyanın da hayatın vazgeçilmezlerinden olduğu göz önüne alındığında gözeti-min bir diğer yönünü, kişilerin artık gözetlenmekten zevk alması oluşturmak-tır156. Bauman ve Lyon da toplumsal kabul görme ve “anlamlı” bir hayat sürme adına eski panoptik kabusun artık görmezden gelinmeme ve ihmal edilmeme umuduna dönüştüğünü ve ifşa edilme korkusunun yerini fark edilme hazzının aldığını belirtmektedirler157.

Modern toplumun birebir ilişkilerden sıyrılan ve kimseye bağımlı olmadığı için daha da özgürleştiği savunulan bireyleri, aslında yalnızlığını bir anlamda hafifletmek adına sosyal medyaya sığınmıştır. Bu bakımdan gözetimi ele aldığı-mızda, aslında büyük bir kitlenin gözetlenmeye gönüllü olduğunu158 belirtebi-liriz ve bu durum iktidarın gözetimini olağanlaştırır159. Gözetimin olağanlaşması ve içselleştirilmesi, kendi kendine işleyen bir disiplin mekanizmasını berabe-rinde getirir160.

Gözetim toplumu fikrini benimseten teknolojiler, aslında günlük hayatın daha kolay bir hale gelmesini sağlar. Bu teknolojilerin hayatı kolaylaştırması çoğu zaman gözetlenme tehlikesinden daha önemli bir hale gelmektedir. Göze-tim tehlikesi ve toplumun her geçen gün daha da gözetim toplumuna dönüşmesi, bunun için ödenecek bir bedel olarak gözükmektedir161.

Şirket için yazışmalara patronun sürekli ulaşabilir olması işi kolaylaştırıcı, sosyal medyanın aktif kullanımı paylaşımcı ve aynı fikirden kişilerle bir araya getirici, e-Devlet uygulamaları aranan hizmete sıra beklemeden ulaşılması, anla-mında olumlu değerlendirilen gelişmelerdir. Gerçekten de bugün gözetim tekno-lojilerinin geldiği nokta insanlar için akıl çeldiricidir.

Gözetim toplumunda her yere kişilerden önce izlerinin gitmesi162, gönüllü olarak sunulan bilgiler sonucu insanların birbirlerini tanımaksızın akıllarda olu-

154 Özarslan, s. 141; Göker, Göksel: “Bir Gözetim Aracı Olarak Periscope”, Çankırı Karatekin

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 7.1, 2016, s. 969. 155 Kesim Güven, Elektronik Gözetim, s. 1. 156 Göker, s. 972, 977; Çoban, Göz ve İktidar, s. 3. 157 Bauman/Lyon, s. 31. 158 Bauman/Lyon, s. 29. 159 Göker, ss. 975-978. 160 Çoban, Göz ve İktidar, s. 3. 161 Lyon, 287; Kesim Güven, Elektronik Gözetim, s. 2. 162 Kesim Güven, Elektronik Gözetim, s. 2.


şan imaj, aslında damgalanma tehlikesini beraberinde getirmektedir. Bunun yanı sıra kişisel bilgilerin rıza dâhilinde verilmesi güvenlik tehlikesini de beraberinde getirmektedir. Gözetim teknolojilerinin nimetlerinden yararlanırken gözetlenme tehlikesini önemsizleştirmenin bir diğer yolu ise, “saklayacak bir şeyim yok” düşüncesidir163.

Bugün banka kartı kullanmak, maillerde gizli yazışmalar yapmak gibi hususlar bir zorunluluk haline de gelmiştir. Zira artık bu araçlara sahip olmak-sızın çoğu hizmetten yararlanılamadığı gibi, iş hayatında ve sosyal yaşamda da tutunulamamaktadır. Teknolojinin sosyal yaşamın her aşamasında bu derece etkin olduğu bir ortamda en vahim olan şey, günümüz toplumunda yer alabilmek için gözetlenmeyi peşinen kabullenme gerekliliğidir164. Bu durum da gözetim araçlarını kullanmak bakımından çaresiz olduğumuzu gösterir165.

SONUÇ

Tarih boyunca bilgi edinilmesinin en büyük aracı olarak kabul edilen göz, gözetleme eylemini yerine getirmek üzere bugün teknoloji ile buluşup ve çeşitli biçimlere bürünüp cebimizde, odamızda, yürüdüğümüz yollarda, alışveriş yaptı-ğımız mağazalarda, iş yerlerimizde kısacası kamusal alan-özel alan farkı olmak-sızın her yerdedir. Gözetimin sınır tanımaksızın her yerde var olması, iktidar-ların gözünü, tıpkı Bentham’ın Panoptikon’unda kulede yer alan gözetleyicinin mahkûmları sürekli gözetleyebilmesi gibi, toplumu kontrol edebilir hale getir-miştir. Ayrıca yine tıpkı Panoptikon’da olması amaçlandığı gibi, toplum tarafın-dan bu gözetim içselleştirilmiştir. Bu mikro ölçekte işyerlerinde de sıklıkla görü-len bir husustur.

Özgürlük ve güvenlik dengesinde ağırlığı hep güvenliğe verecek nitelikteki gözetimin, baskıcı ve otoriter rejimlere yol açabilme tehlikesi mevcuttur. Özel-likle 11 Eylül sonrası ABD, İngiltere ve Almanya gibi ülkelerde getirilen düzen-lemeler bu perspektifte ele alındığında, hak ve özgürlüklerin korunması adına gözetime tedbirli yaklaşılması gerektiğini ortaya çıkarmaktadır. Ancak bu nok-tada yapılacak çalışmaların gözetim araçlarının kolaylaştırıcı etkilerini göz ardı etmesi halinde başarıya ulaşamayacağı söylenebilir.

Terörizm sonrası oluşan korku ortamında iktidarların güvenlik söylemle-rini sıklaştırması kişilerin yaşama içgüdüsü ile birleştiğinde, gözetim genellikle meşrulaşır. Buna karşılık sürekli gözetlenen ve her hareketi bu doğrultuda denet-lenen kişiler, her ne kadar günümüzde çoğunlukla kendileri de birer gözetleme

163 Kesim Güven, Elektronik Gözetim, s. 4. 164 Altunay, s. 140. 165 “Öğrenilmiş çaresizlik altında kalanlar çok yoğun olarak şu duyguyu yaşayacaklardır: “Ne

yapsak boş”. Böylesi bir koşullandırılma içinde yaşayan bireyler, bir sonraki kurban olmamak için onlara gösterilen güvenlik önlemlerini kabul edip, önlem alma ilkesini yükseltmişlerdir.” Kesim Güven, Meşruiyet, s. 156.


öznesi olsa da, özgürlüklerini kaybetme endişesi taşır. Bu durum ise uzun vadede güvensizlik hissi ve bir korku psikolojisi oluşturabilecektir. Gözetimin zararlı yönleriyle mücadele, bilimin ilerlemelerinin gözetim alanında karşımıza çıkabilmesinin doğal olduğunu ve gözetim kültürünün teknoloji ile yayılma-sından dolayı toplumun da gözetlemeye ve gözetlenmeye açık bir hale geldiğini kabul etmekle gerçekçi bir nitelik kazanacaktır. Panoptikon’daki iktidarların gözünü toplumun gözüne çevirmek iktidarları daha şeffaf ve hesap verebilir, toplumu ise daha özgür kılacaktır.


KAYNAKÇA

Altunay, Alper: “Biri Bizi Gözetliyor Programı ve Elektronik Gözetim”, Kurgu Dergisi, Sayı: 20, Yıl: 2003, ss. 133-142.

Bauman, Zygmunt/Lyon, David: Akışkan Gözetim, çev. Elçin Yılmaz, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2013.

Bentham, Jeremy: Panoptikon Gözün İktidarı, (Ed. Barış Çoban ve Zeynep Özarslan), Su Yayınları, İstanbul, 2008.

Berger, John: Görme Biçimleri, çev. Yurdanur Salman, Metis Yayınları, İstanbul, 2011.

Bozkurt, Veysel: “Sanal Cemaatler”, Birikim Dergisi, Sayı: 127, Yıl: 1999, ss. 65-72.

Çoban, Barış: “ “Gözün İktidarı” Üzerine”, Panoptikon Gözün İktidarı”, (Ed. Barış Çoban ve Zeynep Özarslan), Su Yayınları, İstanbul, 2008, ss. 111-137, (Gözün İktidarı).

Çoban, Barış: “ Göz ve İktidar: “Vitrinlere Değil Gökyüzüne Bak!”, LAÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Haziran 2014, (Göz ve İkitdar).

Çoban, Barış: “Yeni Panoptikon Gözün İktidarı ve Facebook”, Yeditepe Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, Sayı: 10, 2009, ss. 1-17, (Yeni Panoptikon).

Dolgun, Uğur: Enformasyon Toplumundan Gözetim Toplumuna-21. Yüzyılda Gözetim, Toplumsal Denetim ve İktidar İlişkileri, Ekin Kitabevi, Bursa, 2005, (Enformasyon Toplumundan).

Dolgun, Uğur: Şeffaf Hapishane Yahut Gözetim Toplumu, Ötüken, İstanbul, 2008, (Şeffaf Hapishane).

Enriquez, Eugene: Sürüden Devlete-Toplumsal Bağ Üzerine Psikanalitik Bir Deneme, çev. Nilgün Tutal, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2004.

Erdoğan, Mustafa: “Anayasal-Demokratik Bir Rejimde Özgürlük ve Güvenlik”, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 24, Yıl: 12, ss. 21-29.

Ergüden, Işık: Hapishane Çağı- Kapatılan İnsan, Versus Kitap, İstanbul, 2007. Foucault, Michel: Hapishanenin Doğuşu, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, İmge

Kitabevi, 3. Baskı, Ankara, 2006. Foucault, Michel: İktidarın Gözü, çev. Işık Ergüden, Ayrıntı Yayınları,

İstanbul, 2003. Foucault, Michel: Özne ve İktidar, çev. Işıl Ergüden ve Osman Akınhay,

Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2005. Giddens, Anthony: Modernliğin Sonuçları, çev. Ersin Kuşdil, Ayrıntı Yayınları,

İstanbul, 1994.


Giddens, Anthony: Ulus Devlet ve Şiddet, çev. Cumhur Atay, Kalkedeon Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 2008, (Ulus Devlet).

Göker, Göksel: “Bir Gözetim Aracı Olarak Periscope”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 7.1, 2016.

Gücüyener, Merve: Panoptikonik Gözetimden Synoptisizme Gözetim Toplumu, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar, 2011.

Hobbes, Thomas: Leviathan, çev. Semih Lim, Yapı Kredi Yayınları, 6. Baskı, İstanbul, 2007.

Karadoğan İsmayılov, Ebru/Sunal, Gözde: “Gözetlenen ve Gözetleyen Bir Toplumda, Beden ve Mahremiyet İlişkisi: Facebook Örneği”, Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, Sayı: 18, Aralık 2012, ss. 22-41.

Karakehya, Hakan: “Gözetim ve Suçla Mücadele”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 58, Sayı: 2, 2009, ss. 319-357.

Karakehya, Hakan/Kamer Usluadam, Asena: “Neden Gözetl(en)iyoruz?”, Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof. Dr. Akar Öcal Armağanı, ss. 187-200.

Karslıoğlu, Fidan: Siber Gözetim: Toplumsal Denetim Aracı Olarak İnternetin Dönüşümü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2014.

Kesim Güven, Sevgi: Gözetim Toplumu ve Toplumsal Meşruiyet, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2007, (Meşruiyet).

Kesim Güven, Sevgi. “Elektronik Gözetim Aracı Olarak İnternet”, Türkiye’de İnternet Konferansı Bildirileri, TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, 21-23 Aralık 2006, Ankara, ss. 5-14, (Elektronik Gözetim).

Locke, John: Hükümet Üzerine İkinci İnceleme, çev. Fırat Bakırcı, Babil Yayınları, Ankara, 2004.

Lyon, David: Gündelik Hayatı Kontrol Etmek-Gözetlenen Toplum, çev. Gözde Soykan, Kalkadeon Yayıncılık, İstanbul, 2006.

Marx, Karl: Kapital-Birinci Cilt, çev. Alaattin Bilgi, Sol Yayınları, 3. Baskı, Ankara, 1986.

Mattelart, Armand: Gözetimin Küreselleşmesi-Güvenlileştirme Düzeninin Kökeni, çev. Onur Gayretli ve Su Elif Karacan Kalkadeon Yayıncılık, İstanbul, 2012.

Orwell, George: Bin Dokuz Yüz Seksen Dört, çev. Celal Üster, Can Yayınları, 57. Baskı, İstanbul, 2016.

Özarslan, Zeynep: “Gözün İktidarı: Elektronik Gözetim Sistemler”, Panoptikon Gözün İktidarı, (Ed. Barış Çoban ve Zeynep Özarslan), Su Yayınları, İstanbul, 2008, ss. 139-153.


Özcan, Mehmet Tevfik: Modern Toplum ve Hukuk Devleti, XII Levha Yayıncılık, İstanbul, 2008.

Öztürk, Serdar: “Filmlerle Görünürlüğün Dönüşümü: Panoptikon, Süperpanoptikon, Sinoptikon”, İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, Sayı: 36, Bahar 2013, ss. 132-151.

Stolleis, Michael: Yasanın Gözü, çev. Arif Çağlar, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2010.

Şenel, Alâeddin: Siyasal Düşünceler Tarihi, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 2013.

Tekergül, Mehmet: İşyerinde Elektronik Gözetim Uygulamaları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kadir Has Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2010.

Topuzkanamış, Engin: Hukuk ve Disiplin Modern Toplumda Hukuka Uymanın Dayanakları, XII Levha Yayıncılık, İstanbul, 2013.

Tosun, Cengiz Mert: “Gözetleyenin Hukuku”, Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 2015 Bahar, Sayı: 19, ss. 223-236.

Touraine, Alain: Modernliğin Eleştirisi, çev. Hülya Turan, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1994.

Arsan, Esra: “ABD’de 11 Eylül Sonrası”, Bianet, 16.09.2002, http://bianet.org/bianet/medya/7649-abdde-11-eylul-sonrasi, (14.08.2018).

Özel, Mehmet/Dönmez, Demet: “Toplum Sözleşmecilerinden 11Eylül’e Güvenlik Anlayışındaki Değişim”, Türk İdare Dergisi, Sayı: 482, 2016, ss. 239-282.

Turhan, Faruk/Aksu, Muharrem: “11 Eylül Sonrası ABD’de Özgürlük ve Güvenlik Dengesi Açısından Terörü Önleme Amaçlı Tedbirler / Özellikle Patriot Kanunu ile Getirilen Kısıtlamalar”, S.D.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: I, Sayı: 1, Yıl 2011, ss. 47-90.

Yılmaz, Sefer: “11 Eylül Sonrasında ABD ve Türkiye’deki İç Güvenlik Yeniden Yapılanmalarının Karşılaştırması”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 20, Sayı: 3, 2011, ss. 361-380.

“İsveçli Firma Çalışanlarına Çip Takıyor! Sebebi Bakın Ne?”, Hürriyet, 04.04.2017, http://www.hurriyet.com.tr/teknoloji/isvecli-firma-calisanlarina-cip-takiyor-sebebi-bakin-ne-40416449, (10.05.2017).

“Dünya’da Siber Saldırı Paniği”, NTV, 16.05.2017, http://www.ntv.com.tr/ teknoloji/dunyada-siber-saldiri-panigi, (14.08.2018).

hgÖzetİm ve gÖzetİmİn toplumsal meŞruİyetİ Üzerİne … · gözetim ve gözetimin...

Documents