tarİhİ, eyupsultan s,empozyumu ix -...

E Y Ü P S U L T A N S E M P .O Z Y U M U

TARİHİ, KÜL TÜRÜ VE SANATIYLA ••

EYUPSULTAN S,EMPOZYUMU

IX TEBLiGLER

EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ

Tel: (0212) 563 16 65- 616 00 98

Fax: (O 212) 616 00 78

http: www.eyup.bel.tr

e-mail: [email protected]

I X

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T

EYÜP BELEDİYESİ

KÜLTÜR YA YlNLARI

35

GENEL YÖNETİM

AHMET MALA TY ALI

YAYlN SORUMLUSU,

İRFAN ÇALIŞAN

GRAFiK TASARlM,

Y AZIEVi İLETiŞiM HİZMETLERİ 0212 518 30 06

BASKL

FSF PRİNTİNG HOUSE 0212 690 89 89

BASILDIGI YER

İSTANBUL

BASKI T ARİHL

ARALIK 2005

ISBN

975-6087-02-1

Eyüpsultan Sempozyumu kitabında kullanılan,

tebliğ sahiplerine ait olanlar dışındaki görsel malzemeler

Eyüp Belediyesi, Kazım Zaim ve Yazıevi İletişim Hizmetleri arşivlerine aittir.

Kitaptaki tüm yazıların ve görsel malzemelerin

yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir.

Bir başka yerde izinsiz olarak yayınlanamaz ve kullanılamaz.

Y L A

l r

T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A

EYÜB – BAHÂR‹YE MEVLEV‹HÂNES‹

HAKKINDA A‹LEDEN VE YAKIN ÇEVREDEN

DERLENEN ANILAR

A. Bilgin TURNALI

Z

Eyüp’te, annesinin babas› Zekâi Dede Efendi-zâde Hâf›z Ahmed ‹lhâmi Irsoy’un KurukavakCaddesi’ndeki evinde do¤du. Çocuklu¤undan itibaren, an›larla dolu bu evin atmobferinden

etkilenerek tarih ve eski eser koruma hobilerini edindi. Ankara Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi’ni bitirdikten sonra bir süre Sanayi Bakanl›¤› Müfettiflli¤i yapt›.

Daha sonra uluslararas› bir flirketin finans departman›nda çal›flt›¤› s›rada uluslararas› birçok konferans, seminer ve kurslara kat›ld›. 1968-69 y›llar›nda Turizm Bakanl›¤›nca

aç›lan Profesyonel Tercüman Rehber kursuna girerek Semavi Eyice ile, daha sonra da ‹stanbul kentinintarihi topo¤rafyas› üzerinde Kemal Elker ve fiinasi Akbatu ile birlikte y›llarca çal›flt›.

‹TÜ Mimari Tarih ve Restorasyon Enstitüsü üyesi olarak uzun seneler araflt›rma, inceleme ve arazitetkiklerinde bulundu. Bütün bu konularla ilgili olarak, Vak›flar Dergisi, Türk Dünyas› Araflt›rmalar›

Dergisi, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, T. Turing ve Otomobil Kurumu Belleten’i vb. yay›nlarda birçok makalesi yay›nlanm›flt›r.

Halen Ege Holding Anonim fiirketi’nin genel sekreteri olarak çal›flmaktad›r. Evli ve bir çocuk babas›d›r.

562

H.1031 y›l›nda Kaptan-› deryâ ve dâ-mâd-› flehriyârî (sonradan sadrâzam) Oh-rili Hüseyin Pafla taraf›ndan Befliktafl’da,bugünkü Ç›ra¤an Saray›’n›n bulundu¤uyerde tesis edilen, bir ara Saray’a bitiflikMusâhib Abdî Bey’in yal›s›na ve oradan daH. 1286’da Maçka’da küflâd olunan Mev-levihâneye tafl›nan ve bilâhire oraya da birk›fllay-› hümâyun inflâs›na lüzum görüldü-¤ünden (flimdi ‹.T.Ü. Maden Fakültesi Bi-nas›) H. 1291-94 y›llar› aras›nda Eyüb Ba-hâriyesinde yap›lan yeni Mevlevihâne’yenakledilen bu dergâh›n, ‹stanbul’un sanat,kültür ve irfan hayat›nda renkli hat›ralar›kalm›flt›r. Birçok de¤erli sanatkâr ve tan›n-m›fl flahsiyetlerin yetiflti¤i Bahâriye Mevle-vihânesi hakk›nda flimdiye kadar bir haylifley yaz›lm›fl ve söylenmifltir. Biz buradabir sempozyum maddesinin elverdi¤i hu-dutlu imkânlar içerisinde konuyu, kabilolabildi¤i kadar derlemek ve yeni ilâveleryapmak arzusunday›z.

H.1031 (=M.1621-22) y›l›ndanM.1925 y›l›na kadar devam eden uzun ha-yat› boyunca önce Befliktafl, sonra Maçkave daha sonra da Bahâriye Mevlevihânesiolarak an›lm›fl bulunan tekkemizin eldekiçeflitli dergâh listelerindeki kayd› flöyledir:

-H. 1199 târihli liste: “Befliktafl Mevle-vî-hânesi Hankah›”

-H. 1220 (?) târihli liste : “Befliktafl’taYahyâ Efendi kurbinde Mevlevî-hâne”

-H. 1249 târihli liste: Befliktafl Mevlevî-hânesi/fieyh-i hâz›r›: Abdülkaadir Efendi”

-H. 1256 târihli liste: Befliktafl Mevlevî-hânesi/yevm-i mahsûsu: Çarflamba”

-H. 1289 târihli Nüfus Defteri: “Beflik-tafl Mevlevî-hânesi / Post-niflîn: HüseyinFahreddin Efendi bin Nazif Efendi/ Âsitâ-neli / Mevlîdi: 1270”

-R. 1301 târihli liste: “Mevlevî-hâne/Bahâriye”

-H. 1307 târihli Mecmua-i Tekâyâ: “Ba-hariye Mevlevî-hânesi / Eyüb’de Bahâriyenâm-mahalde / tarîki: Mevlevî / fieyh-i hâ-z›r›:

Fahreddin Efendi / yevm-i mahsûsu:Çarflamba”

-‹stanbul Vak›flar Bafl Müdürlü¤ü nez-dindeki Hayrat Sicil Defterleri, (s›ra no:768): “Bahâriye / Mevlevî-hâne / ma’mûr”

(Tekkelerin seddedildi¤i R. 1341 (=M.1925) y›l›nda düzenlenip hâlen ‹stanbulVak›flar Bafl Müdürlü¤ü nezdinde bulunanEsâmi-i Tekâyâ Defterinde bu dergâharastlanamamaktad›r.)

Ad› geçen her üç Mevlevihâne birbiri-nin devam› fleklinde oldu¤undan ve arala-r›nda yak›n bir istihâle münasebeti bulun-du¤undan, kronolojik say›labilecek bir ti-tizlikle bunlar› ayr› bafll›klar alt›nda göz-den geçirmenin sun’î bir tasnif teflkil ede-ce¤i inanc›nday›z.

Befliktafl Mevlevihânesi Evliya ÇelebiSeyyahatnâmesi, Hadikatü’l-Cevâmî, ‹s-tanbul ve Bo¤aziçi gibi eserlerde oldukça

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X

(*) O devrin havas›n›yitirmemek için kullan›-lan eski deyimler, ektekisözlükte genç nesilleriçin yeni karfl›l›klar› ilegösterilmifllerdir. Bu ne-denle, okurlardan özürdilerim.)

563

Bahariye Mevlevîhâne-si’nin flimdi mevcut olma-yan M. 1910 tarihli büyükCümle Kap›s›, geride flim-di y›k›lm›fl bulunan Selâm-l›k. (B.Turnal› arflivi,29.06.1969)

teferruatl› olarak anlat›lm›flt›r. Dergâh›nsilsile-i meflâyihi ise hem Hadîka’da vehem de Dervifl (Zâkir) Mehmed fiükrî bin‹smâil Efendi’nin son y›llarda K.75 ad› ilemeflhûr olan kompilâsyonunda mevcûd-dur:

“Befliktafl Mevlevî-hânesi fieyhleri;bâni-si Ohrili Hüseyin Pafla’d›r. Târihi binây-›tekke: 1031

Mumâileyh Gelibolu’da binâ etmifl ol-du¤u dergâh-› Mevlânâ’n›n fleyhi iken pa-flay-› müflârünileyh fleyh-i mumâileyhi ge-tirtib kendi tekkesine fleyh eylemifltir.Ba’dehû Gelibolu’ya nakl ile kendi tekkesi-ne fleyh olup anda fevt. –A¤a-zâde fieyhMehmed Hakikî Dede Ef. hk.”

(Kreiser ve Akbatu tercümelerinde –“nakl ile kendi...” -- ibâresi “nakl ile gitti”fleklinde okunmufltur.)

-A¤a-zâde Efl-fieyh Mehmed HakîkîDede Efendi. R›hlet: 1063

-Efl-fieyh Süleyman Dede Efendi. R›h-let: 1065 (Hadîka’da bu fleyhden bahisyoktur.)

-Efl-fieyh Hüseyin Dede Efendi. 1071(Hadîka’da ve Evliya Çelebi’de Hasan ola-rak kay›tl›d›r.)

-Efl-fieyh Nâci Ahmed Dede Efendi.Ref’: 1074 (Hadîka’da bir yerde 1070, bafl-ka bir yerde ise 1074 târihi verilmektedir.)

-Efl-fieyh Çengî Yûsuf Dede Efendi.R›hlet: 1080

- Eyyûbî Efl-fieyh Mehmed Memifl De-de Efendi. R›hlet; 1136

-Efl-fieyh Es-Seyyîd Ahmed Dede Efen-di ibn-i fieyh Mehmed Memifl Dede. R›h-let 1177 Ramazan

-Efl-fieyh Es-Seyyid Mehmed Sâd›kDede Efendi hafîd-i fieyh Ahmed Dede.Fevt: 1178

-Tokadî Efl-fieyh Es-Seyyîd AbdülahadDede Efendi. Fevt: 1180

-Trablus fieyhi Efl-fieyh Ahmed DedeEfendi. Fevt: 1185

-Hattat Efl-fieyh Yûsuf Zühdî DedeEfendi ibn-i fleyh Ahmed Dede. Fevt: 2Cemâziyülevvel 1232 Perflembe

-Trablus-u fiâmî Efl-fieyh Es-SeyyîdMahmûd Dede Efendi. Dâmâd-› fieyh Yû-suf Dede. Fevt: 16 fievval 1234

-Ermenek fieyhi-zâde Efl-fieyh Es-SeyyîdMehmed Kadrî Dede Efendi. Fevt: 15 Zil-kaade 1267. (Hadîka’daki silsile bu fleyhlesona eriyor.) (Kreiser tercümesinde yanl›flolarak Zilhicce fleklinde okunmufltur)

-Efl-fieyh Es-Seyyîd Mehmed Saîd De-de Efendi ibn-i fieyh Mahmûd. Fevt: 1270

-Efl-fieyh El-Hâc Hasan Nazif DedeEfendi. Fevt: 16 fievval 1278

-Efl-fieyh Hüseyin Fahreddin DedeEfendi ibn-i fieyh Nazif Dede. Fevt: 21Ramazan 1329

-Efl-fieyh Hasan Nazif Dede ibn-i fieyhHüseyin Dede. Fevt 24 Rebiülâhir 1334. “

Kas›mpafla Mevlevihânesi Mesnevîhâ-n›, M. 1881 ‹stanbul do¤umlu, fliirdemahlas› Bahârî olan ve Sümerbank ‹stan-bul Al›m-Sat›m Müessesesi Muhaberatfiefli¤inden emekliye ayr›lan Ahmed Mid-hat Beytur’un(=Midhat Bahârî Beytur), ‹s-tanbul Ansiklopesi’ne verdi¤i notlardakisilsile-i meflâyih, Zâkir fiükrî Efendi’nin veHadîka’n›n silsileleri ile bâz› farklar arzet-mektedir.

M.Beytur’un silsile-i meflâyihi flöyledir:1- A¤a-zâde Mehmed Dede, 2- fiat›r Mehmed Dede (Hadîka’da ve

K.75’de yoktur),


564

Ayn› kap›n›n kitâbesi, ya-k›ndan.

3- Ramazan Dede (Hadîka’da ve K.75’de yoktur),

4- Hasan Dede (Hadîka’ya ve EvliyaÇelebi’ye uygun olup K.75’de HüseyinDede fleklinde kay›tl›d›r),

5- Nâci Ahmed Dede, 6- Çengî Yûsuf Dede, 7- Mehmed Memifl Dede, 8- Ahmed Dede, 9- Seyyîd Mehmed Sâd›k Dede, 10- Abdülahad Dede, 11- Hac› Ahmed Dede, 12- Zühdî Yûsuf Dede, 13- Seyyîd Mahmûd Dede, 14- Seyyîd Abdülkaadir Dede, 15- Mehmed Sa’îd Dede16- Hasan Nazif DedeM. Beytur, oniki fleyhin Ç›ra¤an Sara-

y›’nda medfûn olduklar›n›, A¤a-zâdeMehmed Dede’nin Gelibolu Mevlevihâ-nesi’nde, Seyyîd Abdülkaadir Dede’ninÜsküdar Mevlevihânesinde, MehmedSa’îd ve Hasan Nazif Dede Efendilerin deBahariye Mevlevihânesi’nde s›rlanm›fl bu-lunduklar›n› belirtiyor.

M.Erdo¤an, “‹stanbul Mevlevihaneleri”adl› makalesinde verdi¤i silsilede bâz› ha-tâlar yapm›flt›r. Bunlardan bir tanesi, Kud-retullah Efendi’nin s›raya sokulmas›d›r.Hadîka metni ve Galata Mevlevihâne-si’nin elde mevcûd silsile-i meflâyihi dik-katle incelenirse, Kudretullah Efendi’ninSeyyîd Mahmûd Dede yerine GalataMevlevihânesi’ne post-niflîn oldu¤u anla-fl›l›r. ‹kinci bir hatâ, Ermenek fieyhi-zâdeMehmed Kadrî ve Seyyîd Abdülkaadir’iniki ayr› fleyh gibi kaydedilmesidir ki, asl›n-da bu iki isim ayn› flahsa aittir. H. 1249 tâ-rihli dergâh listesinde fleyh-i hâz›r olarakAbdülkaadir Efendi’nin gösterildi¤i yuka-r›da belirtilmiflti. Yine M.Beytur’un notla-r›ndan, Mehmed Sa’îd Dede Efendi’ninvefât›nda meflihâte o¤lu Neyzen Yûsuf Pa-fla’n›n getirilmek istendi¤ini, Sultan Ab-dülmecid’in Muz›ka-i Hümâyun’da bulu-nan Pafla’ya izin vermedi¤ini, fleyhli¤e Ha-

san Nazif Dede’nin tayin edildi¤ini, do-kuz y›l kadar sonra vefat etti¤i zaman he-nüz sekiz yafl›nda olan o¤lu Hüseyin Fah-reddin Dede’ye niyâbeten Râflid Dede’ninmeflihatte bulundu¤unu ö¤reniyoruz. Hat-tâ Mevlevihâne’nin Maçka’ya nakli s›ras›n-da da bu nâiblik devam etmektedir. (Bunâib ve vekil tayini Konya’ca yap›lm›flt›r.)

R.C.Ulunay’›n belirtti¤ine göre, Gala-ta (=Kulekap›s›) Mevlevihânesi neyzen-bafl›s› Emin Efendi merhûm, son asr›n enkuvvetli neyzeni oldu¤u halde, ney tavr›-n› ö¤renmek üzere Hüseyin FahreddinDede Efendi’ye gidermifl.

Son devrin büyük ney virtüozu, beste-kâr, mûsikî bilgini ve Sultan Veled devrin-deki eflsiz yürüyüflü ile hakl› bir flöhret ka-zanan fieyh Hüseyin Fahreddin DedeEfendi, Yenikap› Mevlevihânesi fleyhiOsman Selâhaddin Dede Efendi’nin k›z›Fatma Aliye Han›m ile evlenmifl ve ondans›ras›yla flu dört çocu¤u olmufl idi:

1- Fatma Mü’mine Han›m2- Babas›ndan sonra fieyh olup 1334 de

vefât etti¤ini bildirdi¤imiz fieyh HasanNazif Dede Efendi.

3- Babas›ndan önce irtihâl eyledi¤i be-lirtilen Fatma Fasîha Han›m,

4- 1981’de vefat eden Fatma DestînaHan›m.

‹ki kere evlenmesine ra¤men hiç çocu-¤u olmayan Fatma Destîna Han›mefendi,


565

Baharîye Mevlevîhâne-si’nin Selâml›¤›; (Önünde yazar,29.06.1969).

gün görmüfl, çok kibar bir Mevlevî muhib-bi idi. Son günlerini ye¤eni merhum Sel-man Tüzün Bey’in oturdu¤u, Teflvikiye,Kuyulu Bostan Soka¤›, No: 35/1 deki(Karanfil Apartman›) dairede geçirmifltir.

Merhûme Fasîha Han›m’›n ise iki çocu-¤u vard› (Posta-Telgraf Bütçe MümeyyiziA. Hamdî Bey’den):

1- Selman Tüzün Bey2- Zübeyde Han›m (Kocas› vefât etmifl

bulunan Zübeyde Han›m’›n üç k›z› vard›r,bunlardan biri ile oturmaktad›r.)

Merhum Selman Tüzün Bey’in bildirdi-¤ine göre, çocuksuz vefât eden day›s›fieyh Hasan Nazif Dede Efendi’den sonraBahâriye Mevlevihânesi’nin post-niflînli¤ikendisine intikal etmifl, fakat yafl› küçükoldu¤u için tekkelerin seddine kadar der-gâhda kendisine niyâbeten flu zevât mefli-hatte bulunmufllard›r:

1- Önce Ahmed Çelebi Dede2- Sonra Bilecik Mevlevihânesi fleyhi Ba-

haddin Dede. (Bir müddet Mevlevihâ-ne’den arta kalan yar› harap selâml›ktaoturduktan sonra Eyüb’de Yûsuf Muhlis Pa-fla Caddesi Zemzem Soka¤›’ndaki bir evdeyak›n y›llarda vefât eden fieref Han›m, buzât›n refikas›d›r. fieref Han›m, mûsikiflinas

ve kültürlü bir kifli olup ‹stanbul incelik veasâletinin son timsallerinden idi.)

S. Ünver’in “Osmanl› ‹mparatorlu¤uMevlevihâneleri ve Son fieyhleri” isimlitârihsiz bir risâlesinde(1955’ten sonra ba-s›ld›¤› anlafl›l›yor) Bahâriye ve BilecikMevlevihânelerinin son fleyhi olarak Ba-haddin Efendi gösterildi¤i gibi, YeniflehirFener Mevlevihânesinin hizâs›nda kay›tl›Ahmed Dede için de (Bahaddin Efendi pe-deridir) fleklinde bir dip not düflülmüfltür.

Befliktafl Mevlevihânesinin Ohrili Hü-seyin Pafla taraf›ndan H.1031 y›l›nda ku-ruluflu ve Gelibolu Mevlevihânesi post-ni-flîni A¤a-zâde Mehmed Dede Efendi’ninbu yeni dergâh›n meflihat›na getirilifli hak-k›ndaki, Mevlevî gelene¤inin kabul etti¤i,daha çok din folklorunu ilgilendiren le-jand haval› hikâyeler (=devaml› poyrazf›rt›nas›n›n birdenbire kesilifli, ‹stanbul-Gelibolu aras›nda seyreden kay›k ve bukay›¤›n modeli gibi) M.Beytur ve ondannaklen M. Erdo¤an taraf›ndan ifllenmekte-dir.

Ç›ra¤an Saray›’n›n yerine kuruldu¤unubildirdi¤imiz Befliktafl Mevlevihânesindeilk mukabele bir Çarflamba günü yap›lm›floldu¤undan daha sonra Maçka ve Eyüb


566

Ayn› yer, önündeki mer-kadle birlikte.

Bahâriyesi’nde de ayn› gelene¤e uyularak“yevm-i mahsûs” de¤ifltirilmemifltir.

Befliktafl Mevlevihânesi’nden Evliya Çe-lebi flu flekilde söz aç›yor:

“Mevlevîhâne Tekyesi: Leb-i deryâdaolub sema’-hânesi deryâya nâz›r fevkaanîbir Mevlevihânedir ki ‹stanbul’da ve gayridiyarda misli yoktur. Sema’-hânesi bir mu-sanna tavan kubbe-i lâ’l-gûndur ki flimdikiüstâdlar âna nazîr kubbe inflâ edemezler.Fukara hücreleri garb taraf›ndad›r. Sema’-hânenin meydan› serâpâ ceviz levhalarlamüzeyyen ve cânib-i selâsesi billûr ve ne-cef tafllarla münakkafld›r. fieyhi mübarek (Hasan Dede) dir. Zaman›m›zda yüzon ya-fl›nda müstecâbü’d-da’ve bir zât idi. Muka-bele günleri kürsüde Mesnevî-i flerîf okur-ken kendilerine bir vecd gelir (bu gecedersimizi Hazret-i Mevlânâ’dan böyleceahzettik. ‹hvân-› safâya da öyle takrîr edi-yoruz) der idi. Vefât›nda yerine neyzendervifl Yûsuf Celâlî fieyh oldu. Mesnevîtakrîrinde birkaç kere mest olup kendileri-ni kürsüden afla¤› fukaras› üzere at›p çarh-› devvâr-var (=dönen çark, dönen gökkubbe misâli manâs›na) sema’ etti¤i görül-müfldür. Çald›¤› ney hakka ki uflflâk› mesteylerdi. “

Çelebi’nin renkli ve kendine has üslûbuile anlatt›¤› Befliktafl Mevlevihânesi’nin 17.inci yüzy›lda, denize nâz›r, fevkaanî,kubbeli ve fevkalâde bir flekilde tezyînedilmifl bir semahâneye sâhib oldu¤u böy-lece anlafl›l›yor. Hücre-niflîn dervifllerinoturdu¤u hücreler de bat› cihetinde imifl.M.Beytur ve Zâkir fiükrî Efendi silsileleriile uyuflmayan bir nokta, Hasan (veyaHüseyin) Dede’den sonra Yûsuf Dede’ninpost-niflîn olmas›d›r. Bu ikisi aras›nda, üçy›l fleyhlik ettikten sonra H. 1074’de me-flihati ref’ edilen Pindârî Nâci Ahmed De-de’nin varl›¤› bilinmektedir.

Ayvansarâyî Hâf›z Hüseyin Efendi,basma Hadîkatü’l-Cevâmî’de “BefliktaflMevlevihânesi Mescidi” bafll›¤› alt›nda“...dergâh-› mezkûrun binâs› 1131 (1031olacak, yanl›fl bas›lm›flt›r) Cumâde’l-âhire-

sinde resîde-i hitâm olmufldur. Lâkin mat-bah› olmay›b yaln›z bir sema’-hânedenibâret idi. Ba’dehû vuku’ bulan tecdîd veta’mîri s›ras›nda tevsi’ k›l›nm›fld›r “ ve birazdaha ileride ise “...dergâh-› mezbûr za-man-› saltanat-› Hazret-i Sultan SelîmHân-› Sâlis’de Sâhilsarây-› Befliktafl ta’mîrve tecdîd olunduktan iki sene sonra mü-ceddeden binâ k›l›nm›fld›r. TecdîdineEs’ad nâm flâirin söyledi¤i târihdir:

...............

....... (Bu k›sm›n Zileli ‹mam-zâde toru-nu Ali Sât›’ Efendi’nin ilâvesi oldu¤u apa-ç›kt›r.).Ç›kub bir pîr-i rûflen-dil dedi târih itmâ-m›naYeniden k›ld› bu dergâh-› pîri fieh Selîmbünyâd”1219

demektedir. (Vezin zarûreti ile fiah ye-rine fieh kullan›lm›flt›r.)

M. Yaman’›n tezinde, bugünkü Ç›ra¤anSaray›’n›n bulundu¤u mevkiin vaktiyle“Kazanc›o¤lu Bahçesi” nâm› ile ma’rûf ol-du¤u, sonradan hazîneye intikal ile Âl-iOsman’›n has bahçeleri aras›na girdi¤i veoraya kurulan yal› ve sâhilsaraylar›n târih-çeleri kronolojik bir düzen içerisinde te-ferruatl› olarak aç›klanmaktad›r. Buradabunlar›n hepsinin tekrar›na lüzum olmad›-¤› kanaatindeyiz.


567

Mevlevîhâneden arta ka-lan hazîrenin periflan hâli,geride Ayd›n Yün Mensu-cat Fabrikas›. (B. Turnal› arflivi,24.08.1974).

Beyhan Sultan’›n Ç›ra¤an Yal›s›’n› kar-defli Sultan III. Selim’e terketmesindensonra, Pâdiflah bu sâhilsaray› yeniden yap-t›rmak tasavvurunda olmakla berâbermuhtelif d›fl ve iç gaileler masrafl› ve kül-fetli bir plân›n gerçekleflmesine imkân ver-memifl, ancak yal›n›n baz› yerlerinin veRodoslu Yal›s›’n›n y›kt›r›larak müstakil birmâbeyn dâiresinin inflâ edilmesi emrolun-mufltur. Pâdiflah bir Mevlevî muhibbi ol-du¤u için, Ç›ra¤an binâlar› aras›nda kalanMevlevihâneyi de –yukar›da gördü¤ümüzgibi- ta’mîr ettirmifltir.

Sultan II. Mahmud devrinde de Ç›ra-¤an Saray›, Befliktafl Saray› gibi yazl›k sa-ray vazifesini görmeye devam etti. Pâdi-flah H. 1252-53 y›llar›nda, saray›n yan›n-daki Han›m Kad›n Mescidi’ni, H.1179’daM›s›r tâcirlerinden E¤ribozlu Hac› AhmedA¤a taraf›ndan yapt›r›lm›fl olan fevkaanîmektebi ve civâr›ndaki di¤er binâlar› y›k-t›r›p sahay› geniflletti (karfl. Hadîka, C. II,s.109, Han›m Kad›n bint-i Mehmed Mes-cidi maddesi). Burada yeniden ahflab vebirkaç binâdan meydana gelen bir sâhilsa-ray›n yapt›r›lmas›na baflland›.

M. Beytur, bu geniflleme faaliyeti s›ra-s›nda Mevlevihânenin yerinin de saraya il-hak oldu¤unu, dergâh›n bitiflikteki Musâ-hib Abdî Bey’in yal›s›na nakledildi¤ini, Pâ-diflah›n mâzereti olmad›kça Çarflamba

günleri mukabeleye gelerek post-niflînSeyyîd Abdülkaadir Dede Efendi ile soh-bette bulundu¤unu ve Ç›ra¤an Saray› dâ-hilinde kalm›fl olan mevlevî dedelerininkabirlerinde de her gece kandiller yakt›r-d›¤›n› yazmaktad›r.

Sultan Abdülmecid, Ç›ra¤an Saray›’n›yeniden yapt›rmak üzere H. 1276’da y›k-t›rm›flt›. Fakat bu defa tamamen beyazmermerden muhteflem bir flekilde inflâedilmesi Sultan Abdülazîz’e müyesser ol-mufltur. ‹htifalci M. Ziyâ Bey’in belirtti¤igibi, bu yeni ve son Ç›ra¤an Saray› çevreolarak 750 metre uzunlu¤unda bir sahay›kaplamaktad›r. Bu noktada, ayr›ca derinli-¤ine araflt›r›lmas› gereken bir kar›fl›kl›¤arastlanmaktad›r. ‹stanbul Ansiklopedi-si’ndeki (R.E.Koçu) Ç›ra¤an Saray› madde-si, ‹htifalci M. Ziyâ Bey’in ‹stanbul ve Bo-¤aziçi adl› eseri ve yukar›da ismi geçen M.Yaman’›n tezi birbirleriyle karfl›laflt›r›ld›¤›takdirde, Mimar Serkis Balyan’›n arsan›ntam ortas›ndaki Mevlevihâne’nin y›k›lmas›zarûretini Sultan Abdülazîz’e arzetti¤i ne-ticesine var›l›r. Halbuki M. Beytur’un not-lar›nda, Mevlevîhâne’nin yerinin çok dahaönce, Sultan II. Mahmûd zamân›nda sara-ya ilhak edildi¤i ve dergâh›n bitiflik Musâ-hib Abdî Bey’in yal›s›na naklolundu¤u be-lirtiliyordu. E¤er bu hât›rat do¤ru kaynak-lara dayan›yorsa, Sultan Abdülazîz tara-f›ndan y›kt›r›lan Mevlevîhânenin eski binâde¤il, Abdî Bey’in yal›s›na tafl›nan dergâholmas›n› kabul etmek gerekecektir. (EskiBefliktafl Mevlevîhânesi’nin plân, cephe vemaktâlar›n› ihtivâ eden bir rölövesi içinbkz.: B.Özkan, ‹stanbul’daki Mevlevîhâ-neler, ‹st. 1967, ‹st. Üniv. Ed. Fak. SanatTarihi Bölümü, bas›lmam›fl lisans tezi.)Herhalde bu meselenin daha derin bir fle-kilde incelenmesinde fayda vard›r.

Hüseyin Fahreddin Dede Efendi’nin k›-z›ndan torunu merhûm Selman TüzünBey, bir sohbetimiz esnas›nda bize aile-den intikal eden bir defter göstermifllerdi.Bu defterdeki notlara bak›l›rsa, Befliktafl


568

Yay›n›m›z üzerine, depohalinden ç›kar›larak kübikbir minare ilavesi ile na-maza aç›lan MevlevîhâneMescidi. (B.Turnal› arflivi,24.08.1974).

Mevlevîhânesi H.1284 târihinde geçiciolarak F›nd›kl›’daki Karacehennem ‹brâ-him Pafla Kona¤›’na tafl›nm›fl ve sonra ‹hti-falci Ziyâ Bey’in de nakletti¤i gibi, H.1286 (M.Erdo¤an’›n makalesinde sehvenH.1268 olarak verilmifltir) fievvalinin yir-miyedinci Çarflamba günü, Maçka’da yap-t›r›lm›fl bulunan yeni Mevlevîhânenin kü-flâd› ile orada faaliyete bafllam›flt›.(karfl.M.Serto¤lu, Dolmabahçe’den Beflik-tafl’a, Hayat Târih Mecmuas›, ‹st. Eylül1977 say›s›, s.77 “Karacehennem Kona¤›-na nakil”.) O s›rada Râflid Dede’nin nâibliketti¤i fieyh Hüseyin Fahreddin Efendi, ba-bas› Yeniflehirli fieyh Hasan Nazif De-de’nin (vef.H.1278) na’fl›n› türbedeki lâh-dinden ç›kararak Maçka’daki bu yeni tek-ke binâs›na naklettirmifltir.

Daha sonra Mehmed Sa’îd Dede (vef.H. 1270) ile birlikte Bahâriye Mevlevîhâ-nesine nakl-i kuburu yap›lan Hasan NazifDede d›fl›ndaki meflâyihin kabirleri Ç›ra-¤an Saray› alt›nda kalm›flt›r.

‹htifalciM. Ziyâ Bey bu mevzu’da flun-lar› söylüyor:

“El-yevm Ç›ra¤an Saray›’n›n bulundu¤umahalde bir türbe-i mahsûsa mevcûd olupderûnunda dergâh-› mezkûr post-niflînle-rinden on zât ve dört kad›n medfûndur.”

Mütâreke y›llar›nda “Bizo K›fllas›” is-miyle bir Frans›z ‹stihkâm Birli¤i taraf›n-dan iflgal edilen yan›k Ç›ra¤an Saray› ha-râbesi alt›ndaki türbe hakk›nda M. Ya-man’›n 17 Nisan 1946 târihli notu flöyle-dir:

“ Bugün Saray’›n Ortaköy ciheti fierefStad›, ortas› fieker Fabrikas›’na âit, Beflik-tafl taraf› da K›z›lay Erzak Deposu’dur. Sa-ray› yak›ndan görmek için bu k›s›mdan gi-rerek gezdim. Saray yap›l›rken Mevlevî-hâne baflka yere nakledildi¤i halde, bura-da gömülü bulunan post-niflînler SultanAbdülazîz’in arzûsu ile kald›r›lmay›p üzer-lerine bir kemer çekilerek türbe hâline ge-tirilmifltir. Bu türbeyi de görmek iste-dim.Gezdiren K›z›lay memurunun verdi¤i

izahata göre, buraya alt›n aramak içingönderilen bir istihkâm yüzbafl›s› taraf›n-dan tahrip edilmifltir. Mermer lâhitler vekitâbeler k›r›lm›fl, bütün kabirler birbirinekar›flm›fl ve say›lam›yacak bir hâle gelmifl-tir. Türbeyi bu vaziyete getiren alt›n ara-y›c›, alt›n yerine de deniz suyu bulmufl-tur.”

Mevlevîhâne’nin Maçka’da faaliyetegeçmesinden befl y›l kadar sonra, bu defayeni yerine bir askerî k›flla inflâ edilmesikararlaflt›r›ld›¤›ndan, ikinci bir tafl›nmaameliyesine tâbi tutulmufl olmas› ilgi çeki-cidir. Dergâh, yine Sultan Abdülazîz’inemriyle, o zamanlar Alt›n Boynuz isminegerçekten lây›k olan Haliç’in k›y›s›nda,cennet misâli yeflillikler ortas›ndaki Bahâ-riye’de, Hatab Emîni Mustafa ve HüseyinEfendiler’in yal›lar›na nakledildi. HüseyinFahreddin Efendi, babas›n›n bakîyye-i izâ-m›n› bu defa Maçka’dan Eyüb’e götürmekzorunda kald›. O devirde Eyüb Bahâriyesi,sultan ve ekâbir yal›lar› ile dolu; edebiyat,mûsikî, san’at, asâlet ve zerâfet yuvas› bircennet-i âlâ manzaras› arzediyordu. Ha-liç’in büyük ve kapsaml› temizli¤ine bafl-lanmadan önce, korkunç bir batakl›¤›nortas›ndaki iki manâs›z toprak parças› ola-rak dikkat çekmeyen Bahâriye Adalar›, sö-zü edilen eski y›llarda Mevlevîhâne karfl›-s›nda yabani ördek, kefal ve karides avla-r›na sahne olurdu.


569

Silâhdara¤a Caddesi üze-rinde, eski Onalt› Martfiehitleri makberesi yerinetafl›nan Dedegân Mezarla-r›.(B.Turnal› arflivi,07.08.1976).

Bu noktada, ‹stanbul Vak›flar Bafl Mü-dürlü¤ü nezdindeki bir defterden bahset-mek uygun olacakt›r. Merhûm F. Ayano¤-lu’nun lûtfetti¤i bir nota göre, MaçkaMevlevîhânesi’nin mevkii flöyle verilmek-tedir: “Befliktafl Ekmekçibafl› Mahallesi, tâ-lim-hâne olarak Maçka K›fllas›’nca kullan›-lan Mevlevî-hâne arsas›- flarken: Karakol-hâne Soka¤›, garben: Tarlabafl› nâm-› di-¤er ‹dâdiye Caddesi, cenûben: Karakol-hâne Soka¤›, flimâlen: Maçka K›fllas› ve it-tisâlindeki bostan.”

Ayn› sene içinde Bahâriye’deki bu yal›-lar›n bahçesinde büyük bir semahâne infla-at›na baflland›. ‹htifalci M. Ziyâ Bey buyap› faaliyetinden flöyle söz açmaktad›r:

“ Hicret-i senîyyenin 1291 senesinemüsâdif Zilhicce’nin otuzbirinci Pazartesigünü Bahariye Mevlevîhânesi’nin vaz’›-esas resmi icrâ k›l›narak 1294 senesi Rebi-ülevveli’nin onsekizinci Çarflamba günüde ikmâl-i inflaat›yla resm-i küflâd› icra k›-l›nm›flt›r.”

Görüldü¤ü gibi, Bahâriye Mevlevîhâ-nesi’nin yap›lmas›na Sultan Abdülazîzdevrinde bafllanarak, ifl Sultan II. Abdülha-mîd’in saltanat›n›n ilk y›l›nda bitirilmifltir.Yeni pâdiflah, bilâhire Mevlevihâne içinilk iki kat› harem, üçüncü kat› da selâml›kolarak kullan›lmak üzere (28) odal› birmeflrûtahâne; ayr›ca somathâne, hamam,helâlar ve harem mutfa¤› inflâ ettirmifltir

(Karfl. S.Küçük, Mevlevili¤in Son Yüzy›-l›, ‹st. 2003, s.155-156; ve Veled Çelebi“‹zbudak”, Hât›ralar›m – Canl› Târihler,‹st. 1946, s.24.).

Sultan II. Abdülhamîd’in uzun sürensaltanat y›llar› boyunca, ahflab binâlardanmeydana gelen ve Haliç’in rutubetinin te-siri ile yavafl-yavafl harâbîye yüz tutanMevlevihâne’nin tamirine fieyh HüseyinFahreddin Dede Efendi’nin gücü yetmi-yordu. Bir mevlevî muhibbi olan Sultan V.Mehmed Reflad’›n tahta ç›kmas› tecdîd vetamir ameliyesi için iyi bir f›rsat oldu.

Her ne kadar ‹stanbul Ansiklopedi-si’nde ve M. Erdo¤an’›n an›lan makalesin-de Mevlevihâne’nin Sultan Reflad’›n kendiparas› ile onar›ld›¤› ileri sürülüyorsa da,Pâdiflah’›n mâbeyncisi Tevfik Bey’in gün-lük notlar›nda flöyle denilmektedir:

“ R. 3 Teflrinisânî 1326 –Çarflamba(=M.1910; H. 1328): Bahâriye Mevlevi-hânesi’nin Evkaf Nezâretince tamîri veMefrûflat ‹dâresi taraf›ndan döfletilmesinintamamlanmas› üzerine, aç›lmas› kararlaflt›-r›lm›fl oldu¤undan, Pâdiflah Hazretleri,kara yoluyla Ka¤›thâne’yi flereflendirdiler.Köflk bahçesinden geçilip, ‹mrahor Kasr›r›ht›m›ndan sandallara binilerek dergâhavar›ld›. Ziyâeddin, Ömer Hilmi Efendiler,Baflmâbeynci (=Lütfi Simâvî Bey) ve Bafl-kâtib Beyefendiler, Seryâver Pafla, ken-dim, üçüncü mâbeynci ‹brâhim ve Murta-za Bey berâberlerinde idik.”

Önceleri mezbeleye dönmüfl, son tec-dîd’den kalan hemen bütün binâlar› y›k›l-m›fl, H. 1328 târihli bir tamir kitabesi ta-fl›yan büyük avlu (=cümle) kap›s› esraren-giz bir flekilde s›rra kadem basm›fl ve dede-gân›n›n kabirleri inan›lmaz derecede kötübir kaderin sürükleyifli ile üçüncü kere bafl-ka bir yere nakledilmifl bulunan bu büyükMevlevihâne, günümüzde nihayet hiç ol-mazsa bir park manzaras› alm›fl bulunmak-tad›r.

1971 tarihli ‹stanbul Belediyesi fiehirRehberi’nin 15 numaral› paftas›na bak›l›r-


570

Eyüp Türbe Hamam›önündeki yokufltan PiyerLoti (=Karya¤d› Ali Baba)Tepesi’ne ç›karken solda,Bahâriye MevlevîhânesiKudümzen bafl›s›, beste-kâr Zekâi Dede Efendi ai-lesinin makberesi. (FotoNecdet ‹flli: 30.08.1975).

sa, Haliç k›y›s›na paralel Silahdara¤a Cad-desi’nden ikinci Bahâriye adas›na do¤ruuzanan Mevlevîhâne Ç›kmaz› kolayca bu-lunabilir. 1970 y›llar›nda birdenbire orta-dan kaybolan kitabeli avlu kap›s› bu ç›k-maz sokak üzerinde idi. 1969 y›l›n›n Ha-ziran ay›nda, ahflab kanatlar› kopmufl vekaybolmufl bu güzel tafl kap›n›n foto¤raf›-n› çekmifltik. Sultan V. Mehmed Reflad’›nad›n›n geçti¤i ve fiâir Remzî’nin (=Üskü-dar Mevlevihânesi fleyhi ve Üsküdar Hac›Selim A¤a Kütüphanesi eski Bafl MemuruAhmed Remzî Dede Efendi merhûm) ka-leme ald›¤› târih manzumesi flöyle sonaeriyordu:

“ Bafl keser dervifller târihine Remzî hemanOldu ihyâ müjde gel cây-i Nazîf-i Mevlevî”1328

Kitabenin üzerinde Sultan Reflâd’›ntu¤ras› mevcud idi. Kap›n›n tezyînî detay-lar› B. Özkan’›n tezinde detayl› olarak ifl-lendi¤i için bunlar› tekrarda bir mâna gör-müyoruz. Bu foto¤raf çekildi¤i zaman, ka-p›n›n gerisinde flimdi y›k›lm›fl bulunan ha-rab selâml›¤›n sa¤ kanad› ve uzaktan Hali-çin karfl› yakas›nda, Sütlüce’nin tepesinde-ki yeni Bâdemli (=Bâdemlik) Câmii’ninminaresi görülüyordu. Avlu kap›s›ndan gi-rilip sola dönüldü¤ü takdirde, flimdi de bâ-

z› mezarlar› duran bir hazîre, sa¤da Haliçk›y›s›na do¤ru uzanan, bir bodrum üzerinetek katl› ahflap selâml›k ve solda da o y›l-larda depo olarak kullan›lan minaresizmescid ile karfl›lafl›l›yordu.

Her ne kadar ‹stanbul Ansiklopedi-si’ndeki (R.E.Koçu) “Bahâriye Mevlevihâ-nesi” maddesinde bu mescidin minaresininy›k›lm›fl bulundu¤u ifade ediliyorsa da, ‹s-tanbul Sahhaflar Çarfl›s›’n›n tan›nm›fl si-malar›ndan, hemflehrisi fieyh Büyük NazifEfendi’nin k›z› Emine Han›m ile evlenerekaileye damad olan Yeniflehirli Avni Bey’ink›z›ndan torunu merhum sahhaf Niza-meddin Aktuç ve Mevlevihânenin eski ku-dümzenbafl›s› meflhûr bestekâr Zekâi De-de Efendi’nin torunu Emekli Albay mer-hûm Halim Irsoy, bize bu mescidin mina-resi oldu¤unu hiç hat›rlamad›klar›n› ifadeetmifllerdir. Hattâ müezzinler ezan oku-mak için, y›k›lan selâml›¤›n önündeki ikiyan ç›k›fll› tafl merdivenin sahanl›¤›na ç›-karlarm›fl. Afla¤›da sözü edilecek olan nefl-riyat›m›z üzerine, yerin yeni mâliki men-sucat fabrikas›n›n sahipleri, mescidi depoolarak kullanmaktan vazgeçerek kübik birminare ilâvesiyle iflçilerin vakit namazlar›için ibâdete açm›fllard›r. Mescid tamirgörmüfl, kârgir, oldukça mütevaz› ölçüleresahip, ahflap k›rma çat›l› bir binad›r.


571

Eyüb’te tamamen y›k›lm›flbulunan eski bir hât›ra:Bostaniskelesi, Bostaniske-lesi Gazinosu, geride Al-t›ny›ld›z’›n eski fabrikas›ve fonda Piyer Loti Tepesive mezarl›k. Gazino’nunbak›fla göre soldaki Caml›Köflkü tavla odas› diye bi-linirdi. Zekâi Dede Efen-di’nin, müzik hocas› Eyyû-bî Mehmed Bey’den buçevrede meflk etti¤i söyle-negelir. (B. Turnal› arflivi,20.11.1976),

Mescid ile münderis selâml›k (B. Öz-kan’›n tezinde, bir yerde selâml›k olarakbelirtildikten sonra çok önceleri ortadankaybolan harem binâs› ile kar›flt›r›lmakta-d›r) aras›ndaki hazîreden günümüze kala-bilmifl bâz› mezarlar flunlard›r:

- Mescidin karfl›s›nda, çevresi parmak-l›kl›, yerden yüksekçe, bafl ve ayak tafllar›olmayan merkadin tezyinatl› tafl sanduka-s›n›n üzerindeki yaz›:

“ Bafl Mâbeynci merhûm Osman Bey’inkerimesi Hatice Fatma Han›m’›n rûhunael-fâtiha” H. 1340 ( R. 8 Temmuz 1338)

(Befliktafll› meflhûr zâkirbafl› ve hattatHac› Nûrî Korman’›n celî sülüsüyledir.)

- Bunun arkas›nda, bafl ve ayak tafllar›silindirik olan mezar:

“ HüvelbâkîMerhûm Deâvî Nâz›r› Ömer Cemal

Efendi kerîmesi ve Deâvî Kesedâr› ‹zzetSabih Bey’in halîlesi Hacer Fatma Tevhî-de Han›m’›n ruhiçün Fâtiha

4 Cemâziyülevvel 1321 H.”- Parmakl›kl› mezara dayal› dikdörtgen

tafltaki yaz›:“HüvelbâkîTeselya Komutan› Müflir Gazi Edhem

Pafla’n›n mahdûmu Mîralay Hâfî Bey22 Teflrinisâni 1324 R.” Mescid ile bu mezarlar aras›ndan geçi-

lerek girilen ve tek-tük birkaç ehemmiyet-siz mezar tafl› say›lmazsa flimdi bofl bulu-nan sâha, Vak›flar’a karfl› kazan›lan bir da-vadan sonra verese taraf›ndan Ayd›n YünMensucat Fabrikas›’n›n sahiplerine sat›l-m›flt›r. Sözü edilen fabrika da bu sahan›nsonunda yükselmektedir. Mevlevihâneninmünderis türbesi, semâhânesi, dervifl hüc-releri ve harem dairesi buralarda bulunu-yordu. (Bir kap›s› semahânenin içine aç›-lan türbe hakk›nda bkz.: C.S. Revnako¤lu,“Tekkelerin Çöküntü Sebepleri”, TarihKonufluyor Dergisi, ‹stanbul Aral›k 1967say›s›, s.3474 ve dip not:2, bu dipnottakitemennîler maalesef tamamen gerçeklefl-memifltir; A. Gölp›narl›, Mevlânâdan son-ra Mevlevîlik, ‹st. 1953, s.340.)

Dergâh› meydana getiren binalar›n va-ziyeti, Türkiye Cumhuriyeti ‹stanbul fieh-remâneti taraf›ndan bast›r›lan eski yaz›haritan›n Eyüb, Haliç, Edirnekap›, Topka-p› ve Fatih yang›n mahallini gösteren k›s-m›nda, o zaman Bahâriye Caddesi deni-len bugünkü Silâhdara¤a caddesi ile Haliçaras›nda, konturlar› çizilmifl olarak göste-rilmektedir. (Ayr›ca karfl.: H. Tan›k, Haz-ret-i Hâlid ve Eyüb Beldesi, ‹st. 1947,s.46’daki plân. ) Ayr›ca, Ord. Prof. rah-metli Dr. Süheyl Ünver emekliye ayr›lma-dan önce, Cerrahpafla T›p Tarihi Enstitü-sü’ndeki 84 numaral› Arfliv Defteri içindebuldu¤umuz eski foto¤raf ve plân›n sâye-sinde ortadan kalkan semâhâneyi bir dere-ceye kadar de¤erlendirebilmek imkân dâ-hiline girmifltir.

‹stanbul Ansiklopedisi’ne göre, tekkele-rin 1925 y›l›nda kapat›lmas›ndan sonra sü-ratle harâbîye yüz tutan semâhâne 1935’de y›kt›r›lm›fl, 1938-39 aras›nda da haremdâiresi içinden kazâ eseri ç›kan bir yan-g›nla yok olmufltur. Ayn› yerde, 1952 y›l-lar›nda, daha önce çökmüfl bulunan türbeve kabirlerin halinin pek periflan bir vazi-yette oldu¤u belirtilmektedir.

Arfliv Defteri içindeki notlar, vereseninVak›flar’a karfl› kazand›¤› davadan öncekidevreye aittir:

“Ahflab semâhânesini ve harem dâiresinibu yere sahip ‹stanbul Vak›flar ‹daresi se-neler önce hiçbir resmini almadan y›kt›r-m›fl ve mezarlar› da periflan bir halde b›rak-m›flt›r. Bu mezarlar›n bir tanesi SadrâzamK›br›sl› Mehmed Pafla’n›n haremi Ayfle Fe-ride Han›m’a âittir. Hepsi k›r›k lâhidlerin-de kalm›flt›r. Vak›flar gelir sa¤lamak mak-sad›yla topra¤› kiraya vermifl; orada beton,içi bofl yeni moda tu¤lalar ve la¤›mlar içinbeton kal›p ve borular dökülmektedir. Va-k›flar ‹dâresi maalesef ilgisizdir .

Hüseyin Fahreddin Dede’nin lâhdi üze-rindeki tafl kapa¤›n yar›s› k›r›lm›fl ve içeri-ye, tam kafatas› üzerine düflmüfl ve onuparçalam›flt›r. Bunlar›n mercii kimdir? Me-zarl›klar Müdürlü¤ü’ne söyleyin, benim


572

hududum dâhilinde de¤il cevab›n› verir.Vak›flar’a baflvurun. Vâk›a benim sahamdaama mezard›r ben kar›flmam der. Bu ha-mûflân içinde ne de¤erli flahsiyetler vard›r?Bu panteon o civara yak›n gelen mezarl›-¤›n bir köflesinde ihyâ edilmelidir!” (Sü-heyl Ünver).

Verese Vak›flar’a karfl› mülkiyet davas›-n› kazand›ktan sonra, Mevlevihâne’nin ye-rini Ayd›n Yün Mensucat Fabrikas›na sat-m›fl ve afla¤›da kimlere ait oldu¤u belirtilenmezarlar›, yine Bahâriye’de, münderis ‹p-likhâne k›fllas› karfl›s›ndaki 16 Mart fiehit-leri’nin eski yerine nakletmifltir. (fiehitler,Edirnekap› fiehitli¤ine götürülmüfltü.)

Bu yeni aç›k türbe oldukça bak›ml› birvaziyettedir. Alçak, derzli, tafl bir duvargerisinde olup mevlevî sikkeleri biçimindebafll›kl› bir parmakl›kla çevrilidir ve alt›basamakla ç›k›lmaktad›r. Arka duvar›ntam ortas›na mevzû bir kitâbede ta’lîk hatile “ Yâ Hazret-i Mevlânâ” yaz›l›d›r. Cep-heden bak›fl istikametine göre soldan s›raile yeni yaz›l› mezarlar flunlard›r:

1- Zübeyde Han›mefendi (26.4.1895)ve Fatma Fasîha Han›mefendi ( 1882-1906)

2- Bahâriye Mevlevihânesi fieyhi Ha-san Nazif Dede Efendi (1879-1916)

3- Befliktafl Mevlevihânesi fieyhi HasanNazif Dede Efendi (1795-1862)

4- Bahâriye Mevlevihânesi fieyhi Hü-seyin Fahreddin Dede Efendi (1853-1911)

5- Yeniflehirli fiâir Avni Bey ve Sikke-zenbafl› ailesi.

fiimdi yeniden münderis Semâhâne-Türbe’ye dönüyoruz.

Dikdörtgen plânl›, iki katl› ve cephele-rinde bâz› ç›k›nt›lar› olan semâhâne’ninahflap oldu¤unu yukar›da belirtmifltik. Bi-nân›n içini, üst galeriyi de tafl›makta olanbir sütun dizisi çevirmekte idi. Galerininmuhtelif k›s›mlar›, pencereleri, girifllerinve ç›k›nt›lar›n hususiyetleri; esas giriflin vetürbe giriflinin detaylar› ve ahflap k›rma ça-t›n›n vaziyeti B. Özkan taraf›ndan etrafl›-ca incelenmifltir.

Yukar›da, 1969 y›l›n›n Haziran ay›ndafoto¤raf›n›n çekildi¤ini belirtti¤imiz kita-beli avlu(=cümle) kap›s›, 1970’lerde bir-denbire ve pek esrarengiz bir tarzda orta-dan kaybolmufl, arkas›ndan ahflap ve ha-rap selâml›k binas› da s›rra kadem basm›fl-t›r. Günlük bir gazetede yapt›¤›m›z neflri-yat, resmî makamlar nezdinde ve yerindeyap›lan say›s›z araflt›rma ve incelemelermaalesef bir netice vermemifltir. Civardakifabrikalar barsakç›lara, barsakç›lar da fab-rikalara kabahati atarak ifli geçifltirmekte-dirler. ‹ddia, dar aral›ktan iflleyen kam-yonlar›n rahat manevra yapamamas› yo-lundad›r. (Günümüzde bu barsakç›lar v.s.oradan kald›r›lm›fllard›r.)

Duvarda yap›fl›p kalm›fl kemer parça-s›ndan peynir gibi ustal›kla kesilen bu ki-tabeli kap›n›n hazin ve garip hikâyesi da-ha bitmemifltir. Birgün F›nd›kl›’da ZevkîKad›n S›byan Mektebi’ndeki, o zamankiad›yla Gayrimenkul Eski Eserler ve An›tlarYüksek Kurulu’na gelen meçhul bir zat,kap›n›n bütün aksam› ile kendisinde mev-cut oldu¤unu ileri sürerek, kendi bahçe-sinde yeniden monte etmek için izin iste-me¤e kalk›flm›fl, fakat soruflturma baflla-mak üzere iken süratle ortadan kaybol-mufltur.

Böylece, o eski güzelim Haliç’in, o Sa-dâbâd kokular›n› getiren alt›n boynuzunkenar›nda, önünde sandallar durdurularakdinlenen ney ve kudüm seslerinden, mev-levî zerâfetinden meydana gelen renkli birdünyan›n son k›r›nt›lar› da böylece duy-gusuz ve bilgisiz ellerde hebâ olmufl, git-mifltir...

B‹BL‹YO⁄RAFYA1- A.Çetin, ”‹stanbul’daki Tekkeler

Hakk›nda H. 1199 tarihli Âtiyye-i Senîy-ye Müfredat Defteri”, Vak›flar Dergisi,Ankara 1981, S. 13, s. 590. Befliktafl Mev-levihânesi;

2- Takriben H.1220 y›llar›na do¤rutanzim edilmifl ‹stanbul Tekkeleri Listesi,‹st. Bel. Küt. (fiimdi Atatürk Kitapl›¤›).


573

O.N.Ergin Yazmalar›, No.1825;3- H. 1249 târihli Halil R›f’at Pafla’n›n

dü¤ününe ça¤›r›lan dâvetliler defteri için-deki Meflâyih Listesi, ‹st.Üniv. MerkezKüt. ‹bnülemin M.K.‹nal yazmalar›,No.2802;

4- Âsitâne-i Aliyyede ve Bilâd-› Selâse-de kâin Tekkeler, ‹st. 1256 (Basma), Ga-lata Mevlevihânesi (=Divan Edebiyat›Müzesi) Kitapl›¤›, No.529, s.13;

5- Baflbakanl›k Arflivi, Kâmil KepeciFihristi, No.6290/I, ‹stanbul Tekkelerineait Nüfus Defteri, ‹st. 1289, s›ra no: 177,s.346-349;

6- R. 1301 tarihli (Lito) Esâmi-i Tekâ-yâ Cetveli, Fatih Ali Emirî Küt. ‹statistikk›sm›, No:117;

7- Band›rmal›-zâde, Mecmua-i Tekâ-yâ, ‹st. 1307, s.12, Bahâriye Mevlevihâ-nesi;

8- Evliya Çelebi, Seyyahatnâme, ‹st.1314, C.I, s.450, Mevlevîhâne Tekyesi;

9- H.Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-Cevâmî,‹st. 1281, C.II, s.104-109, Befliktafl Mev-levihânesi Mescidi;

10- M. Ziyâ, ‹stanbul ve Bo¤aziçi, ‹st.1928, C.II, s.242, Befliktafl Mevlevihânesi;

11- Mehmed fiükrî bin ‹smâil, ‹stan-bul’daki Tekkelerin Târihleri ve Bânileri,yazma, H.1292 (sonradan baflka bir hatlailâveler yaplm›flt›r), ‹st. Bel. Küt. No. K.75;

12- K. Kreiser, Zâkir fiükrî Efendi,Berlin 1980, s, 71-72;

13- fiinasi Akbatu, ‹stanbul’daki Tek-kelerin Silsile-i Meflâyihi, ‹slâm Medeni-yeti Dergisi, ‹st. 1981, S.Haziran, s.107-108;

14- R.Ekrem Koçu, ‹stanbul Ansiklo-pedisi, C.I, s.564-565 Aktuç NizameddinMaddesi, C.II, s.992 Ârif Dede Kudüm-zen-bafl› maddesi ( Zekâî Dede Efendi’ninselefi), C.III, s.1351-1356 Avnî Bey Yeni-flehirli, flâir maddesi, C.III, s.1702-1705Aziz Dede Efendi, Neyzen maddesi,C.IV, s.1850 Bahâriye Adalar› maddesi,C.IV, s.1854-1856, Bahâriye Mevlevîhâ-nesi maddesi, C.V, s.2585-2587, Befliktafl

Mevlevîhânesi maddesi, C.V, s.2723-2724 Ahmed Midhat Beytur maddesi,C.VII, s.3934-3936 Ç›ra¤an Sâhil Saray›maddesi ;

15- M.Erdo¤an, ‹stanbul Mevlevihâ-neleri, Güney-Do¤u Avrupa Araflt›rmala-r› Dergisi, ‹st. 1976, S.4-5, s.15-46;

16- R.C.Ulunay, Mevlevîler ve Mevle-vî Zerâfeti, Tarih Co¤rafya Dünyas› Der-gisi, ‹st. S. 15 Aral›k 1959, s.431-432;

17- M.Yaman, Ç›ra¤an Saray› Tarihi,Bas›lmam›fl Lisans Tezi. ‹.Ü.Ed.Fak. TarihBölümü, 1945-1946, s.5, 11-14, 23, 30;

18- B.Özkan, ‹stanbul’daki Mevlevihâ-neler, Bas›lmam›fl Lisans Tezi, ‹.Ü. Ed.Fak. Sanat Tarihi Bölümü 1967, Befliktaflve Bahâriye Mevlevihâneleri;

19- Sultan Reflâd’›n Baflmabeyncisi Tev-fik Bey’in Günlük Notlar›, Hayat TarihMecmuas›, ‹st. S. 1 fiubat 1971, s.32-33;

20- Baflmabeynci Lütfî Bey, Osmanl›Saray›’n›n Son Günleri, Hürriyet Yay. Ta-rih Dizisi No:2, ‹stanbul, târihsiz, s.184:

21- B.Turnal›, ”Bahâriye Mevlevîhâne-si’nin Y›kt›r›lan Büyük Avlu Kap›s›”, BizimAnadolu Gazetesi, ‹st. 13 Ocak 1971;

22- A.Gölp›narl›, Mevlâna’dan sonraMevlevîlik, ‹st. 1953, s.17, 211, 217, 339,340 v.b.;

23- Y.Öztuna, Türk Mûsikîsi Ansiklo-pedisi, ‹st. 1969-1976, C.I, s.211-212,H.Fahreddin Dede Efendi Mad., ayn› yers.281-283, Zekâi-zâde Hâf›z AhmedEfendi (Irsoy) mad. C.II/2, s.402-408, Ze-kâî Dede Efendi maddesi;

24- ‹bnülemin M.K.‹nal, Hofl Sadâ,‹stanbul 1958, s.46-47, 153, 156-157,192-204, 285-300 v.b.;

25- B.Turnal›, “Zekâi Dede’nin Y›kt›-r›lan Evi’nin Hazin Hikâyesi”, Bizim Ana-dolu Gazetesi, ‹st. 25 Mart ve 1 Nisan1971;

26- Cem Behar, Zaman-Mekân-Müzik,‹st. 1992;

27- B.Turnal›, ”Bahariye Mevlevîhâne-si”, ‹stanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi,Tercüman Yay. ‹st. 1982, C.II, s.975-981;


574

28- B.Turnal›-Esin Yücel, “ ‹stanbul’da-ki Baz› Tekkelerin Yerlerine Dair Bir Arafl-t›rma”, Vak›flar Dergisi, Ankara, S.XVIII,s.141-163; (Bu makalemizde ilim âlemineilk defa sunulan bir çok tekke listesindendetayl› olarak söz açm›flt›k, iflin en entere-san yan› fludur ki, bundan sonra bu listele-ri mal bulmufl Ma¤r›bî gibi yay›nlayannevzuhûr tekke araflt›r›c›lar›, kaynak ola-rak makalemizi göstermemekte piflkin bi-rer intihalci gibi ›srar etmektedirler, bukonunun peflini b›rakm›yaca¤›z).

29- Ekrem Ifl›n, “ Bahâriye Mevlevîhâ-nesi” ‹stanbul Dergisi, Tarih Vakf› Yay. S.6,

30- Baha Tanman, “ Bahâriye Mevlevî-hânesi için Restitüsyon Denemesi”, ‹stan-bul Dergisi, Tarih Vakf› Yay. S.8;

31- Baha Tanman, “Bahâriye Mevlevî-hânesi, ‹slâm Ansiklopedisi (Türk Diya-net Vakf›), ‹st. 1991, C.IV, s.471-473;

32- Baha Tanman, Bahâriye Mevlevi-hânesi, DBG ‹stanbul Ansiklopedisi, C.I,‹st. 1993, (Mimari – s.538-540).

S Ö Z L Ü KAhzetmek: AlmakÂsitâne: ‹stanbulBakîyye-i izâm: Ölüden geri kalanlarBilâhire: SonradanCânib-i selâse: Üç yan›Cenûb: GüneyCihet: YönDedegân: DedelerEsâmi: ‹simlerFevkanî: Bir alt kat üzerindeFevt : Vefat, ölümFukara: DervifllerGarb: Bat›Hafîd: TorunHalef: Kendisinden sonrakiHalîle: EflHâmûflan: Uyuyanlar, Mevlevi mezarl›¤›Hazîre: Küçük mezarl›k‹bn-i : Falancan›n o¤lu‹hvan: Kardefller‹hvân-› safâ: Arap edebiyat›nda filozof ve bil-ginlerce türetilmifl bir ak›m; ayn› zamanda gö-nül flenlikli, saf tarikat kardeflleri.‹lhak: Katma, ekleme‹stihâle: De¤iflme ve geçifl‹ttisâlindeki: Yan›ndaki

Kurbinde: Yak›n›ndaKüflad etmek: AçmakLâ’l-gûn: K›rm›z›, al renkliLeb-i derya: Deniz kenar›ndaMâbeyn: Padiflaha yak›nlar›n bulundu¤u dâireMa’rûf: BilinenMeflâyih: fieyhlerMeflihat: fieyhlikMatbah: MutfakMezbûr: Bahsi geçenMuhibb: Seven, dostMukabele: Mevlevi ayiniMumâileyh: Ad› geçenMusanna: Sanatl›, süslüMüceddeden: Yeni bafltanMünakkafl: Nak›fll›, süslüMünderis: Ortadan kalkm›flMüstecâbü’d-dâ’ve: Duas› kabul olunanNakl-i kubur: Mezarlar›n tafl›nmas›Nâm-› di¤er: Baflka bir isimleNa’fl: Ölünün vücuduNiyâbeten: Nâib olarak, küçük yafltaki fleyhevasî olarakPost-niflîn: fieyhRef’ : Görevden al›nmaRefika: Kad›n eflResîde-i hitâm: Tamamlanm›flResm-i küflâd: Aç›l›fl töreniR›hlet: ÖlümRisâle: Kitapç›kSâlis: ÜçüncüSeddetmek: KapatmakSehven: Yanl›fll›klaSelef: Kendisinden öncekiSerâpâ: BafltanbaflaS›rlanm›fl: GömülmüflSilsile, Silsile-i Meflâyih : Kronolojik olarakyürüyen görevliler s›ras›Somathâne: Yemek yenen yerfiark: Do¤ufiimal: KuzeyTakrir: AnlatmaTarihlerde: H.- HicrîR.- RumîM.- MilâdîTecdîd: Yenileme Tekâyâ: TekkelerTürbe-i mahsûsa: Özel türbeTevsî : GeniflletmeUflflâk: Âfl›klarVaz’-› Esas: Temel atmaVerese: Mirasç›larYevm-i mahsus: Özel günZarûret: Zorunlulukla


575

tarİhİ, eyupsultan s,empozyumu ix -...

Documents