tanzimat dönemi türk edebiyatı 1

7/30/2019 Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat 1

1/98

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2313

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1310

TANZMAT DNEM TRKEDEBYATI-I

Yazarlar

Prof.Dr. Ramazan KORKMAZ (nite 1-5)Yrd.Do.Dr. Cafer GARPER (nite 1-5)

Editrler

Prof.Dr. Ramazan KORKMAZ

Do.Dr. Zeliha GNEfi

ANADOLU NVERSTES


2/98

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel KoordinatrProf.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr YardmcsDo.Dr. Mjgan Bozkaya

retim TasarmcsYrd.Do.Dr. Evrim Gen Kumtepe

r.Gr.Dr. Zekiye Rende

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. Ayfer olak

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

ISBN978-975-06-0987-9

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 19.200 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Austos 2011


3/98

indekiler

nsz............................................................................................................ v

Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan.............. ........... 1DNYADAK AYDINLANMACI SRE VE 19. YZYIL ............................ 3OSMANLININ GENEL DURUMU VE SURDAK GEDK,GVEN SENDROMU..................................................................................... 5DEfiEN DNYANIN OSMANLIYA ARPMASI VEBOZGUNUN fiOK DALGALARI.................................................................... 7zet................................................................................................................ 10Kendimizi Snayalm...................................................................................... 11Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 13Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 13

Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 13

Osmanl Devletinde adafllaflma ......................................... 14HAZIRLIK DNEM VE LK DENEMELER ................................................. 15OKULLAR, EVRLER, GAZETELER............................................................ 16Okullar ........................................................................................................... 16eviriler.......................................................................................................... 16Gazeteler........................................................................................................ 18TANZMAT FERMANI.................................................................................... 19MODERNLN NCLER ......................................................................... 21zet................................................................................................................ 30Kendimizi Snayalm...................................................................................... 31Okuma Paras .............................................................................................. 32Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 33Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 33


Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda fiiir: 1 (1. Kuflak) .......34EDEBYATIN DEfiMEYE BAfiLAMASI ...................................................... 35Eski ileYeni Arasnda: kif Pafla .................................................................. 38Klasik fiiirin Son Buluflmas: Encmen-i fiuar........................................... 40

YENLN BAfiLAMASI VE NCLER........................................................ 40Yeniliin ncs: brahim fiinasi................................................................. 41Coflkun ve Romantik Vatan fiairi: Namk Kemal......................................... 42Eskiyle Yeni Arasnda Tereddt: Ziya Pafla................................................. 44Pozitivizmin ve Bilimin Yceltilmesi: Sadullah Pafla .................................. 47DLN, fiEKLN VE SLUBUN DEfiMES .................................................. 48zet ............................................................................................................... 52Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 53Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 54Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 54

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 55

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE

3. NTE


4/98

Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda fiiir: 2 ....................... 56KNC KUfiAIN fiRNN DAYANDII LKELER VE GENEL

NTELKLER ................................................................................................. 57YENLEfiMENN KNC KUfiAI VE TEMSLCLER................................... 58nc ve Kuramc: Recaizade Mahmut Ekrem ............................................ 59fiiirde Byk rperifl: Abdlhak Hmit Tarhan .......................................... 62Neo-Klasik: Muallim Nci ............................................................................. 64

Yenileflmenin kinci Kuflanda fiekil Deiflmeleri...................................... 66YENLEfiMENN NC KUfiAI: ARA NESL......................................... 66Klasik Edebiyat Srdrmek steyenler ....................................................... 67Eski ile Yeni Arasnda Yer Alanlar............................................................... 68

Yenilikiler ................................................................................................... 69Tablo Alt fiiir ............................................................................................... 70

Dzyaz fiiir (Mensur fiiir)............................................................................. 71zet................................................................................................................ 73Kendimizi Snayalm...................................................................................... 74Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 75Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 75


Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda Roman:1(1. Kuflak). 76TRK ROMANININ DOUfiU VE LK RNLER .................................... 77BATILI YOLDA LK ROMAN DENEMES: TAAfifiUK-I TALAT VE FTNAT 78GELENEKLE YENLK ARASINDA: AHMET MTHAT EFEND VE

ROMANLARI ................................................................................................. 81EDEB ROMANIN YOL AICISI: NAMIK KEMAL VE ROMANLARI ......... 88zet ............................................................................................................... 92Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 93Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 94Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 94

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 94

indek i leriv

4. NTE

5. NTE


5/98

nsz

Osmanl-Trk modernleflmesinin zorunlu bir bafllangc olan Tanzimat, 1839da-ki ilanndan yaklaflk 20 yl sonra edeb alanda ilk rnlerini verir ve daha ok daedeb alanda kendini hissettiren bir kavram olur.

adafllaflma perspektifli bir deiflim ve dnflm hamlesinin ad olan Tanzi-mat, byk teknolojik atlmlar yapmfl Bat dnyasna karfl var olma mcadele-si veren Osmanl iin son flanst. Ancak dnem aydn ve yazarlarnn, matbaay

yaklaflk 300 yl sonra almfl Osmanl toplumunu byk bir adafllaflma hamlesi-ne hazrlamada; yurttafllk ve demokrasi bilinci oluflturma, birey olarak hak ve so-

rumluluklarn retme/isellefltirme gibi byk sorumluluklar da vard. Bu ne-denle Tanzimatn I. dnem sanatlar, edebiyatn sosyal fayda ilkesini n planakardlar ve edeb eserleri bir tr modernleflme/aydnlanma arac olarak kullan-

dlar.Tanzimat Dnemi Trk edebiyat, yeni Trk edebiyatnn ilk dnemidir. Yakn

zamana dek dnemin flair ve yazarlar kendi ierisinde bafllca iki kuflak halinde

deerlendirilirdi. Fakat sonralar Tanzimattan sonraki dnem olan- Servet-i F-nuna geifli hazrlayanlar anlamnda bir ara kuflaktan sz edilmeye baflland.Bylece Tanzimat Dnemi Trk edebiyat kendi iinde dnem olarak ele al-

nr oldu. Biz de fliir ve romanla ilgili nitelerimizde bu ara kufla ikinci kuflandevam olarak ele aldk.

nitelerde kuflann nde gelen edeb kiflilikleri nemli eserleriyle birlikte elealnd. Yazarlar ve eserleriyle ilgili temel bilgiler ksaca verildi. lgilenenler, elbet-

te daha genifl bilgiye ulaflmak isteyebilir. Onlara her nitenin sonundaki kaynak-lar blmne bakmalarn neririz. steyen o kaynaklardan ok daha genifl bilgi-

ye ulaflabilir.Deerli rencilerimize baflarlar diler; yazarlarmz ve kitabn kmasnda eme-

i geen btn ilgililere teflekkr ederiz.

EditrlerProf.Dr. Ramazan Korkmaz

Do.Dr. Zeliha Gnefl

nsz v


6/98

Bu niteyi tamamladktan sonra;Dnyadaki aydnlanma srecinin bafllangc saylan 19. yzyln genel karak-teristiini ayrt edebilecek,

Aydnlanma Dnemi ve Sanayi Devriminin siyasi, iktisadi, toplumsal ve bilim-sel alanlarda dnyay nasl biimlendirdii hakknda bir yargya varabilecek,

Aydnlanma sreci ile birlikte deiflen ve geliflen dnyann, gerileme ve fet-ret devri yaflayan Osmanldaki yansmalarn tartflabilecek,19. yzylda Osmanlnn sosyo-ekonomik ve kltrel durumu hakknda kar-fllafltrmal ve elefltirel zmlemeler yapabilecek bilgi ve beceriler kazana-bileceksiniz.

erik Haritas

Matbaann icad Aydnlanma Dnemi Sanayi Devrimi

19. yzyl Rasyonelleflme ve pozitivizm Tercme odalar

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Tanzimat Dnemi

Trk Edebiyat-I

DNYADAK AYDINLANMASRE VE 19. YZYIL

OSMANLININ GENEL DURUMU VESURDAK GEDK, GVENSENDROMU

DEfiEN DNYANINOSMANLIYA ARPMASI VEBOZGUNUN fiOK DALGALARI

TanzimatDneminin KltrelArka-Plan

1TANZMAT DNEM TRK EDEBYATI-I


7/98

DNYADAK AYDINLANMACI SRE VE 19. YZYIL19. yzyl paralanmalar, paylaflmlar ve yeni oluflumlar adr. 19. yzyla gelin-ceye kadar dnya hi bu kadar huzursuz olmad. Tpk gelecek olaylara kaynaksalayarak nedenleflecek bu dnem, elbette gemifl yzyllarn karm olan birsonutu ve bu sonucun ana karakteri, ikilemli (dalist) atflmalarla rlmflt. Bua anlayabilmek iin, onu hazrlayan temel nedenler dizgesini iyi kavramak ge-rekir.

Avrupadaki Rnesans hareketleri de Osmanlnn yenileflme hareketleri gibi bi-raz zorunlu nedenlerden bafllamflt; stanbulun fethi, deniz ve kara ticaret yollar-nn Trklerin eline gemesi, kilisenin akl ve insan iradesini yok sayan dogmatik

basklar vb. gibi nedenler, Batnn kendini radikal bir biimde yeniden sorgula-masn salamflt. Ancak yenileflme olgusunu pragmatik bir alfllar silsilesi biimin-de gren Osmanlnn aksine bu hareket, Antik an hmanist dflnceleri ze-rinde sistemli olarak gelifltiinden kkl ve kalc deiflimleri dourmufl ve tmdnyay etkilemifltir.

1440l yllardan itibaren Roma ve Floransa Akademilerinde toplanan aydnlar,sanatkrlar ve dflnrler; daha rasyonel bir dnya algs yaratmak iin Antik abilginlerinin eserlerini Latinceye evirmifl ve bu eserler zerine genifl yorumbilim-sel tartflmalar yapmfllardr. stanbulun fethediliflinden yl sonra (1456) Guten-berg matbaada ilk kitabn basar. 1519da Martin Luther, ncili Almancaya evi-rerek Roma Kilisesine karfl savafl aar. Matbaann da katksyla 16. yzyl, Avrupa

iin deta bir ders alflma, snava hazrlk dnemidir. Daha 15. yzylda baslaneserlerin says dikkate alnrsa matbaann byk bir aydnlanma hamlesi yarataca- kolayca anlafllacaktr. Kaynaklar, 1500 yl itibaryla 60n zerinde Alman fleh-rinde matbaann olduunu syler. Ayrca 15. yzylda Avrupada 1700 matbaa ku-rulduu ve 15-20 milyon kitabn basld sanlmaktadr.

Batnn Rnesans ile edindii dflnsel birikim, 17. yzylda ngilterede baflla-yp 18. yzylda Fransa ve Almanyada geliflecek olan ve bugnk dnyann flekil-lenmesinde byk katklar bulunanAydnlanma Dneminidouracaktr. Aydn-lanma Dneminin en nemli temsilcilerinden Francis Bacon, Thomas HobbesVoltaire, Montesquieuve Kantgibi dflnrler, n yarglar, dogmalar vebatl inanlar yerine insanlar akln aydnlnda dflnmeye, deneyle gerekleri

kavramaya, bilinenlerden flphe etmeye ve insan bir bakma dnyalk kaderiniyazmaya davet ederler. Rasyonel bir dnya kurma iddiasndaki bu bireyler iin

Tanzimat EdebiyatnnKltrel Arka-Plan

stanbulun fethi, deniz vekara ticaret yollarnnTrklerin eline gemesi,kilisenin akl ve insaniradesini yok sayandogmatik basklar vb. gibinedenler, Batnn kendiniradikal bir biimde yenidensorgulamasn salamflt.

Batnn Rnesans ileedindii dflnsel birikim,17. yzylda ngilteredebafllayp 18. yzylda Fransave Almanyada geliflecekolan ve bugnk dnyannflekillenmesinde bykkatklar bulunanAydnlanma Dneminidourmufltur.


8/98

dnya, Orta a kilisesinin belirttii gibi bir strap dura; insan da, doufltan g-naha batmfl bir obje veya kurtarlmay bekleyen kuzular deildir artk.

Akln byk bir deer olarak ne karlmas ve pozitif bilimlerle ifllenmesi, Av-

rupada 1750de bafllayan ve hzl bir biimde dnyann gidiflatn deifltiren Sana-yi Devrimini dourur.Sanayi Devrimi ile birlikte buharn gc, insann gcnekatlmfl ve klen dnyada insann kendine gveni daha da artmfltr. Buharl ge-milerin icadyla ticaret yollar -mant ile beraber- deiflmifl, dnyaya bakfl dahapragmatik bir hale dnflmfltr. Dnya, ifllenebilecek bir hammadde yn, top-luluklar/ uluslar ise, iflgc ve pazar kaynaklardr. En azndan aralar ellerindebulunduran uluslar, dier toplum ve uluslar byle grmektedirler.

Nesnelerin gizil glerinin, akln aydnlnda keflfedilerek insann gcne ka-tlmas, yeni pazar ve hammadde arayfllar, matbaa ve makineleflmenin biimlen-dirici etkinlikleri; dnyada sosyal, ekonomik ve askeri olmak zere byk bir sir-klasyon meydana getirdi. Bu durum, bireyleri ve toplumlar, tarihin hibir dne-

minde olmad kadar kendilik sorgulamalarna yneltti.Orta an skolastik mantna karfl geliflen hmanizm, akl ve bireyi temel ek-sen alan bir syleme sahipti. Aydnlanma a, bireyin akl ile dnya zerinde ya-ratt harikalar delil gstererek, aflkn (gksel) nitelikli btn deerleri geersizsayyordu.Rasyonelleflmeye ynelik geliflmelerin etrafnda dnd pozitivizm,bir din gibi dnya zerinde hzla yaylyor ve akl, ycelik alglamalarnn en stnoktasna koyuyordu. 1789 Fransz Devrimi ise btn bu aydnlanma dneminde-ki kimlik ve ifllev farkllaflmalarn, ulus ve oulcu katlm lt ile tanmlyor veonlara bilimsel ve siyasal meflruluu olan tutarl aklamalar getiriyordu.

Avrupann mutlakiyeti ynetimlerini rkten 1789 Fransz Devriminin ulus veoulcu katlm sylemi, dnyadaki geliflmelerin hayli dflnda kalmfl Osmanlnn

fiark Meselesi diye bilinen durumunu, yani, Trkleri Avrupadan atma fikriniciddi anlamda engellese de uluslar ve dinler devletine dnflen Osmanly para-layacak sre, yine bu byk devrimden sonra bafllayacakt.

Avrupal devletler, zellikle Fransa ve ngiltere, sanayileflmenin kendilerinesalad byk gle dnya siyasetinin temel belirleyicisi konumunda idiler. Os-manlnn 1740ta Fransaya daha sonra da ngiltere ve dier uluslara tand kapi-tlasyon haklar, Osmanldaki idari zafiyet ve sanayideki gerilik nedeniyle ekono-mik ayrcal aflmfl ve 19. yzylda mparatorluu siyasi vesayet altna sokabilecekbir tehdide dnflmflt. yle ki, kapitlasyonlardan yararlanmak iin, Avrupa ta-biyetine geme isteinde bulunan Osmanl tebaas Hristiyanlarn says, Devletinegemenliini tartflmaya aacak kadar oktu. zellikle Katolikleri Franszlar, Pro-

testanlar ngilizler ve Ortadokslar Ruslar himaye ediyor ve onlarla ilgili her sorunbyk basklarla Osmanl ynetimini zora sokuyordu.

Avrupadaki sanayileflme srecini kendi bnyesine ok iyi adapte ederek savaflsanayini ve ordu dzenini ksa zamanda gelifltiren Rusya da Osmanl Devleti iin

yzyln amansz bir tehdidini oluflturmakta idi. Nitekim 19. yzyl sresince Os-manl-Rus Savafllarnn ard arkas kesilmeyecek ve bu durum 1917 Ekim Devri-mine kadar devam edecekti. Ancak, Osmanlnn en byk dflman; ar ve ifllev-siz hale gelmifl kurumlar, cahil devlet adamlar ve silah kullanmasn bilmeyen za-

vall bir esnaf kalabalna dnflmfl ordusu ile kendi iinde idi ve varln koru-yabilmesi iin farkl grnt dzeylerinde ortaya kan bu i dflmanlarn yenmekzorunda idi.

Oysa dnyadaki dflnsel, duyusal ve vicdani deiflimi durdurmak mmkndeildi ve onu ynlendirmesini bilemeyenler, bu sratli deiflimin hazrlad or-

4 Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat-I

Akln byk bir deer olarakne karlmas ve pozitifbilimlerle ifllenmesi,Avrupada 1750denbafllayarak hzl bir biimde

dnyann gidiflatndeifltiren Sanayi Devriminidourur.

19. yzyl, sistematik birbiimde geliflerek yaylanbireyci, ulusu, aklcakmlarn yaratt somutdeiflimlerin yan sra,sanayileflen uluslarn

ekonomik pazar edinmeabalar ve yeni dnyadzeniyle iyice artansmrgecilik faaliyetlerininde meyvelerini verdii birpaylaflm a olmufltur.


9/98

tamda asla yaflama olana bulamazlard. flte 19. yzyl, sistematik bir biimde ge-liflerek yaylan bireyci, ulusu, aklc akmlarn yaratt somut deiflimlerin yan s-ra; sanayileflen uluslarn ekonomik pazar edinme abalar ve yeni dnya dzeniy-

le iyice artan smrgecilik faaliyetlerinin de asl meyvelerini verdii bir paylaflmann ad oldu.

OSMANLININ GENEL DURUMU VE SURDAK GEDK,GVEN SENDROMU1299 ylnda kk bir beylik olarak ortaya kan Osmanl Devleti, dinamik bir ya-flam alglamasna sahipti. Geleneksel deer ve kurumlarnn zne zarar verme-den, karfllaflt toplum ve devletlerin kurumsal deneyimlerinden istifadeye her za-man akt.

Orta Asyadan akan g dalgalar ile beslenen, yenilenen bu gen atlm ham-lesinin, gemiflte Roma ve Bizans gibi byk devletlerin kurumsallaflmfl idari ve si-

yasi birikimlerine nem vermesi ve bu deneyimlerden zn kaybetmeden rasyo-

nel bir biimde yararlanmas; ona, doudan gelen Mool ve Timur ordular gibi ikibyk ykm kasrgasna ramen ktada adil ve hkim bir devlet yaps kurarakmparatorluk dzeyine ulaflma imtiyaz kazandracakt.

16. yzyln sonlarna kadar birok ynyle Avrupadan stn bir ynetim vekurumlar dzeneine sahip olan Osmanl Devleti, Batdaki geliflme ve deiflmele-ri; diplomatlar, seyyahlar, tacirler, muhtediler, mlteciler (snmaclar) araclylasistematik bir tutarllkla deil ama seici bir dikkatle yakinen ve zamannda takipetmekte idi. Bernard Lewisnin ifadesiyle; 14. yzylda ateflli silahlarla tanflmfl ve15. yzylda sahra toplarnn baflarlarna zellikle II. Kosova Savafllarnda (1448)tank olmufl Trkler, asker yenilikler ve harp teknolojisi baflta olmak zere; harita-clk, maden iflletmecilii, eczaclk ve tp gibi konularda bilgi edinmek iin srekligayret gsteriyor ve edindii bilgileri ok verimli bir biimde kullanabiliyordu.

Fatih Sultan Mehmetin talyan ressam Gentile Belliniyi stanbula davetederek portresini yaptrmas, Venedikten bronz dkm ve kl kn ustalarnn ge-tirtilmesi; onu takip eden sultanlarn ayn flekilde Srbistan, Macaristan ve Polonya,ge dnemde de talya, Almanya ve Fransadan top dkm ustalar, topu subay-lar ve mhendislerin getirtilerek onlardan yararlanlmas, Osmanlnn ksmi de ol-sa Batya ak ynlerini vurgular. 17. yzyldan itibaren uzun bir sre kesintiye u-rayan bilgiye ulaflmadaki bu seici ve ifllevsel tavr, yenileflme abalarnn grld- 19. yzylda, bir arayfl olarak yeniden gndeme gelecek ve bu ihtiya biraz ol-sun gmenler ve mlteciler tarafndan karfllanacakt. zellikle 1849da lkemizesnan Polonya-Macar mltecileri, yalnzca Osmanl ordusuna deil, sivil brokra-sisine ve kltr hayatna da ok yararl hizmetlerde bulunacaklard.

Ancak yaflam, tpk Osmanlnn kurulufl ruhundaki gibi dinamik bir sreti vebu sre kkl, ciddi, srekli deiflim ve geliflim diyalektii zerinde ifllemekte idi.Osmanlnn asl kmaz, 16. yzyln ortalarndan itibaren askeri, ilmi ve iktisadisahalarda bozulan kurumlarna yeni bir dinamizm kazandracak yenilik hamlesinibir trl yapamayflnda, daha da kts, byle bir hamlenin gereksizliine inanrhale gelmesinde yatmaktayd. zellikle Osmanl aydn ve idarecilerinin bylesinebir problem yitimine uramalar ve dnyaya bakfllarndaki daralmann elbette bir-ok nedenleri vard. Bunlarn en baflnda gelen ve flphesiz en acmasz olan; yak-laflk drt yz yllk mutlak bir dnya hkimiyetinin oluflturduu aflr kendine g-

ven duygusu idi. Bu aflr gven duygusu, onu kaygdan uzaklafltrarak savunma vegvenlik reflekslerinin zayflamasna ve bir sre sonra da fel olmasna neden ola-

cakt. Oysa kayg, ontolojik anlamda insan kuran bir itkidir; bireyin ve toplumla-rn geleceini biimlendirir. Kayglarn yitiren birey ve toplumlar, gelecek tasarm-larn da yitirirler.

51. nite - Tanzimat Edebiyatnn Kltrel Arka-Plan

Fatih Sultan MehmetKaynak: Bellini 25 Kasm

1480 http: tr. wikipedia. org/wiki Gentile-Bellini


10/98

Sz gelimi Viyana Kuflatmasnn kaldrlmasndan sonra Avusturyada grflme-lere katlan Eli Zlfikar Ali Pafla,Viyana Sefaretnamesinde Cenkilerin efrad-na baklsa hi yiitlik memul olunmaz, tertibe ziyade riayet ederlergibi alayl bir

slup kullanr. Yine Eli Mustafa Efendi, Istlah- Neme(1730) adl eserinde;neme taifesinin, Osmanl iin gemiflte olduu gibi gelecekte de asla rakip ola-mayacan byk bir vnme ile anlattktan sonra, son krk elli yllk ilgisizliin,dnyadan kopmann, durumu ktlefltirdiini de endifleyle belirtir. Ayn yzylnsonlarna doru III. Selime, 1789 Fransz Devrimi ile ilgili Muvazene-i Politike(si-

yasal denge) adl bir rapor sunan devrin dfliflleri bakan Atf Efendi, Ruso veVolter misll meflhur znduklarn eserleriyle husule gelmifl bir fsk u fcur cm-

bflfleklindeki ifadeleriyle dnyay sarsan devrimin ruhunu pek anlamadn veayn gven perspektifinden olaylar deerlendirdiini gsterir. Avrupadaki gelifl-melerin temelindeki dflnce birikimini (Volter - Rousseaumisll zndklar/n d-flnceleri olarak) yakalamas bakmndan isabetli olan bu dikkat, ne yazk ki, st

dzey bir perspektife ulaflamadan daha ok iflin fsk u fcur tarafna asl kalr.Oradaki geliflmelerin kaynan kuran insanlarn zndkolarak nitelendirilmesi,zaten kendiliinden bir kapanmay da gndeme getirecektir. Fsk u fcurtanmla-mas ise bu kapanma ve kaygszln meflrulafltrlmasn salayan ii boflaltlmflgerekelerdir.

Osmanlnn kaygszln besleyen bu snma gerekeleri, bir sre sonra onundnyaya karfl tavrn da deifltirmiflti; devletin kuruluflundaki geliflme ve deiflme-

ye ak dinamik karakter; borlanmalarla infla edilmifl mutantan saraylarn iindednyaya srtn dnen bir miskinlie evrilmiflti. Liyakat ve baflarlar yerine; kullu-u, riya ve entrikalardaki manevralar referans alan ykmn ruhu; bir elma kurdugibi imparatorluun en gl dnemlerinde sarayn merkezine yerleflmiflti ve onun

geleceini kemirmekte idi. Bu duruma bir rnek vermek gerekirse; gl ngr-s, yksek asker dehas ile dedesi Yavuza benzedii iin onun gelecekteki hey-betinden rken gler, rettikleri komplo teorilerine Kanunigibi bir Cihan Sul-tann da inandrarak fiehzade Mustafann katledilmesine yol amfllard. Bir za-man btn ihtiflamyla dnya siyasetine yn veren Saray; liyakatsiz, ngrsz vekarc yneticilerin elinde evlatlarn yiyen bir deve dnflmek zere idi. Osman-lnn ykselen gnefli bu katliam ile artk zevale doru bir ivme kazanacakt. Ka-nuni, daha sonra yapt hatay anlayacak ama tarih de Osmanlnn muhteflem d-flflnn durdurulamazlna tanklk edecekti.

Bu aflr gvenin, savunma gibi temel bir yaflam refleksini krlefltirmesi, Os-manlnn daha birok alanda ykmn hazrlayacak gediklerin almasn salaya-

cakt. Yine Kanuni zamannda yabanc devletlere tannan kapitlasyonlar, ileridebyyp geniflleyerek ticari bir imtiyaz olmaktan kacak; devletin siyasi gelece-ini vesayet altna alan bir tahakkm unsuruna dnflecekti. Yabanc lkelerinkrallaryla sadrazam dzeyinde grflen Osmanl Sultan, itibarnn kesinliini b-tn zamanlara matuf bir deer olarak grme yanlgsna da dflmfl ve devletin dfliliflkilerini yrtebilecek yabanc dil bilen elemanlar bile yetifltirememiflti.

Bab- Ali dfl iliflkilerinde, gayr-i mslimlerden ve bilhassa Fenerli aristokratRum ailelerin Romada eitim grmfl, Bat dillerini iyi bilen bireylerinden istifadeetmekte idi. Osmanlnn gl dnemlerinde, bunlarn ok byk yararlar da ol-mufltu. Ancak Fransz Devrimiyle birlikte dnyada geliflen ulusculuk akmlar,matbaay Trklerden daha erken kullanan gayr- mslim teba ve zellikle Rumlar

arasnda yayldka, bu irtibatlandrma havalesi de tersine ifllemeye bafllayacakt.Nitekim, yenileflme dnemindeki ilk kriz, bu tr dil bilen memurlarn yetifltirilme-



11/98

si iin alnacak tedbirlerde ortaya kmfltr. 1821-1825 yllar aras Morada kanRum isyanlar Rumlarn Bab- Alideki gvenilirliklerini tamamen sarstndan, or-taya kan tercman ihtiyacn karfllamak zereTercme Odas diye yeni bir ku-

rum ihdas ediliyor (1821) ve burada, teba-y sadka olarak bilinen Ermenilerle bir-likte Trk hariciye memurlar da yetifltirilmeye alflyordu. Tanzimat aydnlarnnBatya almasnda ve yetiflmesinde bu Tercme Odasnn ok byk hazrlayc

ve ynlendirici rol olacaktr.Osmanldaki kfln dier nemli nedenlerinden birisi de eitim kurumlar-

nn bafllangtaki dnyaya ak ynn yitirerek, tamamen iine kapanmas ve po-zitif bilimlere ait mantktan uzaklaflmasdr. Batdan gerektiinde savafl teknolojisi-ni ihra eden Osmanl, yalnzca savafl meydanlarndaki stnln salayacakaralara sahip olmay amalyordu; ama bu aralarn teknolojisini retmeyi veyateknolojiyi retecek bilgiyi oluflturmay pek dflnmyordu. Zaten Osmanl eitimkurumlarnn, mevcut haliyle bu dnflm gereklefltirmesi de pek olanakl deil-

di. Zira, Osmanl medreselerinde, akli ve nakli ilimleri olduu gibi tekrarlayan bireitim anlayfl hkimdi. Ulema aklndan ok belleini kullanr; yeni ve flahsi birfley ileri srmeyi bidat kabul ederlerdi. Bidat, dnyasal gelenee aykr her iflindinsel adan nehyi (itilmesi, yasaklanmas) anlamna alnnca, bu sefer yeni olanher fley, bidat olarak grlmeye ve bir tepkiler karmaflasnn domasna nedenoldu.

Medreselerdeki ilmi yntemin; ezberlenerek elde edilecek bilgilerin yine aynyolla aktarm esasna dayanmas ve yeniliklerin nnn bidatla kesilmesi dolay-syla elefltirel bir ynle bilginin deerlendirilmesi ve yeniden retilmesi yaplama-d. Fakat yaflam daima terakki fikri zerine kaimdi ve dnya bu alg krlnnfark edemedii uzun bir srede kkl deiflmelere uramflt. Matbaay bile kuru-

luflundan 290 yl sonra alan bir zihniyetin dnyaya intibak edebilmesi, dnyadakiyerini koruyabilmesi bir yana, yaflayabilmesi dahi mucize idi. Zaten Avrupa lke-lerinde yaplan bir toplantda, Osmanlnn durumu, Avrupann hasta adam ola-rak nitelendiriliyor ve mirasnn geliflmifl lkelerce masada paylafllmas nerili-

yordu.

Medreselerin bozulma nedenleri ve biimleri hakknda baflka kaynaklardan da bilgi edin-

meye alfln.

Osmanl Devletinin dflnda biimlenen ama modernleflme ve sanayileflme ol-gularyla yakinen balantl bulunan tm bu olufllar dizgesi, her hlkrda Osman-

lnn aleyhine iflleyen bir sreti ve mparatorluun paylafllmasna kadar gidecektehlikeli geliflmeleri iinde barndrmakta idi. Ama zaman durdurmak da mmkndeildi; geliflen ve deiflen yeni dnya, muazzam bir corafyaya yaylmfl khneOsmanl dzenine siyasi, ekonomik ve asker alardan arpyor ve mparatorlukbnyesinde byk gediklerin almasna neden oluyordu.

DEfiEN DNYANIN OSMANLIYA ARPMASI VEBOZGUNUN fiOK DALGALARIDeiflen dnyann Osmanlya ilk arpfl ve onu ilk defa kendisi hakknda flphe-

ye dflren flok dalgalar dizisi, Viyana bozgunu (1683) ile bafllar. Viyana bozgunu;geliflmelerden kopan bir devletin, imparatorluk da olsa yalnzca asker saysndaki

stnlkle savafllar kazanamayacan kantlar. Bozgun ayrca Osmanl komutan-lar arasndaki ekememezlikleri ortaya kard gibi, merkez- evre iliflkilerinde-ki eski ahengin, gvenin kalmadn da gsterir.


Eitim kurumlarnn,bafllangtaki dnyaya akynn yitirerek, tamameniine kapanmas ve pozitifbilimlere ait mantktanuzaklaflmas, Osmanldakikfln nemlinedenlerinden birisidir.

SIRA SZDE

1


12/98

II. Viyana kuflatmasndan malup ayrlan Osmanl, 16 yl Kutsal ttifak (Vene-dik, Avusturya, Lehistan, Rusya)a karfl yrtt savafl dolaysyla iyice yorulmufl,

ypranmfl ve Karlofa Antlaflmasn (1699) imzalamaya mecbur kalmflt. Antlafl-

maya gre Macaristan btnyle Avusturyaya; Ukrayna ve Podolya, Lehistana;Azak Kalesi, Rusyaya; Mora Yarmadas ve Dalmaya sahilleri Venedike verilecek-ti. Ayrca bu devletlerin Osmanlya dedikleri vergiler de artk alnmayacakt. Os-manl mparatorluu, ilk defa toprak kaybediyor ve klyordu.

Karlofa Antlaflmasyla kaybedilen topraklardan ok, paralanmann resmenonanarak zihinlerdeki stn (ali), gl ve yenilmez Osmanl imajnn zede-lenmesi, hatta yklmas daha byk yanklar uyandrmfltr. Nitekim bu antlaflma-dan sonra, Osmanl mparatorluu, iki yz yl aflkn bir sre ksmi baflarlarn te-sinde bir varlk gsteremeyecek ve Trkleri Anadoludan karmaya kadar varanmeflhur fiark Meselesi konusunun ortaya atlmasna engel olamayacakt.

Baflka nemli bir flok dalgas, gmrklerin afla ekilerek hibir nlem alnma-

dan yerli sanayinin geliflmifl Avrupa zellikle ngiliz kapitalizminin tahakkmnehaksz bir biimde teslim edilmesi ile bafllar. Genellikle pamuklu dokuma imalatzerine kurulu Osmanl sanayisi, 1825 ylndan itibaren Avrupadaki makineleflmiflsistemin ve seri fabrikasyon retim mekanizmasnn piyasay ynlendiren etkileri-ne izansz ve insafszca almas sonucu yok olma noktasna gelmifltir. 1828 yln-da ngiltereden Trkiyeye pamuklu dokuma ihracatnn toplam 10.834 ngiliz li-ras iken, yl sonra (1831) bu oran yaklaflk on kat artarak 105.615 ngiliz liras-na ulaflmfltr.

zellikle Manchesterdaki fabrikalarn Osmanl piyasalarna basks, ekonomi-nin belkemii saylan dokumacln, toplumsal yapy altst edebilecek derecedegerilemesine neden olur. Sz gelimi 1812de flkodrada 600 olan dokuma tezgh

1821de 40a; 1812de Trnovada 2000 olan tezgh says da yine 1821de 200e;1840ta Bursada 1000 olan tezgh says ise 1847de 75e dflmfl ve binlerce kifliiflsiz kalmfltr. Osmanl sanayini kflten kurtarmak iinAbdlaziz zamannda ikikez Sanayi Islah Komisyonu I-II (1864-1866) kurulmufl ve korumac ynteme gei-lerek; dflardan gelen mallara uygulanan gmrk vergileri yzde 5den, yzde 8ekarlmfltr. Bu balamda Osman Nuri, Mecelle-i Umur- Belediyyeadl eserinde;1867-1874 yllar arasnda hayr sahipleri, hazine yardm ve birleflen kk serma-

yelerle kurulan 7 flirketin, 12 yllk vergi ve gmrk muafiyeti ile koruma altnaalnmasna ramen uzmanlaflma ve iflblmnn olmayfl, pazarlama anlayflnngerilii, altyap sorunlar ve nihayet Avrupa sanayinin ezici basks karflsnda fazladayanamayan bu flirketlerin ksa srede battn syler. Ekonomiyi dndren

arklarn bylesine basiretsizce durdurulmas, imha edilmesi; Osmanlnn kendinibir daha toparlayamamasnda ve dfla baml hale gelmesinde en nemli faktrler-den birini oluflturacaktr. Osmanl ynetimi, iflleyen bir ekonomiyi bylesine yokettikten sonra, btn midini dflardan ald borlara balamfl ve zamanla ege-menliinin vesayet altna alnmasna davetiye karmfltr.

Dier nemli bir flok dalga ise disiplinini kaybetmifl, dflta urad hezimetleriumursamadan ite zorbala varan bir tahakkm rgt haline gelmifl donanmsz,disiplinsiz yenieri ordusunun; Avrupann disiplinli, iyi donatlmfl, atefl gc yk-sek ordular karflsnda almfl olduu yenilgilerle geliflir. Yenieriler son zamanlar-na yakn, deil dfltan gelebilecek bir saldry, iteki baz isyanlar dahi bastrmak-ta aciz kalmfltr.

Osmanl ordusunun belkemiini oluflturan ve onun tarihteki baflarlarn hazr-layan yenieri ordusu, maalesef dier Osmanl kurumlar gibi bozulmufl, ite ve



13/98

dflta gvenlii zaafa uratan asi bir tehdit rgt halini almflt. Yenierilerin asker-lik dfl ifllerle uraflmalar, ekonomik ve siyasi amalarla askerlikle iliflkisi olma-

yanlarn yenieri yazlmalar, kurumun yozlaflmasndaki en nemli nedenlerdir.

Tahsin nalbu konuda flu bilgileri verir; Yenierilerin defterdeki kaytlar, haki-ki mevcutlarna nazaran pek fazla idi. Maafl, defterdeki kayda gre kard. (...)Maafl senetleri, piyasada alnp satlan tahviller gibi kymetli bir ticaret emtias ol-

mufltu. Ricalden, ulemadan, halktan bazlar yenieri maafl senetlerini alp sata-

rak varidat temin ederlerdi.

Ordunun yan sra rical ve ulemann da bu kirlenme iine girmifl olmas, Os-manl toplumundaki yozlaflmann ne kadar derin boyutlara ulafltn gsterir. As-ker olmayanlar yenieri beratlarn alp satyor ve para kazanyorlard. Harp zama-n istenen asker ise yolda yazlr diye, pek ciddiye alnmyor ve savafl grmemiflacemiler veya savaflamayacak dzeyde yafll ve genler bir bakma zorla cepheyesrlyordu. Bu bakmdan askere alnan oullarna ld nazaryla bakan pek ok

ailenin isyana varan flikayetleri tarihlere gemifltir. Velhasl Osmanl ordusu, 1821ylnda Morada bafllayan Rum isyann 4 ylda bastramad gibi, daha sonra Meh-met Ali Paflasyan karflsnda da aciz kalmfl ve isyanclar Ktahyaya kadar iler-lemiflti. Ordunun bu teknik adan zayfl ve disiplinden kopuk olmas, zellikleRuslarn kk birlikleri karflsnda byk kayplar vermesine ve ar yenilgiler al-masna neden oluyordu. Yeni dzenleme ve yneliflleri byk isyanlarla sndrenbu ocak, yeniliki hakan III. Selimi meflhurKabak syan (1807) ile katlettiigibi, o zamana kadar yaplmfl pek ok olumlu geliflmeyi de ortadan kaldrmflt.

Dolaysyla, III. Selimin yeniliki balamda devam olan II. Mahmutun yap-t en nemli ifllerden birisi, fesat yuvas haline gelmifl bulunan bu kurumu vesilah kullanmasn bilmeyen fakir bir esnaf kalabalndan baflka bir fley olmayan

yenierileri tamamen ortadan kaldrmak (1826) ve onun yerine 17 Haziran 1826 y-lnda Avrupai usullere gre dzenlenmifl Asakir-i Mansure-i Muhammediyyeadyla yeni bir ordu kurmak oldu. Kenan Akyz, bu konuda flunlar belirtir:

Btn bunlar, eskiden dflnlmesi bile imknsz olan fleylerdi. Fakat bafllcafesat oca ve adafllaflma engeli olan yenieri ordusunun ortadan kaldrlmas,alflmalara byk ferahlk getirmiflti. Ancak halk, cahil ve mteassp olduu iin,adafllaflma yolundaki her hareketi hristiyan dnyasna mal ediyor ve bu konudabafl ekene de Gvur Padiflah adn takyordu.

Bu yeni ordu, reformlara karfl yaplan isyanlara net bir yant olmak kadar, Ba-tllaflma yolunda sren 100 yllk bir kararszla da son verildiinin kurumsal birgstergesi idi. Zira yeni ordu, 1789 devriminden sonra geliflen iki farkl kutuptaki

dflnceyi birlefltirenA. Comteun dzen (ordre) ini salayan gvence olacak veilerleme (progres) bu dzenden sonra gelecekti. Gvenlik kanad salama alnanBatllaflma hareketi; bundan sonra alt yap eksiklii, eitim durumunun dflkl-, ulaflm ve kurumlar dzeneinin bozukluundan kaynaklanan sorunlar dfln-da ok byk engellerle karfllafllmadan ve geliflip byyerek yoluna devam ede-cektir.


II. Mahmutun yapt ennemli ifllerden birisi, fesatyuvas haline gelmiflbulunan Yenieri Ocantamamen ortadan kaldrmak(1826) ve onun yerine 17Haziran 1826 ylndaAvrupai usullere gredzenlenmifl Asakir-iMansure-i Muhammediyyeadyla yeni bir ordukurmaktr.


14/98

10 Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat

Dnyadaki aydnlanma srecinin bafllangc sa-

ylan 19. yzyln genel karakteristiini ayrt et-mek.

19. yzyl, sistematik bir biimde geliflerek yay-

lan bireyci, ulusu, aklc akmlarn yaratt so-

mut deiflimlerin yan sra; sanayileflen uluslarn

ekonomik pazar edinme abalar ve yeni dnya

dzeniyle iyice artan smrgecilik faaliyetlerinin

de asl meyvelerini verdii bir paylaflm ann

ad oldu.

Aydnlanma Dnemi ve Sanayi Devriminin si-

yasi, iktisadi, toplumsal ve bilimsel alanlarda

dnyay nasl biimlendirdii hakknda bir yar-

gya varmak.

Batnn Rnesans ile edindii dflnsel birikim,

17. yzylda ngilterede bafllayp 18. yzylda

Fransa ve Almanyada geliflecek olan ve bugn-

k modern dnyann flekillenmesinde byk kat-

klar bulunan Aydnlanma Dnemini douracak-

tr. Akln byk bir deer olarak ne karlmas

ve pozitif bilimlerle ifllenmesi, Avrupada

1750den itibaren bafllayan ve hzl bir biimde

dnyann gidiflatn deifltiren Sanayi Devriminidourur. Sanayi Devrimi ile birlikte buharn g-

c, insann gcne katlmfl ve klen dnyada

insann kendine gveni daha da artmfltr. Buhar-

l gemilerin icadyla ticaret yollar -mant ile be-

raber- deiflmifl, dnyaya bakfl daha yararc

(pragmatik) bir hle dnflmfltr.

Aydnlanma sreci ile birlikte deiflen ve geliflen

dnyann, gerileme ve fetret devri yaflayan Os-manldaki yansmalarn tartflmak.

Deiflen dnyann Osmanlya ilk arpfl ve onu

ilk defa kendisi hakknda flpheye dflren flok

dalgalar dizisi, Viyana bozgunu (1683) ile bafllar.

Viyana bozgunu; dnyadaki adafl geliflmeler-

den kopan bir devletin, imparatorluk da olsa yal-

nzca asker saysndaki stnlkle savafllar ka-

zanamayacan kantlar. Bozgun ayrca, Osman-

l komutanlar/devlet adamlar arasndaki eke-

memezlikleri ortaya kard gibi, merkez- ev-

re iliflkilerindeki eski ahengin, gvenin kalmad-n da gsterir.

19. yzylda Osmanlnn sosyo-ekonomik ve kl-

trel durumu hakknda karfllafltrmal ve eleflti-

rel zmlemeler yapmak.

Genellikle pamuklu dokuma imalat zerine ku-

rulu Osmanl sanayi, 1825 ylndan itibaren Avru-

padaki makineleflmifl sistemin ve seri fabrikas-

yon retim mekanizmasnn piyasay ynlendi-

ren etkilerine izansz ve insafszca almas sonu-

cu yok olma noktasna gelmifltir.Ekonomiyi dndren arklarn bylesine basiret-

sizce durdurulmas, imha edilmesi; Osmanlnn

kendini bir daha toparlayamamasnda ve dfla ba-

ml hale gelmesinde en nemli faktrlerden bi-

rini oluflturacaktr. Osmanl ynetimi, iflleyen bir

ekonomiyi bylesine yok ettikten sonra, btn

midini dflardan ald borlara balamfl ve za-

manla egemenliinin vesayet altna alnmasna

davetiye karmfltr.

zet

1

A M A

2

A M A

3

A M A

4

A M A


15/98


1. Aydnlanma Dneminin en nemli temsilcilerinden

Francis Bacon, Thomas Hobbes Voltaire, Montesquieuve Kant gibi dflnrler, insan, kendi kaderini kendile-

rinin yazmas gerektii fikrine davet eder.

Verilen bilgiden hareketle afladakilerden hangisi Ay-

dnlanma Dnemi dflnrlerinin amac deildir?

a. n yarglar, dogmalar ve batl inanlar ye-

rine insanlar akln aydnlnda dflnmeye da-

vet etmek.

b. nsanlar deneyle gerekleri kavramaya davet

etmek.

c. nsanlar topik bir dnya dzeni kurmaya da-

vet etmek.d. nsanlar bilinenlerden flphe etmeye davet et-

mek.

e. nsanlar bir bakma dnyalk kaderini yazmaya

davet etmek.

2. Rasyonel bir dnya kurma iddiasndaki Aydnlanma

Dnemi dflnrlerine gre insan tipi afladakilerden

hangisidir?

a. Dnya, Orta a kilisesinin belirttii gibi bir s-

trap duradr. nsan da bu duran yolcusu-

dur.b. Dnyadaki insan, doufltan gnaha batmfl bir

objedir.

c. Dnyadaki insan, kendi yazgsn deifltiremez.

d. Dnyadaki insan, otoriteye boyun eendir.

e. Dnyadaki insan, azmi, iradesi ve yaptklarya

yazgsn ynlendiren bir varlktr.

3.Afladakilerden hangisi Sanayi Devriminin sonula-rndan biri deildir?

a. Akln aydnlnda dflnlmeye bafllanmfltr.

b. Buharl makineler icat edilmifltir.c. Yeni pazar ve hammadde arayfllar bafllamfltr.

d. Dnyaya bakfl pragmatik olmaktan uzaklaflmfltr.

e. Ticaret yollar deiflmifltir.

4. Afladakilerden hangisi 19. yzyl Osmanlsnn iin-de bulunduu i tehditlerden biri deildir?

a. Ar ve ifllevsiz hale gelmifl kurumlar

b. Cahil devlet adamlar

c. Silah kullanmasn bilmeyen ve bir esnaf kalaba-

l haline dnflmfl yenieri ordusu

d. Fransa, ngiltere ve dier uluslara tannan kapi-tlasyon haklar

e. Avrupa tabiyetine geme isteinde bulunan Os-

manl tebaas

5. Afladakilerden hangisi 19. yzyla ait bir zellik

deildir?a. Bir paylaflm a olan bu yzylda Osmanlnn da

dier Avrupa lkeleri gibi ekonomik anlamda

geliflerek bymesi.

b. Somut deiflimlerin ulusal ve uluslararas ekono-

miyi etkilemesi.

c. Sanayileflen uluslarn, kyasya ekonomik pazar

edinme yarfl.

d. Yeni dnya dzeniyle smrgecilik faaliyetleri-

nin iyice artmas ve bu yzyln bir paylaflm a-

nn ad olmas.

e. Sistematik bir biimde geliflerek yaylan bireyci,ulusu ve aklc akmlarn ortaya kfl.

6. Afladakilerden hangisi Osmanlnn, geliflen ve de-iflen dnyaya uyum salayamamasnn nedenlerinden

biri deildir?

a. Viyana bozgunu ile savafllarn sadece asker say-

sndaki stnlkle kazanlamayaca gerei

b. Rical ve ulemann tm yozlaflmfllklara ramen

lkeyi kalkndrmak iin direnmeleri

c. Yerli sanayinin seri retim yapan Avrupal lke-

lere teslim edilir hale gelmesid. Disiplinini kaybetmifl, donanmdan uzak yeni-

eri ordusunun yenilgilerle tanflmas

e. zellikle Karlofa Antlaflmas ile ilk defa toprak

kaybna uramas ve resmi olarak klerek par-

alanma ile yzleflilmesi

7. Afladakilerden hangisi 19. yzyla gelinceye kadar

Avrupadaki deiflim ve yenileflme hareketlerine rnek

deildir?

a. 1440l yllardan itibaren Roma ve Floransa Aka-

demilerinde toplanan aydnlar, sanatkrlar ve

dflnrler, daha rasyonel bir dnya algs yarat-

mak iin Antik a bilginlerinin eserlerini Latin-

ceye evirmesi.

b. J. Gutenbergin 1456da ilk matbaay kurmas ve

ilk kitabn baslmas.

c. 1519da Martin Lutherin ncili Almancaya evi-

rerek Roma Kilisesine savafl amas.

d. 17. yzylda ngilterede bafllayp 18. yzylda

Fransa ve Almanyada geliflen Aydnlanma D-

neminin domas.

e. Avrupadaki Rnesans hareketlerinin Osman-

ldaki yenileflme hareketleri gibi kendiliinden

ortaya kmas.

Kendimizi Snayalm


16/98

12 Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat

8. Afladakilerden hangisi Karlofa Antlaflmasnn en

nemli etkilerinden biridir?

a. mtiyazl ortaklklarn domasna zemin hazr-

lamasb. Seyyahlarn lkeler arasndaki geifllerini kolay-

laflmas

c. Osmanl Devletinin yenilmez, ali, byk

imajnn zedelenmesi

d. Snmaclarn topluca bir sorun haline gelmesi

e. Fransz ve ngiliz tacirlerin Osmanly ekonomik

anlamda kuflatmalarn salamas

9.

I. htiflaml gnlerin vermifl olduu aflr gven duygusu.

II. Ezberci eitim sistemiIII. Tercme Odasnn kurulmas

IV. Sarayn karc ve ngrsz yneticileri dfllamas.

Yukardakilerden hangisi Avrupa lkeleri yeniliklerle

geliflip deiflirken, Osmanlnn bu yeniliklere kapal kal-

masnn nedenlerindendir?

a. Yalnz I

b. Yalnz IV

c. I ve II

d. I ve III

e. II ve III

10. Tanzimat aydnlarnn Batya almasnda ve yetifl-mesinde etkili olan kurum 1821de kurulur. Bu kurum-

da dneminde teba-y sadka olarak da anlan Erme-

nilerle birlikte Trk hariciye memurlar da yetiflir.

Yukarda bahsedilen kurum afladakilerden hangisidir?

a. Asakir-i Mansure-i Muhammediye

b. Mhendishane-i Bahr- Hmayun

c. Tercme Odas

d. Mekteb-i Riyaziye

e. Hendese Odas


17/98

1. c Yantnz doru deilse Dnyadaki Aydnlan-

mac Sre ve 19. yzyl blmne baknz.2. e Yantnz doru deilse Dnyadaki Aydnlan-

mac Sre ve 19. yzyl blmne baknz.

3. d Yantnz doru deilse Dnyadaki Aydnlan-


4. d Yantnz doru deilse Dnyadaki Aydnlan-


5. a Yantnz doru deilse Dnyadaki Aydnlan-


6. b Yantnz doru deilse Deiflen Dnyann Os-

manlya arpmas ve Bozgunun fiok Dalgalar

blmne baknz.7. e Yantnz doru deilse Dnyadaki Aydnlan-

mac Sre ve 19. Yzyl blmne baknz.

8. c Yantnz doru deilse Osmanlnn Genel Du-

rumu ve Geliflen Dnyann Osmanlya arpma-

s blmne baknz.


rumu ve Surdaki Gedik; Gven Sendromu b-

lmne baknz.


rumu ve Surdaki Gedik; Gven Sendromu b-

lmne baknz.

Sra Sizde 1

Bu konuda pek ok kaynak bulabilirsiniz. Biz iyi bir r-nek olarak Prof. Dr. Yahya Akyzn aflaya kk

bir blmn aldmz Trk Eitim Tarihiadl kitabn

salk vereceiz:

Medreselerin bozulma nedenlerinin bafllcalar, devle-

tin eflitli kurumlarnn da bozulmaya bafllamas, rfl-

vet ve hatr gnln ifle karflmas, adamsendecilik,

medreselerin yntemleri nedeniyle kendi ilerinde gelifl-

meyi nleyici, bozulmay bafllatc unsunlar taflmas,

duraklama ve gerileme dnemlerinde Rumelide yenil-

giler yznden Trk kitlelerinin gerilere g etmesi ve

bylece bir ok kentte salksz, dzensiz bir nfus yo-

unluu oluflmas ve bu kiflilerin medreselerde de ba-

rndrlmas yznden bunlarn hayr kurumlar hali-

ne dnflmesi gibi nedenlerdir.

Yararlanlan KaynaklarAkyz, Kenan (1995), Modern Trk Edebiyatnn Ana

izgileri I 1860-1923, nklp Kitabevi, stanbul.Akyz, Yahya (1982), Trk Eitim Tarihi,A. . Eitim

Bilimleri Fak. Yaynlar, Ankara.

Lewis, Bernard (1984), Modern Trkiyenin Douflu,

Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.

Osman Nuri (1992), Mecelle-i Umur- Belediyye, C. I, s-

tanbul.

nal, Tahsin (1978), Trk Siyasi Tarihi (1700-1958),

Ankara.

Tanpnar, Ahmet Hamdi (1982), 19 uncu Asr Trk Ede-

biyat Tarihi, 5. Bask, alayan Kitabevi, stanbul.


Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Sra Sizde Yant Anahtar


18/98

Bu niteyi tamamladktan sonra;Batl anlamdaki ilk eserlerimizi ve bu eserlerin Trk edebiyatndaki yeri venemini anlatabilecek,Tanzimat Dnemini elefltirel bir gzle deerlendirebilecek,Tanzimat Dnemi nc yazarlarn ve eserlerinden rnekleri sralayabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

erik Haritas

adafllaflma Okullar eviriler Gazeteler Tanzimat Ferman fiinasi

Akif Pafla Namk Kemal Ziya Pafla Sadullah Pafla Beflir Fuat

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Tanzimat DnemiTrk Edebiyat-I

Osmanl Devletindeadafllaflma

HAZIRLIK DNEM VE LKDENEMELER

OKULLAR, EVRLER, GAZETELER

TANZMAT FERMANI

MODERNLN NCLER

2TANZMAT DNEM TRK EDEBYATI-I


19/98

HAZIRLIK DNEM VE LK DENEMELERDnyadaki geliflme ve deiflmelerin yaratt flok dalgalarn mparatorluun varl-n sarsan etkileri, gn getike daha ok duyulmakta ve daha vahim boyutlaraulaflmakta idi. Bu durumdan kurtulmak isteyen Osmanl aydnlar ve ynetim bi-rimleri, nceleri pek umursamadklar Batnn fikr birikiminden ve teknolojik tec-rbelerinden yararlanmak iin alflmalara baflladlar. ncelikle kesin ve net bir fle-kilde Batnn stnln kantlad asker alanlarda iflbirlii yapma istei gelifl-ti. Ancak Osmanlnn Avrupallaflma ynelimi, kendiliinden ve istekle geliflennormal bir oluflumla deil, zorunluluklarn cebr olarak ittii ve zaman zaman i is-

yanlarla kesintilere urayan, daha ok pragmatik ynelimli, sancl bir sreti. Bu

yzden, bazen amalanann tam aksi sonular da vermifl olan Batllaflma hareke-tinin salkl bir dnflm evresi geirdii sylenemez.Osmanl Devletinin Batya ynelifli ile adafllaflmas (modernleflmesi) hemen

hemen ayn zamanlara ve ayn amalara karfllk gelir: 1699 Karlofa ve 1718 Pasa-rofa Antlaflmalar ile Avrupaya kaptrdklar stnlklerine yeniden kavuflmak.Byk Petronun bilinli bir Avrupallaflma ve modernleflme program ile Rusyaydnya devletleri arasnda nemli bir konuma getirmifl olmas, ayrca MsrdakiMehmet Ali Pafladeneyimi ve baflars, Osmanl yneticilerini cesaretlendiriyor-du. Bu yndeki ilk giriflimin, Damat brahim Pafladneminde Avrupa lkelerinegnderilen elilerle yapldn gryoruz; 1719da Viyanaya bir elilik heyeti ve1721de Parise yine eli olarakYirmisekiz Mehmet Sait Efendignderilir. Trk

ve Bat kltrlerinin ilk ciddi temas bu eliler aracl ile olur. Bu temasla, Avru-pallarn bir masal atmosferi iinde dflledikleri Mslman Trkn yaflayflna duy-duu zlem, Trk eliliinin uyandrd ilgiyle de birleflerek 1721de Pariste yak-laflk 40 yl kadar sren meflhur turqia modasnn domasna neden olur. Trkusul yaflam biimine zenen pek ok Paris sekini, egzotik bir merakla evlerindebirer fiark odas ihdas eder ve fiarkn bu byl sandklar penceresinden dn-

yaya bakmay denerler. Ne var ki srekli yenilgiler, toprak kayplar ve bafl edile-mez boyuttaki i isyanlarla byk bir itibar erozyonuna urayan Osmanl imaj,sz konusu ilgiyi daha ileri bir boyuta taflyamaz.

ki kltrn bu karfllaflmas stanbulda da zellikle III. Ahmetzamannda ge-mi yapmn esas alan usuller, itfaiye teflkilatnn dzenlenmesi gibi teknik konular

yannda Paristeki etkinin daha clz bir yansmas olarak bahe dzenlemesi, saraydekorasyonu ve tezyinat gibi sosyal alanlarda da kendini gsterir. Ancak Lale

Osmanl Devletindeadafllaflma


20/98

Devri olarak bilinen bu hareketin stanbul cephesi, 1730da ran hkmdar Na-dir fiahkarflsnda Osmanl ordularnn yenilgisi ile galeyana gelen halkn frenktarzna duyduu nefreti iyi kullanan Patrona Halil syan sonucu kaybedilir. Bu

karfllaflmann en nemli kazanc,Yirmisekiz Mehmet elebinin de bizzat des-tek olduu brahim Mteferrikann matbaay, din eserlerin baslmamas flartile de olsa Trkiyeye getirmifl (1727) olmasdr. Matbaada ilk olarak ArapadanTrkeye Van Kul Lgati(1729) baslr. Ktip elebinin harita, resim ve flekiller-le desteklenmifl corafi bilgileri ieren ve devri iin nemli yanklar uyandran Ci-hannmas (1732), Naima Tarihi(1734), Raflit Tarihi(1741) ve Farsadan Trk-eye Ferheng-i fiuuri(1742) adl szlk; toplam 14 kitaplk bu ilk serinin en nem-li eserleridir.

OKULLAR, EVRLER, GAZETELER

OkullarMatbaann yan sra, deiflen dnyaya uymak gerei, ilk olarak pozitif bilimlerle il-gili okullarn almas ile kendini gsterdi. Halil Hamit Paflann gayretiyle 1773teMekteb-i Riyaziye, 1776da Hendese Odas adyla mhendislik okulu, 1783teMhendishane-i Bahr-i Hmayun ald.

Batnn bilgi ve deneyiminden yararlanma konusu gn getike daha istekli vekanlmaz bir hal alyordu. Zira, Msr Valisi Mehmet Ali Paflann daha nce bu

ynde atmfl olduu admlar ve bunlardan alnan olumlu sonular; ekonomik veasker adan Msrda byk bir kalknma hamlesi yaratmflt. Msrn bu baflars,

yeniliki sultan II. Mahmutu iyice cesaretlendirdi ve dnfllerinde modernleflme-mize rasyonel katklar olacak ok sayda kara ve deniz harp okulu rencisinin

Avrupa baflkentlerine gnderilmesini salad. Bu renciler, sembolik de olsa, Av-rupallaflma yolundaki hamlenin daha sistematik bir kararllkla yrtleceini gs-teriyordu.

Osmanl, yavafl yavafl Avrupai okullara yneliyordu; 1827de sivil ve askerdoktor yetifltirmek zere Mekteb-i Tbbiye, 1831deMzka-y Hmayun Mek-tebi, 1834teMekteb-i Ulum- Harbiye ald. Mekteb-i Tbbiyenin yeni binasnaarken Sultan II. Mahmutun yapt konuflma, onun byk bir ngryle Ba-tdan rendiklerimizi nasl isellefltirmemiz gereini ortaya koyar:

Burada Franszca olarak fenn-i tbb tahsil edeceksiniz... Sizlere Franszcaokutmaktan benim muradm Franszca lisan tahsil ettirmek deildir. Ancak fenn-i tbb retip refte refte kendi lisanmza almaktr. (...) Hocalarnzdan ilm-i teba-

beti tahsile alfln ve tedricen Trkeye alp lisanmz zre tedavlne say eyleyin.Ne var ki, yeterli sayda ve gerek anlamda seici, flpheci, yaratc bir aydn

potansiyeline sahip olmayan Osmanl Devleti, Sultann istedii bu kendilik dn-flmn salayacak atlm bir trl gereklefltiremez.

evirilerTam bu noktada evirilerin (tercmelerin) oluflturucu, yapc etkisinin devreyegirdiini syleyebiliriz. nsanlk tarihi boyunca farkl zaman ve mekn boyutlu uy-garlklar (in, Hint, Yunan, slm vb.) birbirine aan, balayan ve ortak insanlkmirasnn devamn salayan eviriler; zlfl dneminde uzun sre kendini dn-

yadaki geliflmelere kapamfl olan Osmanl/ Trk aydnnn kapsn da alacakt.

Nitekim 1660l yllarn baflnda Tezkereci Kse brahim Efendi, Fransz astro-nomlarndan Noel Duretnin 1651de Pariste baslmfl eserini Secencel el Eflak fi


brahim Mteferrikann dineserlerin baslmamaskoflulu ile de olsa Trkiyeyegetirdii (1727) matbaadailk olarak Van Kul Lgati(1729) baslr.

Halil Hamit Paflanngayretiyle pozitif bilimlerleilgili olarak Mekteb-iRiyaziye (1773), HendeseOdas (1776),Mhendishane-i Bahr-Hmayun (1783) gibi eitimkurumlar ilk kez ald.


21/98

Gayet el-drakadyla nce Arapaya sonra da Trkeye evirir. Bu eser zerine ya-plan tartflmalardan anlyoruz ki, Orta a boyunca Mslman astronomlarn a-lflmalarndan haberdar olan dnemin aydnlar, Bat karflsnda daha gvenli duru-

yor ve daha seici davranyorlard. brahim Mteferrika, Ktip elebinin Ci-hannmasn 1732de; Aristo, Tcho, Brahe ve Kopernikten genifl alntlarladestekleyerek basyordu. Yine Mteferrika, dnemin sultannca istenen AndreasCellariusun Atlas Celestisadl eserini Trkeye eviriyordu. fianizade AtaullahEfendi, 1812 ylnda Baron von Storckun devrin en gzde eseri saylan alflma-sn, Miyarl-etibbaadyla; Hekimbafl Behet EfenditalyanAntoniodan ie-kaflsve Kolera Risaleleriile Ruhiyyat Risalelerini evirir.

Tanzimatn edeb ve felsefi yn, Tanzimatn siyasi ve idari bafllangcndanyaklaflk 20 yl sonra grlmeye bafllar. Bu bakmdan 1859 yl, Trk edebiyatnda-ki yeniden yaplanmann milad saylmaldr. Zira bu tarihten itibaren, yeniliin aslzeminini oluflturacak sanat ve dflnce alanlarndaki temaslarn rnleri ortaya -

kar; Mnif PaflannVolter, Fenelonve Fontenelden seilmifl felsefi diyaloglarieren Muheverat- Hikemiyye(1859) adl evirisi veYusuf Kamil Paflann Fene-lonun Telemaque(1859) adl eserini dilimize kazandrmas; yenileflme hareketle-rinin sigortas saylan dflnsel zeminleri oluflturacakt.

Yalnz bu iki ncnn de bir hayli itiyatl davrandklar ve zellikle yanlfl an-lafllmaktan korktuklarn grmekteyiz. Gerek toplumsal tepkileri telemek ve ge-rekse halkn ilgisini daha ok ekebilmek iin; (Telemak)a sunu yazan devrin ei-tim bakan Kemal Efendi

Sureta nakli hikayet grnrLakin erbabna hikmet grnr

diye bir not dflme gerei duyar. Kemal Efendi, Telemaquen Frenk yaflamyla il-

gili bir anlat deil, slami literatrden tandmz hikmet arlkl bir eser oldu-unun altn zellikle izerek okuyucuyu esere karfl daha dikkatli olmaya daveteder. Zira, Atf Efendinin III. Selime sunduu raporda Avrupadaki geliflmeleriVolter ve Ruso misll meflhur zndklarn eserleriyle husule gelmifl bir fsk u f-cur cmbfl diye niteleyen grfl, genel olarak Osmanl toplumunun kolektifbilinaltn yanstan bir ifadedir. sluba dikkat edilirse kendine aflr gvenin ver-dii o yksekten grme, umursamayfl ve aflalayc tavr kolaylkla grebili-riz. Telemakn sunusu iin konan Lakin erbabna hikmet grnr dizesi, okuyu-cuyu, alfllmfl nyargl tavrlarn dflnda bir okuma denemesine davet etmektedir.Telemakevirisinin ksa zamanda on bask yapmfl olmas, Osmanl toplumunun,Batdan gelebilecek afllayc dflnce deerlerine ne kadar ihtiyac olduunu da

ayrca gstermektedir.Telemak evirisi ile ayn ylCeride-i Havadiste Victor Hugonun Sefilleri Hi-

kye-i Madurinadyla tefrika edilir. Ahmet Lutfi Efendi, Daniel Defoeun Ro-benson Cruzoe (1864) adl eserini; Teodor Kasap, Trk edebiyatnda ilk byktercme romanlardan Monte Cristoyu (1871, 1873), Lesagedan Topal fieytan(1872) dilimize kazandrr. Ziya PaflannJean Jack Rousseaunun eitime yne-lik dflnsel birikimlerini vlgarize bir anlatya dnfltrd Emil(1870) ve Mo-liereden Riyann Encam(1881) adl evirilerini de; dflnce tozlaflmasn, afllan-masn salayan bu ilk eviriler arasnda sayabiliriz.

Bu eserleri bir seri tercme eser daha izler;Ahmet Vefik Paflann Tartuffe, n-fial-i Aflk, Don Juan, Adamclgibi meflhur Moliere evirileri ve Zor Nikah, Zoraki

Tabip, Tabib-i Aflk, Dekbazlkgibi yine Moliere uyarlamalar ile Recaizade Mah-mut Ekremin Chtaubriandn Atala(1873) ve Bernardin de Saint Pierein Pol

172. nite - Osmanl Devlet inde adafllaflma

Mnif Paflann Volter,Fenelon ve Fonteneldenseilmifl felsefi diyaloglarieren Muheverat-Hikemiyye(1859) adlevirisi ve Yusuf KamilPaflann FenelonunTelemaque(1859) adleserini dilimizekazandrmas; yenileflmehareketlerinin sigortassaylan dflnsel zeminlerioluflturacakt.

Ahmet Vefik PaflannTartuffe, nfial-i Aflk, DonJuan, Adamclgibi meflhurMoliere evirileri ve ZorNikah, Zoraki Tabip, Tabib-iAflk, Dekbazlkgibi yineMoliere uyarlamalar ileRecaizade MahmutEkremin ChtaubriandnAtala(1873) ve Bernardinde Saint Pierein PolveVirjinievirileri, Batdakiyaznsal birikim vedeneyimin, kltrufuklarmza taflnmasndanemli katklar salamfltr.


22/98

ve Virjinievirileri, Batdaki yaznsal birikim ve deneyimin, kltr ufuklarmza ta-flnmasnda nemli katklar salamfltr.

Hilmi Ziya lken Yklan medeniyetler btn tesirlere kaplarn kapayan

medeniyetlerdir derken ne kadar hakldr. Nitekim, Osmanl/ Trk modernleflme-sindeki medeni alfl ve uyanfl devirlerinin skntlar; bu tercmelerin yaratt- dflnce tozlaflmas ile afllanacak ve zellikle dzyaz balamnda yeni bir olu-flun mjdesine dnflecekti;Ahmet Mithat Efendinin Kssadan Hisseve Letaif-iRivayet(1870) serisi ile Emin Nihatn Msameret-namesinin (1873) Batl eserle-ri referans gstererek kmfl olmalar, Trk edebiyatnn belki bundan sonra yz-

yllar srecek yeni yaplanmasnn gstergesi olacakt.Bu evirilerle gelen anlat eserlerine ynelik yenileflme, aslnda Trk edebiya-

tnn kkeninde var olan gl anlat geleneini yeniden anmsamasna da yardm-c oluyordu. Zira Orhun Yaztlar, Yaratlfl, Treyifl ve G Destanlar, Dede Kor-kut yklerive realist mensur halk anlatlar gibi erken dnem deneyimlerinde g-

rlecei gibi, Trklerin ok kkl ve salam bir anlat gelenekleri vard. Bu anla-tlar, salam bir biimsel kurguya ve zgn birer ierie sahiptiler. Eserlerdeki tip/karakter zenginlii ve olay eflitlilii anlatlarn yaratc dinamizmini yanstan nem-li unsurlard. Anlatlarn dili ise gr ve duru bir kaynak suyu gibiydi. Bugn bileDede Korkut anlatlar, ykleme teknii bakmndan dnya edebiyatna rnekteflkil edecek, mkemmel anlatm birimleri olarak karflmzda durmaktadr. Ne ya-zk ki, Arap ve Fars yklerinin, ulusal bir senteze varmadan, hatta adapte bile edi-lemeden blok dnleme yoluyla, olay ve kifli merkezli bir dzlemde yzyllarcatekrar edilmifl olmas; Trk anlat geleneine ait zgn yaratcln zayflamasna,zamanla da yazl edebiyatta ortadan kalkmasna neden olmufltu. Trke, bnyesi-ne uygun olmayan ses materyali slah edilmeden alnan Arap alfabesi ile metinler-

den; medreselerde bilim dilinin Arapa olmas nedeniyle bilim ve dflnce alanla-rndan; edebiyat dilinin Farsa eksenli olmas itibaryla de yazl metinlerden de-ta kovulmufltu. Bu durum, Trkenin geliflmesini engelledii kadar, Trk dfln veedebiyatn da olumsuz ynde etkilemekte idi. Zira, baflkasn srekli tekrardan z-gn bireflimlere ulaflmayan birey ve toplumlarn yaratclk yeteneklerinin kreldi-i, tarihin deiflmez yargs idi.

Batllaflma balamnda bizi bekleyen bir yeni tehlike ise Arap ve Farsn yk-leriyle kemikleflmifl olan ve hibir yaratc zgnlk taflmayan bu model tekrarla-maclnn bu sefer Avrupa anlatlarna ynelmesiydi. Avrupadan yaplan eviri-ler, Trk edebiyatn yeni bir yol ayrmna getiriyordu; ya kendisi olmak iin ken-di olay, izlek ve insan kaynaklarna dnme ya da uyarlama kolaylna snarak

kt bir teki kopyas olmakt. ncelikle uyarlamalarla (adaptasyonlarla) afllma-ya alfllan bu tehlike, Mill Edebiyat Dnemine kadar sorun olmaya devam ede-cek, Cumhuriyet Dneminde ise byk oranda ortadan kalkacakt.

GazetelerII. Mahmutdneminde, modernleflmenin nemli bir arac olacak ilk gazete de -kar:Takvim-i Vekayi (1831). Baflyazar Esat Efendi, gazetecilii geleneksel vaka

yazarlnn modern flekli diye tanmlar. Genellikle resm haberleri yaymlayan ga-zetede, kiflisel dflnce ve grfller fazla nemsenmediinden Sultann ziyaretleri,niflan trenleri,Asakir-i Mansure-i Muhammedideki ilerlemeler, askerlik eiti-mi, i isyanlarn bastrlmas ve Avrupadaki bilimsel geliflmelerle ilgili haberlere

daha ncelikli yer verilmektedir. Bu gazete, nemli bir zihniyet deifliminin birgstergesi olacak ve daha sonraki gazeteleri mjdeleyecektir. Ancak ne var ki,Ah-


Dede Korkut anlatlar,ykleme tekniibakmndan dnyaedebiyatna rnek teflkiledecek, mkemmel anlatmbirimleri olarak karflmzdadurmaktadr.


23/98

met Hamdi Tanpnarn syledii tarzda, bu ilk yllarda iktidar mevkiinde bulu-nanlarn hibiri memleket iinde matbuatn kuvvetinden istifadeyi ciddi surette d-flnmemifl olmas dolays ile ilk zel gazeteyi ngiliz misyonundan WilliamChurchillCeride-i Havadis (1840) adyla karr. Bilimsel, ahlaki ve edeb ieri-iyle her ne kadar zamann debasn baflna toplasa da gazetenin asl kfl ama-c; ngilizlerin ekonomik ve siyasi karlarna ynelik bir kamuoyu oluflturmak idi.Zira 1830-1837 yllar arasnda stanbulda ngiliz elilii yapmfl olan David Urgu-hard,yapt arafltrmalar sonucu; zengin hammadde kaynaklar ve genifl bir pa-zara sahip Osmanl mparatorluunun ngiliz karlar iin yararl olacan Krali-

yet ailesine rapor etmiflti. Churchill, Ceride-i Havadiste kulland Ermeni iktisatyazarlarla ngiliz karlarn rtl bir flekilde Osmanl kamuoyuna benimsetmeyealflr. Nitekim, bu yllar takiben ngiliz sanayisinin hammadde ihtiyac, Osmanlmparatorluundan karfllanacak ve ngiliz mallarnn srm, -Osmanl sanayininiflas pahasna- artacakt. Niyazi Berkes, Osmanl ekonomisi zerinde elde ettik-leri bu mutlak hkimiyetten dolay birbirini kutlayan ngiliz devlet adamlarnn; l-kelerini smrge ideolojisine ftursuzca aan Osmanl devlet adamlarnn saflkla-r ile alay ettiklerini ve ahmakln bu derecesine flafltklarn syler. Zira bu tr tes-limiyeti ekonomik balantlar, Osmanl Devletinin idam fermann imzalamaklaefl anlaml idi. Bu misyonu dflnda Ceride-i Havadisin; Trk okuyucusunun il-gisini dnya haberlerine amas, Jn Trk hareketinin ilk muhalefet denemesiylemayalanmas, yeni dflncelerin sade bir Trke ile kamuoyuna aktarlmas gibiolumlu katklarn da ayrca belirtmemiz gerekir.

Trk gazeteciliinin zel alandaki ilk baflars Tercman- Ahvaldir. 1860daAgh Efendinin kard ama byk oranda fiinasinin ynettii gazetede, ilk ti-yatro eserimiz fiair Evlenmeside tefrika edilmifltir. Ancak Agh Efendi ile aralarn-daki anlaflmazlk yznden fiinasi, kendi zel gazetesi olanTasvir-i Efkr ka-

rr (1862). Aydn-halk buluflmasn sade bir Trke etrafnda toparlamaya alflarakTrk sanat ve dflnce yaflamnn geliflmesinde, Trkenin itibarnn artmasndanc bir rol stlenen Tasvir-i Efkar 1865ten itibaren iki yl da Namk Kemal-karmfltr.Ali Suavinin stanbulda kard ama Londraya gittikten sonra orayatafld Muhbir (1867); Namk Kemalve Ziya Paflann Londrada kurduklarHrriyet (1868); Namk Kemalin stanbulda kard ve dflnce yazlarn ya-ymladbret (1871);Ahmet MithatnDevir (1872),Bedir (1872) ve pek okromann tefrika olarak yaymladTercman- Hakikat (1878) adl gazetelerini;bilgiyi toplumsallafltrmak, halkn dflncelerini yanstmak, halka yararl bilgiler

vermek ve onlar lke sorunlarna karfl daha duyarl klabilmek iin stlendiklerirolle Osmanl/Trk modernleflmesinin nemli aralar saymalyz.

Edebiyatn halka ulaflmasnda gazetenin rol konusunda yazlmfl yaz ve kitaplar olup ol-

madn arafltrnz.

TANZMAT FERMANITanzimat Ferman, nizam- cedit adyla bilinen ve kendinden yaklaflk 100 yl n-ce bafllamfl olan Batllaflma projesinin resm devlet grflne dnfltrldnilan eden bir beyannamedir. Reflit Paflatarafndan hazrlanan ve 3 Kasm 1839 ta-rihinde bizzat okunan bu fermana, okunduu yerin adna atfen Glhane Hatt-Hmayunu da denir. Halil nalck, Tanzimat ifllevsel adan deerlendirerekTemel messeseleri bozulmufl olan Osmanl mparatorluunun yepyeni bir mede-

niyetle ykselen ve taarruza geen Avrupann ezici stnl karflsnda yenidenteflkilatlanma teflebbsnn kati bir safhasdr diye tanmlar.


1860ta Agh Efendininkard ama byk orandafiinasinin ynettiiTercman- Ahval, Trkgazeteciliinin zel alandaki

ilk baflarsdr.

SIRA SZDE

1


24/98

Trke karfll dzenlemeler, sraya/yoluna koymalar, fliir ve nesir olarakyazmalar olan tanzimat, szck anlamyla Arapa nazm kknden gelir vetanzimin ouludur. Terim olarak Tanzimat, 3 Kasm 1839 tarihinden bafllayp II.

Meflrutiyetin ilanna kadar (1908) devam eden bir yenileflme srecinin addr.Tanzimat Fermannda Osmanl Sultan, yabanc erkn ve kendi halk nnde;karlan yeni kanunlarla (kavanin-i cedide)lkesinde yaflayan herkesin emniy-

yet-i can ve mahfuziyyeti-i rz ve namus ve mal gibi yaflamsal haklarnn gven-cesini veriyor ve ayrca sosyal hayatn nemli bir yaras olan tayin-i vergi ve asa-kir-i mukteziyyenin suret-i celb ve mddet-i istihdam konularna yeni dzenle-meler getiriyordu. Osmanl Sultan, keyfilikleri nleyecek olan kavanin-i cedideile yeni ve aleni mahkemelerde yarglanmadan kimsenin -sultan veya vezir tarafn-dan da olsa- cezalandrlamayacan; bu balamda din, dil, rk ayrm gzetmeksi-zin btn tebaann can, mal, rz ve namuslarnn korunacan; askerlik ve vergikanunlarnn yeniden dzenleneceini, lkedeki yabanc elilerin (Dersaadetimiz-

de mukim bilcmle sfera) nnde sz veriyordu. Tanzimatn bu eflitliki syle-mi mparatorluk iinde zellikle slami kesim kffar ile Mslman eflit olur mu?itiraz ile Rum Patrikhanesi ise kendisine tannan ticari ve siyasi ayrcaln dierunsurlarla ayn seviyeye indirilmesinden dolay karfl kyorlard.

Tanzimat Fermannn ilan edilmesiyle yenieriliin kapatlmasndan dolay or-dusuz ve Kaptan- Derya Paflasnca Msra karldndan donanmasz kalan Os-manl hkmeti, stanbulu tehdit eder hale gelmifl isyanc vali Mehmet Ali Pa-flaya ve Krm Savaflnda da Rusyaya karfl Avrupann yardmn elde ediyordu.Osmanl hkmeti bu fermanla, iifllerinde daha adafl dzenlemelere gidiyor;Mecelle ile Medeni Kanunu; medrese ile yeni mektepleri bir arada dene-

yimlemeye alflyordu.

Ne var ki, hareketin lideri Reflit Paflada dahil, o dnemdeki hemen btn Os-manl aydnlarnn; bu yenileflme programnn temel ifllevi, ierii, amalar ve s-nrlar hakknda net bir bilgileri yoktu. Daha ok devletleraras dengeyi hesabakatarak hazrlanan ve Tanzimat adyla sunulan bu iyi niyetli programlar dizisi;

yeterli aydn ve dflnce altyapsnn olmayfl, Osmanl Devletinin ekonomik, si-yasi ve asker zaafiyetler iinde bulunduu bir dnemde gndeme gelmesi gibi ne-denlerle, ou zaman amalanann tersine sonular da verecek ve zellikle azn-lklara tand snrsz toleransla Hristiyan milletlerin anayasal geliflmeleri ve ulu-sal bamszlk isteklerinin bir manifestosuna dnflenIslahat Ferman (1856) ilemparatorluun zlfln daha da hzlandracakt. Ayrca, Osmanl devlet adam-lar arasndaki rekabetin, bilgisizlikleri ve hrslar dolaysyla siyaseten yakn olduk-

lar yabanc devletlerin politikalarna verdikleri tavizlerle yarflr hale gelmesi; Es-kiden nfuzlu paflalarn himayesine girerek kariyer yaplrken, Reflit Pafla,yaban-c devlete dayanarak kariyer yapma rn amfltr. diyen Doan Avcolunuhakl karr nitelikte bir siyasal yozlaflmaya da neden olmufltur.

Btn olumsuz etkilerine ramen Tanzimatla bafllayan ve Osmanl toplumuiin yaflamsal neme sahip yeniliklerin yaplmas kanlmazd. Tanzimat hareketi,her fleyden nce, yzyllardr sregelen dzensizliin, karmaflann (kaosun) etki-siyle yenilmifl, ypranmfl, yaflama ynelik gvenini ve giriflim gcn yitirmifl birtopluma yeni ve zinde bir yaflam hamlesi kazandrmay amalyordu. Kroniklefle-rek devletin varln tehdit eden dzensizlik yeni bir dzenle son bulacakt. Elbet-te toplumsal deiflme ve geliflme atlmlarnn sonularn, laboratuvarlardaki de-

ney sonular gibi ksa srede ve snrlandrlmfl, belirli erevelerde de almak ola-nakszd. Tanzimatla birlikte daha belirgin hale gelen sorunlar, Tanzimatn neden



25/98

olduu sorunlar deil; yzyllarn birikimiyle oluflan ama deiflen dnyann gnde-me getirdii kanlmaz sonular ve vakalar dizgesi idi.

Her fleye ramen Trk siyasal tarihinin nemli bir aflamas olan Tanzimat sre-

ci, yafland ve ksa vadede rahatlama; orta vadede byk ve telafisi imknsz ka-yplara neden oldu ise de uzun vadede Cumhuriyet dflncesinin doup geliflme-sini hazrlad, besledi ve bytt. Baz tarihiler bu srecin, siyasal ynn nealarak ilk Meclis-i Mebusann topland 1876 tarihine kadar devam ettiini ve bit-tiini sylerler. Ancak Tanzimat, yalnzca siyasi ve asker bir yenileflme sreci ola-rak alglandnda belki bu grfl doru saylabilir. Oysa Tanzimatn sosyal, eko-nomik ve bilhassa edeb bir boyutu da vard ve bu boyut; II. Meflrutiyetin ilanna,hatta Cumhuriyete kadar farkl grnt dzeylerinde ama ayn perspektifte devamedecekti. Tanzimat kavramnn siyasi anlamndan ok edeb anlamyla anlmasnn,tannmasnn nedeni de budur. Zira Tanzimatn ikinci kufla olarak bilinen Ha-mit/ Ekrem/ Sezaimektebinin bir devam niteliindeki Servet-i Fnun Dnemi,

Ara Nesil ve Fecr-i Ati topluluu gibi edeb hareketler; Tanzimatla bafllayan yeni-leflme ilgisinin, hl mecrasn bulamamfl arayfllar saylmaldr.Dflnsel ve edeb anlamdaki Tanzimat; bir arayfllar, sorgulayfllar ve hep ye-

niden olufllar dnemini iine alan bir sretir, ki fiinasinin yenilik yolundaki ilkdenemelerini yapt 1859 - bir grfle gre de 1860- ylnda bafllar ve kendilik de-erlerini esas alarak dnya ile btnleflmeyi amalayan Mill Edebiyata kadar; hat-ta uzun yllar sren bu siyasal/toplumsal ve edeb arayfllarn, kavramsal bir arke-tip olarak somutlaflt gen Trkiye Cumhuriyetine kadar devam eder.

MODERNLN NCLERModernleflme (adafllaflma), kavram olarak aklilefltirme ve dnyevilefltirme

ile dorudan balantl toplumsal bir dnflm srecine gnderme yapar. Akln fle-killendirdii bir dnyadan; aflkn, gksel ve ilahi glere ait sylemi dfllayan mo-dernizm, geleneksel kltrlerin, inanlarn, aidiyetin ve ileri aflamada zgrln

yitimine yol aan zelliiyle sk sk elefltirilen bir kavram olarak da karflmza kar.Ancak modernizmin ileri aflamalarndaki by bozumu diye nitelendirilen

zellikleri iin yaplan bu elefltiriler, 19. yzylda, bilimsel, teknolojik ve idari a-dan tipik bir Orta a grnm arz eden Osmanl toplumu iin pek de geerli sa-

ylmazd. Byle bir durumda modernleflme; Osmanlya ait lk deerlerin, kav-ramsal dzeydeki birincil ad idi. Osmanl, yaflamak iin kendini saran bu Orta akaranlndan, deerler karmaflasndan; ynetim, eitim ve adalet sistemlerindekiikilem ve rmeden acilen kurtulmak durumunda idi.

Akl, hukuk, elefltiri, demokrasi, evrim, zgrlk ve devrim gibi kavramlarlakendini ifade eden modernizmin bu tanm, 19. yzyldaki Osmanl aydnlarnnbeklentileriyle byk lde rtflr. Zira, Lale Devrinden beri devam eden yeni-leflme hareketlerinin z ve esas ynelim amac; yz dnyaya dnk aklc, ira-deli, bireyler yetifltirmek; bilimsel, teknolojik ve idari etkinliklere daha rasyonel birifllerlik kazandrmakt. Dflnsel/kltrel olarak yeterli bir zemini ve kendisine ifl-lerlik kazandracak donanml bir aydn kadroya sahip olmayan bu ama, uzun yl-lar kesintili, sancl oluflum ve geliflim evreleri geirdikten sonra, edeb ve dfln-sel anlamda ilk gerek temsilcisini fiinaside bulur. fiinasiye kadar geen srede;Tanzimat aydnlarnn yeniliklerin amac, ierii ve snrlar konusunda tam bir bil-giye sahip olduklar sylenemez.

Osmanl aydnlar arasnda fiinasi, aklc bir kavrayfl; dnya ve Tanr iliflkileri-ne kadar taflmak isteyen modernist bir ncdr. fiinasinin dnyaya, topluma ve


Dflnsel ve edebanlamdaki Tanzimat; birarayfllar, sorgulayfllar vehep yeniden olufllardnemini iine alan birsretir.

Modernleflme(adafllaflma), kavramolarak aklilefltirme vednyevilefltirme iledorudan balantltoplumsal bir dnflmsrecinin addr.

Osmanl aydnlar arasndafiinasi, aklc bir kavrayfl;dnya ve Tanr iliflkilerinekadar taflmak isteyenmodernist bir ncdr.


26/98

olaylara bakfl, ge kalmfl bir Trk rnesansnn ilk almlarndan izler taflr. Re-flit Paflaiin yazd Kaside(ler) ve Mnacat; yenilik dflncelerinin ieklendiibahar mjdecisi birer dal gibidir;

Dilin iradesini bafltaakl eder tedbirKi terceman- lisandr an eden takrir(...)Ziya-y akl iletefrik-i hsn kubh olunur(...)Kavi zaifi eder kahr u cebr ile teshirBu cebr-i men iinakl- befler kodukanunKi ettiler ana hkmnceadl uhak tabir(...)Buadl uhakkn adus yine beflerdendrOlur muhafz amma ki hame v flemflir(...)Acep midirmedeniyyet resulu dense sanaVcud- mucizin eylertaassubu tahzir(...)Eya ahali-i fazlnreis-i cumhuru

(Byk Trk Klasikleri, C. 8, s. 333-334)Akln, pozitivist dflncedeki gibi bir klt haline dnfltrlmeye alflld Ka-

side; adaletli, katlmc, zgrlk bir hukuk ve toplum dzeni kurma tasarmniermesi ve bu dflncelerin ifade bulduu medeniyet resul, reis-i cumhurgi-bi kavramlara da bnyesinde ilk defa yer veriyor olmas itibaryla, dfln ve ede-biyat dnyamzdaki yenileflme abalarnn bir beyannamesi saylabilir.

Kasidenin daha ilk dizesinde akl szc, eder ykleminin znesi haline

dnfl(trl)mfltr: Dilin iradesini baflta akl edertedbir. Kendisine tannan buyapc eylem imtiyaz, an gzde kavram akl, dil szc ile ifade edilen in-sana ait deerler dizgesinin baflat/birincil etkin eyleyeni durumuna getirmifltir.Devrin Osmanl toplumu iin olduka radikal ve iddial saylabilecek bu sylem;toplumsal beklenti ufkuna ait zlemlerin, uzun ve skntl bir suskunluk srecin-den sonra deta bir patlamayla ortaya kt izlenimini verir.

Osmanl toplumunun beklenti ufkundaki en nemli ge, karmafladan kurtulufl-tur. Zira, devlete ait kurumlar yozlaflmfl ve kurumlar aras eflgdm kaybolmufltur.

Ayrca deerler sistemi, kfl sreci toplumlarna ait tipik paranoyalarla altst ol-mufltur. Bu kaotik durumdan ve deerler kargaflasndan ancak akln aydnlndakurtulmak mmkndr: Ziya-y akl ile tefrik-ihsn kubh olunur. Akl, kar-

mafladan kozmosa geiflte en byk klavuzdur.Deerler hiyerarflisinde en tepe noktay iflgal eden akl; dnyay, insan ve top-

lumu dnfltren, yneten ve ynlendiren bir gce sahiptir. nsan, akln aydnl-nda (ziya-y akl); gzel ve irkin, iyi ve kt (hsn kubh) arasndaki farklarrenir, ayrt eder. Akl; ayrfltrc, belirleyici ve fark ettirici nitelikleri olan etkin birdeerdir ve dikkat edilirse bu deer, flk (ziya) imgesi ile desteklenmifltir. Demekki akl, karanla ve banazla (taassup) karfl kurtarc/ aydnlatc bir misyon da

yklenmifltir. stelik buradaki akl, yalnzca dorular gsteren, karanlklar aydn-latan ve bundan sonra atl kalan bir fenomen deil; ayn zamanda toplumsal d-zenin kurucusu ve koruyucusudur da; toplumsal yaflamda, gszler(zaif)in g-ller(kavi)in elinde kalp ezilmemesi iin, -akl- befler- yasalar da yapar ve bunu

hak ve adalet diye adlandrr. Yasalara uymayanlar ise kalem ve kl (hame veflemflir) birlikte yola getirecektir.



27/98

Dzenleyici akln kld tedbir (denetleyici seicilik, etkin ynlendirme) iledilin iradesi (gnln istekleri, yneliflleri)ndeki rastlantsall ortadan kaldrma-s, akla uygunluk gibi yeni ve modernizmin bir ltn de gndeme getirecek-

tir. fiinasiyi takip eden Tanzimat aydnlar, bu tarihlerden itibaren gerein be-nimsenmesinde akla uygunluk ilkesini bir dstur olarak kabul edeceklerdir. B-tn bu dflncelerde,Auguste Comten pozitivist dnya grfl ile flekillendirdi-i nsanlk Dini (Religion de lhumanite)ne ait tasarlardan izdflmler grmekmmkndr. Comte, rasyonel bir toplum dzeni kurmak iin; toplumlarn ilerle-me lks ile geleneksel otorite gibi iki ayr kutuptaki dflnceyi uzlafltrmak,birlefltirmek abasnda idi. Pozitif bilimler, bu yapc birleflimde temel ara ola-cakt. Zira Comtea gre, bunalml toplumlar, dzeni (ordre) salayamadan iler-leme (progres) kaydedemezlerdi. Dorusu Osmanl toplumu iin dzeni sala-mak da, ilerlemek de yaflamsal neme sahip temel iki sorundu. Ama ne yazk kifiinasi ve dier modernist ncler, bu sorunlara iflaret edecek; fakat derin ve kk-

l zm nerileri sunamayacaklard. Bunun iin sosyo-kltrel zeminin hazrlan-mas kadar, radikal dnflmleri kitle destei ile yapabilecek byk devrimciler degerekliydi.

fiinasinin modernist balamdaki nc kifliliini tamamlayan en nemli grfl-lerinden birisi de varoluflu dflnrlerin insan kendi kendini seer ifadesine ok

yakn bir biimde sylediiKader dedikleri halkn murad- haktr kimEzelde etti bizi her umurdatahyir

beytinde yatar. Tahyir szc, bizi fiinasinin kasidesindeki dflnsel zgnl-e taflyan aar szcktr.Ferit Develliolu lgati tahyiri; birini, iki fleyden biri-ni semek durumunda brakma, istediini semeyi teklif etme fleklinde tanmlar.

Yani kader denilen fley, insann seiflleri, tercihleri ve gayretleridir. Tanr, seim-lerimizde bizi ezelden beri serbest brakmfltr. Seimleriyle bafl bafla kalan insan,kendini, nasl yapmak istiyorsa yle olur. leriye ynelik tasarmlar ve seiflleri ilegeleceini biimlendiren insan, dolaysyla kaderini de bir bakma kendi belirler.Bu durum, insan sorumluluklarn stlenmeye ve kendisi ile olgular dnyasn da-ha analitik bir dzeyde deerlendirmeye yneltir. nsan, setiklerinden sorumludur.

fiinasinin teslimiyeti ve klli bir kader anlayfl yerine; daha aklc bir anlay-fla ynelmesi, bireyin seiflleriyle geleceini ve kendini kurduunu sylemesi, ol-duka dflndrcdr. Zira devrinde kainat sorgulayan, arafltran gzlerle seyret-mek yerine hayretle seyretmek ve bulunan her fleyi, peflinen Tanrnn bir delilisayma dflncesi hkimdir. Oysa fiinasi, Tanrnn bile aklla kavranmas gereken

bir deer olduuna inanr:Vahdet-i zatna aklmca flehadet lazmCan u gnlmle mnacat ibadet lazmfiinasinin Mnacat incelendiinde; btn bir fliirin bu iki dizeyi sylemek iin

kurulduunu grrz. fiinasi burada, peflin kabullerin tesinde soran, elefltiren veikna edilmeyi bekleyen bir zihin olarak karflmza kar. Tanr, eer yksek bir i-tenlik deeri ise insann onu aklyla da kavramas, aklen de inanmfl olmas kadardoal ne olabilir. Fakat fiinasi, Tanrnn sorgusuz kabul edilmesine pek ikna olma-dn gsteren bu dflncesini bir ktlk esintisi gibi sayar ve iine dflt g-nah psikozuyla, btn bir fliir boyunca zr dilemeye alflr:

Ne dedim tvbeler olsun bu da fil-i flerdir

Benim zrm gnehimden iki kat bed-terdir.(...)


Comtea gre, bunalml

toplumlar, dzeni (ordre)salayamadan ilerleme(progres) kaydedemezlerdi.

fiinasiyi takip edenTanzimat aydnlar, gereinbenimsenmesinde aklauygunluk ilkesini bir dsturolarak kabul edeceklerdir.


28/98

Tanrnn mafiretinden de byk m gnehim(...)Beni affetmee fazl- ilahisi yeter

Sanma hafla kerem-i na mtenahisi biter(Byk Trk Klasikleri, C. 8, s. 331).Geleneksel mnacaat formlarnda bu tr af dilemeler, Tanrnn mafiretine s-

nmalar normal saylabilir. Ama fiinasi, akl bir flehadet unsuru olarak grmeyebaflladktan sonra tamamen bu dflncesinin etkilerini tahfife ynelik fleyler syle-meye bafllar: Tanrnn mafiretinden de byk m gnehim, Beni affetmeefazl- ilahisi yeter, Neyleyim yz bulamam yes ile afvm talebe vb. Dikkat edi-lirse bu syleyifller, geleneksel syleyifllerden kul psikolojisi ile yaplmfl blokdnlemelerdir. Yani burada fiinasi deil, gelenek arka-planl kul konuflmakta-dr. Asl fiinasi, Tanrnn varlna ok net bir flekilde aklla da delil aramaya kalk-flan syleyifltedir. 17. yzyldan itibaren pozitif bilimlerdeki ilerlemeler, akl bir klt

haline getirmiflti ve 19. yzyl Avrupasnda bile yasaklanmfl birok bilginin (Bh-nergibi) eserleri, Osmanlnn merkezden uzak noktalarnda (Suriye, Msr, Sela-nik vb.) gizlice okunmakta idi. 19. yzyl dflnce konsepti ve Avrupadaki rnek-ler de genel olarak dikkate alndnda pozitivist mantn kltlefltirdii akln Tan-r konusunda verecei cevap bellidir. fiinasi de asl, akln, dnemindeki bu gkseldeerleri dfllayc anlamnn uyandraca etkilerden rkmekte ve affn dilemekte-dir. fiinasinin bu tavr, dnemin Osmanl/Trk aydnnn -hatta flimdi de- iinedflt ikilemin belki de en ak rneidir.

Ayn Mnaacatta Gremez zatn mahlukunun adi nazar diyen fiinasi ileVahdet-i zatna aklmca flehadet lazm diyen fiinasi arasnda karfllafltrlamayacakkadar byk farklar vardr. Birinde insan, adi nazarlar olan gnahkr bir kuldur,

aciz ve zavalldr. kincisinde, gereklilik kipiyle konuflan ve bireyleflme temayln-deki flpheci ben konuflmaktadr. Kanmca bu iki dizeyi, Mnacaatn dier b-tn karflsna koyabiliriz. Yani bir tarafta, geleneksel sylemin alfllmfl kalp ifa-deleri ile konuflan kul; dier tarafta, bireyleflme abalarnn ne srd huzurukamfl, tereddtl bir insan var. ine dflt ikilemi bir yara gibi zihninde tafl-

yan bu insan, sylediklerinin byk bir ghah saylabileceini dflnerek -inan-c gerei- srekli mafiret dilemekte; ama Tanrya akli deliller aramaktan da ge-ri durmamaktadr. Mnacattaki bu beyitte, biraz da -kendi beklenti ufkuyla ks-men birlefltirdii- ann rasyonel nitelikli din ve dnya grfl adna konuflan fii-nasi, Fransada rencilik yllarnda, bu balamda rendii akla uygunluk ilke-sini, samimi bir flekilde kendi iklimindeki din ve dnya grfl anlayflna -biraz

gelenek kalpl da olsa- taflmak ister.Fakat ne olursa olsun Vahdet-i zatna aklmca flehadet lazm dizesindeki ce-

sur syleyifl, elma kurdu gibi Osmanl aydnnn inan dnyasna dflen ve srek-li geliflecek olan derin bir flphenin gstergesidir. Bu flphe gstergesinin etkileri,Sadullah Pafla, Beflir FuatveTevfik Fikrette daha da amlanarak grnecek veOsmanl toplumunun kaotik yaps ile modernizmin geer deeri akla uygunlukilkesi arasndaki karfltlk, uygun bir kfl yolu bulamayan bu ncleri boflluk veh-mine dflrecek ve ciddi buhranlar yaflamalarna neden olacakt.

Byk bir deerler atflmasyla beslenen bu boflluk vehmi, her ne kadar dahance Akif Pafla (1789-1848)nn Adem Kasidesinde kendini gsterse de oradaki

yokluk (adem) dflncesinin derin ve boyutlu bir alma sahip olduunu sylemek

gtr. Zira Akif Pafla, muhteris mizacnn ve biraz da kt talihin ne srd sr-gn ve azillerle epey ac ekmifl, kendi deyimiyle bizar- vcud, dil-teng-i hesti



29/98

ile rencur ve bimar- gama duar olmufl bedbaht bir devlet adamdr. NitekimMlkiye Nazrl srasnda, vuku bulan Churchillvakas, onun devlete ve hayataolan inancn sarsar. ngiliz misyonundan Churchill, Kadky taraflarnda avlanr-

ken miyopluu nedeniyle bir Trk ocuunu hedef yapp vurur ve tutuklanr. Bututuklanma olayn ticari imtiyazlar elde etmek zere bytp Osmanl zerindebask kurmak isteyen ngiliz devlet adamlar, Churchillin tutukluluk halini sona er-dirmekle kalmazlar; Akif Paflann grevine son verdirdikleri gibi genifl ticari imti-

yazlar da elde ederler.Haksz olduu halde Churchile tannan imtiyaz, Akif Paflann hi yoktan ce-

zalandrlmas, aslnda ngilterenin Osmanl Devleti zerindeki karfl konulamaznfuzu ve basksnn bir gstergesi idi. Bu durum, Osmanlya byk bir prestijkaybettirdii kadar, Akif Paflann da yaflama ksmesine neden olur. flte bylesi-ne dfl basklarn refakatinde geliflen Akif Paflann yokluk vehmi, dflnsel bir farkediflin ifade edilmesinden ok; urad hakszlklar ve bedensel rahatszlklarn

dnyadan kopard ve fazlaca ktmser yapt bir mizacn; divan fliirinin szoyunlarndan da yararlanarak yaflam, dnyay hilikle tehdit eden szlanmalarn-dan ibarettir. Yoklukla burun buruna gelen bu szlanmalar, dahili tekamlm-zn ok az yank bulan zayf bir atlm olarak grebiliriz. Bu tedirgin fark edifl d-zeyi asl yanksn, Sadullah Paflave Beflir Fuatta bulacak ve Batnn pozitif bi-limlerdeki baflarsna yakinen tanklk eden bu iki insanda derin ruhsal krlmalaraneden olacakt.

Osmanl mparatorluunda, kuvvetler ayrmn meclis-i meflveret kavram ilegndeme getirip iktidar paylaflmn kurumsallafltrmak isteyen Yeni OsmanllarnOsmanl/Trk modernleflmesinde nemli katklar olduunu belirtmek gerekir.zellikle Namk Kemalin iradi bir insan tipolojisi yaratmaya ynelik tutumu, ka-

tlmc bir ynetim sisteminden yana tavr ve alflmalar, onu da modernliimizinnclerinden saymamz gerektirmektedir. fiinasinin zellikle halka ulaflma konu-sunda bir ara olarak grd ve lisan- avam zre diye niteledii dil egzersizle-ri, Namk Kemalde ancak sistemli, bilinli bir hal alr.

Namk Kemalin Tasvir-i Efkrda (1866) yaymlanan Lisan- OsmanininEdebiyat Hakknda Baz Mlahazat fiamildiradl makalesi, Mill Edebiyat vedaha sonra Cumhuriyetin dil politikalarn belirleyecek dzeyde ngrl bir ie-rik taflmakta idi. Trkenin yaz dili olarak Arap ve Fars dillerinin basks altndankurtulup ne kmas, yalnzca edebiyatn deil btn toplumun bilin yapsndanemli deiflmelerin bafllangc olacan biliyor ve savunuyordu. Zira Namk Ke-male gre, dilin gramer kurallar ile iflleyen Osmanlca ile bir mektup yazabil-

mek iin bile en az 6-7 yllk bir sre kiflinin kendini bu ifle vermesi gerekmektedir:Trkede, deil fnun, hl edebiyat dahi laykiyle tedvin olunmad iin

Arap ve Acem ve onlara ilaveten ehl-i kalem lisanlarn renmek yolunda zaman- tahsilin bir ounu ifna etmedike tahriren drste ifade-i meram kabil deil-dir. (..) Bizde ise bir adam Arabi ve Farisi mukeddamatna alt yedi sene vakf- v-cud etmelidir ki, imla ve manas yerinde bir mektup yazabilsin.

Bu balamda Namk Kemalin, halkn geliflmesi ve bilinlenmesi iin Trkeninesas alnmasn istedii kadar, halk dershanelerinin alarak milletin yetifltirilmesi

ve kadnlarn okutulmasn da srarla savunduunu grmekteyiz. Ayrca FranszDevriminden mlhem hrriyet, vatan, milliyet vb. kavramlar ve imgeler de

yine Namk Kemalin, fliirleriyle birlikte edebiyatmza girmifltir.

Onun eserlerinde, vatan ve toplum iin var olan ve daima hak ve grevleriylebirlikte anlan iradi insan; savafllarn ve var olufl mcadelelerinin bittii anda birey-


Namk Kemal, halkngeliflmesi ve bilinlenmesiiin Trkenin esasalnmasn istedii kadar,halk dershanelerininalarak milletinyetifltirilmesi ve kadnlarnokutulmasn da srarla

savunmufltur.

Fransz Devrimindenmlhem hrriyet, vatan,milliyet vb. kavramlar veimgeler Namk Kemalinfliirleriyle birlikteedebiyatmza girmifltir.


30/98

leflecek bir i donanma da sahiptir. Modernleflme konusunda toplumsal seferber-liin hzndan memnun olmayan ve bunu daha ncelemek iin yazlaryla aba sarfeden vatan flairi Namk Kemali, sosyolojik anlamda tam bir toplum hareketlendi-

ricisi olarak deerlendirebiliriz:MurabbSdk ile terk edelim her emeli her hevesiKralm hil ise azmimize ten kafesinledike eleminden vatann her nefesiGelin imdda diyor bak budur Allah sesi

Bize gayret yakflr merhamet AllahndrHkm-i ti ne fakrin ne flehinflhndrDinle ferydn kim terceme-yi hndr.nledike ne diyor bak vatann her nefesi

Mahv eder kendini blbl bile hrriyet iinekilir mi bu bel lem-i pr-mihnet iinDn iin devlet iin can ekiflen millet iinAzme hil mi olurmufl bu rk ten kafesi

Memleket bitti yine bitmedi hl sen benBize bu hl ile bizden byk olmaz dflmenDest-i addayz Allah iin ey ehl-i vatanYetiflir terk edelim gayri hev v hevesi

(Byk Trk Klasikleri, C. 8, s. 380).Namk Kemal, Osmanl-Rus Savafl dolaysyla yazd, biim asndan eski,

ierik asndan yeni olan Murabbda, klasik fliirimizde kullanlmayan hrriyet,vatan, devlet ve millet kavramlarn ifller. Hrriyet ve vatan iin lmenin y-ce bir erdem oluflundan bahseden flair, daha ilk blmde vatan sevgisini, zverili

ve karsz birlikteliklerdeki yansmalarda arar. Dizelerde, toplumun dinamizminioluflturan lklere ulaflmak iin sen-benekiflmesinden uzak, bize dnflen bir

yksek deerler manzumesi yaratr. Din iin devlet iin can ekiflen millet iingsterilen her aba benden bize dnflmn bir gstergesi olmakla birlikte, Az-me hil mi olurmufl bu rk ten kafesi bile bu azim ve kararllkta bize engel ol-mamaldr, bilincini afllar. Dolaysyla topluma ve millete zarar verecek olan sen-ben ekiflmesini brakp insann var olufl flart olan hrriyeti, vatan ve millet iinncelemek gerektiini savunur. Bu ynyle Namk Kemal, uyuyan bilinci uya

tanzimat dönemi türk edebiyatı 1

Documents