tanzimat edebiyatı bibliyografyası

8/14/2019 Tanzimat Edebiyat Bibliyografyas

1/23

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literatureand History of Turkish or TurkicVolume 4 /1-II Winter 2009

TANZMAT EDEBYATI BBLYOGRAFYASI

Nurettin ZTRK*

ZET

Trk tarihinde, Asyadan batya g ve slamlamasrecinden sonra en verimli ve en ok incelemeye konuolmu dnem Tanzimattr. Osmanl Devletinin dalmadevri saylan Tanzimatn yansmas olan Tanzimat kay-naklar da geni ve dank bir durumdadr. Buna balolarak son Trk imparatorluunun tasfiyesine ilikin ve-rimler ve incelemelerin tam ve eksiksiz bir listesini -karmak zordur. Bu almada bibliyografik panorama,dorudan zgn yaptlar ve bunlar zerindeki incelemeler

yerine, bibliyografik adreslere ncelik verilerek sergilen-meye allmtr.

Anahtar Szckler: Trk edebiyat, Tanzimat,bibliyografya, katalog, inasi, Ziya Paa, Namk Kemal,Hamit, Ekrem, Sezai

THE BIBLIOGRAPHY OF TANZMAT LITERATURE

ABSTRACT

In Turkish history, after the migration from Asia tothe west and the Islamization process, Tanzimat is themost productive and the studied period. Tanzimat periodresources which are the reflections of Tanzimat thatassumed the this separation term of the Ottoman Empire

are extensive and dispersed. Therefore, it's difficult tomake an entire and complete list of works and studiesrelated to the this elimination of Turkish Empire. In thisstudy, bibliographic panorama is tried to be shown by

* Do. Dr., Pamukkale niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm,[email protected]


2/23

1204 Nurettin ZTRK

Turkish Studies


giving precedence to the bibliographic adresses instead ofdirectly original works and analysis on them.

Keywords: Turkish literature, Tanzimat,bibliography, catalog, inasi, Ziya Paa, Namk Kemal,Hamit, Ekrem, Sezai

GR

Terim, Kavram, Gemi, Tr ve Yntemler

Bibliyografya szlk asndan birleik addr. BiblosGreke kutsal metin, kitap, risale ve graffein de yazmak-izmekanlamna gelir. Bibliyografya terimi, kavram olarak belli bir kita-

bn knyesini aratrp ortaya koyma anlamnda kitapbilgisi vekitapbilgisinin nasl elde edileceinin yollarn reten yntemolarak kitapbilimi anlamlarn kapsar.

Kitaplklar ve raflarda bulunan kitaplarn listesine,dizibilgisi karl katalog denmektedir. Bu almada, her iki terimi

yani bibliyografya ve katalogu ortaklaa karlamak zerekaynakbilgisi terimi yelenmitir. Hem edebiyat/literatr karla-yanyazn terimini ve hem de btn yazl verimleri kapsad iin

yazm terimi yelenmi bazen tablo , bazen de listeyi karlayan di-zelge terimi yazm ile birletirilerek bibliyografya yerine

yazmdizelgesi; benzer biimde, basl kitab karlayan yayn ve is-tinsah/kopya ile oaltlan btn verimleri kapsayan yaym terimiile yine dizelge birletirilerek katalog yerine yaymdizelgesi terimikullanlmtr1.

1 Yazmdizelgesi terimi daha nce ayryazml biimde bir almada kullanl-mtr: Trker Acarolu, Prof. Dr. Berke Vardar'n Yaym Dizelgesi,Dilbilim,1993, Say:X, ss. 19-38 Trk olmayan incelemecilerin Trkeyi terim ynndengelitirme grevi yoktur. Trk incelemecilerin ise konularn elden geldiinceTrke terimlerle anlatmalar, terimler Trke deil ise onlarn Trkelerinibulmaya almalar, iinde olduklar ve oluuna katkda bulunduklar bilimevrenine doal borlardr. Yarn Trke dnyann tekidili (lingua franca)olduunda, eskiden Arapa-Farsay veya Greke-Latinceyi, imdilerse isengilizce-Almanca-Franszcay terim kayna olarak gsterenlerin duyarszldaha belirgin olarak ortaya kacaktr. Gkalpn Her szn ararsan vardr


3/23

Tanzimat Edebiyat Bibliyografyas 1205

Turkish Studies


Kaynakdizelgesi bir toplu saym-dkm almasdr. Be-lirli bir konuda saym-dkm yapmak, nereden gelip nereye gidil-diini gsteren bir harita karlmasn salar.

Bu trden almalarda sergilenen birikim aratrmaclarnyolunu aydnlatr ve ynn izer. Ayn zamandayazmdizelgeleri araclyla trlerin geliimi, yazclk grafii veyazarlarn lmlerinin ardndan karlatklar ilgi ve haklarndayaplan incelemelerin sklk ve younluu da izlenebilir.

Aratrmaclar yazmdizelgeleri sayesinde yeni aratrmakonular bulabilecei gibi, btnce/evren ve rneklem kitlesi hak-knda bilgi sahibi de olurlar. Bylece almalarnn yatay ve dikeyeksende snrlarn izmeleri kolaylar.

D alemi zihinde yeniden kurgulamak iin de bu alemeilikin saym-dkm verilerine gereksinim vardr.

Avrupada ilk kaynakdizelgeleri XV. yzyl sonuna dorupatristik/klerikal/ruhban yazlarnn listesi biiminde ortaya k-mtr. Bu trden ilk yapt Benedikten rahibi Trithemius (1462-1516)un 1494te yaynlad Liber de scriptoribus

ecclesiasticistir.Bibliyografya terimini tarihte ilk defa 1633 ylnda,

Fransann gl kardinali Mazarinin ktphanecisi G. Naudkullanmtr. Bu dnemden sonra kaynakdizelgeleri hzla yaygn-laarak uluslarst birikimin, bir ulusal dilin veya gncel bilimdallarnn alanyaznn listeleyecek biimde gelimilerdir.

bn Nedimin lmeden yl nce 987de bitirdii Fihrist(El-Fihrist fi ahbarl-ulemail-musannfin minel-kudemai vel-muhaddisin ve esmai ktbihim) , Hicretin yz yl iindeArapada verilen yaptlarn bir dizelgesini ierir. Bu yaptn ad

sonradan Arap ve Fars dillerinde yazlan benzerlerinin ayn za-manda tr ad da olmutur. Bu fihriste ek/zeyl yazma gelenei,Trkler arasnda da srmtr. Takprlzade ve Katip e-lebinin aada anlan kaynakdizelgelerinin ilk rnei bn Ne-

Trkesi nerisi ile Trkelemi Trkedir yargs arasndaki elikiyi bile bile gremeyenler dili yalnz konuma, inan ve iir dili olarakdnmektedirler. Bu durumda terimler asndan kk harite olan atiyetitirmeye katkda bulunulmaktadr


4/23

1206 Nurettin ZTRK

Turkish Studies


dimin yaptdr. Ad geen iki Osmanl-Trk bilgin ve dnr-nn yaptlar da kendi zeyl geleneklerine nc olmutur.

Bursada 1495te doup stanbulda 1561de lenTakprlzade samettin Ahmetin Miftahs-Saade veMisbahs-Siyade fi Mevzuatl-Ulum2 adyla Arapa yazp oluKemalettin Mehmetin eklemelerle Trkeye evirdii3 , Katip e-lebinin de temel kayna olan yapt, ilk Osmanl kaynakdizelgesisaylabilir. samettin Ahmetin Osmanl corafyasndaki bilginlerinyaam, yapt ve durumlarn deerlendirdii br yapt4 ile bir-

likte bu bilgilik (ansiklopedik) yapt, tabakat ve teracim-i ahval triinde yer alr. Divan edebiyatndaki tezkirelerin bir benzeri olan

bu trden yaptlarda yaamyks (biyografisi) verilen kiininnemli yaptlar da sralanr ve zerinde birka sz sylenir.

Katip elebi, Fluegel tarafndan Latinceye evrilmesinekarn5, ne yazk ki bugne dein Trkeye evrilmemi bulunanKefz-Znun an esamiil-ktb vel-fnun6 adl derlemesinde

2 M. Tayyib Gkbilgin, Takprzde ve lm Grleri I-II, slm TetkikleriEnstits Dergisi, stanbul 1975, C.VI, cz: 1-2, ss.127-138; stanbul 1976,

C.VI, cz: 3-4, ss. 169-182; lhan Kutluer, Frbden Takprzdeye: Uygarlk,Din ve Bilim,Akademik Aratrmalar Dergisi, (Osmanl zel Says),2000,Yl: 2, S: 4-5, ss. 13-30.

3 Takprizade, Mevzuatl-Ulum , Dersaadet, kdam Matbaas, 1895 veTakprizade, Mevzuatl-Ulum, (sadeletiren Mmin evik), stanbul dalNeriyat, 1975; Yazar hk. bkz. Mnir Aktepe, Takprizade, slamAnsiklopedisi, stanbul MEB Yaynlar, 1974, C.XII/1, ss. 42-44.

4 Takprizade, akakun-Numaniye fi Ulemaid-Devletil-Osmaniye , (ev.Muharrem Tan), stanbul z Yaynclk, 2007; Ahmet Suphi Furatn EFYaynlar arasnda (st. 1985) kan Arapa yaymna dayal bu baarlTrkeletirme, bask, dil ve ierik ynnden bilimsel titizlii ile de dikkatekmektedir.

5Lexicon bibliographicum et encyclopaedicumad codicum VindobonensiumParisiensium et Berolinensis fidem primum edidit Latine vertit etcommentario indicibusque instruxit Gustavus Fluegel, Arapa metinle birlikte Latincesi: Gustav Lebrecht Fluegel, Leipzig, Byk Britanya verlanda Dou Dilleri eviri Fonu Yayn, 1835-1858, 7 Cilt.

6 Yapt Trkiyede de Hasan Ali Ycel Maarif Vekillii dneminde Arapa ola-rak yaynlatmtr: Katip elebi, Kef-El-Zunun (Haz.: erefettin Yaltkaya,Kilisli Rfat Bilge), stanbul, Maarif Vekaleti/Milli Eitim Bakanl Yaynlar,Cilt: 1-2, 1941, 1. bs., (C. I: 1971, 2. bs.; 1972, 2. bs); Yaptn bilim ve kltryaam asndan nemi zerinde bkz. lhan Kutluer, Ktip elebi ve Bilimler:Kefz-zunnun Mukaddimesinde el-lm Kavram, M.. lahiyat Fakltesi


5/23


Turkish Studies


okuduu kitaplarn bir dizelgesini verir. Yalnz stanbul odaklTrk bilim ve dn yaamnda deil Arapa yazan bilginler ara-snda da temel bavuru yapt saylan ve pek ok yapta rnek olan

bu kitap 15.000e yakn yazma yapt zerine bilgileri ierir. ByleceXVII. yzylda ilk kez, Osmanl-Trk dnce ve bilim yaamnndeerlendirmeli ve aklamal bir kaynakdizelgesi ortaya kmtr.Katip elebi, geleneksel yaamyks trnn dna karakkendi okuduu, zerinde gr oluturduu yaptlar betimler. Buyaptlarla ilgili deerlendirmelerde bulunur. Kefz-Znun bu

ynyle bir okuduum kitaplar kitabdr.Bu trden kitaplar ve ekleri (zeyl-supplement) gnmze

dein yazlmtr. rnein Bursal Mehmet Tahirin Osmanl M-ellifleri, Mehmet Sreyyann Sicill-i Osmani gibi derlemeleri deayn zamanda geen dnemlerin saym-dkmn gzler nneseren birer kaynakdizelgesidir.

Tanzimattan sonra zellikle Ebzziya Tevfikin yalnzcadzyazl blmn yaymlayabildii Nmune-i Edebiyat- Os-maniye7si kaynakdizelgesi alannda nemli bir rnektir. Bylecetezkere-yaamyks-seki karm derlemelerde de yazarlarn

yaptlarnn dizelgesi verilmeye balanr.Grld gibi XX. yzyla dein slam lkelerinde yaz-

lan kaynakdizelgeleri katksz, tektrden yaptlar deil giriik,tmleik yaptlar yani bio-bibliographie lerdir.

Eksiksiz kaynakdizelgeleri imdiye dein zellikle ktp-haneciler tarafndan oluturulmutur. Bu balamda AbdlhakHamit, Ahmet Hikmet Mftolu, mer Seyfettin, Sleyman Na-zif, Faik Ali Ozansoy ve Ziya Gkalp kaynak dizelgelerini birliktehazrlayan smet Binark ve Nejat Seferciolu sayg ve deerbilir-

Dergisi , S: 18 (2000), ss. 79-99; M. Reidolu, Bizde Ansiklopedi ve Kefz-Znn, Bilgi Dergisi Ktip elebi zel Says, XI, Kasm 1957, S: 128.

7 Ebzziya Tevfik, Nmune-i Edebiyat, st.,Ceb Ktphanesi: 6, Mihran Matb.,1296, 1. bs., 512+7 ss. (kk boy).; Ebzziya Tevfik, Nmune-i Edebiyat-Osmaniye , stanbul Matbaa-i Ebzziya, 1329; 6. ve sonuncu bs., 544 ss.(Resimli, orta boy); kapak notu: Sekizinci asr- hicriden zamanmza kadar enmehur debamzn asarn cami ve her biri hakknda mlahazat- edebiyyeyiamildir.


6/23

1208 Nurettin ZTRK

Turkish Studies


likle anlmaldr8. Bu iki ktphaneciden sonra anlmas gerekenkaynakdizer, Milli Ktphane Bakan olarak baarl iler yapmve grevi onurla ardl Altnay Sernikli Hanma brakm olansaygn bilim adam Dr. Mjgan Cunburdur. Cunbur Trk dili, ya-zn ve ekinine sevgisinin ve ballnn somutlam rnleriolan kaynakdizelgeleri hazrlamtr. Dorudan yaptlar bulup di-zelge oluturmak yerine konuyla ilgili daha nce hazrlanankaynakdizelgelerinden yararlanarak dizelgelerini oluturanCunbur, tam olgunlua varm olmadn dnmekle birlikte,

olas eksikliklerin gelecekte giderilmesi umudu ve ilgililere yar-dmc olmas dileiyle Yahya Kemal, mer Seyfettin, Ahmet Ha-im gibi Trk yaznnn byk adlar zerinde kaynakdizelgelerioluturmu veya yeniden dzenlemitir9.

Cumhuriyet dneminde hazrlanan kaynakdizelgelerinindizelgesi, Cumhuriyetin 50. ylnda yaynlanmtr10.

Kaynakdizelgesi Asndan Tanzimat Dnemi

Hi kukusuz Tanzimat hem Trk tarihinin hem de XIX.

yzyl Osmanl tarihinin en nemli dnemidir.ada Trk tarihilerinden lber Ortaylnn imparatorlu-

un en uzun yzyl11 olarak niteledii XIX. yzyl Trkiyesiniincelemenin nemini, bu yzyl lim ve tarih bakmndan henz -

8 Bkz. Akder Necati, Ziya Gkalp Bibliyografyas Hakknda Bir Ka Sz, smet

Binark-Nejat Seferciolu, Ziya Gkalp Bibliyografyas iinde, Ank. TKAEYaynlar, 1971, ss. V-XI

9 Mjgan Cunbur, mer Seyfettin Bibliyografyas, Doumunun Yznc Y-lnda mer Seyfettin iinde, Ank. AKM Yaynlar, 1985, ss. 113-180; MjganCunbur, Ahmet Haim Bibliyografyas, Doumunun Yznc Ylnda AhmetHaim iinde, Ank. AKM Yaynlar, 1992, ss. 35-88; Mjgan Cunbur, YahyaKemal Beyatl Bibliyografyas, Doumunun Yznc Ylnda Yahya KemalBeyatl iinde, Ank. AKM Yaynlar, 1994, ss. 89-210.

10 Filiz Babuolu-Sema Aknc, F.Glser Tuncer, smet Baydur, CumhuriyetDneminde Bibliyografyalarn Bibliyografyalar , Ank. Milli KtphaneBibliyografya Enstits Yayn, 1973.

11 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, st. Hil Yaynlar, 1987; 7 b-lmden oluan bu yapt da Tanzimat kaynaklar arasnda ksa sredeklasiklemi ve kanonik bir nitelik kazanmtr.


7/23


Turkish Studies


zlmemi bir krdm, btn bir tarih szleriyle betimleyen top-lumbilimci ve dnr Fndkolu yle anlatr:

Tanzimata messir olan amilleri, ayr bir itima yapya sahipuzak bir cemiyetin nizam ve ideolojisinde deil, bizzat Tanzimat'n cere-

yan ettii memlekette -mesela Tanzimattan nceki siyas ve itima ni-zamszl anlatan Koi Bey layihasnda tasvir edilen vakalarda- aramakdaha dorudur. O zaman Tanzimatn kendine mahsus karakterlere, iti-ma bir psikolojiye malik bir hadise olduu, bu hadise zerine bir bakamemleketin geirdii itimai bir istihaleden tesirler gelmise buna ancak

dolaysile ve ikinci elden maruz kald grlr.(...)lim ve tarih bakmndan henz zlmemi bir krdm, b-

tn bir tarih olan ondokuzuncu asr Trkiyesi mevzuu, gerekten canlbir fikir faaliyetinin plann tekil edebilir.(...)

Yaplacak gzel bir i var: Dnya vaziyeti dolaysile Avrupadandnen ve Avrupada kendilerine hangi reel ihtiyalarn tesiri altnda yk-lendii anlalmayan tahsil planlar mucibince her nedense Smeroloji,

Akkadoloji, Hungaroloji, Sinoloji...ilah. gibi nesnelerle uraan veya u-ratrlan Trk genlerini, sistemli surette XIX ncu asr Trkiyesini e-mee sevketmek...12

Tanzimat dnemi zerinde kalan ve deien, solan ve ye-eren oluumlara bal olarak ilgililer ve aratrclar yanda veyakart olmak zere iki uzlamaz kesime blnmlerdir. Yaasnve kahrolsun13 dzeyine dein inen bu tutumlar arasnda bilimsel

12 Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Fransz htilali ve Tanzimat , st. TrkiyeFelsef, Hars ve tima Aratrmalar Merkezi Kitaplar, l942, ss. 102-104.

13 Erol Gngr, "Tanzimat zerine Birka Not", Dnden Bugnden Tarih- Kl-tr-Milliyetilik iinde, st. tken Yaynevi, 1986, ss. 20-28; Kzm Yeti,"Tanzimat Karsndaki Tavrlarn Tasnifi Konusunda Bir Deneme", Tanzimat'n150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu Bildirileri, Ank. 31 Ekim-3Kasm 1989 , Ank. TTK Yaynlar, 1994, ss. 107-134; ayrca bkz.: Halil nalck,"Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri", Belleten , Ank. TTK Yaynlar,1964, C.XXVII-XXVIII, S:109-112, ss. 623-690, Bu yaz uralarda yeniden ya-ynlanmtr: Halil nalck, Osmanl mparatorluu: Toplum ve Ekonomi, st.Eren Yaynlar, 1993, ss. 361-424; Halil nalck, "Tanzimat'n Uygulanmas veSosyal Tepkiler", Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi , st.letiim Yaynlar, 1985, C.VI, ss. 1536-1544; Musa adrc, "Tanzimat'n Uy-gulanmas ve Karlalan Glkler (1840-1856)", Mustafa Reid Paa ve D-nemi Semineri Bildirileri, Ank. 13-14 Mart 1985 , Ank. TTK Yaynlar, 1987,ss. 97-105; Musa adrc, "Tanzimat'n Uygulanmasnda Karlalan Baz


8/23

1210 Nurettin ZTRK

Turkish Studies


ve nesnel bir genelgeer yargya ulalmas zordur. O yzden an-lan dnemin farkl ynleri, adeta tarih asndan birbiriyle hi ilgisiolmayan iki ayr dnem gibi ele alnmtr. Kimileri ada Tr-kiyenin temellerini ve iyi, doru, gzel ne varsa her eyi bu d-nemde bulurken kimileri de btn fenalk ve felaketlerin, doland-rc ve ykc tuzak ve dzenlerin balangcn Tanzimatta bul-mulardr.

Tanzimat ve onu izleyen dnemlerin nesnel bir biimdetannmas ve tanmlanmas iin kaynaklarn yansz biimde belir-

lenip dizilmesi gerekir. Kamusal bellein eksiksiz ilemesi iinbtn verilerin elde ve ulalabilir olmas zorunludur. Bu olmazsazel belleklerin tuzaklarla karlamas kanlmazdr. Eksiksizeyakn bir dizelgeden yararlanlarak gemiin anlakta yeniden ku-rulmas daha kusursuz gerekleebilir. Tarihsel aktaki kopu vesreklilii belirlemenin yolu da bilimsel birikimin ortaya konul-masndan geer.

Tanzimat dnemi ok-alanl bir inceleme ve aratrma ev-renidir. eitli bilim dallar ve alma alanlar asndan zengin

Glkler", Tanzimat'n 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu Bildi-rileri, Ank. 31 Ekim-3 Kasm 1989 , Ank. TTK Yaynlar, 1994, s. 295-300;Dier tepkiler iin: Niyazi Berkes, Trkiyede adalama , st. Dou-BatYaynlar, 1978, s. 265; Reat Kaynar, Mustafa Reid Paa ve Tanzimat, Ank.1985, TTK Yaynlar, ss. 185-198 (Bu kitap iin bkz.: Hilmi Ziya lken,"Tanzimat ve Byk Reit Paa", Trk Dili Dergisi, 1 Aralk 1954, S: XXXIX, s.135-140); Abdurrahman eref Efendi, Tarih Musahabeleri , (sad. EnverKoray), Ank. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1985, ss. 48-60; NejatGyn, "Tanzimat'a Yneltilen Eletiriler", Mustafa Reid Paa ve DnemiSemineri Bildirileri, Ank. 13-14 Mart 1985, Ank. TTK Yaynlar, 1987, ss. 105-112; Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi: Nizam- Cedid ve Tanzimat Devirleri(1789-1856) , Ank. TTK Yaynlar, 1988, C.V, ss. 185-191; Orhan Kololu,"Tanzimat'n Yanklar", Tarih ve Toplum Dergisi , Kasm 1989, S: 71, ss.12/268-15/271; hsan Sreyya Srma, Tanzimat'n Gtrdkleri , st. BeyanYaynlar, 1991 (Bu kitap konuya slm dman Taut bir rejimin kurulmasbiiminde bakar); Bill Erylmaz, Tanzimat ve Ynetimde Modernleme, st.aret Yaynlar, 1992, ss. 123-134; Toplu deerlendirme iin: A. Turan Alkan,"Osmanl Tarihi: Bir nan Alan", Trkiye Gnl Dergisi, Yaz 1990, S:11, ss.4-10; Kongar Emre, Tanzimat Aydn: Peygamber mi, Hain mi?,Milliyet SanatDergisi, Aralk 1986, S: 157, ss 6-7; Emre Kongar, Tanzimat Ne Getirdi, NeGtrd?,Hrriyet Gsteri Eki, (108), Kasm 1989, S:108, ss. 11-12


9/23


Turkish Studies


balanglar ve veriler ieren bu dnem zerinde farklkaynakdizelgeleri yaplm ve yaplmaya devam edilmektedir.

GENEL KAYNAKLARA TOPLU BR BAKI

Tanzimat dnemi zerine yazlm ve yaymlanm yapt-lar arasnda bugn de farkn ve deerini korumay srdren, bir

bakma yazarlar kadar onlar bir araya getirerek makale yazdrpyaymlayan Maarif Vekili Hasan Ali Ycelin de yapt saylabile-

cek, Tanzimat kaynakdizelgesinin banda anlmay ve yer almaybaka btn almalardan daha fazla hak eden Tanzimat I14 adlkitabn iindeki makalelerin tam listesi, aratrmaclarn kendile-rinden nceki ufku grmeleri ve snrllklar belirlerken daha kap-saml dnmeleri amacyla aada ncelikle verilmitir.

TANZMAT I (YZNC YILDNM MNASEBETYLE),STANBUL,MAARF BASIMEV,1940.

Ycel Hasan-Ali, (Sunu), ss. v-vii.

Ongunsu A. Hamit, Tanzimat ve Amillerine Umumi Bir Ba-k, ss. 1-12.

Karal Enver Ziya, Tanzimattan Evvel Garpllama Hareket-leri, ss. 13-30.

Abadan Yavuz, Tanzimat Fermannn Tahlili, ss. 31-58.

Arsal Sadri Maksudi, Teokratik Devlet ve Laik Devlet, ss.59-95.

Okandan Recai Galip, Amme Hukukumuzda TanzimatDevri, ss. 97-128.

Tacan Necati, Tanzimat ve Ordu, ss. 129-137.

14 Tanzimatn 150. ylnda da pek ok alma ve inceleme yapld. Ancak g-nmzde de bu byk alma alamamtr. Tanzimat-I zerindeki birkadeerlendirmeyi burada anmakta yarar vardr: Niyazi Berkes, Tanzimat,Teokrasi ve Laiklik iinde, st. Adam Yaynlar, 1984, ss. 203-208; MeteTunay, Tanzimat-1, Tarih ve Toplum, Kasm 1989, S:71, s. 64/320


10/23

1212 Nurettin ZTRK

Turkish Studies


Velidedeolu Hfz Veldet Kanunlatrma Hareketleri veTanzimat, ss. 139-209.

Belgesay Mustafa Reit, Tanzimat ve Adliye Tekilat, ss.211-220.

Taner Tahir, Tanzimat Devrinde Ceza Hukuku, ss. 221-232.

Baban kr, Tanzimat ve Para, ss. 233-262.

Suvla Refii kr, Tanzimat Devrinde stikrazlar, ss. 263-288.

Tengirenk Yusuf Kemal, Tanzimat Devrinde Osmanl Dev-letinin Harici Ticaret Siyaseti, ss. 289-320.

Barkan mer Ltfi, Trk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzi-mat, ss. 321-421.

Sarc mer Celal, Tanzimat ve Sanayiimiz, ss. 423-440.

Antel Sadrettin Celal, Tanzimat Maarifi,ss. 441-462.

Yaltkayaerafeddin, Tanzimattan Evvel ve Sonra Medrese-ler, ss. 463-467.

Gkdoan N -Kerim Erim, Fahir Yeniay, Tark Artel,Tanzimat ve Mspet limler, ss. 469-510.

Akyol brahim Hakk, Tanzimat Devrinde Bizde Corafya veJeoloji, ss. 511-571.

Yinan Mkrimin Halil, Tanzimattan Merutiyete KadarBizde Tarihilik, ss. 573-595.

Tarlan Ali Nihat, Tanzimat Edebiyatnda Hakiki Mceddit,ss. 597-617.

Fndkolu Ziyaeddin Fahri, Tanzimatta timai Hayat,ss. 619-659.

Bilsel Cemil, Tanzimatn Harici siyaseti, ss. 661-722.

Baysun Cavit, Mustafa Reit Paa, ss. 723-746.

Siyavugil Sabri Esat, Tanzimat'n Fransz Efkar-Ummiyyesinde Uyandrd Akisler, ss. 747-756.


11/23


Turkish Studies


lken Hilmi Ziya, Tanzimattan Sonra Fikir Hareketleri, ss.757-775.

Sunguhsan, Tanzimat ve Yeni Osmanllar, ss. 777-857.

zdem Ragp, Tanzimattan Beri Yaz Dilimiz, ss. 859-931.

nver Sheyl, Osmanl Tababeti ve Tanzimat Hakknda YeniNotlar, ss. 933-966.

Uluda Osman evki, Tanzimat ve Hekimlik, ss. 967-977.

Unat Faik Reit-Selim Nzhet Gerek, Tanzimat Devri inBir Bibliyografya:Trke ve Yabanc Dilden Kitaplar, ss. 979-990.

Tanzimatn 150 yl dolaysyla da baz toplantlar yapl-m, ansiklopediler ve zel saylar yaynlanmtr.15

1935ten beri kan Trkiye Bibliyografyas Trkiyede ba-slan btn kitap, bror, harita, atlas, gazete ve dergilerinkitapbilgisini ieren kaynakdizelgesidir. Milli Ktphane tarafn-dan karlan Trkiye Makaleler Bibliyografyas ve Seyfettin zegeile Talat nc yaymdizelgeleri, zellikle genel Tanzimat kaynak-larnn belirlenmesinde nemli bir veri tabandr. Ayrca 3 Kasm

1928 tarihinde gerekletirilen yaz deiikliinden sonra Trkedehazrlanp baslan yazmdizelgelerinin dizelgesi Babuolu ve ar-kadalarnca karlmtr.16

Dnemi ele alan yazn d almalar veya bunlarnkaynakdizelgeleri olduka geni bir yelpazede hatr saylr birtoplam oluturur. zellikle tarih, siyaset bilimi, bilim ve dnce

15 Bunlarn en nemlileri Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi,st., letiim Yaynlar, 1983-1985, C. I-VI; 150. Ylnda Tanzimat, (Ed.: H. D.Yldz), Ank. TTK Yaynlar, 1992; Tanzimat'n 150 Yldnm UluslararasSempozyumu Bildirileri, Ankara, 31 Ekim-3 Kasm 1989 , Ankara, TTKYaynlar, 1994; Hrriyet Gsteri Dergisi Eki Tanzimat zel Says, Kasm1989, S:108, Trkiye Gnl Dergisi , zel Say: 150. Ylnda TanzimatYeniden Dnmek , Kasm 1989, S:8; Yldrm Avc (ed), mparatorluktanCumhuriyete Milli Egemenlik, Demokrasi ve nsan Haklan Bibliyografyas1840-1990, Ank. TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurulu Bakanl Yaynlar,1992, C. II, ss. 1-163

16 Babuolu Filiz-Lmia Acar-Necdet Ok, 1928-1965 Yllar Arasnda Tr-kiyede Baslm Bibliyografyalarn Bibliyografyas , Ank., Unesco TrkiyeMilli Komisyonu Yaynlar, 1966, 270 s.


12/23

1214 Nurettin ZTRK

Turkish Studies


tarihi, kadn aratrmalar ve basn alanlarnda verilen yaptlar bukapsamdadr. XIX. yzyl, benzerlerine bakldnda ne ilk ve nede son uluslar aras ayrcalk szlemesi olan, ama gmrk rejimiasndan nemli bir dneme oluturan 1838 Baltaliman Szle-mesi ile birlikte Osmanl topraklarnda yabanc sermayenin ok c-lz olan yerli tccara gre ayrcalnn artrld ve bylece ba-mllk ilikilerinin kesinletii bir dnemdir. Merkez-evre ku-ramna gre emperyalizm ve bal lkelerin tam veya yar smr-gelemeleri erevesinde iktisat tarihine yaklaan Yavuz-Kurmu-

Pamuk ls iktisat tarihi alannda nemli bir yazmdizelgesiortaya koymulardr.17 Atavn yazmdizelgesi de ayn erevededeerlendirilebilir.18 Toska ve arkadalar, cinsiyeti bakn te-sinde kadn emeinin yazn ve ekin alanndaki yaratclnn d-kmn ortaya karmaktadrlar.19

Bilim tarihisi olarak alanna katklarda bulunanKazancgil, yazmdizelgesi alannda da nemli almalar yap-maktadr.20

Basn dnyas asndan da Tanzimat bir balangtr. Pekok yazn trnn ve iletiim kanalnn ilk rneklerine Tanzi-

mattan itibaren rastlanmaya balanr. Trk basn ve bu arada ga-zete, dergi gibi sreli yaynlar da Tanzimatla birlikte doar. Trk

basn tarihi zerine ksa, yararl, ancak gncellenme ve yenilenmegereksimi olan bir yazmdizelgesi Kaynarda tarafndan hazr-

17 Yavuz Erdal-Orhan Kurmu-evket Pamuk, 19. YY. Trkiye ktisat Tarihi Kay-

naklar: BirBibliyografya Denemesi.Orta Dou Teknik niversitesi GelimeDergisi, 1979-1980, zel Say, ss. 329-371.

18 Trkkaya Atav, Osmanl mparatorluunun Yar Smrgelemesi: Bibliyog-rafya, ASBF Dergisi, 1969, C. XXIV/2, ss. 53-98

19 Toska Zehra-Serpil akr-Tlay Gentrk-Sevim Ylmaz-Selmin Kur-GkenArt-Aynur Demirdirek (Kadn Eserleri Ktphanesi Bibliyografya OluturmaKomisyonu), stanbul Ktphanelerindeki Eski Harfli Trke KadnDergileri Bibliyografyas (1869-1927), st. Kadn Eserleri Ktphanesi veBilgi Merkezi Vakf-Metis Yaynlar, 1992 ve Kadn Konulu KitaplarBibliyografyas 1729-2002 , st. Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi MerkeziVakf-letiim Yaynlar, 2006

20 Kazancigil Aykut-Vural Solok, Trk Bilim Tarihi Bibliyografyas (1850-1981):(Kitaplar-Monografiler-Tezler-Sreli Yaynlar-Makaleler), st. stanbulniversitesi Yaynlar, 1981


13/23


Turkish Studies


lanmtr.21 lk yllklar da bu arada merkez ve tarargtlenmelerinin, mlki idarenin ve yerel ynetimlerin kurul-maya balanmasyla birlikte Tanzimattan sonra yaymlanmaya

balanr. Bu konuda ncl Reit Paa yapmtr.

Tanzimat dnemini iinden yaayarak anlatan tarihilerinyaptlar aratrmaclar tarafndan mutlaka edinilmeli ve kullanl-maldr. Bunlarn banda hi kukusuz Ahmet Cevdet Paa gel-mektedir. Paann Tezakir ve Maruzat, canl tankl yanndasoukkanl deerlendirmeleri, ilgin ve derin sezili belirlemeleri

ve arivlik deeri ile ok zengin bilgiler ierir. Mahmut CelalettinPaann Mirat- Hakikati ve Mustafa Nuri Paann Netayicl-Vukuat da benzer bir niteliktedir. Gerekte Tanzimat dnemindeok zengin ve geni bir Paalar Klliyat bulunmaktadr. Aada

bu paalarn listesi dnem yazarlar listesi iinde verilecektir.

Mordtman22, Engelhardt23, Ubicini24, Ebzziya Tevfik25, AliRza-Mehmet Galip26, nal27, ve Pakaln28n yaptlar Tanzimat d-

21 Arslan Kaynarda, Trk Basn Tarihi in Yazlm Trke Kitaplar Bibliyograf-

yas,Kitap Belleten, Aralk 1960, C. I; No: 2, ss. 9-1022

Andreas David Mordtmann, stanbul ve Yeni Osmanllar , (ev.: GertraudeSongu-Haberman), st. Pera Yaynclk, 199923 Edouard Philippe Engelhardt, Trkiye ve Tanzimat: Devlet-i Osmaniyenin

Tarih-i Islahat (eviren: Ali Read), stanbul, Mrettibin-i OsmaniyeMatbaas, Ulum- timaiye ve Tarihiye Ktbhanesi, 1328; EdouardEngelhardt, Trkiye ve Tanzimat , (ev.: Ayda Dz), stanbul, MilliyetYaynlar, 1976; Deerlendirmesi: Mehmet Ali Klbay, Avrupal GzyleTanzimat [Ed. Engelhardn Kitab zerine], Tarih ve Toplum, Kasm, 1989,S:71, ss 63-64

24 Ubicini M. A., Lettres sur La Turquie, Paris, Chez Guillaumin Librairie, 1851;Trkiye 1850 (Tanzimat-Ulema-Basn) , (ev Cemal Karaaal), stanbul,Tercman Gazetesi, 1001 Temel Eser: 63, ty, C. I

25 Ebzziya Tevfik, Yeni Osmanllar Tarihi, (haz. emsettin Kutlu), st. HrriyetYaynlar, 1973; Ebzziya Tevfik, Yeni Osmanllar Tarihi , (haz. ZiyadEbzziya), st. Kervan Yaynlar, 1973, C. I-II, 1974, C. III; Ebzziya Tevfik,Yeni Osmanllar Tarihi, (haz. Ziyad Ebzziya), st. Pegasus Yaynlar, 2006

26 Ali Rza-Mehmed Galib, Geen Asrda Devlet Adamlarmz (XIII Asr- Hic-ride Osmanl Ricali), (haz Fahri etin Derin), stanbul Tercman 1001 TemelEser: 108, ty, C I-II

27 nal bnlemin Mahmud Kemal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar , stan-bul, MEB Yaynlar, 1969

28 Mehmed Zeki Pakaln, Tanzimat Maliye Nazrlar, stanbul, Kanaat Kitabevi,1939-1940, C I-II; Mehmet Zeki Pakaln, Son Sadrazamlar ve Son Bavekiller,


14/23

1216 Nurettin ZTRK

Turkish Studies


neminde yaayan devlet adamlar, gazeteci ve yazarlarnn biyog-rafileri iin birincil kaynaklardr.

Hilmi Ziya lken29 , Niyazi Berkes30 , Halil nalck31 , etinzek32, Bernard Lewis33, Roderick Davison34, Stanford ve Ezel-Ku-ral Shaw35 , Yuriy Aatovi Petrosyan36 , erif Mardin37 , veMmtazer Trkne38nin almalar, bir yanyla Tanzimat dne-

st. Ahmet hsan Matbaas, 1940-1948, C. I-V, 502+494+441+431+889 s.;Mehmed Zeki Pakaln, Mahmud Nedim Paa, st. Ahmet Sait Matbaas, 1940;

Mehmed Zeki Pakaln, Ahmed Vefik Pas

a, st., Ahmet Sait Matbaas, 1942.29 Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, st. lken Yaynlar,1979; Hilmi Ziya lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, st. lkenYaynlar, 1997, ss. 325-350; Baz eksiklerine karlk u alma ok baarl birlken kaynakdizelgesi ierir: Ayhan Vergili, Hilmi Ziya lken Kitab, st.Kitabevi, 2006, ss. XLVI-LXIV ve ss. 1-144

30 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, st. Dou-Bat Yaynlar, 1978(Secularism balamnda Trk adalama srecini ele alan bu kitap ya-zarn Cumhuriyetin 50. ylna armaan olarak hazrlad ve zellikle TrkDnnde Bat Sorunu ve ki Yzyldr Niin Bocalyoruz adl alma-larna dayanan bir ant almadr.)

31 Konu zerinde 13. dipnotta anlanlar ile birlikte ok sayda ve deerli makale

dnda zellikle bkz: Halil nalck, Tanzimat/Deiim Srecinde Osmanlmparatorluu, stanbul, Phoenix Yaynevi, 200632 etin zek, Devlet ve Din , st. ada Yaynlar,1981 (Kitap laikliin hukuksal

ve sosyo-ekonomik balamda geliimine bal olarak Trkiyede ada-lamay ele alr)

33 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, (ev. Metin Kratl), Ank. TTKYaynlar, 1984

34 Roderick Davison, Osmanl mparatorluunda Reform 1856-1876, (ev.: Os-man Aknhay), st. Papirs Yaynlar, 1997, C. I-II; Kitabn tantm ve de-erlendirmesi nalck tarafndan yaplmtr: Halil nalck, R. H. Davison,Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, Belleten, Ank. TTK Yaynlar, 1964,C. XXVIII, ss. 791-793

35 Shaw Stanford-Ezel-Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Tr-kiye, (ev.: M. Harmanc), st., e Yaynlar, 1982-1983, C I-II

36 Yuriy Aatovi Petrosyan, Sovyet Gzyle Jntrkler , (ev.: Mazlum Bey-han-Aye Hachasanolu), Ank. Bilgi Yaynlar, 1974 (ilk 4 blm ve zellikleRusa olanlar asndan kaynaklar: ss. 337-348)

37 zellikle doktora tezi: erif Mardin, The Genesis of Young OttomanThought, A Study in Modernization of Turkish Political Ideas, Princeton,PU Press, 1962, Trkesi: erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin Do-uu, stanbul, letiim Yaynlar, 1996

38 Mmtazer Trkne, Siyasi deoloji Olarak slamcln Douu, st. letiimYaynlar, 1991, Mmtazer Trkne, Osmanl Siyasal Dncesinde


15/23


Turkish Studies


mini deiik bak alaryla deerlendirirken bir yandan da hemotantik kaynaklara bavurmalar, hem de deiik bilim dallarnndonanm nda anlan olua k tutmalar bakmndan konu ileilgili vazgeilmez bavuru kaynaklar arasnda saylmaldrlar.

Devlet matbaasnn kurulduu 1828den abece deiiklii-nin yapld 1928 ylna dein geen yz yllk dnemde kan 43politika, 2 yazn, 1 tiyatro ile ilgili, 3 magazin, 2 mizah, 2 ocuk, 2kadn, 2 tarm, 1 tp, 1 hukuk, 1 ticaret ve 1 adet de askerlikle ilgiliolmak zere 61 sreli yaynn boyutunu, adedini, yayn tarihini ve

yayn araln, bask biimini, yaynlayan, yaz ileri bilgilerini,ilikili sreli yaynlar ve hangi saysnn hangi stanbul ktpha-nesinde olduunu konusuna ve yazld dile gre belirten Du-mann almas39, vazgeilmez bir kaynaktr.

Harf Devrimine dein baslan telif felsefe yaptlarnnaklamal dizelgesi Alper tarafndan hazrlanmtr40. Bu almaBeir Fuat, Ahmet Mithat, Ahmet Cevdet Paa, Fatma Aliye gibiTanzimat dnemi yazarlarnn felsefi mesaisi asndan gzardedilmemesi gereken nemli bir almadr.

Benzer biimde, ancak daha geni kapsaml bir alma daBolay ve Kz tarafndan gerekletirilmitir. Takprlzade, Ka-tip elebi ve Bursal Mehmet Tahir lsne, yani klasik Trkkaynakdizerlerin en byk adna adanan ve on iki yllk bir a-lmann rn olan bu yapt; Tanzimattan gnmze dein olu-an Trk dnce birikimini kitap, makale ve yksek lisans-dok-tora-doentlik tezlerini dizerek sergilemektedir. alma, Prof. Dr.Sleyman Hayri Bolay bakanlnda otuz dolaynda akademisye-

Tanzimatn Kurumsal Kkenleri ve Mehmet Sadk Rfat Paa , Ank. Ba-slmam Doentlik Sunu almas, 1993

39 Hasan Duman, stanbul Ktphaneleri Arap Harfli Sreli Yaynlar TopluKatalou 1828-1928 , nsz: E. hsanolu, slam Konferans Tekilat slamTarih Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi Yayn, 1986; ve Hasan Duman,Balangcndan Harf Devrimine Kadar Osmanl-Trk Sreli Yaynlar veGazeteler Bibliyografyas ve Toplu Katalou 1828-1928, Ank. Enformasyonve Dokmantasyon Hizmetleri Vakf Yaynlar, 2000, C. I-II-III (ncekialmann geniletilmi basm)

40 mer Mahir Alper, Aklamal Felsefe Eserleri Bibliyografyas Arap HarfliTrke Basmalar-, stanbul Kitabevi, 2004


16/23

1218 Nurettin ZTRK

Turkish Studies


nin emei ile hazrlanmtr41. Kout dorultuda, Ahmet Mithat veAhmet Cevdet Paa gibi Tanzimat yazarlarnn bata din ve ahlakolmak zere eitli konulardaki grlerinin yksek lisans veyadoktora tezi dzeyinde ele alnd almalar iin de Ernsal vearkadalarnn yazmdizelgesi mutlaka elde bulunmaldr42.

Tanzimat dnemi, yazn asndan daha adndan balaya-rak tartmal bir alan grnmndedir.43

Tanzimat yaznna ilikin ilk derli toplu dizelge Akyz44tarafndan oluturulmutur. nce makale, ardndan eitli baskla-ryla kitap olarak kan bu almann son basklarnda yazn tarihive yazn eletirisi blmlerinin ve buna ilikin kaynak dizelgeleri-nin karlm olmasnn nedeni anlalamamaktadr. Gereksiz g-rld iin mi, bilgince grlp halk dzeyine indirilmeye al-ld iin mi, yoksa rencilere basit bir ders kitab olarak su-nulmak eilimiyle mi yapld belli olmayan bu ilem yzndenkitap yararlln belli lde yitirmitir. Bu kanoniklemi/klasikyapt dnda dnem zerinde en kapsaml ve zl deerlendirmeOkay45 tarafndan yaplmtr. te yandan Tanzimat dnemi yaz-nn deiik adlar altnda konu alan eitli almalar da bulun-

maktadr. Popler ve derse ynelik olan bu almalar arasndaGgn, Kolcu ve Tuncerinkiler anlmaldr. Ne var ki Akyzdensonra o kapsamda bir alma yaplamad da eklenmelidir. ift-likinin almas tahlili nitelii ile gz doldururken yazarn metiniinde deiik balklar altnda kez yineledii gibi geliigzel

bir sralama olarak dikkati ekmektedir. Yine de dizelgenin da-

41 Bolay Sleyman Hayri-smail Kz, Trkiyede Dnce Yaymlar Kaynaka

Taramas (1839-2007) , Ank. Kltr Bakanl Ktphaneler ve YaymlarGenel Mdrl Yaynlar, 2007

42 smail E. Ernsal-Fatih ardakl, Mustafa Birol lker, lahiyat FaklteleriTezler Katalou-I (1953-2000), stanbul TDV SAM Yaynlar, 2008

43 bkz. mer Faruk Akn, Tanzimat Edebiyat Sz Ne Dereceye Kadar Doru-dur?I-II, Kubbealt Akademi Mecmas , Nisan 1977, Yl:6, Say:2 veTemmuz 1977, Yl:6, Say:3

44 Kenan Akyz, Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri-I, Ank. Mas Matba-aclk, 1982, ss. 195-244

45 Orhan Okay, Yeni Trk Edebiyatnn Osmanl Dnemi Aratrmalar zerine:Tespitler, Problemler ve Teklifler, Dnden Bugne Osmanl Aratrmalar:Tespitler-Problemler-Teklifler , (eds.: Ali Akyldz, . Tufan Buzpnar,Mustafa Sinanolu), st. SAM Yaynlar, 2007, ss. 119-125


17/23


Turkish Studies


nk istifine ramen yararl bir derleme olduu belirtilmelidir. a-lmann zgn biimde bir makale olarak hazrlanmayp yazarnalanna ballkla oluturduu deneyimlerinin bir sonucu olduusezilmektedir.46 Benzer, ancak daha dzenli bir dizelgeyiArgunah hazrlamtr.47 Enginnn listesi, tahlili deil abece di-zimli olmakla birlikte son kapsaml derlemedir.48

Tanzimat dnemi yaznna ilikin kaynaklar ve kaynak di-zelgesi ieren yaptlar arasnda Dilmen, Sevk, Ertaylan bnleminM. K. nal, Kutlu, Kocatrk, zkrml, Tanpnar, Kaplan, Bilgegil,

Akn, zn, Cevdet Kudret, Banarl, Ahmet Kabakl, Parlatr,Ggn, Yeti, Uman, nertoy, Enginn Kerman, Esen, Uurcan,nberk, Ercilasun gibi adlar, yazn tarihi ve yazn eletirisi alma-laryla alan geniletip glendirmilerdir.

Tezkire geleneini srdren kr Kurgan, Murat Uraz,Sadettin Nzhet Ergun, Niyazi Ak, Gndz Aknc, Cevdet Kud-ret, Behet Necatigil, kran Kurdakul, emsettin Kutlu, hsanIk, Mehmet etin, Aslan Tekin gibi sekiciler, yazarlar szlyazarlar, monograflar ve biyograflar da dnem yaptlarnn derle-nip dzenlenmesi ve sonraki kuaklara aktarlmasnda nemli

katklar olan kiilerdir.Baka bir yaznbilim dal veya alanda yetimekle birlikte

Murat Belge (Amerikan Dili ve Edebiyat), Berna Moran (ngilizDili Ve Edebiyat), Grsel Ayta (Alman Dili ve Edebiyat) gibi bi-lim adamlar da genelde Trk yazn, zelde zerinde durduu-muz dnem asndan onsuz olunmaz almalar ortaya koyarakalan zenginletirmilerdir.

Yeni Trk edebiyatnda doktora yapm olanlarn, buarada alann sekin bilim adamlarnn yaptlar, btnlkl birTanzimat yazmdizelgesi iin nemli kaynaklardr. Mehmet Kap-

landan Orhan Okaya, Birol Emilden smail Parlatra, mer Fa-

46 Ramazan iftliki, Trk Hikaye ve Roman zerine lkemizde Yaplan Balca

almalar, Trk YurduDergisi Roman zel Says, Mays-Haziran 2000, C.XX, S:153-154, ss. 36-44

47 Hlya Argunah, Tanzimattan II. Merutiyete Trk Roman, TrkiyeAratrmalart Literatr Dergisi, 2006, C. 4 , S:8, ss. 87-99

48 nci Enginn, Yeni Trk Edebiyat Tanzimat'tan Cumhuriyete , st. DergahYaynlar, 2006, ss. 827-875


18/23

1220 Nurettin ZTRK

Turkish Studies


ruk Aknden Kazm Yetie, Kenan Akyzden Olcay nertoyave Cahit Kavcara, Kaya Bilgegilden erif Akta ve Celal Ta-rakya, nci Enginnden Metin Kayahan zgl, Necat Birinci,Kazm Yeti ve Nazm Hikmet Polata dein alann stanbul veAnkara damarndan beslenen nemli adlarnn dneme ilikinkaynak dizelgeleri yeni Trk edebiyat aratrmaclarnn yolunuaydnlatmaya devam etmektedir. Bu diziye Mithat Cemal Kuntay,Mustafa Nihat zn, Cevdet Kudret, Fevziye Abdullah Tansel49Metin And50 gibi deerli aratrmac ve retmenler de eklenmeli-

dir.Tanzimat dnemi kaynak dizelgesi, daha nce yaplm

almalara dayal olmak zorundadr. Gerekte alandaki boluknedeniyle her yeni Trk edebiyats ayn zamanda birkaynakdizer gibi almaktadr. zellikle doktora aamas, herke-sin kendi dizelgesini kendi olanaklaryla oluturduu skntl birsretir. Kaynak derleme srecinde her doktorantn yzlerce ansoluur. Sahaya vukufiyet de esasen bu skntnn ocuudur.nk rnein Ahmet Cevdet Paa ile ilgili bir lisans st almaveya serbest alma gerekletirecek aratrc zaten iin mutfa-nda birok temel bilgiyi ve donanm edinmitir ve o arada an-lann yaptlarndan hem nemli, hem de kendi konusuna deginyaptlar bilir, bilmelidir.

Tanzimat yazn zerinde yaplan tezler iin en son kaynakolarak eri51nin dizelgesine baklabilir. Bu dizelge, dikkatli bir ta-rama ve sorgulama yoluyla en az katna karlabilir. Trkiyetez veri tabanlar arasnda balant, bir-rneklilik ve gncellemeortam olumad iin tez kataloglar ne yazk ki hibir zaman tamve eksiksiz olamamaktadr. Varl bilinen, hatta bir nshas elinde

bulunan alandalarmz, bu tez veya tezlerin hibir adreste yer al-madn aknlkla grmektedir. Alandalarn tezlerinden bazenyksek lisans, bazen doktora tezlerinin, gerek veya sanal hibir

49 Ahmet Bican Ercilasun. Fevziye Abdullah Tansel Bibliyografyas,Trk Kltr,Ocak 1976, C. XIV, S: 159, ss. 63-64

50 Metin And. Yakn a Trk Tiyatrosu zerine Makaleler Bibliyografyas, Oyun,Ocak 1964, S:6, ss. 28-29.

51 Bahriye eri, Trkiye niversitelerinde Yeni Trk Edebiyat Alannda YaplmYksek Lisans ve Doktora Tezlerinin Konularna Gre Snflandrlm Bibliyog-rafyas, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, 2006, C. 4, S:7, ss. 603-704


19/23


Turkish Studies


dizelgede yer almadna da tank olunmaktadr. Oysa tezin ya-pld enstitde kaytlar salam biimde durmaktadr. Bu ba-lamda Sosyal Bilimler Enstitleri arasnda bir bilgi ak ana veegdm rgtlenmesine kesinlikle byk bir gereksinim vardr.Tez dizelgelerinde grlen baka bir eksiklik de danman, bilimdal, sayfa says gibi ayrntlarn ou zaman nemsenmemesidir.Bu bilgiler iinde en nemlisi olan ve tezi bulmada br btn bil-gilerden daha ok ie yarayan tez numaras da ne yazk ki dizel-gelerde verilmemektedir. Hazrlanacak bir tezler dizelgesinde be-

lirtilen btn bu ayrntlarn bulunabildii lde yer almas gere-kir. Tezlerin bilim dal yannda konusuna ve trne gre dizilmeside yararl olacaktr. nk bazen bir tez birden ok konuyla ilgiliolabilmektedir. Bu tezlerin zet ve iindekiler sayfalarnn, hazr-lanacak bir yaymdizelgesinde yer almas da aratrclara bykkolaylk salar. Bu neriye arma ve bilimsel dolandrclk olas-lklar ne srlerek kar kmak, Tanzimat dneminde sokakla-rn aydnlatlmasna hrsza yardmc olaca ileri srlerek karklmasna benzemektedir. Nihayet bir kurum eliyle tez yll ya-ynlamak ve bu yllklar be ylda bir cilt haline getirmek de ge-rekmektedir. Toplumsal bilimler alannda rgtsel ok-rneklilik

bu nerileri gerekletirmenin nnde ciddi bir engeldir. eitliniversitelere bal olarak yasayla kurulan Din Bilimleri Enstits,Eitim Bilimleri Enstits gibi birimler, sosyal bilimlerin dank-ln daha da artrmaktadr. Bir retim yesi ayn anda bu enstitnn nde de ders verebilmekte, nde de tez ynete-

bilmektedir. Bu durum hzl bir art eilimi gstermektedir. Herfakltenin zerine bir enstit almas, bilim kuramnda bir buna-lma ve kopuklua m dayanmaktadr? Bu epistemolojik soru ay-rca tartlmaldr.

Tanzimat dnemi yazar ve airlerinin kanonik bir listesi

oluturulmaldr. Aada herkesin zerinde uzlaabilecei genelbir liste nerisi ile birlikte sunulmaktadr:

Tek tek yaptlar toplanarak bir dizide yaynlanmas gere-ken ve doum-lm tarihleri bakmndan Tanzimat dnemi


20/23

1222 Nurettin ZTRK

Turkish Studies


iinde yer alan yazar-paalar52 doum tarihlerine gre yle srala-nabilir:

Akif Paa (1786-1847)Ethem Pertev Paa (1824-1872)Ahmet Cevdet Paa (1822-1895Mustafa Nuri Paa (1822-1890)Ahmet Vefik Paa (1823-1891)Sleyman Hsn Paa (1838-1892)Sadullah Paa (1839-1891)

Dnem yazar airleri ise yine doum tarihlerine gre aa-dadr:

brahim inasi Efendi (1826-1871)53Abdlhamit Ziya Paa (1829-1880)54Teodor Kasap 1835-1905)Ali Suavi Efendi (1839-1878)55

52 Suat Hzarc, Tanzimat Edebiyat Antolojisi , st. Varlk Yaynlar, 1969; Bukitapta Varlk Trk Klasikleri dizisinde kendilerine ayr kitaplar ayrlan sanatlarn

dnda kalan air ve yazarlarn eserlerinden seme paralar toplanmtr. s. 16; Bupaalar zerine en nemli kaynaklar Pakaln ve bnleminin kitaplardr.Bkz. 27-28. Dipnot.

53 Burada kaynaklarn tmne deinilmeyecektir. rnein inasi hakknda kanyaynlanan onlarca makale dnda yaynlanan bellibal kitaplar unlardr:Ahmet Rasim, Matbuat Tarihine Medhal: lk Byk Muharrirlerden inasi,stanbul, Yeni Matbaa, 1927; Gndz Aknc, Batya Ynelirken inasi,Ankara, ADTCF Yaynlar: 116, Ankara, 1966; M. Kaya Bilgegil, air inasi,stanbul, 1972; Hikmet Dizdarolu, inasi , stanbul, Varlk Yaynlar, 1982;Osman Nuri Ekiz, inasi , stanbul, Kasta Yaynlar, 1985; smail HikmetErtaylan, inasi, stanbul, Kanaat Kitabevi, 1932; Hseyin Semen, inasi,Ankara, TDK Yaynlar, 1972; Murat Uraz, inasi- Hayat, ahsiyeti veEserlerinden Seme Paralar, stanbul, Tefeyyz Kitabevi, 1938; Murat Uraz,inasi , stanbul, Trk Neriyat Yurdu, 1955; Muzaffer Uyguner, inasi,Ankara, Bilgi Yaynevi, 1991; Bunlardan yalnzca Semeninki dzeni,nesnellii ve yazmdizelgesi ile anlmaya deerdir. Ayrca u alma da sonbilimsel verim olarak nemle anlmaldr: Bedri Mermutlu, Sosyal DnceTarihimizde inasi, Doktora Tezi, stanbul niversitesi SBE, 1996(Danman: Prof. Dr. mid Yazan); ayn yazar, Sosyal DnceTarihimizde inasi, stanbul: Kakns Yaynlar, 2003

54 Kaya Bilgegil, Ziya Paa zerinde Bir Aratrma , Erzurum, Atatrk niv EdFak Yaynlar, 1970; nder Ggn, Ziya Paa'nn Hayat, Eserleri, Edebiahsiyeti ve Btn iirleri, Ankara, KTB Yaynlar, 1987


21/23


Turkish Studies


Mehmet Namk Kemal (1840-1888)56Direktr Ali Bey (1844-1899)Ahmet Mithat Efendi (1844-1912)57Ebzziya Mehmet Tevfik Bey (1848-1913)58Recaizade Mahmut Ekrem (1847-1914)59Muallim Naci Efendi (1850-1893)60emsettin Sami (1850-1904)61

55 smail Doan, Tanzimatn ki Ucu , st. z Yaynclk, 1991, ss. 404, 407-418;Hseyin elik, Ali Suavi ve Dnemi, st. letiim Yaynlar, 1994, ss. 751-767

ve Mehmet Erdl, Baveren nklap Ali Suavi , st. Toplumsal DnmYaynlar, 2000, ss. 174-180de geni bir yazmdizelgesi vardr.

56 erif Hulusi , Namk Kemalin Eserleri (bibliyografya), Namk Kemal Hak-knda, DTCF TDE Enstits Neriyat:2, stanbul, Vakit Matbaas, 1942, ss.303-420; mer Faruk Akn, Namk Kemalin Kitap Halindeki Eserlerinin lkNeirleri, Trkiyat Mecmuas , C. XVIII, 1973-1975, st. 1976, ss. 1-78; Bu kay-nak, Namk Kemal yazmdizelgesi iin birincil kaynaktr. alma, Aknn onl bilimsel titizliinin, doruyu ve gerei kl krk yararcasna ortayakarma abasnn bir rndr. Mustafa Can, Namk KemalBibliyografyas , Ank. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1988; Selukniversitesinde yksek lisans tezi olarak hazrlanan ve tezi yazann ktp-haneciliinden dolay yaplabilen bu almann ounca hakl ama bazen

ahsiyata kaan, gerekte rtl olarak danmana (Prof. Dr. .G.) ynelen vekeke olmasayd dedirten, iki kiilik bir eletirisi iin bkz. Mine Mengi-Mustafa Apaydn, Namk Kemal Bibliyografyas zerine, Tarih ve Toplum,Austos 1990, C: 14, S:80, ss. 59-64;

57 Orhan Okay, Bat Medeniyeti Karsnda Ahmet Mithat Efendi , stanbulMEB Yaynlar, 1991, ss. 409-414 ve ayn kitap, stanbul Dergah Yaynlar,2008, ss. 473-477 ve Nket Esen (haz. ve evriyaz), Kar Koca Masal veAhmet Mithat Bibliyografyas , stanbul Kaf Yaynlar, 1999, ss. 191-215deyazmdizelgesi vardr.

58 Alim Gr, Ebzziya Tevfkin Hayat, Dil, Edebiyat, Basn, Yayn ve Matba-acla Katklar, Doktora Tezi, Ankara niversitesi SBE, 1990 (Danman:Prof Dr smail Parlatr); Alim Gr, Ebzziya Tevfik: Hayat; Dil, Edebiyat,Basn, Yayn ve Matbaacla Katklar, Ankara: Kltr Bakanl, 1998, ss.323-395te geni bir yazmdizelgesi vardr.

59 u doktora tezinde ayrntl bir yazmdizelgesi vardr: smail Parlatr,Recaizade Mahmut Ekrem, Ank. AKM Yaynlar, 1995, ss. 301-311

60 Celal Tarak, Muallim Naci Efendi Hayat ve Eserlerinin Tedkiki, Samsun,Snmez Ofset Matbaas, 1994a, ss605-621; Celal Tarak, Muallim NaciEfendi , Ank. Kltr Bakanl Yaynlar,1994b, ss39-46; Abdlkadir Hayber-Hseyin zbay, Muallim Nacinin iirleri , stanbul, MEB Yaynlar:2875,1997, ss. 20-21

61 Agah Srr Levend, emsettin Sami , Ank. TDK Yaynlar, 1969, ss203-212deSami zerdimin derledii bir yazmdizelgesi vardr


22/23

1224 Nurettin ZTRK

Turkish Studies


Abdlhak Hamit Tarhan (1852-1937)62Samipaazade Sezai (1859-1936)Nabizade Nazm (1862-1893)63

SONU

Yukarda da belirtildii gibi Tanzimat dnemi belki de ka-rkl ve dankl lsnde, br yazn dnemlerine gre enok incelenmi dnemdir. Dolaysyla anlan dneme ilikin yaynve almalar byk bir toplam oluturur. Btn bu toplam bir

alma iinde derlemek ve gstermek ok da mmkn grnme-mektedir. Bu durumun altnda kurumsal danklk, ortak belgelikve iletiim a eksiklii, maddi zorluklar ve zaman ile rneinepek az rastlanan ortak alma alkanlnn yokluu gibi engelleryatmaktadr. Yine de biz bu dnemi konu alan ana kaynak adres-lerini yukarda vermeye altk. Bundan sonras ortaklaa ve uzun

62 Hamit ve yaptlar hakknda u yazmdizelgeleri yetkin almalardr: merFaruk Akn, Abdlhak Hamidin Basl Eserleri Hakknda Yeni Bilgiler, EFTDE Dergisi , 1967, C. XV, ss. 107-159; smet Binark-Nejat Seferciolu, l-

mnn 34. Yldnm Mnasebetiyle Abdlhak Hamid Tarhan Bibli-yografyas, Ankara, Milli Ktphane Yaynlar, 1971, x+35 ss.; hsan Safi,Altn Suyuna Batrlm Bir Hayat, stanbul, Dergah Yaynlar, 2006, bu sonkaynak, yazarn doktora tezidir ve kitabn ss. 393-399 arasnda geni biryazmdizelgesi bulunmaktadr.

63 Nabizadenin Zehra adl roman, Karabibike oranla daha ok ilgiye ve ince-lemeye konu olmutur. Nabizade Nazm, Zehra , (tertipliyen: Mustafa Nihatzn), st. Remzi Kitabevi, 1954, x+188 s. Bu bask zerine HikmetDizdarolu, Yeniden Yaymlanmas Vesilesiyle: Zehrazerine, Trk Dili, C.IV, S:XLVI, 1 Temmuz 1955, ss. 625-627de bir deerlendirme ve tantmayazs yazmtr. Bu yazda Dizdarolu, romann kpr/ileri roman ikilemiiinde deerlendirildii saptamasn yapar. Sonraki incelemeler hep bu ikilemevresinde dolar: Zeynep Kerman, Zehra, kr Elin Armaan, Ank.Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1983, ss. 211-220; smailetili, Kskanln Roman Zehra, Trklk Aratrmalar Dergisi, st. 1991,Yl 1990, Say:6, ss. 45-65; Nurettin ztrk, Yeni Trk Edebiyatnn ncRomanlarndan Zehra zerine, Yeni Harran evresi nsan BilimleriAratrmalar Dergisi , Austos-Kasm 1994, S:7-8, ss. 44-57; Yavuz Demir,Nabizade Nazmn Zehrasnda levsel Olmayan Roman Kiileri, AkademikA, Samsun, Furkan Kitabevi, 1996/1, ss. 57-63

Not: Metin altnda tam knyeleri ile verildii iin, yinelememek amacyla,gnderme adresleri ayrca abece srasyla kaynaklar bal altnda verilme-mitir.


23/23


Turkish Studies


erimli almalar beklemeye kalmaktadr. Trk tarihselliinin ku-ruluu iin zel ve kamusal belleklerin yeniden kurulmas ve kur-gulanmas, kanonik dizinlerin oluturulmas, okluk iinde birlikteyaama yeteneinin glenmesi gibi koullar gereklidir. Bununiin umut besleyecek gelimeler de grlmektedir. Alanda niceli-in alan ve yayn-yapt balamnda artt gzlemlenmektedir.Bu artn da niteliksel deimelere dnmesi umulmaktadr..

Ekler:

.

tanzimat edebiyatı bibliyografyası

Documents