sistemi i ndëshkimeve në shqipëri gjatë regjimit komunist · gjithë botën, por ne mund të...

Sistemi i ndëshkimeve në Shqipëri gjatë regjimit komunist

1

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

DEPARTAMENTI I HISTORISË

Sistemi i ndëshkimeve në

Shqipëri gjatë regjimit komunist (1945-1990)

Punoi: Udheheqes:

Femi Sufaj Prof. As.Dr.Ajet Shahu

Tiranë, 2012


2

PËRMBAJTJA E LËNDËS: PARATHËNJA …………………………………………………………… fq. 4-7 HYRJA …………………………………………………………………… fq. 8-33

KREU I PARË

NGRITJA E SISTEMIT TË DREJTËSISË PENALE GJATË VITEVE 1945-1952 34

I.1 Instalimi i shtetit komunist. ………………………………………………… fq. 34- 42

I.2 Institucionet e sistemit të drejtësisë penale. ………………………………… fq. 42 -54

I.3 Gjyqet politike special ……………………………………………………… fq. 55-61

I.4 Krijmi i bazës ligjore të sistemit të drejtësisë . ……………………………… fq. 62-66

KREU I DYTË

SISTEMI I DREJTËSISË GJATË PERIUDHËS 1952-1966……………… fq. 67-108

II.1 Forcimi i luftës së klasave . …………………………………………….........fq. 67-74

II.2 Intensifikimi i përpjekjeve për rrëzimin e regjimit komunist 1949-1953……fq. 74-83

II.3 Dënimet politike pas Konferencës së Tiranës (1956). ……………………… fq. 84 -87

II.4 Forcimi i karakterit represiv te burgjeve dhe kampeve. ………………… fq. 88 -108

KREU I TRETË

POLITIZIMI I ORGANEVE TË DREJTËSISË 1966-1976 …………… fq. 109-125

III.1 Ashpersimi i situates politike te vendit ……………………………… fq. 109-110

III.2 Eleminimi i Ministrisë së Drejtësisë dhe mbrojtjes ligjore. …………… fq. 110 -115

III.3 Gjyqet kundër fesë dhe shkaterrimi i struktures se besimit …………… fq. 115-119

III.4 Internimet dhe dëbimet . ……………………………………………… fq. 119-125

KREU I KATËRT

ZHVILLIMET NË SISTEMIN E DREJTËSISË NËN NDIKIMIN E KUSHTETUTËS SË VITIT 1976…………………………………………………………………fq. 126-238

IV.1 Kushtetuta e vitit 1976- deshmi e shkaterrimit te shtetit ligjor ………… fq. 126-129

IV.2 Kodi Penal i vitit 1977- instrument i luftës se klasave…………………… fq. 129-131

IV.3 Kriza e sistemit të drejtësisë në vitet 1970-1980………………………… fq. 132-138


3

Aneksi i dokumentave……………………………………………………………fq. 139-154

Konkluzione dhe rekomandime………………………………………………… fq. 155-158

Summary………………………………………………………………………… fq. 159-161

Burime dokumentare dhe bibliografia………………………………………… fq. 162-166


4

PARATHËNJE

Kohët e fundit tematika e studimeve historike është shtrirë jashtë kuadrit tradicional të saj dhe ka hedhë dritë edhe në fusha të pa rrahura deri tani. Një temë e tillë është “Sistemi i ndëshkimeve në Shqipëri në periudhën 1944-1991”, e cila është bërë objekt i këtij studimi.

Në kuadrin e rishikimt të historisë së sotme të Shqipërisë dhe veçanërisht të periudhës komuniste, tema e mësipërme hedh dritë në një aspekt shumë të rëndësishëm të historisë së vendit tonë. Studimi në fjalë, do të ndihmojë për zbatimin e rekomandimeve të Këshillit të Europës në Rezolutën nr1096 datë 27.06.1996 dhe nr 1481 datë 25.01.2006 si dhe vendimin e Kuvendit të Shqipërisë për dënimin e krimeve të komunizmit. Nuk bëhet fjalë për hapjen e proceseve penale për mira krime, vrasje burgosje internime dhe persekutime të pa drejta, por per ngritjrn e mekanizmave ligjorë dhe praktik për parandalimin e çfarë do lloj diktature e dhune mbi qytetarët, siç rekomandohet në rezolutat e sipër cituara. Informacioni dhe të dhënat që ofrohen nga ky studim, janë burim për analiza të mëtejshme të studjuesve dhe kërkuesve të rinj të cilët do të kontribojnë për pasqyrimin sa më të plotë të aspekteve te dënimeve penale gjatë diktaturës komuniste. Brezat të cilët nuk e kanë jetuar atë kohë dhe ata që do të vinë, do të kuptojnë më mirë rolin e diktaturave në manipulimin dhe përdorimin e qenjes njerzore në shërbim të një interesi, i quajtur i përgjithshëm, por në fakt ishte i një kaste sunduese te përhershme.

Natyra e mbyllur e institucioneve te sistemit te drejtesise penale në shtetin e tipit totalitar e bën të vështirë kërkimin dhe publikimin e praktikave te tyre për publikun e gjërë. Kjo është arsyeja, që për një periudhë të gjatë të sundimit të shtetit të diktaturës komuniste, në Shqipëri nuk u bë e mundur asnjë herë, publikimi i informacioneve mbi ekzekutimet e vendimeve penale dhe dënimet. Me sa duket dënimet dhe persekutimet e qytetarëve nuk konsideroheshin si punë të “lavdishme”të shtetit komunist, kështu që ato mbaheshin të fshehura për publikun.

Portat e burgjeve janë një rrugë e brendshme, ku mund të kalohet për të kuptuar më mirë historinë e shoqërisë në përgjithësi. Shkalla e demokratizimit të një shoqërie, hapësirat e lirisë që ekzistojnë dhe respektimi i drejtave njerëzore, do të kuptohen më mirë duke parë se si shteti i trajton personat e dënuar me heqje të lirisë dhe si e bën drejtësinë.”Thuhet se askush nuk e njeh me të vërtetë një komb, pa u futur njëherë brenda burgjeve të tij. Një komb nuk duhet të gjykohet nga mënyra si i trajton qytetarët e tij shembullorë, por ato më të këqijtë”1

Sistemi i dënimeve dhe ekzekutimeve te vendimeve penale, eshte nje reagim që bën shoqëria ndaj kriminalitetit dhe merr te gjitha tiparet e makrosistemit. Shoqëritë në zhvillimin e tyre historik kanë evoluar dhe ndryshuar dhe njëkohësisht kanë ndryshuar edhe mikro sistemet përbërse të saj. Në këtë kuadër, sistemi i burgjeve ka ndryshuar gjatë rr jedhës historike duke krijuar tipe karakteristike sipas sistemeve politike. Misioni, vizioni dhe qëllimet e dënimeve gjatë sistemeve diktatoriale, ndryshojnë nga sistemet demokratike. Para së gjithash ato ndryshojnë në përbërjen e popullatës së burgut. Në shtetet totalitare dhe diktatoriale, kliente te burgjeve janë përveç atyre qe shkelin rendin publik dhe cënojne normat dhe parimet e shoqerise edhe persona te tjere, te cilët regjimi i konsideron armiq te popullit dhe janë

1 Mandela, N. :Rruga e gjatë drejt lirisë, Little Brown, Londër,1994. Cituar prej Coyle, A.: Drejtimi i burgut nga këndvështrimi i të drejtave të njeriut, perkthyer nga Rudina Xhillari, Tirane: Grafon, 2005


5

kundërshtare aktiv ose pasiv të regjimeve ne fuqi, madje kjo pjese në momente të veçanta është dominuese numerikisht. Ndryshimet janë të thella në mënyrat e reagimit dhe në shkallën dhe ashpërsinë se si ka reaguar sistemi ndaj krimeve. Shembuj për këtë gjinden në të gjithë botën, por ne mund të krahasojmë reagimin e drejtësisë penale në periudhën e monarkisë në Shqipëri. Në vitin 1936, rregjistrohen derj ne 1600 të dënuar2 dhe të paraburgosur. Në vitin 1946, numëri i të dënuarve dhe të arrestuarve e internuar dokumentohet zyrtarisht 10.000 persona,3 për të njëjtin numër të popullsisë.

Objektivi i këtij punimi është që nëpërmjet burimeve arkivore të pa shqyrtuara deri tani të kryehet një studim konçiz, mbi sistemin e dënimeve penale gjatë periudhës se diktaturës komuniste i cili të kontribojë për pasurimin e historisë kombëtare gjatë kësaj periudhe. Studimi synon të influencojë për përmirsimin dhe pasurimin e teksteve dhe programeve mësimore të arsimit të të gjitha niveleve si dhe të shërbejë për njohjen e brezit të ri me këtë pjesë të jetës së shoqërisë tonë dhe të orjentohet më mirë për t’u bërë mbrojtës të lirive individuale dhe të parimeve të shoqërisë demokratike. Nëpërmjet këtij studimi do të paraqiten të dhëna të shumta mbi përmasat e përndjekjes gjatë regjimit komunist dhe njeherazi analiza të aspekteve të rëndësishme si përbërja sociale e të dënuarve politik gjatë regjimit komunist, diferencimi dhe veçimi politik i grupeve te caktuara të shoqërisë, pasojat e politizimit dhe ideologjizimit të sistemit të drejtësisë penale, i kuadrit ligjor dhe i personave të punësuar në këtë shërbim, pasojave negative të reagimit për qytetarët etj. Do të bëhen përpjekje për të pasqyruar në mënyrë sa më reale dhe të qartë mënyrën si ka funksionuar sistemi shtypës në periudhën komuniste dhe cili ka qenë rezultai dhe pasojat negative mbi jetën e qytetarëve.

Gjatë periudhës 1944 deri 1991, nuk është është publikuar ndonjë studim mbi ndëshkimet penale dhe brenda ketij kuadëri as per politikat e sigurimit e tra jtimit të dënuarve. Por, nga institucionet e këtij sistemi janë bërë studime mbi përbërjen sociale, nivelin e arsimit, kategoritë e krimeve etj, të cilat kanë vlerat e statistikave informuese. Analizat janë në frymën ideologjike, por duke qenë sekret, ato nuk janë vënë në dispozicion të lexuesit apo studjuesve. Pas periudhës komuniste kemi një sasi të konsiderueshme botimesh, si kujtime dhe monografi të ndryshme të cilat japin një ndihmesë të çmuar në njohjen dhe studimin e ndëshimeve penale. Autorët janë kryesisht nga shtresa e të persekutuarve të regjimit komunist apo ish të dënuar të regjimit. Por mangësia e tyre thuajse e përgjithshme është burimi mbi të cilat ato janë ndërtuar. Si burim kryesor, janë kujtimet persona le dhe të dhëna gojore. Nuk janë shfrytëzuar si duhet dokumentat arkivore. Subjektivizmi është i dukshëm, për shkak të ngarkesave emocionale që sjell vujtja dhe privimi i lirisë. Megjith këtë botimet rreth kësaj periudhe janë një pasuri e çmuar e kulturës së vendit tonë dhe një kontribut shumë i madh i autorëve të cilët janë përpjekur të hedhin dritë mbi një të kaluar tepër të rëndë jo vetëm për ata si individ, por për gjithë popullin e thjeshtë, që përballoi vuajtje dhe shtypje, izolim dhe ndëshkim.

Studimi është organizuar në katër kapituj dhe paraprihet nga një hyrje që bën një përmbledhje të zhvillimit të sistemit ndëshimor pas krijmit të shtetit të pavarur më 1912 deri më 1944, kur vendi u çlirua nga okupatorët fashist dhe u vendos qeveria komuniste. Në kreun e parë është trajtuar ngritja e sistemit të drejtësisë penale nga viti 1945 deri më 1952. Në këtë kre, është trajtuar në mënyrë të përmbledhur instalimi i shtetit komunist dhe ngritja e institucioneve të sistemit të drejtësisë penale, gjykatave, prokurorisë, policisë dhe sistemi i ekzekutimeve të vendimeve penale. Kemi bërë një shtjellim të përgjithshëm të legjislacionit penal dhe veçanërisht të Kodit Penal të vitit 1952, parimet e përgjithshme, dënimet penale

2 Sufaj, F. - Historia e burgjeve të Shqipërisë, Tiranë, Albin, 2000 3 Po aty, Historia…….


6

dhe veprat kryesore. Mbi bazën e të dhënave statistikore janë dhënë përmasat e ndëshkimeve politike, ekzekutimet, burgimet dhe internimet dhe janë analizuar gjyqet kryesore politike të periudhës 1945-1952. Në këtë kapitull i është kushtuar vëmendje kontrollit të rreptë të partisë mbi sistemin e drejtësisë, jo vetëm nëpërmjet diktimit të dënimeve arbitrare pa u bazuar në prova, por edhe në zgjedhjen dhe emrimin e drejtuesve dhe punonjësve të sistemit të drejtësisë.

Në kreun e dytë është trajtuar periudha 1952-1966. Në këtë periudhë arrihet të konsolidohet më tej sistemi drejtësisë në kuadër të sistemit socialist. Pas eleminimeve kryesore brenda strukturës së partisë u fuqizua më tej klani dhe kulti i udhëheqësit të vendit Enver Hoxha i cili e ashpërsoi më shumë luftën e klasave për mbrojtjen e pozitave të tij dhe eleminimin e kundërshtarëve. Një prej ilustrimeve më të forta të luftës politike dhe luftës së klasave të kësaj periudhe, ishte konferenca e Tiranës dhe zhvillimet pas saj. Në këtë pjesë është bërë një trajtim edhe mbi rezistencën brenda vendit dhe mbështetjen e shërbimeve të huaja ndaj saj për rrëzimin e qeverise së Hoxhës. Trajtimi i të dënuarve në kampe dhe burgje gjatë kësaj periudhe është trajtuar në detaje.

Në kreun e tretë trajtohen zhvillimet e sistemit të drejtësisë në periudhën 1966-1976. Në këtë pertiudhë është arritur të dominohet më tej politika penale nga ideologjia dhe politika e Partisë së Punës. Ministria e Drejtësisë dhe mbrojtja ligjore pushuan së ekzistuari, me nismën e drejt përdrejtë të partisë dhe drejtuesve të saj. Pas orjentimit të ri ndërkombëtar të politikës së jashtëme të Republikës së Shqipërisë, filloi fushata e revolucionarizimit dhe e zbatimit të vijës së masave duke ju dhënë goditje të reja drejtësisë, administratës, institucioneve shtetërore dhe fetare dhe letërsisë e artit. Në këtë kapitull janë trajtuar edhe internimet, e mira qytetarëve si ndëshkim për shkak të origjinës dhe pozitës së tyre shoqërore, bazuar në dyshime dhe paragjykime të pa argumentuara dhe të pa provuara.

Kreu i katërt e analizon sistemin e ndëshimeve pas periudhës 1976, që lidhet me miratimin e Kushtetutës së re deri më 1990. Në këtë periudhë është avancuar më tej në politizimin e sistemit të drejtësisë. Kodi Penal i vitit 1977, i hartuar në frymën e kushtetutës ka devijuar nga parimet kryesore të politikës penale klasike, ka rritur më tej numërin e veprave penale që dënohen me vdekje, ka politizuar parimet kryesore dhe qëllimin e ndëshimit duke e kthyer atë në një instrument në shërbim të partisë në pushtet. Në fund të viteve 80, sistemi i drejtësisë u gjet para një krize, që lidhej jo vetëm me inefiçencen e tij në luftën kundër kriminalitetit, por mbi të gjitha me nevojën e ngutshme për hartimin e një kuadr i ligjor të plotë, mbështetur në standartet ndërkombëtare për procedimin penal dhe respektimin e të drejtave themelore të njeriut dhe për ngritjen e një infrastrukture të re për sigurimin dhe trajtimin e të dënuarve të cilët ishin mbajtur në kushte të mjerueshme, larg zonave urbane, pranë minierave dhe fronteve më të vështira të punës.

Tema është trajtuar në mënyrë kronologjike duke i parë zhvillimet në sistemin e ndëshkimeve brenda kuadrit të përgjithshëm të zhvillimeve të sistemit të diktaturës komuniste. Problemet e tra jtuara janë të karakterit historiko-juridik, kështu që janë përdorur metoda ndër disiplinare, historike, juridike, dhe të analizave statistikore.

Burimet kryesore të përdorura janë: Dokumentat zyrtare të Kuvendit Popullor, të Qeverisë dhe Institucioneve kryesore të sistemit të drejtësisë penale. Të tilla janë, Prokuroria e Përgjithshme, Gjykata e Lartë, Ministria e Brendshme. Dokumentat e mësipërme janë ruajtur ne AQSH në fondet përkatëse. Arkivi i Ministrisë së Punëve të Brendshme, fondi Dega e Kampeve e Burgjeve. Arkivi i Drejtorisë së Përgjithshme të Burgjeve. Gjatë studimit kemi shfrytëzuar një numër të konsiderueshëm të botimeve të historiografisë shqiptare, si tekstet e


7

Historisë së Shqipërisë, botim të Akademisë së Shkencave, tekstin e Profesor doktor, V.Duka, Histori e Sh qipërisë nga viti 1912-2000, tekstin e studjueses së mirnjohur Smirnova, të E.Zhak etj. Një burim shumë i mirë që kemi përdorur kanë qenë studimet e Profesor doktor D.Dyrmishi, si Lufta politike në gjirin e PPSh, si dhe shumë artikuj të tjerë të tij dhe të historjanëve të tjerë të publikuar në revistën historike dhe shtypin e ditës.

Një burim i rëndësishëm kanë qenë raportet e AI (Amnesty International) mbi burgosjen politike në Shqipëri. Këto burime kanë shumë mangësi dhe pasaktësi, sepse janë hartuar kryesisht mbi bazën e deklarimeve të ish të burgosurve politik të arratisur, megjithatë kanë vlerë të rëndësishme si i vetmi zë nga institucione ndërkombëtare i profilizuar në mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të njeriut dhe me eksperiencë në këtë fushë.

Dokumenta private, si letra të të dënuarve drejtuar Institucioneve dhe drejtuesve të shtetit. Vlera e tyre është shumë e madhe, pasi futen në grupin e dokumentave bashkëkohore, pra janë krijuar nga dëshmitar okular të ngjarjeve.

Burim tjetër janë akte ligjore, ligje, kode, rregullore, udhëzime, mbi dënimet penale dhe trajtimin e të dënuarve.

Botimet, kujtime, ditare, monografi mbi persekutimin komunist dhe dënimet në Shqipëri, përbëjnë gjithashtu një informacion të domosdoshëm për tu shfrytëzuar, megjithë të metat që konstaohen. Do të përmendim disa prej autorëve si At Zef Plumbi, Porfesor Sami Repishtin, studjuesin Agim Musta,publicistin Fatos Lubonja etj. Burim i rëndësishëm ka qenë edhe zyra gjygjësore pranë Ministrisë së Drejtësisë.

Në mbyllje të parathënjes dua të falenderoj stafin e akademikëve të Departamentit te Historisë së Shqipërisë në Universitetin e Tiranës, veçanërisht Prof dr.V.Duka, Prof dr. Ilira Sula, Prof as.Ajet Shahu te cilët më kanë mbështetur dhe inkurajuar që krahas punës së përditshme të kryej studimin mbi sistemin ndëshkimor gjatë periudhës komuniste. Një falenderim i veçantë i shkon edhe familjes time, bashkeshortes dhe fëmijëve të mi dhe prinderve të mi.


8

HYRJE

Periudha nga viti 1912 deri më 1944 është një segment i shkurtër i historisë mijëravjeçare të popullit tonë, por për nga dinamika e zhvillimit dhe ngjarjet që ajo përfshin, përbën një nga periudhat më të rëndësishme të saj. Ngjarje të tilla si: shpallja e pavarsisë, Lufta e parë dhe e dytë botërore, përpjekjet për demokratizimin e vendit dhe konsolidimin e institucioneve të shtetit, vendosja e regjimit zogist, kane patur dhe vazhdojne të kenë ndikim në drejtimet dhe zhvillimet aktuale të vendit. Prandaj studimi i kësaj periudhe në të gjitha aspektet e saj, ka qenë dhe do të mbetet një drejtim i veçantë jo vetëm i studjuesve shqiptar, por edhe të huajve që janë të interesuar për Shqipërinë.

Përpjekjet e Qeverisë së Vlorës të kryesuar nga Ismail Qemali, për organizimin e shtetit të ri shqiptar, ndeshën në dy pengesa serioze që në momentet e para të veprimtarisë së saj. Së pari, Shqipëria u ndodh përballë invazionit të ushtrive të shteteve shoviniste fqinje, që kërkonin të realizonin pretendimet e tyre teritoriale në kurriz të vendit tonë. Së dyti krerët më me influencë si Esat Pashë Toptani nuk bashkëpunuan me qeverinë e Vlorës dhe penguan përhapjen e influencës së saj në Shqipërinë e mesme dhe të veriut.

Kryengritja fshatare në Shqipërinë e Mesme dhe fillimi i Luftës së parë Botërore ndërprenë sundimin e princ Vidit. Në vitin 1915 pothuajse në të gjithë teritoret e vendit tonë ishin vendosur trupat pushtuese të shteteve fqinje. Me shkallëzimin e veprimeve luftarake midis vendeve ndërluftuese në teritoret e vendit tonë u vendosën trupat austrohungareze, franceze, italiane dhe bullgare, duke e kthyer tërë vendin në nje zonë të pushtuar.

Me përfundimin e Luftës së Parë Botërore, çlirimin e Vlorës nga pushtuesit italianë si dhe tërheqjen e forcave serbe nga zonat veri lindore, forcat politike të kohës krahas luftës diplomatike për mbrojtjen e pavarsisë së vendit u përqëndruan në krijmin dhe konsolidimin e institucioneve të shtetit. Këtë rol e luajti Kongresi i Lushnjës i mbledhur më 1920 në qytetin me të njëjtin emër. Ai krijoi organet e larta te pushtetit legjislativ, Këshillin Kombëtar dhe organet e larta ekzekutive, Këshillin e Naltë dhe Qeverinë e kryesuar nga Sulejman Delvina. Situata politike nuk u stabilizua edhe pas Kongresit të Lushnjës. Deri më 1925 u ndërruan 11 kabinete qeveritare. Në këto kushte ku sundoi anarkia, nuk pati terren të përshtatshëm për ngritjen e institucioneve dhe funksionimin normal të shtetit. Për ta kuptuar më mirë këtë situatë, po japim një përshkrim, te cilin një gazetar me pseudonimin "Shkodrani" ka bërë në gazetën "Agimi", “Me idhnim të madh po dëgjojmë se gjithkund nëpër Shqipëri asht tu u ba një propogandë kundra mbarshtrimit civil, e sidomos kundra organizimit të drejtësisë, a thua se jemi një vend prej Afrike dhe jo në qendër të Europës e në të XX-shin qindvjetsh …" 4

Për funksionimin normal të drejtësisë Qeveria e Vlorës deri në krijmin e kodeve dhe ligjeve shqiptar,vendosi të zbatojë Kodin penal otoman te vitit 1878. Nga sundimi i gjatë Otoman, Shqipëria trashëgoi një sistem të ashpër burgjesh të cilët kishin shërbyer për izolimin jo vetëm të shkelësve të ligjit, por edhe të shumë patriotëve të cilët luftonin për pavarsi politike dhe për gjuhën e shkollën shqipe. Burgjet kryesore ishin ngritur në qytetet më të mëdha si në Janinë, Manastir, Prizëren, Shkodër, Gjirokastër, Elbasan.

Forcat austrohungareze dhe franceze, që u vendosën në Shqipëri gjatë luftës parë, kaluan nën varësinë e tyre adminstratën e vendit dhe filluan të adaptojnë kodet dhe ligjet e tyre

4 AQSH Fondi 152 Viti 1921. Dosja 928 (Artikulli mban titullin “Le mepris des lois et ses censequences sociales” në shqip “Përbuzja e ligjeve dhe rrjedhimet e saj shoqërore” i autorit Daniel Bellet. Ky artikull mbyllet me një koment të bërë nga një gazetar me pseudonim “Shkodrani” në gazetën ‘Agimi”.


9

edhe në administrimin e burgjeve. Kjo del qartë nga letërkëmbimi midis komandës austriake në Shkodër dhe kryetarit të gjygjit të shkallës parë të këtij qyteti. 5

Përveç adaptimit dhe krijmit të dispozitave ligjore penale, Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit gjatë periudhës që veproi në Shqipëri dhe më pas përfaqësues të shteteve pushtuese kanë ndjekur edhe problemin e trajtimit të dënuarve, kujdesin për ta,sigurine dhe strehimin e tyre. " Komisioni Ndërkombëtar, e ngarkoi bashkinë me pagu gjellën, bukën dhe qethjen e hapsorëve " (kupto të burgosurve).6 Nga shqyrtimi i dokumentave arkivore të kësaj periudhe, konstatohen disa urdhëresa të komandës austriake, në të cilat përcaktohet dieta ditore për çdo të dënuar. Në këto akte ishte e parashikuar edhe e drejta e të dënuarve për të blerë me mjetet e tyre financiare. Krahas shfrytëzimit të burgjeve që dispononte Shqipëria në atë periudhë, mësojmë se një kontigjent të dënuarish forcat pushtuese i kishin dërguar jashtë atdheut në ish kolonitë e tyre.7

Për sigurimin dhe trajtimin e të dënuarve në baze të dispozitave ligjore të njohura, një ndihmesë kanë dhënë juristët shqiptarë të kohës të cilët kishin studiuar në universitete perendimore dhe kishin krijuar koncepte të qarta për organizimin dhe funksionimin e shtetit. Juristi Sotir Babëni në një shkresë që i dërgon Këshillit qeveritar të Korçës më 18.10.1917 në lidhje me të burgosurit e ketij qyteti shtron disa probleme që janë themelore në trajtimin e të dënuarve. Së pari, nënvizohet qëllimi i burgimit për përmirësimin e karakterit të njeriut duke respektuar të drejtat e tij . "…një njeri burgoset që të mirësohet karakteri i tij dhe jo të lihet të vdesë nga uria e nga të tjera gjëra që prishin shëndetin e tij." 8

Së dyti, theksohet domosdoshmëria e drejtimit të burgjeve nga nëpunës civilë dhe në bazë të akteve ligjore."…në tërë botën e qytetruar administracioni i burgjeve është rregulluar me nome dhe artiklla të veçantë duke marrë ndër sy nevojat e të burgosurit që i përkasin shëndetit, ushqimit dhe edukacionit të tyre ". 9 (kupto ligje dhe nene).

Pikpamje të tilla i gjejmë të shprehura edhe nga mjaft juristë të tjerë të asaj periudhe si N.Delvina, J.Panajoti etj, të cilët japin edhe idenë e trajtimit të veçantë të të paraburgosurve dhe të drejtën e prezumimit të pafajsisë për ta deri në shpalljen e vendimit gjyqësor. Krijmi i dispozitave ligjore penale dhe trajtimi i të dënuarve i kalonte inisiativat personale duke u bërë kështu objekt shqyrtimi edhe në organet më të larta të pushtetit. Këshilli i Naltë në mbledhjen e datës 23.05.1921 e ngarkon Qeverinë që të bëjë një projektligj për përmirsimin e jetës së të burgosurve .

Për organizimin e administratës së shtetit mbi baza moderne, më 1923 qeveria hartoi projektligjin mbi "Organizatorët e huaj në Shqipëri". Ky projektligj parashikonte vendosjen e specialistëve të huaj pranë Kryeministrisë, ministrive dhe xhandarmërisë. Ligji i ndalonte specialistët e huaj të merreshin me politikë dhe me partitë shqiptare. 5 AQSH Fondi Gjykata e apelit Shkodër, Viti 1917 Dosja 1 Në përgjigjen qe kryetari i gjykatës së shkallës parë Shkodër i dërgon komandës austriake, thuhet: "… Më në fund qeveria turke tu përmbledhë shumë veprime e raste të ndryshme ekzekutimi, më 28 prill 1910 shpall një ligj të ri me 149 nene. Ky ligj ngjason me ato të Evropës dhe prej nenit 131 deri 143 dëfton formalitetet e burgut. …Lypset përdorimi i tyre me drejtësi e paanësi. … Ne jemi të mendimit që ligja turke të poltiset (kupto të zbatohet) prej Naltkomandës edhe në vendin tonë." 6 AQSH Fondi 347,Viti 1914 Dosje 23

7 AQSH Fondi 152 Viti 1926 Dosja 375. (Kërkesë e një nëne që i dërgohet Presidentit A.Zogu për riatdhesimin e djalit të saj që vuante dënimin në Guajanën Franceze.) 8 AQSH Fondi 317 Viti 1917 Dosje 11 9 Po aty, dosje e cituar


10

Pranë Ministrisë së Brenshme u vendos Kolonel F.Stirling, nga Anglia, një oficer me shumë përvojë, icili kishte qenë me shërbime në shumë vende të tjera. Pas inspektimit të gjithë burgjeve të vendit Koloneli përgatit një relacion për kryeministrinë, ku rekomandimet më kryesore të tij ishin:

- Klasifikimi i të dënuarve, duke i mbajtur të ndarë të arrestuarit nga të dënuarit, të rinjtë nga të moshuarit, të dënuarit për krime të rënda nga ata me vepra të tjera penale.10

- Ndërtimi i dy burgjeve qendrore një për veriun dhe një për jugun sipas projekteve që plotësojnë kushtet e sigurisë dhe të trajtimit të dënuarve.

- Shpejtimi i procedurave ligjore për dënimin e personave në afate sa më të shkurtëra, duke shtuar gjykatat.

- Kufizimi i pushtetit të këshillave, prefektëve, n/prefektëve për të dhënë dënime, përveçse për rastet pa rëndësi.

- Hartimi i ngutshëm i një ligji për mbrojtjen e të drejtave të nënshtetasve, ku arrestimi të mos ketë fuqi më shumë se 30 ditë afat, pas të cilit i pandehuri duhet të sillet para gjygjit.11

- Ngritja e një komisioni prej tre antarësh me përfaqësues nga Ministria e Drejtësisë, e Brendshme dhe Xhandarmëria, i cili të studiojë dhe t'i raportojë kryeministrisë mbi masat e ngutshme që duhen marrë për administrimin më të mirë të burgjeve dhe për ndarjen e të dënuarve nga të paraburgosurit. Duke i ilustruar idetë e tij, Koloneli shkruante: "…Pashë një burrë në burg për pesë vjet pa u gjykuar, … një djalë 15 vjeç i pandehur për vjedhjen e ca mollëve që qëndronte në burg bashkë me kriminelë te dënuar 15 vjet,në pritje të gjykimit". 12

Për daljen nga situata dhe për përmirësimin e gjendjes në sistemin e ndëshkimeve, në baze të ligjeve të njohura në rekomandimet e tij nënvizohet:"…Nuk mund të shqyrtoj aq sa duhet gjithë sistemin e burgjeve, por për kredimin e mirë të Shqipërisë duhen reforma drastike" 13

Në kuadrin e organizimit dhe të përmirësimit të punës në sistemin e burgjeve, një vit më vonë Kol.Sterling propozoi, krijmin e një dege të policisë së burgjeve brenda forcave të xhandarmërisë, që do të mbulonte vetëm këtë shërbim. Ai rekomandon për stërvitjen e kësaj trupe, kriteret specifike të xhandarëve që do të punojnë në këtë degë. Plotësimi i kuadrit ligjor për të dënuarit ka vijuar me ligjin e Këshillit të Naltë të datës 31.01.1923 "Për përdorimin e të burgosurve në punë". Aktivizimi i të burgosurve në punë shikohej si domosdoshmëri për ndërtimin e vendit që ishte pa rrugë, pa infrastrukturë thuajse i shkatërruar si rezultat i politikës skllavëruese të ndjekur nga pushtuesit. Ligji parashikonte aktivizimin në punë të burgosurve, që ishin dënuar deri në tre vjet dhe të atyre që u kishin mbetur dhe tre vjet nga dënimi i dhënë. Të dënuarit që ishin dënuar nga një javë deri në 6 muaj, ose që u kishte mbetur dhe kaq për të vuajtur do të punonin nëpër qytetet ku ndodhej burgu për pastrim, gjelbrim kanalizime etj. Të burgosurit e tjerë do të organizoheshin në dy brigada dhe do të punonin për hapje rrugësh, njëra në Shqipërinë e veriut dhe tjetra në Shqipërinë e jugut. Koha e punës parashikohej 7 orë në ditë, pushimet sipas administratës së shtetit, djeta ushqimore e

10 AQSH Fondi 155 Viti 1923 Dosje 136 11 Po aty, dosje nr.136 12 Po aty, dosja nr.136 13 AQSH Fondi 152 Viti 1923 Dosje 923


11

njejtë me atë të ushtrisë. Ligji parashikonte masa të rrepta sigurie gjatë punës, lëvizjeve, pushimit etj.14

Pas shpalljes së Shqipërisë Republikë dhe më 1928 Monarki, kompletohet kuadri ligjor i institucioneve të shtetit shqiptar. Krahas Statutit themelor (Kushtetutës), më 3 qershor 1927 ishte miratuar Kodi Penal, Kodi i Procedurës Penale, Kodi Civil, Kodi Penal Ushtarak, u bë organizimi i drejtësisë, u përcaktuan kopetencat e Gjykatës Paqtuese, Fillore, te Diktimit dhe u bë organizimi i avokatisë. Me hyrjen në fuqi të Kodit penal shqiptar pushon së vepruari Kodi penal turk. Kodi penal shqiptar ishte mbështetur në kodin penal italian, në legjislacionin europian dhe në traditën shqiptare. Kodi ndahej në tre pjesë, në librin e parë që parashikonte veprat penale,në librin e dytë mbi krimet dhe në librin e tretë mbi kundravajtjet. Në këtë kod parashikohet parimi : "Askush nuk mund të dënohet për një vepër që ligji nuk e ka parashikuar si krim dhe as të dënohet me dënime që nuk janë caktuar me ligj". 15

Në këtë kod si ndëshkime kundër lirisë personale ishin parashikuar burgimi i përjetshëm, burgimi i rëndë, burgimi, burgimi i lehtë dhe internimi.16 Burgimi i përjetshëm ekzekutohej në godina të posaqme me sistem qelie dhe punë të detyrueshme. Burgimi i rëndë duhej të vuhej në burgje të posaçme dhe me mbyllje në qeli për një kohë të caktuar. Burgimi dhe burgim i lehtë do të mbaheshin në kushte më të lehta dhe të dënuarit ishin të detyruar të punonin. Arkitektura dhe infrastruktura e burgjeve nuk i përgjigjej sistemit ligjor. Burgjet në pjesën më të madhe ishin në godina të vjetra dhe shtëpi private, gjë që e bënte të pamundur klasifikimin e të dënuarve sipas parashimit ligjor. Prandaj ishte vendosur, që derisa të ndërtohen burgje të posaçme sipas parashikimit të kodit penal, burgu i rëndë të konsiderohej thjeshtë burgim me një shtesë të caktuar të kohës së burgimit, ndërsa burgu i lehtë të konsiderohej burgim me një zbritje prej 1/3 e kohës së dënimit. Zbatimi në praktikë i këtij ligji, të parashikuar në nenin 35 të ligjit për aplikimin e kodit penal, solli vështirësi. Në këto kushte, me një vendim të qeverisë dt 08.03.1937 u vendos që deri më 1946 burgimi i rëndë të konsiderohej thjeshtë burgim pa ndonjë shtesë dhe burgimi i lehtë të konsiderohej burgim me një zbritje prej 1/3 e dënimit të dhënë.

Në kodin penal ishin parashikuar disa alternativa dënimi, si dhe lirimi me kusht. Personat e dënuar mund të përfitonin lirim me kusht, nëqoftëse kishin shlyer një pjesë të dënimit, gjithnjë në varësi të masës së dënimit dhe të kategorisë së sigurisë që ishte dhënë nga gjykata, si dhe të sjelljes dhe përmbushjes së kërkesave të rregullores. Në nenin 70 të rregullores së burgjeve parashikohej, që në rast se i dënuari ishte dënuar për shkelje të rregullores një herë brenda vitit nuk kishte të drejtë të aplikonte për lirim me kusht dhe në qoftëse ishte ndëshkuar tre herë, e humbte të drejtën për t’u liruar me kusht gjatë gjithë dënimit. Ligji motivonte personat e dënuar për të përmirësuar personalitetin e tyre dhe për tu riintegruar. Për të kuptuar

14 Puna në burg ka qenë në qendër të filozofisë së burgimit që në shekullin e 19. Gjatë viteve të diktaturës komuniste në Shqipëri dhe në vendet e ish bllokut komunist, puna ishte e detyruar dhe një mjet skllavërimi. Në vitet pas rënjes së diktaturës komuniste, punësimi i të dënuarve ka qenë objekt diskutimi, në Shqipëri, por deri tani nuk është arritur punësimi i të dënuarve, qoftë edhe në numër të kufizuar.Në bazë të Paktit Ndërkombëtar mbi të drejtat Civile dhe Politike, puna e detyruar është e ndaluar. "Asnjeriu nuk duhet t'i kërkohet të bëjë punë të detyruar"- thuhet në nenin 8.3 (a) të Paktit të mësipërm. Në dispozitat ligjore ndërkombëtare dhe kombëtare parashikohet që të burgosurit të punojnë sipas aftësive mendore dhe fizikedhe kërkohet që të ketë punë të mjaftueshme që të burgosurit të jenë të zënë në një ditë normale pune. Shënimet janë të autorit. 15 Kodi Penal i shtetit shqiptar i vitit 1928 Bot i Këshillit të shtetit, Tiranë, 1940, neni 1.

16 Po aty, Kodi Penal……


12

më mirë aplikimin e lirimit me kusht për të dënuarit ,po japim vendimin e këshillit vrojtues të burgut të Shkodrës në fundshënimet. 17

Në Kodin penal ishte parashikuar edhe dënimi me heqje të lirisë për femrat.Në nenin 24 të këtij kodi thuhej:" Gratë, ndëshkimet me burgim të përjetshëm, me burgim të rëndë, me burgim dhe me burgim të lehtë i vuajnë në stabilimenta (godina) të destinuara për to". 18

Dispozitat ligjore , në fushën e ekzekutimit të dënimeve me heqje të lirisë ose me burgim, në vitin 1933 plotësohen me rregulloren e burgjeve, që përbën aktin më të rëndësishëm në këtë drejtim. Kjo rregullore ishte hartuar duke u mbështetur në eksperiencën e vendeve të tjera dhe me ndihmën e specialistëve të huaj. Ministria e Jashtëme e Shqipërisë më 09.11.1931 i paraqet Ministrisë së Drejtësisë për studim dhe mendim tekstin "Përmbledhje e rregullave mbi trajtimin e të burgosurve" të dërguar nga Lidhja e Kombeve. Në tekst kërkohej të paraqitej një raport duke shfaqur mendimin nga pikpamja e administratës korrektuese. Deri në këtë moment në burgje zbatohej një rregullore e vjetër që ka qenë aplikuar në kohën e sundimit turk. Kjo jo vetëm që kishte shumë të meta, por nuk gjindej në asnjë burg. Në këto kushte administrimi i burgjeve bëhej me urdhëra të posaçëm dhe programe të hartuar nga administata penale sipas rasteve. Rregullorja e re e burgjeve e miratuar nga Këshilli i Ministrave hyn në fuqi më 18 gusht 1933. Ajo përmbante 12 kapituj dhe 100 nene. Kapitulli i parë "Burgjet e prefekturave" përcakton ndarjen dhe kategorizimin e të dënuarve sipas krimeve, moshës, seksit, gjendjes shëndetsore. Kapitulli i dytë "Burgjet e Nënprefekturave" përcaktohen drejtimin e burgjeve kryesisht për të arrestuarit, për të dënuarit për borxhe dhe të dënuarit deri në një vit. Në kapitullin e tretë parashikohej trajtimi i personave të pandehur për të cilët ishte vendosur papërgjegjshmëria dhe të dënuarve të sëmurë. Kapitujt që vijojnë parashikojnë të gjitha problemet që kanë të bëjnë me rregullimin e jetës në burg si transferimi i të burgosurve, personeli i shërbimit, higjena, trajtimi ekonomik e shëndetsor puna, arsimimi, detyrimet e këshillit vrojtues etj.19 Rregullorja e burgjeve ishte firmosur nga Kryeministri dhe të gjithë ministrat, gjë që tregon detyrimet e të gjitha ministrive për zbatimin e saj.

Në bazë të nenit 60 të Rregullores, burgu drejtohej nga një këshill vrojtues që përbëhej nga prefekti, prokurori, komandanti i xhandarmërisë dhe drejtori i burgut. Ky këshill kishte për detyrë, që në çdo 15 ditë të inspektonte burgun, punonjësit, ndërtesën , higjenën, ushqimin dhe të raportonte në Ministrinë e Punëve të Brendshme. Kjo formë drejtimi dhe kontrolli

17 AQSH Fondi 155 Viti 1932 Dosja 676. Shkresa i drejtohet Ministrisë së Drejtësisë."Këtu ngjitur kemi nderin t'ju paraqesim kopjen e vendimit të Këshillit vrojtues të burgut Shkodër të datës 19.05.1932, i formuar në bazë të artikullit 9 të ligjit mbi aplikimin e Kodit penal, për lirimin kondicional të burgosurit Kolë Ashiku. Vendim : "Këshilli vrojtues i burgut i formuar prej prefektit z.Siri Leskoviku, prokurorit Andrea Nathanailit dhe drejtorit të burgut z.Shyqyri Kopliku, sot më datë 19.05.1932 u mblodh për të biseduar mbi lutjen e të dënuarit Kolë Ashiku, i cili lutet që në bazë të nenit 15 të Kodit penal , të mbetunën e dënimit ta vuajë në punë private ose publike nën vrojtimin e administracionit publik. Pikë së pari u shqyrtuan aktet përkatëse dhe u pa se i sipërpërmenduri për një vrasje është dënuar me vdekje. Ky vendim eshtë kthyer në të përjetshëm nga Këshilli i naltë. Në bazë të ligjit të faljes më 1928 është kthyer në 15 vjet burgim i rëndë. U pa se është rreshtuar më 01.03.1920 dhe ka vuajtur më tepër se 1/2 e dënimit prej 15 vjetësh. U pa edhe anëshkrimi i drejtorit që vërteton sjelljen e mirë të dënuarit. Këshilli vrojtues duke parë se ekzistojnë kushtet e parashikuar nga neni 15 i Kodit penal dhe tu marrë parasysh se i dënuari ka vuajtur 12 vjet burg dhe ka fituar një zanat në burg,vendosi në mbështetje të nenit 9 të ligjit për aplikimin e kodit penal ti propozojë Ministrisë së Punëve të Brendshëme vendosjen e te dënuarit në një stabiliment jashtë Shkodrës ku është bërë krimi".

18 Kodi Penal i shtetit shqiptar .Viti 1928 neni 19. 19 AQSH Fletore Zyrtare nr 57 datë 27 shtator 1933.


13

minimizonte abuzimin dhe shkeljet ligjore. Në disa nene të veçanta të kësaj rregulloreje, ishin parashikuar veprimet për ekzekutimin e dënimeve me vdekje. Deri në daljen e rregullores së re, ekzekutimi i të dënuarve me vdekje, sipas urdhërit 285 datë 9 prill 1932 të Mbretit bëhej në oborrin e burgut me armë ose varje në litar, sipas vendimit të gjykatës. Më 08.02.1934 Mbreti Zog e anullon urdhërin e mësipërm dhe urdhërohet ekzekutimi i dënimeve me vdekje në vende të posaqme, jashtë qytetit. Ekzekutime të tilla kryheshin zakonisht ditën e ejte si ditë tregu. "Të ejten si ditë tregu ekzekutohen të dënuarit me vdekje. ….për ne ajo është si dita e kjametit. Sa zemra të dënuarish dridhen prej tmerrit kur avitet nata që gdhin në të ejten",20 -shkruante në ditarin e tij ish i dënuari politik Haki Stermilli.

Dispozitat ligjore penale të krijuara në kohën e republikës dhe të Monarkisë shqiptare mbetën në fuqi edhe gjatë periudhës së pushtimit fashist, me disa ndryshime të vogla në përshtatje të kushteve të reja. Për drejtimin e sistemit të burgjeve më 17.12.1942 krijohet Drejtoria Qendrore Penitenciare. U krijua kartoteka ku do të mbaheshin të gjithë fashikujt e të dënuarve. Më 27.12.1942 doli dekreti i Mëkëmbësisë së Përgjithshme që bën një modifikim të rregullores së vitit 1933 për trajtimin e të dënuarve. Kompetencat e këshillit vrojtues do të pakësoheshin. Ruajtja e të dënuarve do të bëhej nga repartet e milicisë.

Në harkun kohor 1912-1944 janë bërë disa amnisti, të cilat lidhen me ngjarje të rëndësishme dhe ndryshime të situatës politike. Me propozim të Ministrisë së Drejtësisë, Këshilli i Naltë me 01.11.1921 aprovoi amnisti për të gjitha krimet e kryera gjatë pushtimit turk dhe grek. Kjo amnisti motivohej nga fakti, se ishte prishur dokumentacioni i procedimit penal gjatë luftës dhe drejtësia e kishte të vështirë të siguronte provat e nevojshme. Amnistia e dytë e madhe u bë me rastin e shpalljes së Republikës shqiptare, e cila falte të gjitha krimet ordinere dhe krimet për çështje nderi që ishin kryer deri më 21.01.1925. Më 19.09.1928 u bë një amnisti tjetër e madhe me rastin e shpalljes së Monarkisë. Me vendosjen në vend të trupave të pushtimit më 1939 dhe në shtator 1943 përfituan lirinë një pjesë e të dënuarve ordinerë dhe politikë, në sajë të amnistive politike që u dhanë nga pushtuesit. Nuk jemi në gjendje të japim të dhëna të sakta në lidhje me numrin e personave që kanë fituar lirinë në saj të faljeve apo amnistive, për mungesë të dhënash si dhe për faktin se amnistitë dhe faljet ishin praktika të zakonshme që përsëriteshin vazhdimisht. Këtë e nënvizon dhe studiuesi i historisë së Shqipërisë B.Fischer "Ashtu si në të kaluarën, të paktë ishin ata të dënuar që dënoheshin me 101 vjet burgim dhe që bënin më shumë se disa vjet burg" 21

Gjatë luftës çlirimtare antifashiste, krahas dispozitave ligjore penale të strukturave shtetërore dhe të pushtuesve kemi disa akte që janë nxjerrë nga strukturat e lëvizjes antifashiste. Rezoluta e Konferencës së Pezës në detyrat e këshillave çlirimtare përfshinte edhe luftën kundër kriminalitetit dhe mbajtjen e qetësisë në zonat e çliruara. Në Rregulloren e Këshillave Nacionalçlirimtare të vitit 1943,22 në vendime të ndryshme dhe urdhëra të Shtabit të Përgjithshëm janë parashikuar dënime të ashpëra për prishje të rendit dhe thyerje të rregullave të luftës. Dënimet që janë dhënë nga strukturat e lëvizjes antifashiste kanë qenë të rrepta dhe kryesisht dënime me vdekje. 23

20 Stërmilli, H. vep e cit. fq 73

23 Bernard Fischer, Përpjekjet e Mbretit ZOG për Stabilitet në Shqipëri. Copyright 1984 Përkthim. Çabej Tiranë. Fq.152. 22 Bernd Fischer, Shqiperia 1943-1945, Nje veshtrim perms dokumentave perendimore.Botim i AIIS,2012, fq.40 23 Në zonën e Reçit të Dibrës, më 04 gusht 1944, komanda e Brigadës IV partizane vendos ekzekutimin e një partizani në moshë të re sepse i kishte dhënë një fshatari tre fishekë në këmbim me disa kokërr mollë. Përfaqësuesi i Këshillit çlirimtarë të zonës, Ymer Shehu dhe partizani Xhelal Ndreu proteston për këtë masakër


14

Brenda kufijve të sotëm të Shqipërisë nuk u trashëgua ndonjë burg tipik nga ana arkitekturale, me parametra të lartë sigurie me mure rrethuese, me tarraca betonarmeje me shumë qeli etj. Shqipëria u fut në shekullin e XX me një gjendje mjaft të rëndë ekonomike, ku mungonin rrugët, ndërtesat qendrat shëndetësore, po kështu edhe institucionet e vuajtjes së dënimit. Mundësitë financiare të shtetit për investime në këtë kohë ishin të pakta, prandaj të burgosurit në pjesën më të madhe janë mbajtur në shtëpi private pa kushte të përshtatëshme.

Duke marrë parasysh gjendjen e vështirë të sistemit të burgjeve, Kolonel Stirling më 1924 propozon ngritjen e dy burgjeve të përgjithshëm, ku të vendosen nga 450 të burgosur të dënimeve të gjata dhe një personel i mjaftueshëm për sigurimin dhe trajtimin e të dënuarve. Kavaja dhe fortesa e Gjirokastrës, mendoheshin si vendet më të përshtatshme. Sipas ketij propozimi, projektet duhet të përmbanin ambjente për punë ku të dënuarit të mësojnë mjeshtëri të ndryshme, ambjente mësimi, dhe mjekimi.

Konstruksioni i burgjeve ka ndryshuar vazhdimisht në varësi të nivelit ekonomik e politik dhe të kushteve që duhet të përmbushin. Pavarësisht modeleve të ndryshme që paraqiten në këtë drejtim, tre janë kushtet kryesore që duhet të plotësojë konstruksioni i burgjeve: Sigurimin e të dënuarve, higjenën dhe rehabilitimin e tyre. Për ndërtimin e burgut të Kavajës ishte hartuar një projekt austriak në vitin 1924. Ndërtimi i këtij burgu nuk u realizua, ndoshta u pa më i favorshëm ndërtimi i burgut të Tiranës më 1930.

Në qytetin e Tiranës kanë funksionuar dy burgje, një për të dënuarit politik dhe tjetri për të dënuarit e zakonshëm. Si burg politik deri në vitin 1930 ka shërbyer një shtëpi private në pronat e Toptanësve dhe më vonë në lagjen "Sulejman Pasha". Në dokumentat arkivore përmenden edhe banesa të tjera. Në një raport që Ministria e Drejtësisë i bën Ministrisë së Brendshme me 17.09.1921 mbi burgun e Tiranës midis të tjerave shkrueht: "… Në tri dhoma që ka burgu me shtërngim të madh, ishin 67 vetë.70 të burgosur flenin përjashtë në oborr e disa nën strehë. Në këtë mënyrë rrojtje i duket njeriut si me qenë dënuar me vdekje me mundim. …Kjo është despotizëm, një sjellje kundër jetës njerzore". 24

Në vitin 1926 nga të dhënat e Ministrisë së Brendshme llogariteshin rreth 500 persona të cilët kishin kryer vepra të rënda penale. Nga këta 128 ishin duke vuajtur dënimin në burgje dhe të tjerët ndodheshin në kërkim. Për mbajtjen e tyre Qeveria kishte planifikuar adaptimin e kalasë së Porto Palermos dhe të Gjirokastrës si më të sigurta për ruajtjen e të dënuarve. Rikonstruksioni dhe adaptimi i kalasë së Gjirokastrës u bë më 1928, ku u përfituan 50 dhoma të vogla në formë qelish që merrnin 3-4 veta secila, një sallë e madhe, një dhomë për spital, ambjente për drejtorinë, takimet me familjarët, gardianët etj. Burgu kishte disa qeli të sigurisë së lartë për elementë problematikë, siç emërtohen në projekt "dhomat për katilat". Kapaciteti i burgut ishte deri në 330 vetë, ndërkohë ku nga informacioni i drejtorit të burgut të datës 29.02.1932 mësojmë se në këtë burg ishin 224 të dënuar. Kushtet e jetesës në këtë burg ishin shumë të vështira. Për ta kuptuar më mirë këtë ferr po japim në fundshënimet pjesë nga raporti i Kryeinspektorit të Oborrit Mbretëror të datës 07.03.1932 që inspektonte Burgun e Gjirokastrës. 25

dhe komanda e shtyn vendimin e ekzekutimit deri sa u larguan nga zona, duke e vrarë partizanin Ferhat Iljaz Blinishi në afërsi të Lurës.(Shënimet janë të autorit dhe janë marrë nga intervista me dëshmitar okular të ngjarjes më 12.06.1999). 24 AQSH Fondi 152 Viti 1921 Dosja 371 25 AQSH Fondi 150 Viti 1932 Dosje 269 " …Nga kontrolli që j'u bë burgut të ri në Gjirokastër konstatuam se mënyra konstruktive e tij nuk pajtohet aspak me ekzistencën e njeriut. Qelite e vogla dhe të errëta, konstruksioni


15

Në qytetin e Shkodrës ndodhej një nga burgjet më të mëdhenj, i cili kishte funksionuar edhe gjatë sundimit turk. Nga të dhënat e vitit 1929 mësojmë se Burgu i Shkodrës kishte 7 dhoma me 151 të dënuar meshkuj, një dhomë për të dënuara femra një dhomë për punë, një për shkollë dhe një për spital. Nga një relacion i Prokurorisë së Shkodrës më 16.01.1935 bëhet e ditur se në këtë burg ndodheshin 338 të burgosur nga të cilët 146 të dënuar me vendim të formës së prerë, 182 të paraburgosur, 9 të burgosur për borxhe dhe një për politikë. Kapaciteti i burgut ishte për 270 të dënuar. Në çdo dhomë qëndronin 60-70 vetë. Në këtë gjendje ishte edhe burgu i Kukësit, në të cilin mbaheshin 77 të burgosur në 4 dhoma.

Në vitin 1930 u ndërtua Burgu i Tiranës, në rrugën e Shkodrës, sot rruga "Mine Peza". Kapaciteti i tij ishte deri në 300 të dënuar, por kjo shifër duhet të konsiderohet relative, duke parë standartet e jetesës dhe kushtet higjeno-sanitare. Ish i burgosuri politik Haki Stërmilli i cili vuante dënimin në këtë burg e përshkruan në këtë mënyrë "…nuk është i përshtatshëm për burg pasi nuk është ndërtuar sipas dispozitave ligjore, këtu rrinë fajtorët politik bashkë me ata ordiner, vrasësi me hajdutin, debitori me falsifikatorin, plaku me të riun etj. Për këtë shkak, burgu është bërë si një farë shkolle ku mësohet kriminaliteti e jo një institucion ku shtypet e zhduket ky ves i ligë". 26

Në vitin 1939 përfundon ndërtimi i Burgut të Burrelit, i cili kishte një kapacitet prej 150 të burgosur. Burgu ishte ndërtuar në periferi të qytetit dhe zinte një sipërfaqe prej 1.3 hektarë. Në konstruksion ishin parashikuar pak a shumë të gjithë kërkesat që duhet të përmbushen në lidhje me sigurine dhe trajtimin e të dënuarve.

Për kurimin e të dënuarve të sëmurë u ngrit një spital në Tiranë, i cili do të shërbente edhe për observimin e të dënuarve që dërgoheshin nga gjykata. Në Voskopojë dhe në Porto Palermo ndodheshin dy qendra kurative për të dënuarit e sëmurë.

Për një ide më të qartë për numrin e të burgosurve dhe institucionet e vuajtjes së dënimit në vitin 1936 shiko tabelën 1

Burgjet e Prefekturave Të burgosur

Gjithsej

Burgjet e Nënprefekturave

Të burgosur gjithsej

1 Tiranë 306 1 Ballsh 13

2 Berat 198 2 Lushnjë 7

3 Vlorë 134 3 Fier 23

4 Kukës 73 4 Himarë 2

5 Peshkopi 2 5 Bilisht 4

i bërë prej çimentoje plot lagështirë e pa ajër ndër të gjitha lokalet, mungesa e dritës së diellit nga shkaku i mungesës së dritareve të pakta e të vogla, paraqesin këto një varrezë për së gjalli për ata që qëndrojnë brenda. ….."

26 Stermilli, Haki, vep e cit fq 269


16

6 Durrës 161 6 Pogradec 14

7 Gjirokastër 280 7 Kolonjë 4

8 Shkodër 287 8 Leskovik -

9 Elbasan 156 9 Zerqan -

10 Korçë 157 10 Kavajë 7

11 Krujë 1

12 Libohovë 9

13 Tepelenë 10

14 Përmet 9

15 Delvinë 2

16 Konispol -

17 Sarandë -

18 Dukagjin 4

19 Mirditë 7

20 Pukë 2

21 Lezhë 3

22 Burrel -

Tab 1. Numëri i të burgosurve në Shqipëri më 23.09.1936 Rehabilitimi i personave të dënuar me heqje lirie është konsideruar si mision kryesor i

burgimit nga penalogjia moderne, krahas parandalimit të kriminalitetit dhe garantimit të sigurimit publik. Një nga avokatët më të mëdhenj të kësaj teorie psikologu amerikan dr. Karl A. Menninger pyetjes "A besoj unë se ka një tra jtim efektiv për shkelësit e ligjit dhe a mund të ndryshohen ata? I përgjigjet : Më se i sigurtë dhe përfundimisht unë besoj" . 27 Shkrimtari i madh francez Viktor Hygo duke e shprehur në mënyrë figurative këtë ide shkruan: "Koka e njeriut të thjeshtë eshtë një tokë e bekuar, lërojeni, ujiteni, mbilleni zgjojeni dhe pasi ta keni 27 Karl Menninger, The crime of Punishment (Neë York) The Viking Press , 1968, Fq 261


17

ndriçuar me dritën e dijes dhe të mirësisë, përdoreni për të mirën e shoqërisë, atëhere s'keni nevojë ta prisni".

Në dispozitat ligjore për ekzekutimin e dënimeve të periudhës që po shqyrtojmë ishin parashikuar forma të punës riedukuese dhe riintegruese me të dënuarit. Në të gjitha raportet dhe rekomandimet e specialistëve të huaj dhe shqiptarë në lidhje me sistemin e burgjeve gjatë kësaj periudhe ndeshet koncepti i rehabilitimit të të dënuarve nëpërmjet arsimimit, punësimit dhe trajtimit shëndetësor.

Përpjekjet për arsimimin e të dënuarve janë të dukshme kryesisht pas viteve 20, kur fillon ngritja e institucioneve të shtetit modern shqiptar. Nga të dhënat që disponojmë, shikojmë se format kryesore të edukimit ishin kurset kundër analfabetizmit dhe leksionet e bisedat oratorike mbi moralin dhe me karakter patriotik.

Më 14.12.1921, Prefektura e Korçës i drejtohet Ministrisë së Punëve të Brendëshme me një raport ku midis të tjerash thuhet: "Kemi vendosë një mësues me paksue dëmet e burgjeve, që siç janë sot mund të quhen universitete krimi." 28 Në raport jepen mendime që të burgosurit të punojnë sipas profesioneve të tyre dhe të mësojnë mjeshtëri të reja, duke u mbështetur në praktikën e vendeve të përparuara.

Në vitin 1927 Ministria e Brendëshme nxjerr një qarkore ku u drejtohet të gjithë burgjeve për organizimin e mësimit të shkrimit, gjuhës dhe leximit nga tre deri në katër orë në ditë nga nëpunësit e burgut për "me i vu shteg disokupacionit të të burgosurve dhe që të përmirsohet disi morali dhe shpirti i egërsuar i tyre. …" 29

Për arsimimin e të dënuarve ishte angazhuar edhe Ministria e Arsimit. Për të plotësuar këtë nevojë të tyre në dy qarkore te datës 29.07.1927, njoftohen të gjitha prefekturat dhe nënprefekturat se Ministria në fjalë ka marrë vendim për t'u dhënë mësim të burgosurve dhe për këtë orienton që në çdo burg të caktohen një ose dy mësues. Këta, - thuhet në qarkoret e mësipërme, - jo vetëm që kanë për të luftuar analfabetizmin, por me konferencat dhe predikimet e tyre do të mundohen të fusin ndjenjat njerëzore dhe kombëtare në zemrat e tyre, në mënyrë që kur këta të lirohen, të bëhen elementë të vlefshëm të shoqërisë njerëzore e kombëtare." 30. Të dhënat arkivore na bëjnë të ditur emrat e disa mësuesve të emëruar në burgun e Beratit, të Tiranës etj., të cilët u jepnin mësim të burgosurve.

Arsimimi i të dënuarve ishte parashikuar edhe në rregulloren e burgjeve të vitit 1933. Në nenin 50 parashikohej që të gjithë të burgosurit deri në 40 vjeç detyrohen të marrin mësim sipas programit. Në nene të tjera të kësaj dispozite parashikohej mënyra e organizimit të mësimit, orari, detyrimet e drejtorit dhe nëpunësve të burgut, etj. Rregullorja e mësipërme detyronte Ministrinë e Arsimit për ndjekjen programimin dhe sigurimin e teksteve për kurset e të dënuarve.

Në kuadrin e punës për riedukimin e të dënuarve ishin parashikuar edhe veprimtaritë fetare. Sipas programimit të institucioneve të vuajtjes së dënimit të aprovuar nga këshilli vrojtues organizoheshin lutje dhe falje me të dënuarit sipas besimeve. Liria e besimit ishte e parashikuar ne Statutin themelor të shtetit si dhe në dispozita të tjera ligjore.Në nenin 80 të

28 AQSH Fondi 152 Viti 1921 Dosja 379 29 AQSH Fondi 152 Viti 1927 Dosja 837 30 AQSH Fondi 152 Viti 1927 Dosja 838


18

rregullores së burgjeve thuhej se të gjithë të burgosurit janë të lirë të kryejnë në burg detyrimet fetare të tyre.

Në trajtimin që i kemi bërë deri tani temës që po shqyrtojmë, kemi folur edhe për dispozitat ligjore mbi punësimin e të dënuarve. Ligji për përdorimin e të burgosurve në punë i Këshillit të Naltë i aprovuar më 31.01.1923, është ndër dispozitat e para ligjore të shtetit gjatë kësaj periudhe. Ky fakt tregon për rëndësinë dhe vlerësimin që i bënte shteti punësimit të dënuarve. Ky interesim lidhet me dy arsye : Së pari, vendi ishte pothuajse i shkatërruar dhe duhej ndërtuar, së dyti, puna është konsideruar si një mënyrë e rëndësishme për riformimin e personalitetit dhe të zhvillimit fizik. Punët kryesore ku janë aktivizuar të dënuarit pas viteve 1920 kanë qenë në rregullimin e rrugëve të qyteteve, parqeve, lulishteve, ambienteve çlodhëse etj. Kjo evidentohet nga korrespondencat e prefekturave të vendit me organet qendrore të pushtetit. Në disa burgje të tjera si në Gjirokastër, Shkodër etj., të burgosurit punonin edhe në ambjentet e burgut punë artizanati, prodhime të mjeteve prej kashte, mobilje druri, riparime këpucësh etj.. Në rregulloren e burgjeve parashikohej organizimi i punës me të dënuarit dhe mësimi i profesioneve nga të dënuar që i zotëronin ato ose specialistë të jashtëm.

Punësimi i të dënuarve nga shteti ishte realizuar pjesërisht, për mungesë fondesh, paisjesh dhe specialistësh. Ministria e Brendëshme, duke parë këtë situatë, më 1936 ju drejtohet të gjithë prefekturave dhe dhomave të tregëtisë me një qarkore që nxiste pronarët të zgjeronin aktivitetin e tyre duke ngritur degë të aktivitetit të tyre në burg. Në qarkoren e mësipërme rekomandohej që të aftësoheshin të dënuarit në mjeshtëri të ndryshme nga specialistë dhe pastaj të shfrytëzohej puna e tyre. Qarkorja parashikon në detaje çdo aspekt të organizimit të punës në burg, marrëdhëniet me pronarin, detyrimet e palëve, pagesat ndaj të dënuarve etj. Nuk jemi në gjendje të flasim për shkallën e angazhimit të të dënuarve në punë për mungesë të dhënash. Por duke patur parasysh edhe kuadrin historik në të cilin u zhvilluan ngjarjet më vonë, konkludojmë se punësimi i të dënuarve mbeti në nivele të ulëta.

Kushtet e papërshtatshme të ambjenteve ku mbaheshin të burgosurit gjatë kësaj periudhe, mungesa e medikamenteve, kushteve higjenosanitare dhe ushqimi i pamjaftueshëm, ishin shkak për vuajtje të tjera ndaj të burgosurve, përveç mungesës së lirisë. Një raport i mjekut të bashkisë i datës 8 mars 1922 e tregon konkretisht gjendjen shëndetësore dhe kushtet higjenike të të dënuarve. "Nga vizita e Burgut, -thuhet në raport,- u konstatua se burgu kishte 54 të burgosur në tre dhoma. Dhoma e parë ka 21 të dënuar dhe nuk e sheh dielli, dy të tjerat kanë 16 dhe 17 veta. …Nga qëndrimi pa punë të dënuarit i ka kapur melankolia, mungojnë ushqimet dhe veshmbathja". 31. Mjeku rekomandon që të burgosurit të merren me punë, t’u jepet sapun, të bëhet dezinfektimi i ambjenteve të banimit dhe të lahen njëherë në javë. Në këtë gjendje ishin kushtet në burgjet e tjera si Gjirokastër, ku të burgosurit ishin vendosur në ambjentet e kalasë, në Shkodër, Durrës etj. Raporte dhe iformacione të shumta të mjekëve e pasqyrojnë situatën shëndetsore. Shumë të dënuar ishin prekur nga sëmundje të rënda dhe të pashërueshme për stadin e zhvillimit në të cilin ndodhej mjeksia në vend. Sëmundjet më të përhapura ishin ato tuberkulare. Për kurimin e të dënuarve me sëmundje të tilla me urdhër të Mbretit më 1936 krijohet një komision i drejtuar nga Kryeinspektori i Oborrit Mbretëror dhe me dy mjek patollog për të ekzaminuar të gjithë të burgosurit e sëmurë. Komisioni do të propozonte lëvizjen e menjëhershme të dënuarve të sëmurë në qendrat kurative si Vaskopoja, Ardenica apo Porto Palermo, të cilat ishin marrë për këtë qëllim. Nga një raport mbi gjendjen shëndetsore në disa burgje të Shqipërisë më 1937 rezultonte se në Burgun e Tiranës ishin 17

31 AQSH Fondi 155 Viti 1922 Dosje 96


19

të burgosur TBC, në Burgun e Shkodrës 9, në Durrës, 5, në Elbasan 19, në Berat 12, në Korçë 5, në Gjirokastër 6, në Peshkopi 2, në Kukës 2.

Për mjekime të thjeshta, pranë çdo burgu funksiononte një dhomë infermierie dhe vizitat bëheshin nga mjeku i qytetit i cili ishte i ngarkuar për të vizituar të burgosurit dhe kontrolluar higjenën dy herë në javë. Për sëmundje kronike dhe specifike funksiononte një spital vetëm për të dënuarit i ndërtuar pas vitit 1930. Siç njoftohemi nga mjeku i këtij spitali në viti 1935 janë kuruar dhe mjekuar 286 të burgosur, nga të cilët 18 për dizanteri, 10 për malarje, 3 sifilizi, 15 TBC, 240 të ndryshme. Gjatë këtij viti kanë vdekur 49 të burgosur TBC. Kur gjendja e të sëmurëve nëpër burgje dukej e pa kthyeshme, pas vërtetimit të gjendjes nga ekspertët, Mbreti dekretonte lirimin e të dënuarit. Në një qarkore të Ministrisë së Punëve të Brendëshme datë 7 Shkurt 1936 njoftohen të gjithë prefekturat e vendit që nëse gjendja shëndetësore e të burgosurit është e rëndë, këshillat vrojtuese të kërkojnë menjëherë komisionin mjekësor për të parë gjendjen e të burgosurit, me qëllim që "asnjë i burgosur të mos vdesë në burg". 32 Të dhënat arkivore, na japin informacion për lirimin e shumë të dënuarve, me dekret mbretëror për arsye shëndetsore. Gjendja shëndetsore e të dënuarve u rëndua akoma më shumë gjatë Luftës së Dytë Botërore, për shkak të mbipoullimit të burgjeve. Raporti i Kolonelit Edmond Dr. Leppo më 30.11.1942 na jep një panoramë të plotë të situatës që ishte krijuar pas pushtimit. 33

Ushqimi i të burgosurve në bazë të dispozitave ligjore të kohës, financohej nga shteti, nëse ishte provuar niveli ekonomik i vobekësisë për familjen e të burgosurit. Ndërsa të burgosurit që kishin një nivel ekonomik brenda standarteve të pranueshme të kohës, e financonin vetë ushqimin dhe shpenzime të tjera .

Mënyra e trajtimit të të dënuarve ka ndryshuar sipas shkallës së zhvillimit dhe emancipimit të shoqërisë njerëzore. Teorikisht është mbrojtur ideja e burgjeve si vend izolimi dhe jo ndëshkimi, por në imagjinatën dhe kujtesën e njerëzve të thjeshtë, burgu është sinonim i dhunës dhe shtypjes. Ky përfytyrim nuk është vetëm rezultat i efekteve psikologjike që shkakton dhuna, por edhe i jehonës që kanë lënë masakrat, vrasjet dhe burgimet veçanërisht në shekullin e XX, i cilësuar si shekulli më i përgjakshëm në histori. Vendi ynë nuk ka ndonjë dallim nga vende e tjera, në periudhën midis dy luftërave për sa i përket shkallës së respektimit të drejtave themelore të njeriut në përgjithësi dhe të trajtimit ligjor të personave të burgosur në veçanti. Nga shqyrtimi i dokumentacionit të asaj periudhe, mund të përgjigjemi se a ka patur torturë dhe dhunë në burgjet shqiptare në periudhën që po shqyrtojmë? Cili ishte qëndrimi zyrtar për këtë problem? Si zgjidheshin ankesat dhe kërkesat e të dënuarve ? Megjithëse dokumentat e shqyrtuara në lidhje me çështjet e mësipërme, janë zyrtare, përveç disa letrave të të dënuarve të kohës, duhet pranuar se mund të ketë subjektivizëm në nxjerrjen e përfundimeve. Kjo ka një arsye se organet e ekzekutimit të ligjit, përpiqen që ta mbulojnë shkeljen e bërë duke mos e dokumentuar. (Kjo dukuri është metodë pune e organeve përkatëse në sistemet totalitare). Shkeljet ligjore dhe abuzimet me pushtetin vërehen më tepër në fazën e arrestimeve dhe të ndalimeve të personave të dyshuar për vepra penale. Shkak për

32 AQSH Fondi 250 Viti 1936 Dosje 42

33 AQSH Fondi 155 Viti 1942 Dosja 1242 "Pjesa më e madhe e të burgosurve, - thuhet në raport, - janë ndry ndër dhoma të mëdhaja që përmbajnë 100 vetë çdo njëra.Nga ana inkonvenjente përzierja është e dëmshme si në pikëpamje shoqërore dhe higjenike.Penxheret janë të zvogëluara tepër tu ndalue kështu qarkullimin e ajrit, ëc-të nuk funksionojnë mirë, uji shpesh mungon krejt.Mungojnë dyshekët, shtretër, ambulancat, çdo mjet medicinal.Ushqimi përbëhet vetëm prej një kg bukë në ditë".


20

këtë ishin jo vetëm personat që merreshin me ekzekutimin e vendimeve, por edhe ligjet në vetvete kishin mjaft të meta dhe hapësira që të çonin në shkeljen e të drejtave të qytetarëve. Me një urdhëresë të Ministrisë së Brendshme, më 1920, parashikohej që për krime që s'mund të provohen nga ana e drejtësisë, në bazë të një protokolli që do të paraqitet nga ana e këshillit administrativ, prefekti, nënprefekti, duke biseduar me prokurorinë, gjykatën dhe komandantin e xhandarmërisë së vendit, mund të bëhet internimi i personit të dyshimtë, por jo më shumë se gjashtë muaj. Sipas ligjit në veprim burgosja e shtetasve mund të bëhej me një vendim gjygji, ose me urdhër të titullarit të prefekturës për çështje administrative deri në 24 orë dhe për çështje politike deri në 15 ditë. Në shumë raste arrestimet kryheshin në kundërshtim me dispozitat e mësipërme nga autoritete të pa autorizuar. Në lidhje me këtë çështje Ministri i Punëve të Brendëshme A.Zogu më 14.10.1922 me një qarkore tërheq vëmendjen që të bëhen kontrolle nëpër burgje dhe mos të lejohen arrestime të padrejta për asnjë rast. "Mbas ankimeve që janë duke na u bërë, marrim vesh se shumë njerëz po burgosen prej njërit e prej tjetërit, pa akte të rregullta e pa pasur dieni prefektura e nënprefektura. Këto veprime mbasi janë të ndaluara rreptësisht nga ligji, jeni të lutur me bë shpesh kontrolle nëpër burgje dhe të mos u jepet shkak vuajtjeve të padrejta të askujt". 34 Probleme të tilla ishin ngritur edhe nga specialistët e huaj të cilët ndodheshin në Shqipëri për të dhënë asistencë në organizimin e institucioneve. Nga inspektimi i burgjeve në zonën e veriut, Major Richey i cili punonte për organizimin e xhandarmërisë në atë zonë kishte konstatuar të burgosur që mbaheshin në burg me urdhër të komandantit të xhandarmërisë së zonës, ndonëse organet e drejtësisë kishin vendosur lirimin e tyre. Konkretisht, përmendet një person që mbahej në burg për 11 javë pa vendim gjykate, por me urdhër arbitrar të komandantit të xhandarmërisë. Vërejtje të kësaj kategorie ishin bërë edhe nga specialistë të tjerë, si Kol Stirling, Major Loud etj.

Ministri i Drejtësisë M.Tutulani me një qarkore të datës 9.10.1923 u tërheq vëmendjen të gjitha gjykatave të vendit dhe urdhëron të veprohet kurdoherë me drejtësi . 35

Gjatë vuajtjes së dënimit të burgosurit në shumë raste përballeshin me shkellje të të drejtave të tyre si mohim të korrespondencës, ndalim ajrimi, të takimit me të afermit e tyre dhe përdorim dhune. Veprime të tilla kryheshin subjektivisht dhe të pa mbështetura në dispozitat ligjore. Në rastet kur evidentoheshin shkelje të tilla organet kompetente ndërhynin me masa ndaj shkelësve të ligjit. Në një shkresë të saj Ministria e Punëve të Brendëshme në vitin 1924 tërheq vëmendjen e Prefekturës së Durrësit për një të dënuar që ndodhej në burgun e Kavajës, mbi të cilin po ushtrohej torturë. "Pra mbasi këto gjëra janë të ndaluara me ligje, - thuhet në shkresë, - të jepen urdhëra të shpejtë për ndalimin e këtyre veprimeve që janë kundër ligjit e njerëzisë". 36

Nga shfletimi i mjaft letrave të të burgosurve, që i janë dërguar oborrit Mbretëror dhe organeve të tjera të pushtetit qendror në vend, njihesh me shkelje dhe abuzime nga më të ndryshme të administratës së burgjeve dhe të institucioneve të tjera, në dëm të të burgosurve.

34 AQSH Fondi 152 Viti 1922 Dosje 303 35 AQSH Fondi 152 Viti 1923 Dosje 923 "Disa herë ndodh që nëpunësit e administratës t'u veprue kundër ligjës, burgosin, rrahin qytetarë. Në të tilla raste menjëherë të merren masat e duhura për lirimin e tyre dhe të veprohet ligjërisht kundër vepruesve. …Lypset të dihet se mëshira në detyrë sjell dëme morale dhe materjale dhe shkreton degën e gjygjësorit, e cila ka rëndësinë më të madhe në shtet".

36AQSH Fondi 435 Viti 1924 Dosje 35


21

"Kërkojmë inspektim, Jemi m'zor shumë nga shpërdorimet e nëpunësve të burgut. Prokurori ka mbi gjashtë muaj që nuk ka ardhë në këtë burg". 37

"…këtu në burgun e Tiranës veprohet si në shekullin e XV-XVI. …çdo njeri që burgoset ose lirohet detyrohet të paguajë 020 qindarka taksë me preteksin e pastrimit të burgut. …" 38

"Madhëri! Me respektin më të thellë marrim guxim me ju përshkruar Naltmadhnisë S'uaj mjerimet tiranike që na bëhen neve të burgosurve të bindur në ligjin e Naltmadhënisë S'uaj. 39 Citimet e mësipërme janë pjesë të shkëputura nga ankesat e të dënuarve në burgje të ndryshme për shkelje të të drejtave të tyre. Ankesat e ngritura nga të dënuarit shqyrtoheshin dhe verifikoheshin nga autoritete të larta të pushtetit të autorizuar nga Mbreti. Mekanizmi i shqyrtimit të ankesë kërkesave ishte i shpejtë dhe i përpiktë, larg zvarritjeve burokratike që ndeshen zakonisht. 40 Pra siç shikohet kishte një impenjim nga ana e autoriteteve shtetërore për një trajtim më njerëzor të të dënuarve dhe për frenimin e abuzimeve dhe të shkeljeve të të drejtave të tyre. Edhe vendet me demokraci më të zhvilluar s'mund të pretendojnë se kanë arritur majat në respektimin e të drejtave dhe lirive njerëzore. Për stadin e zhvillimit dhe të emancipimit, si dhe për kushtet që ishin krijuar pas mbarimit të Luftës së parë botërore, mund të themi se në vendin tonë ishte krijuar një klimë pozitive dhe e pranueshme. "Një nga pasojat e Luftës së Parë Botërore ishte forcimi i pushtetit, rr itja e aftësisë shkatërruese dhe e prirjes për shtypje nga shteti". 41

Në kushtet e një niveli të ulët të elementëve të sigurisë në burgje, të krizave dhe luftërave të përgjithshme si dhe të kushteve të vështira ekonomike, trazirat, revoltat dhe arratisjet nga burgjet ishin një fenomen i përsëritur. Historitë e burgjeve janë të mbushura me ngjarje nga më të ndryshmet. Është vështirë të gjendet ndonjë burg që mos të jetë përfshirë nga trazirat dhe revoltat e të burgosurve, të cilët lirinë e humbur kërkojnë ta fitojnë me çdo mënyrë, qoftë edhe barbarizëm. Duke i parë ngjarjet në kuadrin historik kur kanë ndodhur, vërehet se dendësia dhe ashpërsia e tyre kanë qenë gjithnjë të lidhur me situatën jashtë mureve të burgut. Në momentet kur jeta jashtë ka qenë e mbushur me konflikte dhe e paqëndrueshme edhe situata në burgje ka qenë jo e qetë. Periudha deri më 1925 ka qenë e mbushur me ngjarje të shumta si arratisje, revolta, hapje të burgjeve etj. Dihet se kjo ka qenë periudha kur ka sunduar më shumë anarkia se ligji, situata ka qenë e trazuar dhe vendi ka qenë i përfshirë në Luftën e Parë Botërore dhe në një luftë të ashpër për pushtet midis grupimeve të ndryshme politike brenda vendit. Gjatë viteve 1926-1939 kur situata politike ka qenë më e stabilizuar dhe kanë funksionuar institucionet e shtetit, edhe rendi e disiplina në burgje kanë qenë më mirë. Periudha 1939-1944 karakterizohet nga një paqëndrueshmëri e situatës në burgje, për shkak të zhvillimeve jashtë mureve të burgut.

37AQSH Fondi 155 Viti 1928 Dosje 402 38 Po aty, dosja 402 39 AQSH Fondi 250 Viti 1933 Dosja 287 40 Po aty, dosja 287 Në këtë dosje jepet konkluzioni i inspektorit të oborrit Mbretëror,në të cilin thuhet: "Ndodhja e këtij drejtori si administrator i burgut dhe sjellja abuzuese dhe brutale e tij ka shkaktuar një anormalitet të madh ndër të gjithë të burgosurit. …Prandaj e shohim të arsyeshme largimin e tij nga detyra dhe zëvendësimin me një person të vlefshëm e kopetent. …Do të ishte nevoja të pastroheshin edhe gardjanët brutalë tu i zëvendësuar me të tjerë që dinë me mbajt qetësinë e brendëshme,të burgut, t'u mos i dëshpërue të burgosurit në atë mënyrë sa me tentue me bë kryengritje". 41 Pol Xhonson , Kohët Moderne. Bota nga vitet 1920 deri më 1990 .Vëllimi I. Përkthyer nga Vjollca Shtylla. Copyright 1983 fq 20


22

Krahas situatës politike, disiplina në burgje varet edhe nga kushtet e strehimit, konstruksioni i banesave, personeli, paisjet etj. Fakti që asnjë nga burgjet e vendit tonë nuk ishte i sigurtë nga ana konstruktive i favorizonte ngjarjet dhe i shtonte mundësitë e arratisjeve. Në një raport të Kompanisë 26 me datën 04.01.1921, njoftohet se në burgun e Tiranës të burgosurit kanë prishur muret dhe kanë tentuar të ikin. Nga sqarimet e mëtejshme rezulton se muret e burgut ishin prej qerpiçi. Në një raport të Prokurorisë së Gjirokastrës më 6.11.1923 drejtuar Ministrisë së Drejtësisë thuhet: "Kemi nderin t'ju bëjmë të ditur se godina që përdoret për burg është një shtëpi private dhe nuk i ka ato cilësi që lypset të ketë një burg ku janë burgos kriminelë të fortë e të shquar . …Këto ditë u zbulua një tjetër komplot për arratisjen e kriminelëve". 42 Arratisjet ishin bërë të zakonshme gjatë transferimeve nga një burg në tjetrin. Kjo vinte sepse të burgosurit shoqëroheshin në këmbë edhe pse mund të ishte një rrugë e gjatë. Xhandarët që i shoqëronin, të raskapitur nga lodhja prej udhëtimit të gjatë, ndodhte që e humbnin vëmendjen dhe i burgosuri i pa prangosur shfrytëzonte rastin dhe arratisej. 43 Arratisje kishin ndodhur edhe në ditët e tregut. Gjatë kohës që të burgosurit shoqëroheshin për të blerë sendet e tyre personale, duke shfrytëzar grumbullin e njerëzve ishin arratisur. Kryerja e kontrollit gjatë takimeve me familjarët apo vizitorët nuk ishte i përpiktë, gjë që kishte sjellë futjen e mjeteve të forta në duar të të burgosurve. Për këtë tërhiqej vëmendja nga Ministria e Brendshme në një raport të datës 18.02.1922. "Po lihen shumë persona të takohen me të burgosur (10- 15 vetë) dhe nuk kontrollohen sendet e ndaluara, duke rrezikuar arratisjen e të burgosurve". 44 Nga analizat e të gjitha rasteve të arratisjeve apo ngjarjeve të tjera të ndodhura nëpër burgje, konstatohet bashkëpunimi me personelin e shërbimit që përveç se ishte i pamjaftueshëm në numër ndodhte që të ishte dhe i korruptuar. Kështu në një arratisje nga burgu i Tiranës më 17.04.1920 ku ishin arratisur 8 të burgosur, ngjarja kishte ndodhur në bashkëpunim me gardianin i cili u kishte dhënë të burgosurve mjete të forta për të prishur murin, pasi kishte edhe djalin e tij të burgosur. Në arratisjen e madhe nga spitali i burgut më 29.07.1943 ku u arratisën 13 të burgosur dhe 12 xhandarë, arratisja ndodhi duke përdorur një qerre, e cila me ndërmjetsinë e personelit të shërbimit ishte futur në oborrin e burgut". 45 Dhënia e një informacioni të plotë në linjë kronologjike për të gjitha ngjarjet që kanë ndodhur në burgjet e Shqipërisë gjatë periudhës që po shqyrtojmë do të ishte e pamundur për mungesë dokumentacioni.

Në njoftimin e Drejtorit të Përgjithshëm të Drejtësisë Avni Dabulla më 1shkurt 1918 si dhe të komandës austriake, bëhet e ditur se me tërheqjen e trupave franceze dhe austriake në përgjithësi të gjitha burgjet civile ishin shkatërruar dhe të burgosurit ishin arratisur. Në document përmendet burgu Berat dhe Shkodër. Në vitin 1922 nga burgu i Elbasanit ishin arratisur 13 vetë dhe për këtë drejtori dhe kapterri i burgut ishin dënuar me dy muaj heqje lirie. Në një telegram të datës 11.01.1922 njoftohet për një arratisje në burgun e Beratit, ku një person është vrarë dhe 4 janë plagosur. Si rezultat i trazirave të mëdha që ndodhën gjatë vitit 1924, kujtojmë këtu kryengritjen e Qershorit dhe rivendosjen e Legalitetit, ndodhi një destabilizim total i vendit që u pasqyrua edhe në burgje. Shumë të burgosur ishin arratisë dhe

42AQSH Fondi 155 Viti 1924 Dosja III 43AQSH Fondi 155 Viti 1927 Dosja 369. Në një qarkore të Prokurorisë për këtë problem thuhej : "Kriminelët si të pandehur edhe të dënuar gjatë përcjelljes nga një burg në tjetërin, ndodh që të arratisen.Kjo vjen nga moskujdesi i xhandarmërisë, t'u i shoqëruar vetëm me një xhandar ,e në fund edhe ai ja dorzon një rojtari të katundit për ta çuar në postën tjetër,gjë që nuk i takon aspak. …Kështu u arratis një i burgosur i dënuar 8 vjet t’u u përcjellë nga Dibra për në Korçë, në postën e Klosit ku ka qenë i shoqëruar vetëm nga një roje katundi dhe ka qenë i palidhur". 44AQSH Fondi 155 Viti 1922 Dosja 96 45AQSH Fondi 379 Viti 1943 Dosja 46


23

mjaft të tjerë që kishin kryer krime ndodheshin të fshehur. Për rivendosjen e rendit dhe të qetësisë, Qeveria e Nolit më 1.07.1924, nxori një dekret ligj për vrasjen e kriminelëve të gjykuar dhe të pandehur që janë të arratisur dhe internimin e familjeve të tyre. 46

Megjithë ashpërsinë e këtyre dispozitave, vendi nuk doli nga kaosi dhe rendi mbeti i tronditur. Edhe me rivendosjen e Legalitetit vazhdoi nje tension dhe konfrontim i gjatë midis palëve, gjë që u shoqërua me qindra arrestime, dënime dhe pushkatime pa gjyq. Edhe pse pas vitit 1926 ishin krijuar strukturat e ruajtjes dhe të rivendosjes së rendit, kanë ndodhur disa lëvizje politike për rrëzimin e Mbretit Zog, si më 1926, 1932, 1935, 1937. Këto lëvizje kanë patur ndikim direkt në indisiplinimin e të burgosurve deri në revolta apo hapje të burgjeve, e tillë ka qenë lirimi i 300 të burgosurve në burgun e Gjirokastrës nga forcat e Et'hem Totës në vitin 1937. Ministria e Punëve të Brendshme, më 1932, duke porositur prefekturat dhe drejtoritë e burgjeve për forcimin e masave të sigurisë dhe të kontrollit në burgje, midis të tjerave nënvizonte : "Ndodhen të burgosur nëpër burgjet e Mbretnisë gjithfarë elementësh kriminelë të rrezikshëm, të dënuar me dënime të përjetshme apo me dënime të gjata, të cilët kuptohet e kanë mendjen vetëm si të arratisen". 47

Një numër të konsiderueshëm të të burgosurve në shtetet e sistemit diktatorjal e zënë të burgosurit politik, të cilët janë kundërshtarët e regjimit që sundon në një moment të caktuar.Në pjesën më të madhe të botës termi i burgosur politik është përdorur për persona të izoluar për shkelje që janë motivuar politike. Sipas konceptit të përpunuar nga Amnesty International, përdoret termi i burgosur i ndërgjegjes, për të gjithë ata persona të cilët janë burgosur për pikpamjet e tyre, por që nuk kanë përdorur dhunën. "Nuk mund të quhen të burgosur politik vrasësi i Presidentit Kened apo i Martin Luter".48 Gjatë zhvillimit historik të vendit tonë janë vërejtur shumë herë kthime apo ndërprerje të zhvillimit progresiv të shoqërisë për shkak të zëvendësimit të një sistemi qeverisës më të avancuar me një sistem më të prapambetur. E tillë ishte vendosja e sundimit komunist në vendin tonë dhe në shumë vende të tjera të botës.

Periudha pas krijmit të shtetit të pavarur shqiptar nxori në skenë shumë rryma politike, të cilat në programet e tyre për çështjen kombëtare dhe zhvillimin e brendshëm kishin qëndrime dhe interesa të ndryshme. Kjo solli konfrontime midis grupimeve dhe përndjekje dhe burgime të kundërshtarëve. Kështu krerët drejtues të kryengritjes fshatare të Shqipërisë së mesme u bënë objekt arrestimesh dhe burgosjesh nga forcat e Esat Toptanit. Gjatë Luftës së parë botërore u bënë qindra burgosje dhe internime nga forcat pushtuese për patriotë dhë luftëtarë të lirisë. Në një monografi të autorit Hafiz Ibrahim Dalliu të titulluar "Patriotizma e Tiranës" botim i vitit 1930 përmenden 152 persona të dënuar për "shqiptarizëm".

Në krye të obeliskut të martirëve, të pushkatuar dhe të burgosur politik në vendin tonë qëndrojnë të gjithë ata që luftuan për lirinë dhë pavarsinë e atdheut.

46AQSH Fondi 152 Viti 1924 Dosja 37 Dekreti kishte këtë përmbajtje: "Me propozim të Ministrisë së Drejtësisë dhe sipas Vendimit të Këshillit të Ministrave Dekretojmë: 1. Për me stabilizu qetësinë e shtetit ose të një province, autorizohet qeveria për me shpallë kudo, kurdoherë që të shihet e nevojshme, për vrasjen e të gjykuarve ose të pandehurve kriminelë të arratisur. 2. …Nëqoftëse vritet ndonjë prej të gjykuarve ose të pandehurve kriminelë, krimi i vrasësit falet.Vrasësi shpërblehet deri në 2000 franga ari. 3. Gjykata paqtuese vendos për internimin e familjeve të kriminelëve mbi bazën e kërkesës së prefektit ose n/prefektit. 4. Vendimi i internimit si dhe koha caktohen nga një komisjon i përbërë nga gjykatësi paqtues, komandanti i xhandarmërisë dhe prefekti. 5. Ky dekret ligj nuk ka fuqi për të pandehurit ose të gjykuarit politik".

47 AQSH Fondi 155 Viti 1932 Dosja 688 48 Karl Menninger, The crime of Punishment (Neë York) The Viking Press , 1968, fq 351


24

Këshilli i Naltë i dalë nga Kongresi i Lushnjës më 9 prill 1920 nxori ligjin për fajet politike. Ky ligj përcakton qartë figurat e krimit dhe sanksionet për çdo njërën prej tyre. Esenca e këtij ligji ishte vetëm mbrojtja e pavarsisë së Shqipërisë, e qetësisë dhe e stabilitetit të vendit të cilat kishin qenë problemet më shqetësuese për vendin. Në asnjë nga nenet e këtij ligji nuk përfshihet propoganda kunër qeverisë, organeve të larta të pushtetit apo partive politike. 49 Në fundshënimet po japim disa nene kryesore te kësaj dispozite. Në nenet e tjera parashikohen dënime për bashkëpunëtorët, për ata që fshehin krimin, për propogandën antikombëtare etj. Gjykimet do të bëheshin nga një gjykatë e posaçme e kryeqytetit nën kryesinë e një oficeri dhe me katër anëtarë, dy civilë dhe dy ushtarak. Prokurorët dhe hetuesit do të ishin jurist.

Për shkak të ndryshimeve politike që kishin ndodhur pas viteve 1920, ishte e domosdoshme të bëheshin disa amnisti për shumë persona të burgosur ose në ndjekje për qëndrime politike. Më 6 prill 1920, Këshilli i Naltë bëri amnisti në zonën e Gjirokastrës, sepse ishte zona më e goditur nga terrori dhe përndjekjet e forcave greke. Sipas ligjit, faleshin të gjithë të pandehurit dhe të dënuarit për faje politike dhe u njiheshin të gjitha të drejtat vetjake. Më 7 prill 1921, u bë një amnisti e gjërë për të gjitha fajet politike që ishin kryer deri më datë 21 prill 1921, ditë, kur ishte hapur Këshilli Kombëtar. Në vazhdim të amnistive të kësaj periudhe, Ministria e Punëve të Brendëshme, kërkonte informacion dhe opinionin e popullit për lirimin e 42 të burgosurve të dënuar me vdekje nga gjykatat ushtarake të shtetrrethimit. Ndër të dënuarit ishin disa figura të njohura si Mustafa Kruja, Myslim Peza, Taf Kaziu, Hamit Toptani, etj. Me 12 prill 1922 Këshilli i Naltë me propozim të qeverisë dhe duke përdorur si garant besën e dhënë para qeverisë, amniston krerët e Dibrës, Elez Isufin Zija Dibrën, Jusuf Xhelilin dhe Hysen Elez Isufin që ishin dënuar me vdekje në mungesë për nxitjen dhe udhëheqjen e trazirave të marsit kundër qeverisë. Me 28 nëntor 1922 ditën e pavarsisë komëtare u falën 77 të burgosur politik. Në qershor të vitit 1923 amnistohen edhe 80 të burgosur politik.

Të drejtat dhe trajtimi i të burgosurve politik ishin më të kufizuara në krahasim me të burgosurit ordinerë. Kjo dokumentohet përmes shumë ankimeve të të burgosurve dhe raporteve të Ministrisë së Punëve të Brendëshme. Më 27.01.1922, Prefektura e Shkodrës paralajmërohet se "të burgosurit politik janë duke u vizituar prej kujtdo dhe po bisedojnë lirisht. Të ndalohet ky veprim dhe pa leje të prefekturës të mos shihet kush me të burgosurit politik". 50

49 AQSH Fondi 255 Viti 1920 Dosja 1399 Përmbajtja e ligjit: Neni 1. Çdo njeri shqiptarë ose i huaj, që ndodhet në tokat shqiptare është i ndaluem për me bë propoganda politike të çfarëdolloj që të jetë me qëllim që të prishi sigurimin e qetësinë e brendshme.Propogandat e ndalueme janë këto që tregohen më poshtë: a- Propogandë kundër kombësisë shqiptare ,kundër flamurit kuq e zi me shqiponjë, kundër mvehtësisë shqiptare, kundër gjuhës me shkronja kombëtare. b-Propoganda që kanë për qëllim të përziemit e fesë kundra politikës kombëtare. c-Propoganda që sjellin armiqësi dhe ftohtësi midis feve të njohura dhe të nderuara të shtetit shqiptar. Neni 2 Çdo njeri, shqiptar apo i huaj, që bën propogandat e dëftueme në pikat a, b, c dënohet 3 deri 15 vjet burgim. Neni 3 Çdo njeri që merret vesh me shtete ose komitete të huaja për me qitë ngatrresa të brendëshme e me prishë qetësinë e Shqipërisë dhe çdo njeri që merr të holla prej shteteve të tjera ose prej komiteteve të huaja me qëllimet që u thanë më lartë ,dënohet me vdekje. Neni 4 Ata që formojnë ose marrin pjesë në komitetet antikombëtare që kanë për qëllim shkatërrimin e robërimin e Shqipërisë dhe ata që ndajnë armë ose formojnë banda të armatosura me prish qetësinë, dënohen me vdekje. 50 AQSH Fondi 255. Viti 1922 Dosja III 95


25

Kryengritja e Qershorit solli në pushtet Qeverinë e Nolit e cila pasi bëri një amnisti të përgjithshme për ish të burgosurit politik, ndërmori një luftë të ashpër kundër kundërshtarëve të saj të cilët i quante shkaktarë të gjakderdhjes. Me akuzën "Dekretime jashtë statututit dhe përkrahje morale të veprave ekstra legale të Qeverisë Vërlaci e Vrioni", u dërguan pranë gjykatave politike anëtarët e Këshillit të Naltë, Xhaferr Ypi dhe Refik Toptani. Me akuzën "nën përshtypjen e dinakërive të Ahmet Zogut dhe të dridhun prej kërcnimeve të tij, hoqën dorë nga kopetencat e tyre, …armët e mbledhura me shumë mundim gjatë vitit 1922, ja shpërndanë popullit t’u e shti atë në gjakderdhje të kobshme. …". U shpall procedimi penal për të gjithë ministrat, midis tyre, Shefqet Vërlaci, Myfit Libohova, Kostaq Kota, Iljaz Vrioni, Abdurrahman Dibra etj. Parlamentarët pandeheshin si faktor i vëllavrasjes për shkak se ato tu pa sheshazi veprimet e qeverisë nuk morën ndonjë masë, përkundrazi qëndruan në përkrahje të tyre. Ndër antarët e parlamentit që do të gjykoheshin nga gjykatat politike ishin Mihal Tutulani, Seit Vrioni, Eqerem Vlora etj. Oficerët akuzohen si vegla të verbëra jo aq të qeverisë sa të Ahmet Zogut. Poshtë kësaj akuze renditen 86 oficerë dhe nëpunsa dhe 80 të tjerë nga zona e Shkodrës. 51 Shumica e të pandehurve sipas akuzave të mësipërme u arratisën jashtë vendit duke u rikthyer pas pak kohe në detyra të larta gjatë periudhës së sundimit të regjimit zogist. Qeveria e Nolit u gjet shpejt në pozitë të vështirë për kryerjen e reformave demokratizuese për shkak të presionit të brendshëm dhe mungesës së përkrahjes nga jashtë. Në këtë situatë Ahmet Zogu në krye të një force të armatosur, më 24 dhjetor 1924, u fut në Tiranë duke rrëzuar lehtësisht qeverinë e Nolit. Zyrtarët e qeverisë ia mbathën duke e lënë vendin në dorë të një rezistence sporadike që u manifestua veçanërisht në Dibër. Kjo rezistencë përfundoi me disfatë me vrasjen e drejtuesve të saj Elez Isufi dhe Bajram Curri.

Regjimi republikan që u vendos ndoqi një politikë tepër të ashpër kundër të gjithë kundërshtarëve. U padit Fan Noli dhe përkrahësit e tij dhe u dënuan nga gjygji i posaçëm për faje politike. Sipas vendimit, ai akuzohej në bazë të nenit 4 të ligjës ndëshkimore për fajet politike. "Për marrjen pjesë në komitete të fshehta antikombëtare, që ka për qëllim shkatërrimin e qetësisë dhe ndryshimin e formës së regjimit të vendosur nga Asambleja Kombëtare". 52 Dënimi u dha në mungesë si gjithmonë në raste të tilla sepse Noli ishte arratisur. Në fund të vitit 1925 doli ligji i ri ndëshkimor për faje politike. Ndryshimi me ligjin e vitit 1920 qëndronte në zgjerimin e figurave të krimit me propogandën kundër regjimit republikan, kundër statutit, kundër kryetarit të republikës. Ndonjë ndryshim i vogël është edhe në sanksionet që parashikoheshin, ku vërehen dënime më të ashpra dhe konfiskim të pasurisë për të gjithë personat e arratisur. Në përpjekje për forcimin e sundimit të tij dhe të stabilitetit të vendit, Mbretit Zog ju desh që të përballesh me disa grupe rivale që kërkonin rrëzimin e tij me çdo kusht dhe çdo çmim. Kjo u pa që në fillim të vendosjes së regjimit zogist, pikërisht në vitin 1926, ku malsorë të shumtë në zonën e Dukagjinit shpërthyen një kryengritje për rrëzimin e Ahmet Zogut. Rezultati ishte i hidhur për kryengritësit dhe ata që qëndronin pas tyre. Përveç disa të dënuar me vdekje, gjykatat speciale dhanë dënime të ndryshme për 109 burra dhe 9 gra.

Jashtë atdheut ekzistonin shumë grupime politike dhe shoqata të ndryshme si "Bashkimi Kombëtar", Shoqata e "Refugjatëve shqiptarë" në Vjenë, Grupi "KONARE" etj. Bërthama e tyre përbëhej nga ish funksionarë të shtetit, ish ministra, deputetë etj., të pakënaqur me rregjimin e Zogut. Qëllimi i parë i këtyre emigrantëve ishte të vrisnin presidentin dhe të përmbysnin regjimin e tij. 53 Këto organizata financoheshin nga shtetet fqinje Greqi Jugosllavi dhe përgatiteshin për rrëzimin e qeverisë së Zogut. Kjo u vërtetua në vitin 1931 ku 51 AQSH Fondi 252. Viti 1924 Dosja 40 fq 6,7,8 52AQSH Fondi 152 Viti 1926 Dosja 1189 53 Bernard Fischer, Përpjekjet e Mbretit Zog për Stabilitet në Shqipëri, vep e cit fq.133


26

gjatë një vizite në Vjenë, Mbretit Zog iu bë atentat nga dy emigrantë shqiptarë Ndok Gjeloshi dhe Azis Çami të cilët u dënuan nga gjykata austriake me dënime të lehta. Gjykata Ushtarake në Tiranë, më 15.5.1933 dënoi me vdekje në mungesë si autorë të kësaj ngjarje 9 persona. Përveç dy autorëve të sipërpërmendur u dënuan Qazim Mulleti, Sejfi Vllamasi, Angjelin Suma, Rexhep Mitrovica, Kol Tromara, Hasan Prishtina, Dom Trano Karno dhe tre gra me nga 20 vjet burg, si bashkëpunëtor moral dhe material në atentatin kundër Mbretit, i cili mbeti në tentativë. 54 Siç del në librin me kujtime të Sejfi Vllamasit "Ballafaqime politike" autori pranon të ketë marrë pjesë në organizimin e këtij atentati.

Në verën e vitit 1932 një grup tjetër intelektualësh, kryesisht nga krahinat e Jugut do të bëheshin objekt i gjykatës politike të akuzuar për krijmin e një organizate të fshehtë në Vlorë. Sipas akuzës shoqata financohej nga konsulli jugosllav për rrëzimin e regjimit. Megjithëse gjykata nuk mundi të siguronte provat e nevojshme u dhanë 7 dënime me vdekje, 12 me dënim të përjetshëm dhe 15 me nga 15 vjet burg. Më 14 shtator Mbreti i fali të dënuarit me vdekje duke i kthyer në dënim të përjetshëm. Pas tre vjetësh, pikërisht më 1935 Mbreti amnistoi 27 të dënuar të këtij proçesi dhe brenda një kohe të shkurtër u amnistuan edhe të tjerët.

Një nga të burgosurit politik të kësaj periudhe, Haki Stërmilli i cili ka vuajtur dënimin bashkë me disa të dënuar të proçesit të mësipërm si Hysni Lepenica, Kosta Çekrezi, Vesim Kokolari, Hasan Dosti, Abaz Shehu etj., duke e rivlerësuar veprimtarinë e tij dhe të shumë politikanëve të tjerë ka kërkuar falje për qëndrimin e padrejtë të tij. 55 Nuk mund të gjykojmë me saktësi sa e sinqertë është kjo deklaratë e tij.

Në verën e vitit 1935, regjimi i Zogut u trondit nga një kryengritje e fuqishme, që mund të konsiderohet më e rrezikshmja deri në atë moment. Është fjala për kryengritjen e Fierit e udhëhequr nga Musa Kraja ish komandanti i Xhandarmërisë, Kostë Çekrezi gazetar i dënuar si pjesmarrës në organizatën e fshehtë të Vlorës dhe Riza Cerova. Me shtypjen e kryengritjes u bënë rreth 500 arrestime, nga të cilët 42 u dënuan me vdekje dhe 160 dënime të përjetshme. Shkaktarët e kësaj ngjarjeje si gjithnjë kishin marrë arratinë. Dënimet me vdekje nuk u firmosën nga Mbreti, gjithashtu të gjithë të dënuarit u amnistuan në një periudhë të shkurtër.

Regjimi u rrezikua përsëri më 1937 nga revolta e udhëhequr prej ish Ministrit të Punëve të Brendshme Et’hem Totos dhe vëllai i tij Ismet Tota. Një pjesë e pjesmarrësve në revoltë ishin të burgosur të burgut të Gjirokastrës, të cilët pas hapjes së burgut ju bashkuan revoltës me synim për të marshuar drejt Vlorës. Siç dihet revolta u shtyp brenda dy ditëve dhe u dënuan 4 veta me vdekje, 4 me dënim të përjetshëm dhe 148 me dënime më të vogla.

"Fakti që kryetarët e këtyre revoltave kanë qenë ish hierarkë të vetë regjimit, është domethënës. Dhe është shumë e trishtueshme sepse i heq luftës politike çdo fisnikëri, çdo motiv, çdo gjë kombëtare e morale të justifikueshme. Njerëz që kanë mbështetur njerëzit e një

54AQSH Fondi Prokuroria e Tiranës Viti 1933 Dosja 73 55 Stërmilli, Haki Burgu fq 152 Vep e cit "…Ndiehem i penduar për akuzat që kam ngritur kundër Mbretit Zog dhe koha vërtetoi se ato kanë qenë të pathemelta. … Na kundërshtarët e këtij regjimi, të themi të drejtën, e patëm akuzuar rëndë Zogun e Parë dhe u përpoqëm të krijojmë një opinion të lig kundra tij si brenda dhe jashtë Shqipërisë. Por akuzat që i atriboheshin vetvetiu ranë poshtë, pse ai dha prova të shkëlqyeshme e bindëse sa i la me gisht në gojë dhe të huajt që u gabuan pas trillimeve tona. Unë sa për veten time jam i shtërnguar të deklaroj se i marr prap të gjitha ato akuza që i kam pas atribue personit të tij, pasi s'kishin asnjë bazë saktësie që t'i përgjigjeshin të vërtetës".


27

regjimi, derisa kanë qenë vetë kryetarë pak a shumë të njohur e luftojnë atë sapo shkarkohen nga postet e larta për arsye të ndryshme". 56

Për mungesë të dhënash, nuk mund të themi saktë se sa persona janë përndjekur dhe burgosur për qëndrimet e tyre politike si kundërshtarë të regjimit të Zogut. Nga disa dokumenta mësohet se në prefekturën e Shkodrës ishin dënuar prej gjykatave politike gjatë viteve 1926-1939 nga një muaj deri në burg të përjetshëm 391 persona. Midis të tjerëve në këtë listë ndodhen Zef Mala, Tuk Jakova, Vasil Shanto, Emin Duraku, Ndoc Mazi etj. 57 Në vitet e Luftës së dytë Botërore, pas një amnistie të vitit 1939, që u bë për qëllime politike, numri i të përndjekjekurve dhe të burgosurve politikë u shumëfishua. Objekt u bënë të gjithë ata që nuk ju përshtatën regjimit të ri.

Pushtimi i vendit më 7 prill 1939 nga Italia Fashiste solli probleme të reja në organizimin e sistemit të burgjeve dhe në përgjithësi në të gjithë strukturat e shtetit shqiptar. Ndryshime u bënë në organizimin e strukturave dhe në dispozitat ligjore. Këto bëheshin në funksion të vendosjes së regjimit të pushtimit dhe të mbajtjes së popullit nën sundim. Gjatë kësaj periudhe jo vetëm u mbipopulluan burgjet ekzistues si asnjëherë tjetër, por u hapën disa kampe përqëndrimi brenda vendit dhe qindra e mijëra persona u burgosën në burgjet e Italisë dhe u dërguan në kampet naziste. Klientë të burgjeve tashmë nuk ishin vetëm ata të cilët kishin kryer krime kundër pronës, personit apo kundër shtetit, por të gjithë ata që e kundërshtuan pushtimin në mënyrë të hapur apo me mosveprim dhe ndihmuan lëvizjen antifashiste.

Shqipëria ishte ndër viktimat e para të agresionit fashist, por njëkohësisht ndër të parat që dha sinjalin e rezistencës së popujve ndaj bllokut fashist. Për këtë arsye pushtuesit ndoqën një politikë represive në përgjithësi ndaj popullit dhe veçanërisht ndaj pjesmarrësve dhe përkrahësve të lëvizjes antifashiste.

Në ditët 7, 8, 9 Prill 1939, u hapën pothuajse të gjitha burgjet e Shqipërisë dhe të gjithë të burgosurit u arratisën. Kjo konfirmohet nga të gjitha njoftimet e prefekturave dhe të nënprefekturave. Më 3 Maj 1939, ora 16, Prefektura e Kukësit njoftonte se “të gjithe të burgosurit janë arratisur. Numëri i tyre është 94. Deri tani janë kthyer vetëm 4”. 58

Nënprefektura e Burrelit njoftonte se janë kthyer vetëm 2, prandaj propozonte ndonjë falje ose organizimin e skuadrave të posaçme për kapjen e tyre. I njëjti njoftim vinte nga Prefektura e Gjirokastrës, Shkodrës, Elbasanit etj. Kjo situatë do të ndryshonte në një kohë të shkurtër, ku si rezultat i shkallëzimit të përndjekjeve burgjet do të dhjetëfishonin kapacitetin e tyre. Më 2 qershor 1939 me dekret të Lugotenencës u krijua komisioni për ndjekjen, burgimin dhe internimin e kundërshtarëve të regjimit fashist. Kapaciteti i burgjeve të Shqipërisë në këtë periudhë, nuk i kalonte 1500 vetë, për këtë arsye Mëkëmbësia e Përgjithshme vendosi transferimin e një pjese të burgosurve shqiptar në burgjet e Italisë. Në një shkresë të Ministrisë së Drejtësisë më 11.3.1941 dërguar Kryeministrisë thuhet se të burgosurit shqiptarë janë dërguar në burgjet e Italisë për arsye sigurie dhe mungesë ambjentesh. Siç konstatohet nga korospondenca e kohës, të cilën e kemi cituar më lart, burgjet shqiptare kryesisht kishin qenë ndërtesa private, të vjetra dhe të pa përshtatshme për funksionin e tyre. Burgjet e vendeve bregdetare ishin shkatërruar si rezultat i bombardimeve. Numri i të burgosurve që ndodheshin në burgjet e Italisë, sipas një njoftimi të Ministrisë së Drejtësisë datë 16.5.1941 ishte rreth 700 vetë. Gjatë transferimeve nuk u zbatuan kritere dhe nuk u bënë

56 Leka, Gani, Shqipëria një dhe njëmijë. Letrat. Tiranë 2004, Përkthim i Indro Montanellit, Albania una mille 57 AQSH. Fondi Prokuroria e Shkodrës, Viti 1939. Dosja 446. 58AQSH Fondi 152 Viti 1939 Dosje 29


28

dallime në kategori të veçanta të të burgosurve. Kishte të burgosur të ndaluar për disa ditë, të tjerë që do të gjykoheshin pas disa ditëve, ose të tjerë që pritnin lirimin. Burgjet e Italisë ku u vendosën shqiptarët ishin Capodistria, Spoleta, Avelinjo, Stefano në Ventotene, Livorno, Padova etj. Transferimi i të burgosurve jashtë atdheut u prit me protesta dhe u shoqërua me kërkesa të vazhdueshme për riatdhesim. Në gjysmën e dytë të vitit 1941 fillon riatdhesimi si rezultat i kërkesave të vazhdueshme te familjarëve të dënuarve. Ministria e Drejtësisë me një qarkore të datës 28.7.1941 njoftonte se autoritetet italiane kanë dhënë urdhër për shoqërimin e të gjithë të burgosurve shqiptarë në burgjet e Shqipërisë, “ por për vështirsi të mbikqyrjes dhe të mjeteve të komunikacionit, riatdhesimi i cili ka filluar, do të bëhet gradualisht”. 59

Lëvizje masive të të burgosurve u bënë edhe brenda vendit, për mungesë sigurie nga zonat bregdetare në zonat e brendshme. Kështu kur filloi lufta italo greke, të burgosurit që ishin në burgjet Gjirokastër, Korçë, Vlorë dhe Elbasan u çuan në burgun e Shkodrës dhe pas disa ditësh në burgjet e Italisë. Në një letër të të burgosurve të burgut të Burrelit më 24.05.1941 që i dërgonin Kryeministërit të Shqipërisë Shefqet Vërlaci, midis të tjerave thuhej: "Neve të burgosurit e Durrësit, për arsye mbrojtje ajrore jemi transferuar në Burrel dhe gjygjet tona kanë mbetur pezull. Lutemi shkëlqyesinë Tuaj urdhëroni transferimin tonë pranë gjykatës ku mund të marrim pafajsinë". 60 Transferimet e të dënuarve për shkak të luftës sollën mjaft probleme në ekzekutimin e vendimeve penale sipas ligjeve dhe procedurave. Kishte shumë të dënuar që duhet të ishin të lirë sipas vendimeve të gjykatave, por që vazhdonin të vuanin dënimin në burgjet e Italisë.

Gjatë vitit 1942 lëvizja antifashiste mori përpjestime të reja. Kjo u pasua me rritjen e numrit të burgosurve dhe të internimeve. Në burgun e Tiranës numri i të burgosurve arriti në 800 vetë. Çdo ditë kryheshin qindra arrestime. Në datat 5-8 maj 1942 në Tiranë u arrestuan 130 veta, në Korçë u burgosën 300 vetë më 1-4 prill 1943,në Shkodër u arrestuan 150 të rinj më 25 gusht 1943. Në korrik 1942 në burgjet e Shqipërisë ndodheshin 2500 të burgosur, pa llogaritur personat e internuar në kampet e përqëndrimit brenda dhe jashtë vendit. Në kampin e përqëndrimit Porto Romano ndodheshin 1600 deri në 2000 të internuar shqiptarë dhe me kombësi të huaj. Në kampin e Germenit Burrel ndodheshin 250 vetë. Përveç këtyre ishin ngritur kampe internimi në Peqin, Shijak, Mborje Drenovë, Vlorë, Shkodër dhe i Prishtinës. Sipas disa dëshmitarëve okularë, Kampi i përqëndrimit fashist me numër 402 "0" Porto Romano, i quajtur "banesa e inkuizicionit" është ngritur në korrik 1942. Kampi ishte vendosur në Bishtin e Pallës Durrës, pranë një vendi moçalor me kushte të padurueshme për jetën e njerëzve. Në muajn Prill 1943, sipas apelit të përditshëm, aty ndodheshin 1427 antifashistë, nga këta 825 shqiptarë, 100 maqedonas, 310 malazes, 96 grekë, 6 hebrej dhe 90 me kombësi të tjera. Brenda kampit ishte ngritur një burg i sigurisë së lartë ku përdoreshin tortura. Në 9 qeli të mbushura me uji mbaheshin ata që konsideroheshin më të rrezikshëm. Tortura më e parë ishte mungesa e ujit të pishëm dhe e dyta e ushqimit që ishte fare i pakët dhe i mykur. Si kundërpërgjigje ndaj lëvizjes antifashiste, ndaj të internuarve të cilët mbaheshin si peng, shpesh bëheshin ekzekutime. Më 3 korrik 1943, fashistët vranë 4 shqiptarë, 10 malazezë, 5 maqedonas dhe 3 grekë. Nga shqiptarët u vra Kristaq Capo, Andrea Vrusho, Qemal Mysliu dhe Vildan Luarasi. Sipas të dhënave të nxjerra nga dokumentacioni i grumbulluar në Komitetin e Veteranëve të Luftës Antifashiste, llogariten gjithsej 18042 persona të burgosur dhe të internuar në kampet e përqëndrimit brenda dhe jashtë vendit. Të ndarë sipas vendeve janë si më poshtë:

Në burgjet dhe kampet e Shqipërisë kanë qenë 8117 persona.

59AQSH Fondi 155 Viti 1941 Dosja 1453 60 Po aty, dosje 1453


29

Në Burgjet dhe kampet e Italisë 5297

Gjermani (në 20 kampe përqëndrimi) 2581

Austri (Mathauzen) 440

Poloni (Austvic) 39

Greqi 500

Jugosllavi 295

Prishtinë 629

Maqedoni (Bitol) 144

Nga 18042 të burgosur dhe të internuar gjithsej, 879 vetë u ekzekutuan me mënyra të ndryshme.

Një panoramë të plotë të burgjeve dhe numrit të burgosurve na jep G.Pagrili më 14.07.1942 në "Relacionin mbi burgjet e Shqipërisë". "Burgjet e Shqipërisë, - theksohet në relacion, - ndodhen në lokale provizore, që zakonisht veçse u mungon çdo veti higjenike e morale, nuk janë të përshtatshëm edhe përsa i përket sigurimit. Në burgje ruhen të përzier të dënuar me ndëshkime të gjata dhe me ndëshkime të përjetshme, me ndëshkime të lehta dhe në pritje të gjygjit. …" 61

Numri i të dënuarve sipas burgjeve dhe kapaciteti i tyre jepen në tabelën e mëposhtëme.

Nr Burgu Kapac Meshkuj

Kapac Gra

Gjendja Aktuale Meshkuj

Gjendja Aktuale Gra

Vërejtje

1 Tiranë 300 10 722 21

2 Shkodër 100 5 330 10 3 Peshkopi 105 5 103 3

4 Zerqan 6 - - -

5 Burrel 150 - 90 -

6 Durrës 160 7 180 5 7 Kukës 32 4 67 1

8 Vlorë 80 - 180 -

9 Vaskopojë - - 8 - 10 Berat 150 - 250 -

11 Gjirokastër 200 - ? -

12 Korçë 150 - ? -

13 Elbasan 150 - 151 -

Tab 2 Të dhëna mbi mbi numrin e të dënuarve sipas burgjeve dt 14.07.1942

Në vitin 1943 si rezultat i zgjerimit të lëvizjes antifashiste u shtuan përndjekjet dhe arrestimet duke i mbushur burgjet jashtë kapacitetit. Kjo vërehet edhe nga krahasimi i tabelës 1 dhe 2. Në fillim të vitit 1943 Drejtoria Qendrore Penitenciare njoftonte se është adaptuar si

61 AQSH Fondi 155 Viti 1942 Dosja 1242


30

burg godina e Milicisë fashiste (sot Burgu 313). Numëri i të dënuarve gjatë periudhës së luftës u rrit 10 herë në krahasim me vitin 1939. Nga 85 të burgosur që ishin në Burgun e Tiranës më 1939, në Prill 1940 ndodheshin 145, më 2.8.1941 numri i tyre ishte 560 dhe më 14.7.1942 800 të burgosur. Në vitet 1939 deri 1941, për mungesë ambjentesh dhe sigurie rreth 700 të dënuar ishin dërguar në burgjet e Italisë.

Për izolimin e personave që ishin anëtar të rezistencës ose e mbështesnin atë, ishin ngritur disa kampe internimi si në Porto Romano, Germen (Burrel), Peqin, Shijak, Vlorë etj.

Muaj

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

Të burgosur Gjithsej

472

574

569

605

591

669

737

790

241

278

275

314

Tab 3 Gjendja e të burgosurve të burgut të Tiranës në vitin 1943 sipas muajve

Brenda vitit 1943, në burgun e Tiranës kishin hyrë 1673 të burgosur dhe ishin liruar 1902. Nga studimi i tabelës bie në sy rënia e numrit të burgosurve në Shtatorin e vitit 1943, gjë që shpjegohet me amnistinë e të gjithë personave të dënuar për faje politike e financiare të kryera deri më 14.09.1943. Kjo amnisti bëhej për qëllime politike nga Komiteti Ekzekutiv i Përkoshëm me urdhër nr.1 datë 15.09.1943. Mbipopullimi i burgjeve gjatë periudhës së luftës, të kequshqyerit, mungesa e kushteve higjenike, dhuna e ushtruar mbi të burgosurit etj ishin bërë shkak për revolta masive dhe arratisje. Në një informacion të prokurorit të Vlorës më 15.06.1942 situata përshkruhet në këtë mënyrë:" …eshtë krijuar një atmosferë psikologjike pa asnjë orientim të caktuar në dëm të disiplinës në burg. …Në konditat e mësipërme burgu në vend që të mbajë misionin si institut përmirësimi, rezulton shtëpi korrupsioni të çdo llojë e të çdo natyre". 62

Drejtoria Qendrore Penitenciare në vitin 1943 kishte në administrim të gjitha burgjet shqiptare që ishin brenda dhe jashtë kufive të caktuar më 1913. Burgjet kryesore shqiptare, sipas një raporti të kësaj drejtorie ishin:

Tirana 2 Vlora 1 Peja 1

Durrës 1 Gjirokastra 1 Prishtina 1

Shkodra 1 Korça 1 Prizëreni 1

Elbasani 1 Burreli 1 Tetova 1

Peshkopia 1 Berati 1 Dibra 1

Kukësi 1

Gjendja e burgjeve shqiptare përtej kufive ishte mjaft e rëndë, mungonin elementët e sigurisë, kushtet higjenosanitare dhe nuk përballonin numrin e madh të burgosurve që kishte Shqipëria në këtë periudhë.

62AQSH Fondi 155 Viti 1942 Dosja 1242

sistemi i ndëshkimeve në shqipëri gjatë regjimit komunist · gjithë botën, por ne mund të...

Documents