RÖNTGEN CİHAZLARI ve FİZİK PRENSİPLERİ 11

Dr. Erol Akgül

Ç. Ü. SHMYO 1. Sınıf

SAÇILAN RADYASYONUN KONTROLU 1

SAÇILAN RADYASYONUN KONTROLU

• Saçılan radyasyon, sapma nedeniyle hasta hakkında yararlı bilgi taşıyamayan, filmde bulanıklığa yolaçarak film kontrastını azaltan olumsuz radyasyondur.

• Saçılan radyasyonu azaltmak için ışın sınırlayıcılar ve gridler kullanılır.

IŞIN SINIRLAYICILAR

• Bunlar x-ışını tüpünün penceresinin önüne yerleştirilerek x-ışını demetinin genişlik ve şeklini kontrol eden cihazlardır.

• Bu yolla ışın demeti istenilen alana istenilen büyüklükte yöneltilebilir.

• Belli başlı 3 tipi mevcuttur.

• 1. Apertura (Açıklık) diaframı• 2. Kon ve silindirler • 3. Kollimatörler

APERTURA DİAFRAMI

• En basit sınırlayıcı düzenektir. • Ortasında delik olan kurşun levhadır. • Deliğin boyutları ve şekli x-ışını demetini belirler. • En önemli dezavantajı x-ışını demetinin

çevresinde penumbranın geniş oluşudur. • X-ışını alanının merkezi fokal spotun tamamını

gördüğü halde periferi fokal spotu kısmen görür, buna penumbra adı verilir.

KON VE SİLİNDİRLER

• Koni veya silindir şeklindedirler.

• Işın alanını halka şeklinde sınırlarlar.

• Sella spot ve dental radyolojide kullanırlar.

• Çıkarılıp takılmaları pratik değildir.

• Baryumlu sindirim sistemi incelemelerinde konlar kullanılmaktadır.

KOLLİMATÖRLER 1

• En gelişmiş sınırlayıcılardar.

• Belli başlı 2 avantajları bulunur:

a) Sonsuz sayıda kare ve dikdörtgen ışın alanı sağlarlar

b) Bir ışık kaynağı ışın merkezini ve alanın büyüklüğünü göstermede kullanılabilir.

KOLLİMATÖRLER 2

• İki sıra kurşun yaprak karşılıklı yerleştirilmiştir ve karşılıklı çift olarak hareket ederler.

• İkinci sıra ile ilk sıranın oluşturduğu penumbrayı yokeder.

• X-ışını alanı kollimatör içine yerleştirilmiş ampul ve yansıtıcı ayna ile belirlenir.

• Işık ve ışın alanları tam olarak üstüste süperpoze edilir.

• Kollimatör önüne konulmuş pleksiglas üzerine çapraz çizilerek ışın merkezi belirlenir.

KOLLİMATÖRLER 3

• Otomatik kollimatörlerde kurşun yapraklar motorlu olup, seçilen filmin boyutuna uygun şekilde otomatik olarak ışın alanını sınırlarlar.

• Kasetin boyutları kaset yuvasındaki elektronik algılayıcılarla saptanır ve elektrik sinyali kurşun yaprakları hareket ettiren senkranöz motora iletilir.

KOLLİMATÖRLER 4

• Işın sınırlayıcılar saçılan radyasyonu azaltırken hastayı da korurlar.

• X-ışını alanı ne kadar küçülürse hastanın ışınlanan hacmi o kadar azalır.

• Alanın küçültülmesi yüzeyi karesi oranında küçültür ve dolayısıyla hacmi küçültür.

KOLLİMATÖRLER 5

• 20x20 cm’lik alanın yarıya yani 10x10 cm küçültmek yüzeyin 400’den 100 cm2’ye küçülmesini sağlar.

• Küçük alanlar saçılan radyasyonu azaltır ancak bunun oluşturtuğu film dansitesini de azaltırlar.

• Aynı dansitenin elde edilmesi için ışın alanı küçültüldüğünde eksposur faktörlerini arttırmak gerekir.

GRİDLER 1

• Saçılan radyasyon hastanın değişik yerlerinden ve her yöne doğru oluşur.

• Bunların filme ulaşmalarının engellenmesi için en etkin yöntem grid kullanımıdır.

• Gridler 1913 yılında Dr. Gustave Bucky tarafından geliştirilmiştir.

• Grid kullanımı, saçılan radyasyonu azaltırken hastanın aldığı dozun artmasına neden olur.

GRİDLER 2

• Gridler ince kurşun şeritler arasına yerleştirilmiş x-ışını geçirgen maddeden oluşur.

• Grid, kaynak ve hasta arasında aynı doğrultuda ışınların geçişine izin verirken oblik ve açılı x-ışınları kurşun şeritler tarafından absorbe edilir.

• Yüksek kaliteli gridler saçılan radyasyonu %80-90 oranında azaltırlar.

GRİDLERİN ÖZELLİKLERİ 1

• Esas grid maddesi yaklaşık 50-80 µ kalınlıkta kurşun şeritlerdir.

• Yüksek absorpsiyon özelliği ve kolay şekil verilebilmesi nedeniyle kurşun seçilmiştir.

• Kurşun şeritleri birarada tutmak ve x-ışınını geçirmek için seçilen ara madde aluminyum ve plastik fiberdir.

GRİDLERİN ÖZELLİKLERİ 2

• Aluminyum saçılan radyasyona ilave filtrasyon sağladığı gibi primer fotonları da bir miktar absorbe eder.

• 100 kVp’de absorpsiyon önemli değildir ancak düşük dozlarda primer radyasyondaki azalma %20’e varan ölçüde olabilir.

• Gridin çevresi kutu şeklinde koruyucu aluminyum muhafaza ile kaplanır.

GRİD ORANI 1

Gridlerde belli başlı 3 ölçüm bulunur:

• Grid maddesinin kalınlığı (T)

• Ara maddenin kalınlığı (D)

• Grid şeritlerinin yüksekliği (h)

Grid oranı, grid şeritlerinin yüksekliğinin aralarındaki mesafeye oranıdır (h/D).

GRİD ORANI 2

• Yüksek oranlı gridler düşük oranlara göre saçılan radyasyonu daha fazla azaltırlar çünkü x-ışınlarının geçebilmesi için açılarının dik açıya yakın olması gerekir.

• Grid oranı iki sayı ile verilir ve ikinci sayı daima birdir.

• Genelde grid oranları 4:1-16:1 arasında değişir.

GRİD ORANI 3

• Grid oranını yükseltmek için ara maddeyi inceltmek, kurşun şerit yüksekliğini arttırmak veya ikisini birden yapmak gerekir.

• Grid oranları aluminyum kutu üzerinde üretici firma tarafından belirtilir.

GRİD ORANI 4

• 5:1 grid saçılan radyasyonu %85, 16:1 grid ise %97 oranında azaltır.

• Yüksek oranlı gridlerin üretimi zordur ve bu gridler yüksek doz gerektirdiklerinden hasta dozunun artmasına neden olurlar.

• Ancak grid oranının arttırılması belli değerlerden sonra saçılan radyasyonu istenilen ölçüde azaltmaması buna karşılık hastanın aldığı ışını arttırması nedeniyle 90 kVp altında 8:1, 90 kVp üzerinde ise 12:1 grid oranları tercih edilir.

GRİD FREKANSI

• Santimetredeki grid şeritlerinin sayısına grid frekansı denilir.

• Gridlerin büyük kısmının frekansı cm’de 24-43 şerittir.

• Yüksek frekanslı gridlerde şeritler ince olduğundan grid çizgileri dah az belirgindir.

• Genel olarak frekans arttıkça grid maddesi artar.

Kaynaklar

• Bushong SC. Radiologic Science for Technologist: Physics, Biology and Protection. 3rd

ed. St. Louis, The C. V. Mosby Company, 1984.• Oğuz M. Röntgen Fiziğine Giriş: Diagnostik I.

Adana, ÇÜ Basımevi, 1992.• Kaya T. Temel Radyoloji Tekniği. Bursa, Güneş

& Nobel, 1997.