Rəyçilər:

Elmi redaktor:

M.Hss^nU, Le.d, professor, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetizdn kafedra müdiri

B.Xtdtrov, Le.d, professor, Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin şöbə müdiri

H.AUahverdiyev, Le.d,, professor, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

Tofiq Hüseynov. Azərbaycanda investisiyalar (gəlirlər, investisiyalar. sənayeləşdirmə, məşğulluq) 380 səh.

ISBN 978 - 9952 - 453 - 33-1

Monoqrafiyada iqtisadi inkişafm investisiya təminatının elmİ-metolojİ aspektləri, investisiyaların dövlət tənzimləmə vasitəlmnin təkimlləşdirilməsi yollan, ölkədə iqtisadi tarazlığın yaradılmasında investisiyaların rolu, investisiya siyasəti, (hxili investisiyaların əhəmiyyətli dərəcədə artırılması ehtiyatları, milli gəlirin yaranması və istifadəsi, iqtisadi struktur problemləri əks etdirilmişdir.

tnvestsiyalarm sosial-iqtisadi səm^əliliyinin metodologiyası və metodikasının təkmilləşdirilmiş variantı verilmiş, onun əsasında aparılmış hesabların nəticələri monoqrafiyaya daxil edilmişdir. Monoqrafiya geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Müəllifin tövsiyələri idarəetmə orqanları, elmi-tədqiqat institutları tərəfmd^ iqtisacä irdcişaf proqramlarının və normativ - hüquqi aktların hazırlanmasında, ali təhsil müəssisəl^ində dərs vəsaiti kimi istifadə ohma bilər.

0605010407 655(07)-2009

© «Elm» nəşriyyatı - 2009

«XX əsrin qırxıncı illərində ədalətsizliyin

qurbanı olmuş^ 35 yabında dünyasını

dəyişmiş, unudulmaz atamın əziz

xatirəsinə həsr edirəm».

9

3 —

M Ü N D Ə R İ C A T

MÜƏLLİFDƏN ................................................................ 9 MÜƏLLİF HAQQINDA ................................................... 14 GİRİŞ ......... 16

I FƏSİL İqtisadi azadlığa doğru ............................... 22

U. İqtisadi müstəqilliyin əsası qoyulan iUar .... 22 1.2. Bazar prinsipləri əsasında iqtisadi azadlığa

doğru ........................................................... 34 II FƏSİL Azərbaycan və bazar iqtisadi sisteminə keçid

..................................................................... 5S 2.1. Azərbaycanda keçid dövrü .......................... 58

2.2. Azərbaycanda iqtisadi tarazlıq .................... 76

III FƏSİL Tarazlı iqtisadi inkişafın investisiya təminatı ..................................................................... 96

3.1. İqtisadiyyatın investisiya təminatının nəzəri aspektləri ..................................................... 96

3.2. Azərbaycanda gəlirlərin yaranması və istifadəsi.......................................................

109

3.3. Azərbaycanda dövlət gəlirləri ..................... 132

3.4. Ümumi milli qənaət ölkənin investisiya potensialı kimi ........................................

138

IV FƏSİL Azərbaycanda investisiyaların iqtisadi və sosial səmərəliliyi ........................................

149

4.1. Azərbaycanda investisiyaların həcmi, dinamikası və strukturu ...............................

149

4.2. İnvestisiyaların səmərəliliyinin qiymətləndirilməsinin metodologiyası və metodikası ...................................................

175

4.3. Azərbaycanda investisİyalarm iqtisadi səmərəliliyi və əhalinin məşğulluğu ............

187

V FƏSİL Yeni inkişaf mərhələsində investisiyaların prioritet istiqamətləri ...................................

201

5.1. Tarazlı iqtisadi artımı təmin edən investisiya siyasəti .........................................................

201

5.2. Davamk və tarazb iqtisadi artun .................. 238

— 1 —

5.3.

7

İqtisadiyyatın şaxəbndirilməsi və sənayenin milli prioritetlərinin seçilməsi ......................

246

5.4; İdxalı əvəz edən sənayeləşdirmə siyasəti və daxili bazarın qorunması .............................

274

5.5. Emal sənayesi və aqrar sektorun kompleksli inkişafı ......................................................

302

FƏSlL İnvestisiyaların stimullaşdınlma vasitələri 331 6.1, Amortizasiya fondunun yaradılması 331

6.2, İnvestisiyaların stimuUaşdırılması və vergi siyasəti .........................................................

336

6.3. İnvestisiyalann sümullaşdırılması və pul- kredit siyasəti ...............................................

348

6.4. İnvestisiyalarm stimuUaşdırılması və qiymət siyasəti .........................................................

361

Ədəbiyyat siyahısı ........................................ 371

Rezume ........................................................ 377

— 8 —

MÜƏLLİFDƏN

Hörmətli oxucum, sizin mühakimənizə təqdim olunan bu kitabın yazılması İdeyası 2000-ci ildə meydana çıxmışdır. İndi ölkə prezidenti İlham Əliyevin «He3aBHCiiMaH ra3era» adlanan, Moskvada dərc olunan nüfuzlu mətbuat orqanına verdiyi müsahibəni «Azərbaycan» qəzetində oxuduqdan sonra «İqtisadi azadlığa aparan yol» adlı monoqrafiya hazırlamaq qərarına gəldim. O müsahibədən götürülmüş sitatı da bu kitaba epiqraf seçməyim də insan azadlığım «iqtisadi azadlıq» prizmasından baxılması konsepsiyası ilə həmrəy olduğumdan irəli gəlir. Bu monoqrafiyam iqtisadi azadlığı təmin edən mühüm amillərdən birinə — investisiyalara həsr etməyi məqsədəuyğun hesab etdim.

Azərbaycan Respublikasının Laçın rayonunun Şəlvə kəndində 1939-cu ilin iyul ayında dünyaya göz açmış müəllif körpə ikən (2 yaşında) ziyalı atasını itirmiş, ağır uşaqlıq dövrü keçirmiş, gəncliyində təkbaşına qərarlar qəbul etmiş və məqsədyönlü fəaliyyət göstərmişdir. Arxitektor və ya hüquqşünas olmaq arzusu ilə orta məktəbi qurtaran gənc bir təsadüf nəticəsində iqtisadçı ixtisası üzrə mütəxəssis olmuşdur...

1956-cı ilin avqust ayında Bakı şəhərində «Yeni Avropa» mehmanxanasında Azərbaycan Dövlət Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsinə daxil olmaq üçün qəbul imtahanlarına hazırlaşdığım zaman Qazax şəhərində anadan olmuş, Laçın rayonunun Kürdhacı kənd orta məktəbində tarix müəllimim olmuş Şaiq Hacıyev məni axtarmış və tapmışdır. Onun tövsiyyəsi ilə mən K.Marks adına Azərbaycan Dövlət Xalq Təssərüfatı İnstitutunun tələbəsi oldum. K.Marks adına ADXTİ-nun rektoru Şamil Əliyev, partiya təşkilatının katibi Nemət Qənizadə, fakültənin dekanı Nurəddin Bağırov xəbərim olmadan məni Stalin təqaüdünə təqdim etmiş, İnstitutun Komsomol Təşkilatına rəhbərlik etməyimi məsləhət bilmiş və müdafiə etmişlər. Stalin təqaüdü ilə oxuyan və İnstitutun komsomol komitəsinin katibi işləyən bir gənc kimi

-9- ■ ^

mənim arzum «Tikintinin iqtisadiyyatı» ixtisası üzrə aspiranturaya daxil olmaq idi. Tələbəlik illəri başa çatdıqdan sonra Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının İqtisadiyyat İnstitutunda işləmək barədə rəsmi təyinatdan imtina etməklə, Bakı Baş Tikinti İdarəsinin mərkəzi aparatında işə qəbul olundum. Qısa bir müddət orada işlədikdən sonra bilavasitə istehsalata göndərilməyimi xahiş etmək üçün Bakı Baş Tikinti İdarəsinin rəisi, vaxtilə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin sədri İşləmiş Sadıq Hacı oğlu Rəhimovun qəbuluna getməyi qərara aldım. Qəbul günü kabinetin qabağında gözləyirdim ki, məni içəriyə, qəbul otağına dəvət etsinlər. Bu anda qapı açıldı. Özü və onunla birlikdə qəbulda iştirak edən aparat işçiləri içəridən çıxdılar. «Bala, sən burada niyə durmusan» - deyə məndən soruşdu. Məqsədimi biləndən sonra o dedi: «Sən buranın işçisisən. İstənilən vaxt mənim yanıma gələ bilərsəm). Elə oradaca Baş İdarənin kadrlar şöbəsinə IJVTo-Ii Ev- tikmə Kombinatına göçürülməyim barədə əmrin hazırlanmasını tapşırdı. Həmin günün səhəri, yəni 1961-ci ilin iyun ayından l saylı Evtikmə Kombinatında iqtisadçı kimi işə başladım. İlk gündən ictimai əsaslarla mindən çox komsomolçunu özündə birləşdirən Kombinatın komsomol təşkilatına 3 il dalbadal rəhbərlik etdim. Kombinatın ilk partiya təşkilat katibi Rüşdü Abbasov, Həmkarlar Təşkilatının sədri Eldar Nuriyev, Kadrlar şöbəsinin müdiri Qulu Quliyev kollektivdə fəaliyyətimi yüksək qiymətləndirmiş, Sov. İKP üzvlüyünə qəbul olunmağımı tövsiyə etmiş və gənc mütəxəssis kimi məni mənzillə təmin etmişlər. O dövrdə Bakı Baş Tikinti idarəsinin Plan şöbəsinin rəisi işləyən idris Babayevin və 1 J'fe-li Evtikmə Kombinatının plan şöbəsinin rəisi Sergey Minayevin qayğısı nəticəsində Müəssisənin fəaliyyətinin planlaşdınlma- smm metodologiyasını mənimsədim. Aspiranturaya qəbul üçün üçillik İş stajı yarandıqdan sonra 1964-cü ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akajdemiyasmın elam mətbuatda dərc olundu. Aspiranturaya qibul barədə elanda mənim seçdiyim ixtisas üzrə, yəni «Tikintinin iqtisadiyyatı)) ixtisası üzrə qəbulun

— 10 —

olmaması məni çox kədərləndirdi. Ancaq ruhdan düşmədim. Ətraflı yazılmış ərizə ilə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının o dövrdəki prezidenti akademik Zahid Xəlilovun qəbuluna getmək məcburiyyətində qaldım. Ərizəmi diqqətlə oxuyan, məni diqqətlə dinləyən Zahid müəllim heçnə soruşmadan ərizəmin üstünə dərkənar qoydu: «npHHjrrb B acnHpan- Typy», Moskvaya müraciət etməklə mənim istədiyim ixtisas üzrə əlavə bir yer almaq Akademiyanın Aspirantura şöbəsinə tapşırıldı. Moskva məsələni müsbət həll edərək, şərt qoydu ki, qəbul imtahanları Moskvada verilməli və təhsil orada da davam etdirilməlidir. Bir yerə 2 nəfər ərizə verməklə, biz Moskva şəhərinə qəbul imtahanlarını verməyə getdik. Rus və xarici dillərin tədrisi olmayan Kürdhacı kənd orta məktəbini bitirən gənc Moskvada «yaxşı» və «əla» qiymətlərlə qəbul imtahanları verərək, SSRİ Dövlət Tikinti və Arxitektura Komitəsinin Tikintinin iqtisadiyyatı Elmi-Tədqiqat İnstitutunun Aspiranturasının əyani şöbəsinə müsabiqə yolu ilə qəbul olundu. Aspirantura dövründə i.e.n., dosent Nataliya Mixaylovna Regitar, onun həyat yoldaşı i.e.d., prof. Yakov Arkadeviç Regitar mənim tədqiqatımı istiqamətləndirmiş və əməli yardımçı olmuşlar. SSRİ Elmlər Akademiyasının 400 nəfərlik «Aspirantlar evi»ndə ictimai əsaslarla Aspirant Şurasının sədri, SSRİ Prokurorluğunda ştat əsasında tərcüməçi işləməklə yanaşı, 1967-ci ildə namizədlik dissertasiyasını müdafiə edərək, Bakıya qayıtdım. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Plan Komitəsinin yanında fəaliyyət göstərən Elmİ- Tədqiqat İqtisadiyyat İnstitutunda şöbə müdİri, elmi İşlər üzrə direktor müavini və direktorun vəzifəsini icra etdikdən sonra 1980-cü ildə Dövlət Plan Komitəsinin şöbə müdiri təyin olundum. Qırxıncı illərdə atamın ikiillik həbs cəzasına məhkum olunmasını şəxsi işimdə göstərməyim sovet rejiminin çərçivəsinə sığmırdı. Tərcümeyi-halımda olan bu «qara ləkəni» o zaman Azərbaycan Respublikasına rəhbərlik edən unudulmaz Heydər Əliyevə məruzə edildikdən sonra onun xeyir-duası ilə Dövlət Plan Komitəsinin sədri Sabit Abasəlİ-

— 11

yevin və sədrİn birinci müavini Fuad Musayevin himayəsi əsasında mən 15 il Dövlət Plan Komitəsinin mərkəzi aparatında çalışdım. Azərbaycan SSR Dövlət Plan Komitəsində işlədiyim müddətdə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin qərarı ilə mənə bir neçə dəfə təşəkkür elan edilmiş, əmək veteranı vo «Azərbaycan Respublikasının əməkdar iqtisadçısı» fəxri adı verilmişdir.

Xeyirxah bir insanın tövsiyyəsi nəticəsində 1996-cı ildə Azərbaycan Respublikası Dövlət Əmlak Komitəsinin sədri işləyən Nadir Nəsibovla mənim tanışlığım baş verdi. Həftənin şənbə günü öz İş otağında məni qəbul edən Nadir Nəsi- bov Komitədə işləməyi mənə təklif etdi. Yüksək insani keyfiyyətləri ilə seçilən, mütəxəssisə yüksək qiymət verməyi, onunla məsləhətləşməyi, fikir mübadiləsi etməyi bacaran bu insanla 2000-ci ilə qədər işlədim. Həyatımın sonrakı illərini AMEA İqtisadiyyat İnstitutu ilə bağlamışam. Aspiranturada oxuduğum və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İqtisadiyyat İnstitutunda işlədiyim dövrdə ölkəmizin dəyərli iqtisadçı alimləri akademik Əhməd Mahmudovun, akademik Asəf Nadirovun, akademiyanın müxbir üzvləri Şahbaz Muradovun, Ağasəlim Ələsgərovun əməli fəaliyyətləri, praktiki köməkləri və məsləhətləri nəticəsində düşdüyüm çətinliklərdən uğurla çıxa bilmişəm. Onlar mənim şəxsiyyətimi və tədqiqat işlərimi həmişə yüksək qiymətləndirmişlər. Həyatın enişli-yoxuşlu yollarında taleyimin dönüş nöqtələrində mənə dayaq olmuş insanları xoş xatirələrlə yaddan çıxarmıram... Yuxarıda adlarını çəkdiyim insanlardan dünyasını dəyişənlərə «Allah rəhmət eləsin» deyirəm, digərlərinə Allahdan can sağlığı və uğurlar arzulayıram.

Oxuculara demək istəyirəm ki, bu kitab bütün şüurlu həyatını cəmiyyətə, iqtisad elminə, milli İqtisadiyyatın problemlərinin praktiki və elmi cəhətdən həllinə həsr etmiş İnsanın «Azərbaycan Respublikasında investisiyaların iqtisadi və sosial səmərəliliyinin yüksəldilməsi istiqamətləri» adlı doktorluq dissertasiyasının əsasında yazılımşdır. Vaxtı ilə ABŞ pre

— 12 —

zidentinin məsləhətçisi işləmiş K.Murdalın (1898-1987) 1974- cü ildə «İqtisadi, sosial və struktur dəyişikliklərin qarşılıqlı asılılığının təhlili adlı tədqiqat işi Nobel mükafatı ilə qiymətləndirilmişdir. Mənim tədqiqat işim isə investisiyaların, struktur dəyişikliklərinin, gəlirlərin, iqtisadi və sosial səmərəliliyin qarşılıqlı əlaqələrinə həsr edilmişdir. Bu elmi araşdırma Azərbaycanda ilk dəfə həyata keçirilmişdir.

Mənim elmi tədqiqatlarım və praktiki işlərim həmişə investisiya-tikinti kompleksi ilə əlaqədar olmuşdur.

Bu monoqrafiyada cənab İlham Əliyevə 35-dən çox yerdə istinad var. Bu istinadların çox olmasının oxucularda şəxsi maraq xatirinə edilməməsi barədə təəssürat yaratmaq məqsədi ilə diqqətə çatdırmaq istəyirəm ki, müəllifin bu yanaşması şüurlu olaraq konkret məqsədə xidmət edİr. Onlardan birincisi odur ki, mən bu və ya digər prinsipial məsələ üzrə öz mövqeyimi əsaslandırmaq, zamanın tələbinə uyğun olmasını sübut etmək üçün dövlət başçısının çıxışlarından sitatlar gətirmişəm. Ikinjisi, mühüm və prinsipial xarakterli iqtisadi inkişafın istiqamətləri barədə ölkə başçısının mətbuatda bəyan etdiyi baxışlarının mərkəzi idarəetmə orqanları tərəfindən necə həyata keçirilməsini diqqətə çatdırmağı özümə borc bilmişəm.

Tofiq HÜSEYNOV

— 13 —

MÜƏLLIF HAQQINDA

(1967-ci ildə dərc olunmuş məqalə)

LAÇININ YETİŞDİRMƏLƏRt

Laçının gözəl guşələrindən birində - Şəlvədə doğulan Tofiq Hüseynovun bu il 30 yaşı tamam olur. Onun ən birinci arzusu oxumaq Vətənin faydalı adamı olmaq idi. Öz doğma kəndində səkkizillik məktəbi bitirən Tofiq Hüseynov Kürd- hacı kənd orta məktəbinə daxil olur. 1955-ci ildə o, məktəbi bitirdikdən sonra bir il doğma kolxozlarında istehsalatda çalışır. Həmişə təhsilini artırmaq haqqında fikirləşən Tofiq oxumaq məqsədi ilə Bakıya gedir, qəbul imtahanlarını «əla» və «yaxşi)> qiymətlərlə verib Kari Marks adına Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olur. O, İnstitutda təkcə dərs əlaçısı kimi deyil, həm də bacarıqlı bir təşkilatçı kimi tanınır. T.Hüseynov qrup komsomol təşkilatçısı, fakültə komsomol təşkilatının katibi, nəhayət institutun komsomol komitəsinin katibi seçilir.

T. Hüseynovun həyatında ən fərəhli günlərindən biri 1960-cı ildə əla qiymətlərlə institutu bitirdiyi gün olur. Gənc iqtisadçmm arzusunu nəzərə alaraq, onu Bakının tikinti təşkilatlarından birinə işə göndərirlər. Orada bir müddət işlədikdən sonra Tofiq Moskvaya gedir, aspiranturaya daxil olur. O, professor Q.F.Kuznetsovun rəhbərliyi altında çox mühüm bir məsələ üzərində çalışır. 1967-ci ilin sentyabr ayında Moskvada Tofiq «Azərbaycan SSR-də iri panelli evtikmə- nin iqtisadi səmərəliliyi və onun yüksəldilməsi yollan» mövzusunda müvəffəqiyyətlə dissertasiya müdafiə edir və ona iqtisad elmləri namizədi alimlik dərəcəsi verilir.

iqtisad elmləri doktoru B.Y.İonas və iqtisad elmləri namizədi D.Q.Tonski Tofiqin rəsmi opronentləri kimi çıxış edərək, onun yazdığı işə çox yüksək qiymət verirlər. Bundan sonra T.Hi^eynov Bakıya qayıdır.

— 14 —

Hal-hazırda Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasında işləyir. Tofiq öz ixtisası sahəsində respublikada üçüncü Azərbaycanlı alimdir. Gənc alim 10-a qədər elmi məqalənin müəllifidir.

T.Hüseynov rrapublikamızm mərkəzində işləməsinə və yaşamasına baxmayaraq, öz doğma kəndi Şəlvəni və İlk dəfə ona dərs demiş Şahbaz, Mirsiyab və Sarı müəllimləri unutmur. Onları hər zaman minnətdarlıqla yad edir.

Tofiqin arzuları çox genişdir. Bu barədə o, deyir: - tnsan o zaman xoşbəxt ola bilər ki, xalqına xidmət etsin.

Onun yetirdiyi bəhrəni tək-tək adamlar yox, xalq dərsin. Mən çalışacağam ki, belə adamlardan biri olum. İnsanı ucaldan, xoşbəxt edən əməkdir.

Əziz oxucular, gəlin sizinlə birlikdə gənc alim T.Hüsey- nova elmdə və şəxsi həyatda yeni-yeni müvəffəqiyyətlər arzu edək.

Şahbaz Muradov,

İqtisad elmləri namizədi, Azərbaycan SSR Elmlər

Akademiyası İqtisad İnstitutunun baş elmi işçisi

Nəbi Əhmədov, İqtisad elmləri namizədi

«Laçuı» qəzeti, 28 dekabr

1967-ci il JV&132

15

G İ R İ Ş

Yeni iqtisadi sistemə keçid üçün Azərbaycanda hüquqi baza

yaradılmış, yeni təşkilati-idarəetmə strukturları forma- laşdıhrmış,

istehlak bazarı xeyli inhisarsızlaşdınimış, iqtisadi idarəetmənin

bazar vasitələrindən geniş istifadə olunması üçün iqtisadi

idarəetmə strukturları yaradılmışdır.

Müstəqillik illərində həyata keçirilən sistemli və geniş əhatəli,

siyasi və sosial iqtisadi islahatlar Ölkənin sosiaUzm iqtisadi

sistemindən bazar sisteminə keçməsi üçün tələb olunan

maddi-texniki bazanın yaradılması üçün iqtisadiyyata böyük

həcmdə investisiya cəlb edilməsinə şərait yaratdı. 1996-2007-ci

illərdə milli iqtisadiyyatın inkişafına bütünlükdə 35383 milyon

manat investisiya yönəldilmişdir. 2008-ci ildə 1995-ci ilə nisbətən

əsas kapitala investisiya 40 dəfə artmışdır. Yeni istehsal

müəssisələrinin tikilməsi, mövcud müəssisələrin yenidən

qurulması, habelə fərdi sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsi

nəticəsində 2008-ci ildə 1995-ci ilə nisbətən ölkə üzrə ümumi

daxili məhsul 4,6 dəfə, sənaye istehsalı 3,2 dəfə, kənd təsərrüfatı

məhsulları 2 dəfə, əhalinin sərəncamında qalan real pul gəlirləri 7,5

dəfəyə qədər artmışdır; Ümumi daxili məhsulun son beş ildə orta

illik artımı 21 faiz təşkil etmişdir ki, bu da dünya miqyasında

rekord göstəricidir. 2005-ci ildə Azərbaycan ilk dəfə ÜDM-un

həcminə görə 1990-cı ilin səviyyəsinə çatmış və onu ötüb

keçmişdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, MDB ölkələri arasında

ancaq Belorusiya, Kazaxstan, Ermənistan və Özbəkistan

doxsanıncı ilin səviyəsinə Azərbaycandan əwəl, yəni

2002-2004-cü illərdə nail ola bilmişlər. Ölkənin sənaye və aqrar

sektorları sürətlə inkişaf edir. Sənaye istehsalının yüksək artım

tempi müəllifi unudulmaz Heydər Əliyev olan neft strategiyasının

uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində əldə edilmişdir. 2008-ci

— 16 —

üdə xam neft istehsalı 44,5 mln. ton və ya 1990-cı ilİn səviyyəsində

3,6 dəfə çox olmuşdur. 2003-cü ildən Azərbaycanın iqtisadi

inkişafında yeni mərhələ başlamışdır. Bu dövrün əlamətdar

xüsusiyyətləri regionların tarazlı sosial-iqtisadi inkişafından, sürətli

iqtisadi artımdan, 760 mindən çox yeni iş yerlərinin

yaradlılmasmdan, regional enerji layihələrinin tamamlanmasından,

infrastruktur sektorların modernləşdiril- məsindən, dövlət

xərclərinin iri miqyaslı artımından və nəhayət əhalinin həyat

səviyyəsini xarakterizə edən standartların əhəmiyyətli dərəcədə

yaxşılaşdırılmasından ibarətdir.

2004-cü ildə AR prezidenti İlham Əliyev çıxışlarının birində

demişdir: «Bizim məqsədimiz növbəti 5 ü ərzində ümumi daxili

məhsulu 2 dəfə artırmaqdır. Bunun üçün imkanlar, potensial var,

proqramlar var və mən əminəm ki, biz buna nail oIacağıq»

(1,16.03.04). Hesablamalar göstərir ki, qarşıya qoyulmuş bu vəzifə

2008-ci ildə artıqlaması ilə yerinə yetiriləcəkdir. Mən 1995-ci

ildən, yəni hələ ölkə prezidenti seçilməmişdən çox-çox əvvəl,

cənab İlham Əliyevin iqtisadi konsepsiyasını diqqətlə izləyirəm.

Bu konsepsiyanın mahiyyətini belə İfadə etmək olar: iqtisadiyyatın

şaxələndirilməsi, işsizlik probleminin həlli; tarazlı sahəvi və

regional iqtisadi artım, idxalı əvəzedən sənayeləşdirmənin həyata

keçirilməsi. Həyatının 50 ildən çoxunu ölkənin iqtisadi

problemlərinin öyrənilməsinə və praktiki həllinə həsr etmiş bir

mütəxəssis kimi mən cənab İlham Əliyevin konsepsiyasını

Azərbaycanda yeni iqtisadi siyasət kimi qiymətləndirmişəm

(1,18.05.06.). Bu siyasətin icrasını təmin etmək məqsədi ilə

prezident seçkilərindən dərhal sonra, yəni 2003-cü ilin noyabr

ayında ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi

tədbirləri və 2004-cü ilin fevral ayında regionların sosial-iqtisadi

inkişafı haqqında Dövlət Proqramının təsdiq edilməsi barədə

prezident fərmanları imzalandı. Kompleks tədbirlərin həyata keçi

— 17 —

rilməsi üçün regionlarda osas kapitalın genişləndirilməsində və

modernləşdirilmosindo böyük həcmdə investisiya istifadə

olunmuşdur. Sənayenin maddi-texniki bazasının

möhkəmləndirilməsi nəticəsində regionlarda məhsul istehsalı

2003-cü illə müqayisədə bİr neçə dəfə artmışdır. Yüz minlərlə yeni

iş yerləri yaradılmışdır. Bütün bu uğurlarla yanaşı Azərbaycanın

iqtisadi və sosial İnkişafında bir sıra problemlər mövcuddur ki,

onların həlli investisiyalarla bilavasitə bağlıdır. 2007- ci ildə

Respublika Prezidenti Azərbaycanın uğurlarının çox olduğunu

qeyd etməklə yanaşı, əsas məqsədinin mövcud problemləri qısa

müddətdə aradan qaldırmaq olduğunu önə çəkərək demişdir:

«İnsanlan narahat edən problemlər tezliklə aradan qalxsın və hər

bir vətəndaş işlə təmin olunsun, hər bir vətəndaşın yaxşı iş şəraiti

olsun, yaxşı maaş alsın, uşaqları yaxşı məktəbə getsin. Budur bizim

vəzifəmiz və Prezident kimi mən öz əsas vəzifəmi bunda görürəm,

Azərbaycan xalqına xidmət etməkdə görürəm, Azərbaycan xalqı

üçün nə etmək lazımdırsa, onu edirəm və bundan sonra da

edəcəyəm» (1,9.02.07). Ən ümdə məsələlərdən biri də sənaye və

kənd təsərrüfatı istehsal strukturunun bazarın, ilk növbədə, daxili

bazarın təlabatına uyğun olmamasıdır. Azərbaycan

Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2004-cü ildə Naxçıvan

şəhərində çıxışında vurğulamışdır: «Məqsədİmiz budur ki,

Azərbaycanın da, Naxçıvanın da istehsal etdiyi məhsullar daxili

təlabatı ödəsin, yerli istehsal güclənsin. Bu, belə olarsa, idxal da

azalar, habelə yeni iş yerləri açılar. Yeni iş yerlərinin açılması

bizim siyasətimizin əsas istiqamətidir» (1,16.05.04). Bəzi mərkəzi

idarəetmə orqanlarında büdcə vəsaitlərindən səmərəli istifadə

olunmamasından, sahibkarlara kreditlərin verilməsində

nöqsanların aradan ləng qaldırılmasından, vergidən yayman

şirkətlərə qarşı kimliyindən asılı olmayaraq ciddi tədbirlərin həyata

keçirilməsindən danışan ölkə prezidenti

— 18 —

Nazirlər Kabinetinin 2004-cü ilin yekunlarına həsr olunmuş

iclasında bİr daha vurğulamışdı; «heç bir təşkilata, şirkətə yaxud da

quruma xüsusi münasibət yoxdur, ola bilməz və olmayacaq da.

Bunu hamı bilməlidir və əgər kimsə özünü toxunulmaz hesab

edirsə, o səhv edir» (1, 8.12.04).

İqtisadi inkişafı tarazlı etmək, məcmu tələbi artırmaq, fəal

əmək resurslarından səmərəli və tam istifadə etmək, əhalinin

yoxsulluq səviyyəsini azaltmaq, investisiyaların iqtisadi vo sosial

səmərəliliyini yüksəltmək, daxili tələbatı tam təmin edə bilən

istehsal sektorlarına yönəldilən investisiyaların həcmini və dövlət

gəlirlərini artırmaq kimi problemlərin həlli davam etdirilir. Ancaq

ölkənin yenidən sənayeləşdirilməsi prosesini sürətləndirmək tələb

olunur ki, bu da müəyyən disproporsiyaları aradan qaldıra bilər.

Ölkə prezidenti demişdir: «Əgər biz öz iqtisadiyyatımızı

şaxələndirməsək, yalnız və yal- mz iqtisadiyyatımızı neft amili

üzərində qursaq, böyük uğurlar əldə edə bilmərik» (1, 13.05,05).

Cəmiyyətin resursları məhdud və tələbatı isə sonsuz olduğuna

görə həmin resurslardan maksimum səmərə ilə istifadə olunmalıdır,

iqtisadi artımın vo iqtisadi tarazlığın təmin olun- masmda üç əsas

faktordan (kapital, əmək, torpaq) birinin, yəni kapitahn yaranması

investisiyalardan asılıdır. İqtisadi tarazhğın təmin olunmasmın əsas

vasitələrindən bİri məhz əsas kapitalın artırılması və ondan səmərəli

istifadə olduğuna görə bu kitab Azərbaycanda investisiya

problemlərinə həsr edilmişdir.

2002-ci ildə Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetində

çıxışında unudulmaz Heydər Əliyev demişdir: «Bazar

iqtisadiyyatına keçid uzun prosesdir... yalnız bu prosesi ardıcıl

surətdə həyata keçirərək Azərbaycanın iqtisadiyyatım daha çox

inkişaf etdirə və xalqımızın rifah halını daha da yaxşılaşdıra

bilərik... Eyni zamanda bu, nəzəriyyə ilə bağlıdır, dünya təcrübəsi

ilə bağhdır. Dünya təcrübəsini siz - bizim müləxəssis-

— 19

lər, alimlər, bu sahənin müvafiq işçiləri toplamaUsınız. Nəzəriyyəni

yeni nəzəriyyə icad etməyə ehtiyac yoxdur-ümumiləşdirmək, bizim

iqtisadiyyatırmza uyğunlaşdırmaq sizin vəzifənizdir... İqtisadçılar

gərək apardığımız islahatların hər birinin həm həyata keçirilmə

prosesini, həm də nəticələrini təhlil etsinlər. Ola bilər, bundan yaxşı

əsərlər də yaza bilərsiniz. Bu da sizin elmi əsərləriniz olacaqdır» (1,

14.06.02).

Gələcəkdə istehsalın yüksək inkişaf tempini saxlamaqla,

tarazlı iqtisadi inkişafı təmİn etmək, innovasiya təyinatlı

iqtisadiyyat yaratmaq, ölkənin əsas qanununda - Konstitutsi- yada

nəzərdə tutulan həyat səviyyəsinə nail olmaq üçün insanlara şərait

yaratmaq investisiyaların vasitəsi ilə həll edilə bilər. Daxili

investisiya ehtiyatlarının aşkar edilməsi, investisiyaların iqtisadi

səmərəliliyinin yüksəldilməsi və onun hesabına investisiyaların

artırılması ümummilli əhəmiyyəti olan problem xarakteri daşıyır.

Ölkənin mərkəzi idarəetmə orqanlarında çalışan bəzi mütəxəssislər

Azərbaycanda iqtisadi inkişafın xarici investisiyalar, xarici

texnologiyalar və dövlətin sərt pul-kredit-büdcə siyasəti əsasında

təmin edilməsini məqsədəuyğun hesab edirlər. Ancaq nəzərə

almırlar ki, iqtisadi siyasət o zaman arzuolunan nəticəni verir ki, o,

zaman daxilində yerli xüsusiyyətləri və yaranmış iqtisadi və sosial

vəziyyəti nəzərə alır. Beynəlxalq təcrübə sübut etmişdir ki, o islahat

ki, bir ölkədə müsbət nəticələr verir, digər ölkələrdə belə nəticəni

verməyə bilər. İslahatlar dövründə uğurların əldə edilməsində yerli

xüsusiyyətlərin güclü rolunun olmasını Çinin, Cənubi Koreyanın,

Tayvanın təcrübəsi təsdiq edir. Onlar qeyrİ-ortodoksal elementləri

ortodoksal siyasətlə əlaqələndirdilər və islahatlardan yüksək

nəticələr əldə etdilər. Şok terapiyasının banisi, polşalı Leşek

Baltsereviç 2002-ci ilin axırlarında «Exo» qəzetinə (Bakı şəhəri)

verdiyi müsahibədə onun təklif etdiyi metod və mexanizmlərlə

iqtisadi isla-

— 20 —

hatlann keçmiş sovet respublikalarında da uğurla aparıla bilməsinin

mümkünlüyü sualına cavabında demişdir ki, bu və ya digər iqtisadi

siyasətin tətbiqi xəstənin dərman qəbul etməsinə oxşayır. Ancaq

diaqnozları eyni olan xəstələr eyni dərmandan istifadə edə bilərlər.

İqtisadi islahatlar dövründə Azərbaycan Respublikasında

investisiyaların iqtisadi və sosial səmərəliliyinin nəzəri və praktiki

aspektlərinə, sahəvi və regional iqtisadi tarazlığın yaradılmasında

investisiyaların roluna, investisiyaların stimullaşdırılması

mexanizmlərinə, daxili investisiyaların əhəmiyyətli dərəcədə

artırılması ehtiyatlarının aşkar edilməsinə həsr olunmuş kompleks

elmi-tədqiqat işi aparılmamışdır. Hal-hazırda investisiyaların

sosial- iqtisadi səmərəliliyinin metodologiyası və metodikası

iqtisadi ədəbiyyatda mübahisə predmetidir. Müəllifin fikrincə,

onun hazırladığı monoqrafiya bu boşluğun müəyyən qədər

doldurulmasına kömək edəcəkdir. Monoqrafiyada Azərbaycan

iqtisadiyyatında yarannuş durumu və yerli xüsusiyyətləri nəzərə

almaqla, investisiyaların iqtisadi tarazlığa və iqtisadi artıma təsiri

bütünlükdə iqtisadi islahatların tərkib hissəsi kimi araşdırılır və

qiymətləndirir. Azərbaycanda varlı ölkənin varlı dövlətini və

bütünlükdə varlı cəmiyyətin formalaşdırılması istiqamətində səylər

davam etdirilir. Monoqrafiyada söylənilən fikirlərin nəzərə

alınması bu məqsədə tezliklə nail olunmasına yardımçı ola bilər.

— 21 —

IFƏSİL. İQTİSADİ AZADLIĞA DOĞRU

1.1. iqtisadi müstəqilliyin əsası qoyulan illər^

XX əsrin 70-ci illərinə qədər Sovet İttifaqı məkanında həyata keçirilən quruculuq işlərinin miqyası Azərbaycan Respublikasının təbii-iqtisadi və insan potensialına uyğun deyildi və onun iqtisadiyyatının dinamik və proporsional inkişafını təmin etmirdi. Buna görə də həmin dövrdə özünün iqtisadi və sosial inkişafı göstəricilərinə görə Azərbaycan ittifaq respublikaları arasında axırıncı yerlərindən birini tuturdu. 1965-1970-ci illərdə iqtisadi İnkişafın əsas göstəricisi olan milli gəlir İttifaq üzrə 45 faiz artdığı halda, bu göstərici Azərbaycanda 33 faiz olmuşdur. Sənaye və kənd təsərrüfatının artım templəri orta ittifaq səviyyəsindən xeyli geriyə qalırdı. Yetmişinci ildə adam başına düşən milli gəlirin istehsalı, orta ittifaq səviyyəsi ilə müqayisədə 1,6 dəfə az olmuşdur. Sənaye istehsalı əsasən bir neçə şəhərdə mərkəzləşdirilmişdir. Ucqar rayonlar bir tərəfli, ancaq kənd təsərrüfatı və mineral xammalın emalına əsaslanaraq İnkişaf edirdi. Bu regionlarda yaradılan kiçik istehsal gücləri təbii sorvəllorin, xammal və ya- nmfabrikatlann, kənd təsərrüfat məhsullarının, əmək resurslarının kompleks və səmərəli istifadəsini təmin etmirdi. Hasilat sənayesi ilə emal istehsal sahələri arasında ciddi disproporsiyalar mövcud idi. Bu da xammal və yarırafabrikatlann emalının dərinləşdirilməsinə imkan vermirdi. Bununla əlaqədar kimya sənayesində, əlvan metallurgiyada, yüngül və yeyinti sənaye sektorlarında istehsal olunan bir çox xammal və yarımfabrikatlar hazır məhsul səviyyəsinə çatdırılnurdı.

‘ T.r.FycciİHOB, A.Ə.MaHcypoB «Ə4>(l)eKTHBHocTb OCHOBHMX

(JIOHÄOB CTpOHTejıı.CTBa B A3ep6aHjı*aHCKOH CCP», 5., «A3cpncmp», 1981, 174 c KMTaSbiHuaH HCTK(l)aaM e,aar(MHmflHp

— 22 —

Ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşmasında, sənayedə istehsalın texnoloji və predmet üzrə ixtisaslaşmasının dərin- ləşdirilməsində ciddi nöqsanlar var idi. Sürətli inkişaf üçün əlverişli şəraitin olmasına baxmayaraq maşınqayırma, yüngül və yeyinti sənayesi sahələrinin, tikinti materiallarının istehsalına ittifaq nazirlikləri və idarələri tərəfindən lazımı həcmdə kapital qoyuluşları ayrılmırdı. Belə ki, 1966-1970 İllərdə sənayeyə yönəldilən bütün kapital qoyuluşlarının cəmisi 4,7 %-i maşınqayırma sahələrində, 3,4 %-i yüngül sənayedə, 6,2 %-i yeyinti sənayesində, 4,1 % tikinti materialları istehsalında istifadə olunmuşdur. Energetika, qara və əlvan metallurgiya, kimya, rabitə və kənd təsərrüfatı sahələrində istehsal obyektlərinin işə salınması üzrə plan tapşırıqları xüsusi ilə qeyri-qənaətbəxş yerinə yetirilirdi. Bütünlükdə 1966-1970- ci illərdə əsas fondların istifadəyə verilməsi üzrə İttifaq hökuməti tərəfindən müəyyən olunmuş plan tapşırıqları yerinə yetirilməmişdir. 1966-1969-cİ illərdə tikintisi nəzərdə tutulan 15 ilkin şərab emalı zavodundan ancaq altısı qismən işə salınmışdır. 13 iri yüngül və yeyinti sənayesinin, metallurgiya və elektroenergetika sənayesinin obyektinin tikintisinə başlanılmamışdır. Kənd təsərrüfatında əsaslı tikinti planları olduqca qeyri-qənaətbəxş yerinə yetirilirdi. Heyvandarlıq binalarının işə salınması üzrə tapşırıqlar 37-47%, quş damları üzrə 27- 64%, torpaqların meliorativ yaxşılaşdırılması və yeni suvarma sistemləri üzrə 65 % səviyyəsində yerinə yetirilirdi. Respublikanın rayonlarında təkcə maddi istehsal təlabatdan geri qalmırdı. Sosial infrasturuktur sahələri də (mədəni-məişət, mənzil-kommunal, ticarət, səhiyyə, maarif və s.) olduqca zəif inkişaf etmişdir- Bu sahələr ancaq Bakı şəhərində bir qədər yaxşı inkişaf etmişdir. Ona görə də nazirliklər və idarələrin çoxu Bakı və Sumqayıt şəhərlərində təzə müəssisələr tikirdilər, baxmayaraq ki, onlar şəhərlərin mövcud istehsalı komplekslərinə uyğun gəlmirdilər. Təsadüfü deyildi ki, 1970-ci ildə respublikanın ərazisinin cəmi 7,2 %-ni təşkil edən Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin payına sənaye məhsulunun 70 %, ma-

— 23 —

şmqayırma məhsulunun 85%-dən çoxu düşürdü. 1966-1970- ci illərdə orta hesabla bütün dövlət, kooperativ müəssisələrinin və təşkilatlarının kapital qoyuluşlarının 47,2 %-İ Bakı şəhərində istifadə olunmuşdur. Yuxarıda göstərilən nöqsanların və səhvlərin nəticəsi kimi, yetmişinci illərdə Azərbaycanda sənayenin sahə-ərazi və bütünlükdə ictimai istehsalın olduqca az effektli sturukturu yaranmışdır. Əhalinin səmərəli məşğulluğu da təmin olunmurdu, İqtisadiyyatın uzun müddət geridə qalması, əmək resurslarından tam istifadə olunmaması əhalinin maddi rifahının səviyyəsinə mənfi təsir göstərirdi, Yetmişinci illərin sonunda Azərbaycanın xalq təsərrüfatında məşğul olan fəhlə və qulluqçuların orta aylıq əmək haqqı orta ittifaq səviyyəsindən 12 % aşağı idi. Dövlət və plan nizam-intizamı da aşağı səviyyədə idi. Qəbul olunmuş plan və öhtəçiliklərin yerinə yetirilməsinə kollektivlərin səfərbər edilməsi üçün təşkilati və siyasi-tərbiyə işləri tələb olunan səviyyədə deyildi.

Ölkənin iqtisadiyyatında, ictimai və siyasi həyatında ciddi gərginliklərin və ziddiyyətlərin mövcud olduğu şəraitdə unudulmaz Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasının rəhbəri təyin olundu. 1969-cu ildə Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi seçilən Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında respublikadakı iqtisadi və siyasi vəziyyət dərindən təhlil edildi və həmin ilin avqust ayında ona obyektiv qiymət verildi. Respublika iqtisadiyyatının hərtərəfli inkişafım təmin etmək üçün elmi cəhətdən əsaslandırılmış iqtisadi, texniki və təşkilatı tədbirlər kompleksi işlənib hazırlandı. Sənayedə və kənd təsərrüfatında inkişaf templərinin sürətləndirilməsi və onların strukturunda əhəmiyyətli proqressiv dəyişikliklərə nail olunması ən vacib vəzifə kimi qarşıya qoyuldu. Bununla yanaşı müəyyən olunmuşdur ki, investisiya sektorunda köklü dəyişikliklər olmasa respublikanın iqtisadi və sosial inkişafında yol verilən uzun müddətli geriliyi aradan qaldırmaq mümkün deyil. Hesablamalar göstərmişdir ki, 1971-1975-ci illərdə sənaye məhsulun artımının 65-70 %-nin yeni istehsal gücləri

24 —

nin işD salınması və fəaliyyətdə olan müəssisələrin genişləndirilməsi hesabına təmin edilməsi tələb olunurdu. Azərbaycan KP MK-nm birinci katibi Heydər Əliyevin şəxsi təşəbbüsü ilə «Azərbaycan SSR-də kənd təsərrüfatının inkişafı haqqında» və «Azərbaycan SSR xalq təsərrüfatının inkişaf tədbirləri haqqında» İttifaq hökumətinin iki qərarı qəbul edildi. Bu vacib qərarların uğurla yerinə yetirilməsi və bütünlükdə iqtisadi inkişafın təmin olunması bilavasitə əsaslı tikintinin yeni keyfiyyət zəminində təşkilini tələb edirdi. Həmin dövrdə milli iqtisadiyyatın qurulmasında həlledici rol oynayan bu vacib sahənin inkişafı və təkmilləşdirilməsi problemləri Azərbaycan KP MK-nin iki Plenumunda - 1971-ci və 1976-cı illərdə müzakirə olundu. Tikinti işlərinin təşkilinin yaxşılaşdırılması və maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi tədbirləri haqqında Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti tərəfindən müvafiq qərarlar qəbul edildi. Bu qərarlar kapital qoyuluşlarının planlaşlaşdınlmasında, layihə-smeta sənədlərin hazırlanmasında, sənaye, kənd təsərrüfatı və mülki tikintinin keyfiyyətinin yüksəldilməsində böyük rol oynadılar. Kapital qoyuluşları ən vacib obyektlərdə cəmləşdirildi, tikintilərin layihə- smeta sənədləri ilə təminatına, obyektlərin maliyyələşdirilməsinə və avadanlıqlarla komplektləşdirilməsinə ciddİ nəzarət qoyuldu. Əsaslı tikintinin bütün sahələrində dövlət və təsərrüfat nizam-intizamı möhkəmləndirildi. Unudulmaz Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında işlənib hazırlanmış və həyata keçirilmiş tədbirlər kompleksi nəticəsində tikintidə əsaslı müsbət dəyişikliklər baş verdi. Belə ki, 1971-1975-ci illərdə iqtisadiyyata kapital qoyuluşu 1966-1970-ci illərə nisbətən 29 faiz artdı. Kapital qoyuluşunun 45 faizi sənayenin inkişafına yönəldildi. Bu dövrdə 64 yeni iri sənaye müsəssisəsi, 32 yeni sex və istehsal sahələri tikilib və istifadəyə verildi. İşə salman obyektlər arasında Bakı Məişət Kondisonerlər zavodu, Sumqayıt Kompressorlar zavodu, Bakı şəhərində tikiş və ayaqqabı hissləri fabirikləri. Xudat konserv zavodu, 14 ilkin şərab istehsalı zavodu, 4 pendir zavodu və digər xalq təsərrüfatı əhə-

— 25

raiyyəti olan obyektlər vardır. 1971-1975-ci illərdə xalq istehlakı mallarının buraxılışı ilə məşğul olan sahələrdə daha intensiv inkişafa nail olundu. 64 yeni iri müəssisədən 40 müəssisə yüngül, yeyinti, ət-süd, unüyütmə və mebel sənayesi sahələrində işə salınmışdır. Böyük miqyasda maşınqayırma və kimya sənayesinin mövcud müəssisələrinin genişləndirilməsi, yenidən qurulması, texnika ilə yenidən silahlanması işləri aparıldı. Bu məqsədlə istehsal təyinatlı kapital qoyuluşlarının 70 % istifadə edilmişdir. Maşınqayırma sənayesinin intensiv inkişafına digər sahələrdə baş verən ciddi müsbət meyllərin də təsiri az olmanuşdır. Əgər 1969-cu ildə Azərbaycan Respublikasının sənayesi irili-xırdalı müstəqil balansa malik olan 73S müəssisəni Özündə birləşdirirdisə, belə müəssisələrin sayı 1983-cü ildə 1062, 1985-ci ildə isə I103-ə çatmışdır. Göründüyü kimi, 1969-1983-cü illərdə hər U orla hesabla 23 sənaye müəssisəsi yaradılmışdır ki, bunların da 7-si (30,4%-i) maşınqayırma sənayesi müəssisəsi olmuşdur. Ümumiyyətlə, milli iqtisadiyyatın ümumi məhsulunun 59,3%-i sənayenin payına düşürdü. Ağır sənaye isə respublikanın çoxşaxəli sənayesində üstünlük təşkil etmiş və məhsulun 40%-nİ verirdi. Burada maşınqayırma sahəsini və metal emalı sənayesi sahəsini, xüsusilə də neft maşınqayırma sahəsini qeyd etmək olar. Bununla bərabər keçmiş ittifaqın xalq təsərrüfatında neft-qazçıxarma quyularına xidmətin, neftqazçıxarma avadanlıqları istehsalının, həmçinin onların təmiri və profllaktikası ilə bağlı yerinə yetirilən işlərin 65%~ə yaxım respublikanın payına düşürdü. Dünya bankının tədqiqatlarına görə o zaman Azərbaycanın neft maşınqayırma sənayesi ABŞ-dan sonra neft maşınqayırma məhsullarının istehsalı üzrə toplanmış istehsal və intellektual potensiala görə dünyada ikinci yeri tuturdu. Bunun nəticəsi idi ki, o zaman neft maşınqayırma müəssisələri öz məhsullarım SSRİ-nin 'İ7 neftçıxarma müəssisələrinə, Çinə, Hindistana, Vyetnama, Polşaya, Almaniyaya, Şimali Koreya Respublikasına, İraqa, Misirə, Əfqanıstana, Argentinaya göndərirdi. Bu dövrdə respublikanın maşınqayırma

26 —

müəssisələri keçmiş ittifaqda istehsal olunan neft və qazçıxar- ma avadanlıqlarının 70%-don çoxunu verirdi.

Yeni müəssisələrin işə salınması, mövcud müəssisələrin yenidən qurulması və genişləndirilməsi ildə 21 min.tn. polad, 65 min.tn. sulfat turşusu, 60 min.tn. mineral gübrə (şərti vahidlərlə), 120 mln ədəd şərti asbest sement vərəqi, 136 mln ədəd şərti kərpic divar materialları, 505 min kvadratmetr üzlük keramik piliiələr, 118 mln şərti banka tərəvəz-meyvə konservləri, mövsümdə 353 min. tn. üzüm emal edə bilən məmulatları buraxa bilən yeni istehsal gücləri yaratmağa imkan verdi, 1971-1975-cİ illərdə kənd təsərrüfatında istehsal güclərinin artırılması baş verdi. Onun inkişafına ancaq dövlət və kooperativ müəssisələri və təşkilatlan tərəfindən 1106 mln.rub əsaslı vəsait yönəldilmişdir. Bu da əvvəlki beş İllə müqayisədə 1,7 dəfə çox idi. Quşçuluq fabriklərinin istehsal gücləri 3294 min baş və ya əvvəlki beş ilə nisbətən 3 dəfədən də çox artırıldı. 108 min tn. tutumu olan mineral gübrə anbarları, 803 min yerlik heyvandarlıq binaları, 867 min yerlik quş damları tikildi. Kolxoz və sovxozlarda 25 min hektar suvarılan torpaqlar və 268 min hektar su ilə təmin edilmiş otlaqlar istifadəyə verildi. Məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi xeyli yaxşılaşdırıldı. Kapital qoyuluşunun xeyli hissəsi kiçik və orta şəhərlərdə yeni müəssisələrin tikilməsinə və fəaliyyətdə olanlarının genişləndirilməsinə yönəldildi. Respublika iqtisadiyyatında Abşeron yarımadasından kənarda yerləşən rayonlar və şəhərlərin əhəmiyyəti ildən- ilə artırdı. 1970-cı ildə belə rayonlann payına sənaye məhsulunun 30%-i düşürdüsə, 1975-ci ildə onların xüsusi çəkisi 37% təşkil etmişdir. 1971-1975-ci illərdə şəhərlərin (Baİu şəhəri istisna olmaqla) və rayonların payına bütün kapital qoyuluşlarının 52,1% düşmüşdü. Daha yüksək templə Mil-Qarabağ, Gəncə-Qazax və Lənkəran zonalarının, Naxçıvan MR-nin, keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin iqtisadiyyatı inkişaf edirdi. Məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi istiqamətində respublikada həyata keçirilən tədbirlər mineral-xammal və torpaq rc-

— 27 —

sursiarından istifadəni əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmağa imkan verdi. İqtisadiyyatda məşğul olanların sayı sərbəst əmək resurslarının ictimai istehsala cəlb edilməsi hesabına 233 min nəfər artdı. Əhalinin iri şəhərlərə axınının azalması kimi mühüm dövlət əhəmiyyətli prblemin həllinə imkan yarandı. Yeni istehsal güclərinin yaradılması və fəaliyyətdə olanlarından istifadənin yaxşılaşdırılması nəticəsində sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullarının artım tempinə görə Azərbaycan 1971-1975-ci illərdə orta ittifaq səviyyəsini ötüb keçdi. 1975-ci ildə 1970- illə müqayisədə milli gəlirin 39%, sənaye məhsulunun 50%, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının 34% artımı təmin olundu. Adam başına düşən milli cgəlirin istehsalı 1970-ci ildəki 734 rubldan 1975- ci ildə 926 rubla və ya 26% artdı, baxmayaraq ki, əhalinin sayı da həmin müddət ərzində 507 min nəfər və ya 9,5% artmışdır.

Milli iqtsadiyyatda sahə və ərazi proporsiyalarının təkmilləşdirilməsi, iqtisadi və sosial səmərəliliyinin yüksəldilməsi, ictimai istehsalın yüksək artımı təmin edildi.

1971-1975-ci illərdə respublika iqtisadiyyatının uzun müddətli geriliyinin aradan qaldırılması və onun inkişafında köklü dəyişikliklər edilməsi barədə qarşıya qoyulan vəzifələr müvəffəqiyyətlə həll olundu. 1971-1975-ci illərdə əhəmiyyətli dəyişikliklər mülki tikintidə də baş verdi. Yeni evlər, kom- munal-mədəniyyət-məişət, səhiyyə və maarif obyektlərinin tikintisinə yönəldilən dövlət və kooperativ müəssisə və təşkilatlarının kapital qoyuluşlarının beşdə birindən çox idi. Bütün maliyyə mənbələri hesabına ümumi sahəsi 6915 min.kvm. sahəsi olan və o dövrün dövlət standartlarına uyğun olan 147,5 min mənzil tikilib istifadəyə verilmişdir. 179 min yerlik ümumtəhsil məktəbləri, 25,5 min yerlik uşaq və məktəbəqədar uşaq müəssisələri, 13 min yerlik xəstəxanalar, çoxsaylı məişət xidmətləri, kommunal təsərrüfat və əhaliyə xidmət edən başqa sahələrin obyektləri tikilib və istifadəyə verilmişdir. O zaman mütəxəssislər tərəfindən 1971-1975-ci illər Azərbaycan iqtisadiyyatında dönüş nöqtəsi kimi qiymət-

— 28

bndirildi. Dövrün bütün illəri ərzində respublikaların Ümum İttifaq sosialist yarışında Azərbaycan qalib çıxmış və ölkə yüksək imic simvolu olan keçici qırmızı bayraqlara layiq görülmüşdür. 1971-1975-ci illər Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin inkişafında köklü dəyişikliklər və respublika iqtisadiyyatının daha yüksək zirvələrə qaldırılmasının möhkəm təməli qoyulan dövr kimi yadda qaldı.

Azərbaycanın sonrakı dövrlərdə sürətli iqtisadi inkişafını təmin etmək məqsədi ilə respublikanın rəhbəri Heydər Əliyevin təşkilatçılıq qüdrəti sayəsində İttifaq hökümətinin üç qərarı qəbul edildi: «1976-1980-ci illərdə respublika sənayesiinin ayrı-ayrı sahələrinin inkişafı üzrə Azərbaycan KP MK təkliflərinə baxılmasının nəticələri haqqmda>\ wAzərbaycan SSR-də kənd təsərrüfatı istehsalının intensivləşdirilməsi üzrə tədbirlər haqqında», «Azərbaycan SSR-do kənd təsərrüfatının ixtisaslaşdırılması və üzümçülük və şərabçılığın inkişafı üzrə tədbirlər haqqmda». Mərkəzi və yerli idarəetmə strukturları bu qərarlardan irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsinə səfərbər edildi. 1976-1980-cı illərdə kapital qoyuluşu əvvəlki beş ilə nisbətən 1,5 dəfƏ'artırıldı. Bu dövrdə 80-dan çox sənaye müəssiə- si, istehsal gücləri və istehsal sahələri işə salındı. Onlardan Yeni Bakı Neft emalı zavodunda (İndiki Heydər Əliyev adına Bakı neft emalı zavodu) ELOY-ABT qurğusu, Yevlax şəhərində yunun ilkin emalı fabriki, Sumqayıt şəhərində Xovlu İplik fabriki, Gəncə şəhərində ət emalı və süd zavodları, Naxçıvan şəhərində un kombinatı, 50 yeni heyvandarlıq kompleksi, quşçuluq fabrikləri, damazlıq təsərrüfatları tikilib istifadəyə verildi. Neft maşınqayırma, kimya, neftkimya, neft emalı və başqa sənaye sahələrinin yenidən qurulması, genişləndirilməsi və texnika ilə yenidən silahlanması həyata keçirildi. Nəticədə sənaye istehsalı plan tapşırıqlarında nəzərdə tutlan 28,5 əvəzinə 36,5%, kənd təsərrüfatı məhsulunun həcmi 18% əvəzinə 40% artırıldı. Bütünlükdə iqtisadi inkişafda sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı üzrə beşillik tapşırıqlar vaxtından əvvəl yerinə yeddiyinə görə Azərbaycan Respublikası

— 29 —

üçüncü dəfə Lenin ordeni ilə təltif edildi. Azərbaycan Respublikası keçmiş Sovet İttifaqının sənayecə inkişaf etmiş respublikalarından birinə çevrildi.

1970-1980-cı illərdə iri miqyaslı quruculuq və tikinti işləri milli iqtisadiyyatın müstəqillik dövründə inkişafının maddi- texniki bazasının əsasını qoydu. Həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində 1970-1980-cı illərdə əmək məhsuldarlığının 31% artması ilə yanaşı iqtisadiyyatda məşğul olanların sayı 529 min nəfər artmışdı. Bu faktlar yenidənqurma işlərinin böyük miqyasım bir daha təsdiq edir. Sənayenin intensivbşdirilmə- sinin əsas göstəricilərindən biri də istehsal fondlarının müasirləşdirilməsi, təzələnməsidir. Böyük miqyaslı kapital qoyuluşlarının nəticəsi kimi iqtisadiyyatın əsas fondları 1980-ci ildə 1970-ci illə müqayisədə 83%, o cümlədən əsas istehsal fondları 91 faiz artmışdır. 1981-ci ilin əvvəlmə Azərbaycanda mövcud olan əsas fondların 65 faizdən çoxu 1969-1980-cı illərdə yaradılmışdır. Respublikanın əsas istehsal yarısını təşkil edən sənayenin əsas fondları müntəzəm surətdə artırdı. 1970- 1975-ci illərdə milli gəlirin artımının 90 faizdən çoxu əsas istehsal fondlarının həcminin artırılması hesabına əldə edilmişdir. 1980-ci İldə isə, əksinə, əsas istehsal fondlarından istfadə- nin səmorüiyinin, yəni fond verimin artmasının hesabına milli gəlir 1975-ci illə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə artmış və ümumi artımın 30%-ni təşkil etmişdir. Əsas istehsal fondlarından istifadənin səmərəliliyinin artması 1980-cı ildə 1975-ci illə müqayisədə milli gəlirin əmək tutumunun 1,3 dəfə aşağı düşməsinə gəti rib çıxarmışdır. Beləliklə, 1966-1970-ci illərdə Ölkə iqtisadiyyatı zəif maddi-texniki bazaya malik olduğuna görə, 1971-1975-ci illərdə iri miqyaslı kapital qoyuluşu hesabına iqtisadiyyat inkişaf etdirilmişdir. Növbəti beş ildə bu bazadan intensiv istifadə edilmişdir. Onilliyin birinci yarısında iqtisadi inkişafda ekstensiv metodlar üstünlük təşkil etmişdirsə, ikinci yarısında intensiv inkişaf amillərindən istifadə olunmuşdur. Əsas istehsal fondları maşınqayırma, nef- temalı, yüngül və yeyinti sənaye sahələrində artmışdır. 1970-

30

1980-cı illərdə iqtisadiyyata 16,8 mlrd.rub. kapital qoyuluşları yönəldilmişdir. Respublikada çox sahəli iqtisadiyyat yaradılmışdır. Onun əsasım yüksək inkişaf etmiş sənaye təşkil etmişdir. Bu dövrdə 176 sənaye müəssisəsi və istehsal sahələri tikilmiş və istifadəyə verilmişdir. Əvvələr Azərbaycan ancaq öz nefti ilə məşhur idisə, səksəninci illərdə çoxsaylı müasir maşın və avadanlığın, kİmya, yüngül və yeyinti sənaye məhsullarının istehsalının İri mərkəzi kimi məşhur oldu. Azərbaycan sənayesi təkcə respublikanın çoxsaylı sənaye məhsullarına tolobatmı ödəmirdi. Azərbaycanın 90-dan çox istehsal sahəsi və sexi öz məhsulunu keçmiş Sovet İttifaqının başqa rayonlarına və xarici ölkələrə göndərməyə nail olmuşdur. Bunlar neftmaşınqayırması və elektrotexnika sənayesinin məhsulları, üzvi sintez, qara və əlvan metallurgiya, şərabçılıq sənayesinin məhsulları, sintetik kauçuk, məişət kondisionerləri, pambıq, yun və ipək məmulatları və s. idi.

Azərbaycan Respublikasının əmək nailiyyətləri salnaməsində 70-80-cı illər xüsusi yer tutmuşlar. Onlar əvvəlki illərdən Azərbaycanın iqtisadi və sosial inkişafının templərinin və kompleksliliyiİnin miqyası ilə fərqlənirlər. 10 il ərzində Azərbaycan İttifaq səviyyəli qırmızı bayraqla mükafatlandırılmışdır. Sənayenin dinamik artımı təmin edilmişdir. Sənaye məhsulu 1970-1980-cı illər ərzində 2,2 dəfə, kənd təsərrüfatı məh- sunun İstehsalı 2,1 dəfə artmışdır. Bu illərdə Azərbaycan Respublikası keçmiş Sovet İttifaqının əmək bölgüsündə daha fəal iştirak etməyə başladı və İttifaq üzrə milli gəlirin istehsalında onun payı artmağa başladı. 1970-ci ildə respublikada Sovet İttifaqının milli gəlirinin 1,3 % istehsal olunurdusa, 1980-cı ildə bu göstərici artmış və 2 faizə yaxın olmuşdur. Milli gəlirin və iqtisadiyyatda məşğul olanların artım tempinə görə Azərbaycan SSR-i orta ittifaq səviyyəsini ötüb keçmişdir. Sovet hakimiyyəti illəri ərzində respublikamn iqtisadi və sosial inkişafına yönəldilmiş kapital qoyuluşlarının 53 faizi 1970-1980-ci illərin payına düşmüşdür. Bu illər ərzində bütün maliyyə mənbələri hesabına iqtisadiyyatın inkişafına

31 —

16,8 mlrd.rub.vəsaitlər qoyulmuşdur, bu da əvvəlki on ilin kapital qoyuluşlarının məbləğindən 2,1 dəfə çoxdur. İqtisadiyyata bütün

maliyyə mənbələri üzrə kapital qoyuluşlarının orta illik həcmi 1966-1970-ci illərdə 1014 mln.rubldan 1976- 1980-ci illərdə 1765 mln rubla qədər artmışdır.

İctimai istehsalın dinamik və proporsional inkişafını təmin etmək və onun səməriliyinin yüksəltmək məqsədilə 1970- ci ildən sənayenin sahə strukturuknun təkmİlləşdirilməsinə başlanılmışdır. Kapital qoyuluşlarının mərkəzləşdirilmiş qaydada sahələrarası bölüşdürülməsi məhsz bu məqsədə tabe olunmuşdur. Əgər 1971-1975-ci illərdə ölkə rəhbərinin diqqət mərkəzində sənayenin islehlak malları istehsal edən sahələri olmuşdursa, 1976-1980-cı illərdə o, yanacaq-energetika kompleksini ön plana çəkmişdir. Ölkənin iqtisadi müstəqilliyini təmin edən amillərdən biri olan bu kompleksin inkişafına sənayedə istifadə olunmuş kapital qoyuluşlarının 55- 60%-i yönəldilmişdir. Bu da ölkənin yanacaq enerji balansını yaxşılaşdırmağa, özünü təminetmə konsepsiyasına xidmət etmişdir. Azərbaycanın energetika sistemi unudulmaz Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərlik etdiyi dövrdə yüksək inkişaf mərhələsinə çatmışdır. Belə ki, 30 il ərzində energetika sistemində 3 min meqavatdan artıq generasiya gücləri, 70 min kilometrə yaxın elektrik Ötürücü xətləri istifadəyə verilmişdir. Beləliklə, bu dövr ərzində Ölkənin energetika sisteminin real imkanları iki dəfədən çox artırılmış, müstəqil dövlətin enerji təhlükəsizliyi üçün möhkəm zəmin yaradılmışdır. Görülmüş bu nəhəng işlərin nəticəsidir ki, hal-hazırda Azərbaycan Cənubi Qafqazda ən güclü və müstəqil energetika sisteminə malik olan ölkədir. O dövrdə aparılan bu siyasəti müstəqillik prizmasından qiymətləndirsək, onun strategiya baxımından nə qədər məqsədəuyğun olduğuna bir daha əmin olarıq. Sənayenin maşınqayırma, neftemalı və kimya sektoru da prioritetlər kateqoriyasına daxil idi. Həyata keçirilən böyük miqyaslı tədbirlər 1980-ci ildə 1970-ci ilə nisbətən təbii qaz istehsalını 2,5 dəfə, elektrik enerjisi istehsalını 1,3 dəfə, dərinlik

32 —

nasoslarının buraxılışını 1,2 dofə, mancanaq dozgahlarının buraxılışını 2 dəfə, kaustik soda istehsalını 1,6 dəfə artırmağa imkan verdi. 70-80-cı illərdə Azərbaycanda sənaye (indust- rial) tipli ictimai istehsalın yaradılmasının əsası qoyuldu. Ölkə iqtisadiyyatında mühüm keyfiyyəti dəyişdiklərindən biri də bütünlükdə sənaye istehsalında texniki tərəqqini təmin edən sahələrin, yəni elektoroenergetikanm, kimya, neft- kimya və maşınqayırma sənayesinin payının 1970-ci ildəki 22,6 faizdən 1980-cı ildə 27,6 %-dək artması oldu, O dövrdə Azərbaycan Sovetlərin üç respublikasından biri idi ki, istehsal etdiyi milli gəlir istehlak etdiyindən çox olurdu. Müasir terminologiya ilə desək, iqtisadi cəhətdən Azərbaycan öz gəlirləri ilə özünü tam təmin edə bilirdi.

Mixayıl Qorbaçovun «perestroyka» adlanan ictimai-iqtisadi siyasəti bütün respublikalar kimi Azərbaycanın iqtisadiyyatında da dinamik inkişaf ahəngini sarsıtdı. Qorbaçov erasına son qoyulması, erməni təcavüzü, daxili qeyri-sabitlik Azərbaycan iqtisadiyyatını yenə də tənəzzülə uğratdı, iqtisadi və siyasi böhranlar başlandı. Lakin Mixail Qorbaçovun «pe- restroykası» və SSRİ-nin dağılması Azərbaycanın ikinci dəfə dövlət müstəqilliyi əldə etməsinə gətirib çıxardı. Bütün bu deyilənləri unudulmaz Heydər Əliyevin ləyaqətli davamçısı cənab İlham Əliyevin sözləri ilə yekunlaşdırmaq istəyirəm. Naxçıvan Muxtar Respublikasının 80 illik yubileyi münasibəti ilə nitqində Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyev demişdir: «Heydər Əliyev bütün dövrlərdə xalqa, millətə, dövlətə xidmət etmişdir. O, hakimiyyətə gəlməzdən əwəl Azərbaycan müttəfiq respublikalar arasında ən aşağı səviyyədə idi. İqtisadi və sosial göstəriciləri digər respublikalardan çox geri qalırdı. Amma 1982-ci ildə Heydər Əliyev Moskvaya gedəndə Azərbaycan bütün sovet respublikaları arasında birinci yerdə idi. Məhz o illərdə Azərbaycanda yeni sənaye müəssələri, istehsalat kompleksləri, mədəniyyət ocaqları, müasir Azərbaycan üçün mühüm rol oynayan böyük potensial yaranmışdır. Əgər o illərdə bu potensial ya-

33 —

radılmasaydt, müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkəmiz daha çətin vəziyyətə düşə bilərdi. Məhz o illərdə ölkəmizin gələcəyi üçün çox mühüm addımlar atılmışdır-infrastruktur yeniləşmiş, ölkəmiz üçün böyük rol oynayan neft sənayesi yenidən qurulmuşdur. Bu gün Azərbaycanın neft potensialını müəyyən edən infrastruktur məhz o illərdə yaradılmışdır. Heydər Əliyev bütün vasitələrdən İstifadə edərək çalışırdı ki, Azərbaycanda yeni müəssisələr tikilsin, ölkəyə texnologiyalar gətirilsin, yeni iş yerləri açılsın» (1, 16.05.04).

1.2. Bazar prinsipləri əsasmda iqtisadi

azadlığa doğru

SSRİ-nin dağilmasmdan xeyli əvvəl başlanmış Dağlıq Qarabağ problemi fonunda hakimiyyətsizlik, hakimiyyət uğ- runda mübarizələr, silahlı qruplaşmalar, qarşıdurmalar və kütləvi itaətsizlik dövlət müstəqilliyi elan olunana qədər Azərbaycanın siyasi mənzərəsini xarakterizə edən əlamətlər idi. Bu hadisələr eyni zamanda ölkənin idarə olunmasını və iqtisadiyyatım iflic vəziyyətinə salmışdılar. Dövlət müstəqilliyi elan olunduqdan sonra da ictimai-siyasi hərc-mərclik səngimədi, iqtuadi və siyasi böhranlar ölkə ərazisində bərqərar oldu. SSRİ-nin süqutu onun ərazisində eyni zamanda 15 müstəqil dövlətin yaranmasına və vahid iqtisadi məkanın parçalanmasına səbəb oldu. SSRİ-nin xarabalığı üzərində yaradılmış müstəqil dövlətlərin başçıları siyasi və iqtisadi oriyentirləri dəyişdirdilər. Həmin məkandalä bazarlar Azərbaycan müəssisələri üçün itirildi, qiymətlər liberallaşdınidı, İqtisadi-ticarət əlaqələrinin təşkili prinsipi və qaydaları kökündən dəyişdirildi. Ticarət əlaqələrinin qırılması, keçmiş SSRt ərazisində uzun müddət rubl məkammn saxlanılması, sonra- lar milli respublikalarda milli valyutanın tətbiqi, milli valyutaların bir-birinə kotirovakası ilə bağlı olan təşkilatı, iqtisadi və hüquqi maneələrin həllinin uzanması keçmiş respublikalar arasında bank əməliyyatlarını iflic vəziyyətinə saldı. Bu xao-

— 34 —

tik proseslər xeyli müddət davam etdi. Azərbaycan müəssisələrinin istehsal etdikləri məhsullar keyfiyyət və qiymət göstəricilərinə görə daxili bazarlardakı idxal malları ilə rəqabət apara bilmədilər. Respublikanın əksəriyyət zavod və fabriklərinin fəaliyyəti dayandırıldı.

1991-ci ildə özünün müstəqilliyini və suverenliyini elan edən Azərbaycanda eyni zamanda həm siyasi, həm də iqtisadi sistemdə yenidənqurma işlərinə başlanıldı. Həm siyasi sistemin, həm də iqtisadiyyatın demokratikləşdirilməsi prosesi həyata keçirildi. Qısa zamanda mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sistemi dağıdıldı və bazar iqtisadi vasitələrinin tətbiqinə rəvac verildi, flk gündən Azərbaycanda eyni vaxtda iqtisadi İslahatlar üç istiqamətdə aparıldı; liberallaşdırma, maliyyə sabitliyi və özəlləşdirmə. Müstəqilliyin ilk illərindən şirkətlər, səhmdar cəmiyyətləri və təsərrüfat assosisasiyalar formasında yeni idarəetmə strukturları yaradıldı. İstehsal olunan məhsulların birbaşa müqavilələr əsasında satılmasına icazə verildi. Qiymətəmələgəlmə sərbəstləşdirildi, mərkəzləşdirilmiş qaydada planlaşdırma, maddi-texniki, maliyyə və əmək resurslarının bölüşdürülməsi ləğv edildi, dövlət müəssisələrinin hüquqları genişləndirildi, onların inzibati qaydada idarə olunması bazar mexanizmləri və vasitələri ilə əvəz edildi. Bir tərəfdən siyasi hərj-mərjlik, digər tərəfdən dövlətin təsərrüfat subyektləri ilə iqitsadi münasibətlərində baş verən bu prinsipial dəyişikliklər istehsalın həcminin sürətlə aşağı düşməsinə səbəb oldu. Belə ki, 1993-cü ildə ÜDM 1990-cı ilin 59 faizini, sənaye məhsulu 51 faizini, kənd təsərrüfatı məhsulu 65 faizini, kapital qoyuluşu 26 faizini təşkil etmişdir. 1991- 1993-cü illərdə Azərbaycanın bazar iqtisadiyyatına keçməsinə yönəldilmiş islahat tədbirləri yuxarıda qeyd olunan səbəblər ucbatından arzu olunan sosial-iqtisadi nəticəni verə bilmədi. 1993-cü ildə unudulmaz Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdışından sonra ölkədə ictimai-siyasi sabitlik bərpa olundu və iqtisadi islahatların yeni mərhələsi başlandı. Ölkədə o dövrdəki makroiqtisadi durumu, Azərbaycamn ma

35

lik olduğu təbii, elmi-texniki və iqtisadi potensialını nəzərə almaqla .inkişaf ideologiyası və prinsipləri müəyyən edildi. O dövrdə Azərbaycan cəmiyyəti yüksək infliyasiya, kütləvi işsizlik, əhalinin aşağı həyat səviyyəsi, əmtəə bazarında mal qıtlığı ilə xarakterizə olunurdu. Belə bir şəraitdə düzgün olaraq islahatlar proqramının əsas məqsədi infilyasiya ilə ciddi mübarizə aparılması, milli valyuta kursunun sabitləşdirilməsi və iqtisadiyyata xarici investisiyaların cəlb edilməsi oldu. 1995-ci ildə müstəqil Azərbaycanın ilk konstitusiyası qəbul edildi, ölkədə dövlət, xüsusi və bələdiyyə mülkiyyəti olması elan edildi. Bazar prinsipləri əsasında iqtisadiyyatın inkişafına şərait yaratmaq, azad sahibkarlığa təminat vermək, iqtisadi münasibətlərdə inhisarçılığa və haqsız rəqabətə yol verməmək Azərbaycan dövlətinin müstəsna vəzifələrindən biri olması əsas qanunda təsbit olundu. 1995-ci ilin sentyabr ayında «Azərbaycan Respublikasında 1995-1998-ci illərdə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsinin Dövlət Proqramı» Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi tərəfindən qəbul edildi. ölkədə iqtisadiyyatın bazar və dövlət tənzimləmə mexanizmlərindən istifadə olundu, sərt pul-kredit siyasəti həyata keçirildi, sahə prioritetləri sistemi və bazar iqtisadiyyatı institutları, iqtisadi islahatların hüquqi bazası yaradıldı və tədricən möhkəmləndirildi. Nəticədə, maliyyə sabitliyi, bazarda əsasən idxalın hesabına əmtəə bolluğu, infilyasiyanın cilov- lanması, mİlli valyutanın kursunun sabitliyi təmin edildi. İqtisadiyyat böhrandan çıxmağa başladı. Böhrandan çıxmağın Göstəricisi olan istehsalın artımına və əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin yüksəlməsinə nail olundu. Əhalinin nominal və real pul gəlirləri yüksəldi. Lakin əhalinin həyat səviyyəsinin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması, yeni iş yerlərinin yaradılması, yüksək faktiki işsizlik problemləri həll olunmamış qaldı. Respublikada həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində illik infilyasiya 1995-ci ildə 85%-ə, 1997-ci ildə orta aylıq infilyasiya 0,4-0,5%-ə endirildi. Sonrakı illərdə onun səviyyəsini sabit saxlamaq mümkün oldu. İnfilyasiya tempinin sabit

— 36

saxlanilması makroiqtisadi sabitliyin yaranmasına, istehsala investisiya qoyuluşuna və iqtisadi artıma şərait yaratdı. Neft strategiyasının reallaşması, istehsal və xidmət sahələrində, habelə maliyyə sektorunda sabitliyin təmin edilməsi nəticəsində iqtisadi inkişafın ümumi göstəricisi olan ümumi daxili məhsul 1996-cı ildən artmağa başladı. Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzünün vurduğu böyük ziyana, itirilmiş 20% ərazisində yeraltı və yerüstü sərvətlərdən istifadə olunmamasına, istehsalın dayandırılması və bir milyondan artıq qaçqının olmasına baxmayaraq, bütünlükdə ölkə iqtisadi inkişaf yolu ilə irəliləməyə başladı. İndi bazar İqtisadiyyatının tələblərinə uyğun islahatların aparılması yolu ilə Azərbaycan iqtisadiyyatı inkişaf edir. 2003-cü ildə 1995-ci illə müqayisədə ölkədə istehsal olunan ümum daxili məhsul 1,9 dəfə artmış VƏ İ990-C1 ilin səviyyəsinə xeyli yaxmlaşrmşdır. Belə ki, 2002- ci ildə 1990-ci ilə nisbətən ümumi daxili məhsulun fiziki həcm indeksi Azərbaycanda-71,6 faiz, BeIarusiyada-97 faiz, Qaza- xıstanda-37 faiz, Ermənistanda-84 faiz, Qırğızıstanda-70 faiz, Rusiyada-73 faiz, Ukraynada-50 faiz, Özbəkistanda- 106 faiz olmuşdur. 2003-cü ildə Azərbaycanda bu göstərici 79,6 faizə qədər artmışdır. 1995-1999-cu illərdə mənfi xarici ticarət balansına malik olan Azərbaycan 2002-ci ildə müsbət xarici ticarət dövriyyəsinə nail olmuşdur.2003-cü ildə ölkənin xarici ticarət dövriyyəsi 1995-ci ilə nisbətən 4 dəfə artmış və 5,2 milyard ABŞ dollarından cox olmuşdur. Dövlət büdcəsinin gəlirləri 1995-ci ildəki 317 milyon manatdan 2003-cü ildə 1221 milyon yeni manata qədər yüksəlmişdir. İqtisadi artım yeni özəl sektorun genişləndirilməsi, xarici investisiyaların cəlb edilməsi, maliyyə sabitliyi, iqtisadiyyatın strukturunda dəyişikliklər hesabına əldə edilmişdir. İqtisadi artım ən çox yanacaq-enerji kompleksində baş vermişdir. İqtisadi inteqra- siyamn mühüm şərtlərindən biri ölkədə inflyasiyanın və büdcə kəsirinin müəyyən edilmiş səviyyədən çox olmamasıdır. 2003-cü ildə Azərbaycanda inflyasiyanın səviyyəsi 3,5 faiz olmuşdur ki, bu da qənaətbəxş hesab edilir. Müstəqilliyin ilk il

— 37 —

lərində büdcə kəsirinin ümumi daxili məhsula nisbəti 12 faizdən çox olduğu halda, 2003-cü ildə bu göstərici 0,8 faiz təşkil etmişdir. 1995-2003-cü illərdə SSRİ məkanında yaranmış müstəqil dövlətlər arasında ümumi daxili məhsulun orta illik artım tempi yüksək olan dövlətlərdən biri də Azərbaycan olmuşdur. Azərbaycan üzrə bu göstərici 8,5 faiz təşkil etmişdir. Emal sənayesinin yüksək xüsusi çəkisinə və yüksək texnologiyalara əsaslanan sahələrin inkişafı ilə xarakterizə olunan «Sənayeləşdirmə»yə çatmaq üçün ölkənin iqtisadi strukturunda dəyişikliklər edilmişdir. Bu dövrdə hökumətin həyata keçirdiyi sənaye siyasəti sabit artımı və sənaye istehsalının strukturunda dəyişiklikləri təmin etmişdir. 2003-cü ildə bütünlükdə sənaye istehsalının həcmi 6,1 faiz, o cümlədən qeyri- dövlət sektorunda 7,6 faiz artmış və ümumi daxili məhsulda onun payı 53,4 faİz olmuşdur. Sosialist iqtisadi sisteminin tələblərinə uyğun həyata keçirilmiş sənayeləşdirmədən bazar iqtisadi sisteminin tələblərinə uyğun sənayeləşdirmənin həyata keçirilməsinə başlanılmışdır.

İqtisadi struktur milli iqtisadiyyatın balanslaşdıniması, iqtisadi səmərəliliyi və davamlı artımı üçün böyük əhəmiyyətə malik olduğuna, habelə iqtisadiyyatın sahə strukturu eyni zamanda ölkənin inkişaf səviyyəsini əks etdirən göstəricilərdən biri olduğuna görə, bazar prinsiplərinə əsaslanan iqtisadi sistemə keçmək üçün hökumətin iqtisadi siyasətinin ən mühüm tərkib hissəsi kimi struktur dəyişiklikləri həyata keçirilir. 1996-cı ildən dərin iqtisadi böhranın nəticələrinin aradan qaldırılması və ölkə iqtisadiyyatında dirçəlişə nail olunması ilə yanaşı, keçid dövrünün başlanğıcında bir çox sahələrin prio- ritetliliyinin təmin edilməsinə hökumət tərəHndən üstünlük verildi. Neft və qaz hasilatının, elektrik enerjisinin, yerli xammala əsaslanan kimya məhsullarının istehsalının, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının, nəqliyyat, rabitə və tele- kommtmikasiya sistemlərinin prioritetliyi qəbul olundu. Sənayedə prioritetin neftdən başlanması Azərbaycanda zəngin neh və qaz yataqlarının olması ilə bağlıdır. Xəzər dənizinin

— 38

Azərbaycan sektorunda olan karbohidrogen ehtiyatlarından istifadə etmək məqsədilə Azərbaycanın neft strategiyası'işlənib hazırlandı. 1994-cü ilin sentyabrın 20-də imzalanan və «Əsrin müqaviləsi» adlanan kontrakt Azərbaycan neft strategiyasının əsas və həlledici mərhələlərindən biri oldu. Müasir mərhələdə «Əsrin müqaviləsi» ilə başlanan neft strategiyası Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafında həlledici rol oynayır. Amerikanın, Böyük Britaniyanın, Almaniyanın, İtaliyanın, Fransanın, Rusiyanın, Belçikanın, İspaniyanın və digər ölkələrin onlarla şirkətinin iştirakı ilə neft strategiyasının reallaşdırılması nəticəsində 1995-ci illə müqayisədə 2003-cü ildə neft və qaz hasilatı sənayesi 1,6 dəfə artımşdır. Sənaye istehsalının strukturunda yanacaq-energetika kompleksi 82 faiz təşkil etmişdir. 2003-cü ildə 15,4 mln.ton neft istehsal olunmuşdur ki, bu da 1990-cı ilin səviyyəsindən 23 faiz çoxdur. Neft hasilatının 57,8 faizi Dövlət Neft Şirkətinin payına düşmüşdür. 2003-cü ildə respublikada 21,3 milyard kilovat-saatdan artıq və ya 1995-ci ilə nisbətən 24 faİz dən cox elektrik enerjisi istehsal edilmişdir ki, bu da 1990-cı ilin həcminin 90 faizinə bərabərdir. Yanacaq-enerji sektorunda əldə edilən bu uğurlar həmin sahələrinin sürətli inkişafının lazımi investisiyalarla və təşkilati tədbirlərlə təmin olunması ilə izah edilir. Xam neftin hasilatı 1995-ci illə müqayisədə 2003-cü ildə Azərbaycanda 1,7 dəfə çoxalmışdır. Həmin ildə neft sektoru ölkənin ümumi daxili məhsulunun üçdə bir hissəsini formalaşdırmış və ixracın 90 faizdən çoxunu təşkil etmişdir. Həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində Azərbaycanda sənaye məhsullarının buraxılışı faktiki qiymətlərdə 1995-ci ildəki 1,8 miyon manatdan 2003-cü ildə 5 milyon manata qədər artmışdır. Əldə edilən bu uğurlarda neft strategiyasının həlledici rolu olmuşdur.

Neft - qaz avadanlıqlarının istehsalında SSRİ dövründən istifadə olunan dövlət standartları yeniləri ilə əvəz edilmişdir ki, bu da maşınqayırma zavodlanna beynəlxalq tenderlərdə iştirak etməyə imkan vermişdir. Xarici ticarətin inkişafı üzrə

— 39 —

Yaponiya təşkilatlarının maliyyə yardımı ilə «Azərkimya- maş» səljmdar cəmiyyətinin 4 zavodunun və 2 elmi-tədqiqat institutunun məhsullarına Amerika institutunun API sertifikatının və ISO 900 - 1001 beynəlxalq sertifikatının verilməsi həyata keçirilmişdir. ABŞ, İsveç və digər xarici ölkə firmalarının iştirakı ilə «Bakı Fəhləsi», Suraxanı, Keşlə maşınqayırma zavodlarında rəqabət qabieliyyətli məhsullar istehsal olunmağa başlanılmışdır. Elektrotexnika sənayesi üzrə respublikanın daxili təlabatını ödəmək və ixracı nəzərdə tutulan məhsulların istehsalına «Azelektroterm», «Bakelektroavto- mat» zavodlarında «Məm San», «Gendas» türk firmalarının iştirak etməsi məqsədəuyğun hesab olunmuşdur. Salyan elektrik qaynaq avadanlığı zavodunda əhalinin təlabatını ödəmək üçün yuyucu maşınların istehsalı nəzərdə tutulmuşdur. Şəmkir məişət kabeli zavodunda elektrik mühərrikləri üçün naqillərin istehsalı təşkil edilmişdir. Cihazqayırma sənayesinin inkişafına dair «Geofızcihaz», «Cihazqayırma», keçmiş Əli - Bayramlı «Telemexanika» istehsalat birliklərində məhsulun istehsalı ilə əlaqədar müəyyən xarici firmalarla, o cümlədən türk «İdman» və İtalyan «Projek holdinq» firrma- ları ilə müqavilələr bağlanmışdır.

Rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalına və yeni iş yerlərinin açılmasına yönəlmiş «2002-2005-ci illər üçün maşınqayırmanın inkişaf proqramı»nın həyata keçirilməsinə başlanılmışdır. 2003-cü ildə neft - mədən avadanlığı istehsalında beynəlxalq standartların tətbiqi layihəsi üçün ilk dəfə olaraq Yaponiya İqtisadi Əməkdaşlıq Bankından 13 milyon dollar məbləğində qrand almaq mümkün olmuşdur. Bu layihənin həyata keçirilməsi istehsal olunan məhsulun satış bazarını ge- nişləndirməyəvə yeni iş yerlərini açmağa imkan vermişdir. 2003-cü ildə ölkənin elektroenergetikasmda istifadə olunan avadanlıq və cihazların istehsalı 2 dəfə, kimya və neft kimyası sənayesində istehsalın həcmi 9,5 faiz artmışdır. Maşınqayırma və metallurgiya müəssisələrində uzunsürən maliyyə - təsərrüfat böhranından çıxmaq meyli müşahidə olunmuş

— 40 —

dur. 2003-cü ildə həmçinin metallurgiya müəssisələri 2002- ci İ1İ3 nisbətən 2,7 dəfə çox sənaye məhsulu istehsal etmişlər. Bu sahədə Gəncədə alüminium oksidi (gil-torpaq ) İstehsalının həcmi təxminən 2 dəfə artaraq 180 min tona çatmışdır. Sumqayıtda ilkin alüminium istehsalı bərpa olunmuş, 2003-cü ildə 18 min 500 ton məhsul istehsal edilmişdir. Sumqayıtda boru prokatı zavodu, Daşkəsəndə dəmir fıIizİ və Qazax rayonunda bentonit gili çıxarılması üzrə investisiya layihələrinin həyata keçirilməsinə başlanmışdır. Bakı mayesiz transforma- torlar» zavodunun əsasında yaradılan eyni adlı səhmdar cəmiyyətinin istehsal etdiyi məhsullar atom elektrik stansiyalarının rekonstruksiyasında istifadə olunmaq üçün MDB ölkələrinə göndərilmişdir. Burada yağ transformatorlarının, güc şkaflarının, kənd və şəhər tipli yarımstansiyaların, alət və qaynaq transformatorlarının da istehsalı təşkil edilmişdir. Həmin məhsullar MDB ölkələri ilə yanaşı, bir sıra Avropa və Asiya ölkələrinə də ixrac olunmuşdur. Müəssisənin məhsullarını Bolqarıstan, Rumıniya, Monqolustan, Hindistan, tran, Çin, Pakistan, Fillandiya və başqa ölkələrin energetik- ləri istifadə etmişlər. Müəssisənin xammal və yarımfabrikat- lar problemini həll etmək üçün yeni köməkçi zavod tikilmişdir. Beş hektar ərazini əhatə edən bu zavodun istehsal sahəsi 15 min kvadratmetrdir. Burada dolaq məftilləri, komplekləş- dirici elektrik avadanlıqları istehsal edilir. Bu, 1000 nəfərin işlə təmin olunması deməkdir, ölkənin elektrik şəbəkələrinə lazım olan böyük transformatorları zavod təmir edir. Onların yüksək və aşağı gərginhkli transformatorlara, şkaflara olan təlabatını da müəssisə ödəyir. Respubhkada mayesiz transformatorlarla yanaşı, yağ transformatorlarına, yarımstansiyalara təlabatı ödəmək üçün zavod öz texnologiyasını yaratmışdır. Alman texnologiyası əsasında gücü 1000 kva - ya qədər olan yağ transfarmatorlan istehsal olunur. Yeni salınan qəsəbələrdə, habelə kənd rayonlarında artezan quyularının qazılmasında və təmirində müəssisənin məhsullarından geniş istifadə olunur. Müstəvi şəkilində olan radiatorlar keçmiş

— 41 —

SSRt məkanında o dövrdə ancaq bu müəssisədə İstehsal edilmişdir. Zavodun məhsulları beynəlxalq standartlara cavab verir. 2001-ci ildə müəssisə İSO-9001 beynəlxalq standartını almışdır. Artıq onun məhsulları Avropa bazarlarına çıxarılır. Respublikanın avtomobillərə təlabatmı nəzərə alaraq 2004- cü ilin axırlarında Gəncə avtomobil zavodunda Rusiya Federasiyasının Volqaboyu zavodlarından göndərilən komplekt- ləşdirici hissələrin əsasında ilk «OKA» markah minik avtomobili konveyerdən çıxmışdır. Bu zavodun inşaası unudulmaz Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə hələ 1986-cı ildə başlanılmışdır. Lakin müxtəlif səbəblər ucbatından onun tikintisi dayandırılmışdır. 1993-cü ildə yenidən Azərbaycana başçılıq edən Heydər Əliyevin dövründə zavodun tikintisi davam etdirildi. Zavodun illik istehsal gücü 3 noıin avtomobil müəyyən edilmişdir. O dövrdə mütəxəssislərrin apardığı marketinq işləri göstərmişdir ki, Azərbaycanın avtomobil bazarında ildə 15 min ədəd avtomobil satıla bilər. Bundan başqa Gürcüstan və Orta Asiya Respublikalarının bazarına Gəncədə istehsal olunan «OKA» markah maşınların çıxarılması mümkündür. Gələcəkdə avtomobil hissələrinin Azərbaycanın digər zavodlarında, habelə Gəncə avtomobil zavodunun özündə hazırlanması nəzərdə tutulmuşdur. <:OKA» markalı maşınların yığılması ilə məşğul olan avtomobil zavodunda indi «Belarus» traktorları, «MAZ» markah yük maşınları yığılır. Bütün bunlar Azərbaycanda maşınqayırma sənayesinin yeni sahəsinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Avtomobillərin yeni markasının istehsalı məsələsi də gündəliyə daxil edilmişdir.

Sevindirici haldır ki, 2003-cü ildən yerli AZEL şirkəti tərəfindən Azərbaycanda «Lazer» markası ilə fərdi kompüterlər və digər yüksək texnologiyalı avadanhqlann istehsalına başlaml- mışdır. Keyfiyyətinə görə «LAZJER» kompüterləri digər kompüterlərdən geri qalmır, istehsal olunan məhsullar daxili və xa- rid bazarlara çıxarıhr. Layihə 10 illik müddətə nəzərə alınmışdır. 2003-cü ildə 500-ə qədər kompüter istehsal olunmuş və satılmışdır. «LAZER» kompüterlərinin istehsalının ümumi həc-

42

mnin ildə 12 min ədədə yaxın olması proqnozlaşdırılmışdır. İstehsal sertiükatlaşdırılmış və tSO 9001:2000 beynəlxalq standart normaları həyata keçirilmişdir. Kompüter istehsalım artırmaq məqsədi ilə Mingəçevir şəhərində 12 ha ərazidə yeni zavodun tikintisinə başlanılmışdır. Qafqaz regionunda ilk belə müəssisə «İnterenerji» MMC inşa etməyə başlamışdır.

«Azərneftyanacaq» neft emalı zavodu emal edilən xam neftin həcmini sabit saxlamaqla neft emalının dərinliyini 73- 75 faizə kimi yüksəltmiş və 15 adda neft məhsulu istehsal etməyə başlamışdır, Belə yüksək göstəriciyə zavod öz tarixində ilk dəfə 2003-cü ildə nail olmuşdur. Neft emalının dərinləşdirilməsi nəticəsində zavodda avtomobil benzinlərinin, yanacaq kimi istifadə edilən maye qazların, koks və məişət soba yanacağı məhsullarının İstehsalı xeyli artmışdır. Tərkibində az miqdarda kükürd olan koks məhsulunu keçmiş ittifaqın regionlarına satmağa geniş imkan verir. Zavodda neft məhsullarının ahəngdar satışına nail olmaq məqsədilə rəqabət qabiliyyətli məhsulların istehsalı üçün tələb olunan bütün işİər görülür. Neft emalı zavodunun texnoloji qurğuları olduqca mürəkkəb idarəetmə sisteminə malik olduğunu nəzərə alaraq, qurğularda idarəetmə kompüterləşdiriİmişdir. Müəssisədə optimal idarəetmə işlərinin başa çatdırılması, hər texnoloji qurğuda məhsul istehsalının həcminin 2,5-3 faizə qədər artırılmasına imkan verməklə yanaşı onun keyfiyyətini də yüksəltmişdir. Zavodda istehsal olunmuş neft məhsullarının satış bazarları ildən-ilə genişlənir. 2003-cü ildə ildə zavodun məhsullarından avtomobil benzinlərinin 34 faizi, reaktiv mühərik yanacaqlannm 70 faizi, dizel yanacaqlarının 56 faizi, maye qazların! 1 faizi və koks məh.sullannm demək olar ki, hamısı respublikadan kənara ixrac olunmuşdur. Zavodun məhsulları 20-dən artıq ölkəyə göndərilir. İstismarda olan texnoloji qurğular öz imkanlarına görə qabaqcıl ölkələrin neftayırma zavodlarında olan müasir qurğulardan geri qalmır. Onun bəzi keyfiyət göstəricilərini Avropa standartlarının tələbinə uyğunlaşdırmaq üçün müəyyən işlər görülür. «Baku Steel

— 43

Companyw Azərbaycanda ağır sənaye sahəsində xarici investisiya cəlb edilməklə yaradılan ilk özəl metallurgiya müəssisəsidir. Müəssisənin məhsulları daxili bazarla yanaşı İrana, Türkmənistana, Qazaxıstana, Gürcüstana və Rusiyaya ixrac olunur.

2004-cü ildə Bakı şəhərinin yaxınlığında MDB, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində analoqu olmayan nəhəng bir istehsal kompleksi də tikilib istifadəyə verilmişdir. «Azbentonit» adlanan bu kompleksdə 2500 nəfər çalışır. Müəssisənin inkişaf proqramı tam miqyasda həyata keçiriləndən sonra işlə təmin olunan insanların sayı 15 minə çatacaqdır. Kompleksin nəz- dində geoloji kəşfiyyat dəstəsi, mineraloji tədqiqatlar bölməsi, texnoloji tədqiqatlar və sınaq laboratoriyaları yaradılmışdır. Bu laboratoriyalarda Azərbaycanın 20-dək görkəmli alimi çalışır. Ümumiyyətlə, şirkətin emal, istehsal və elmi birliklərində Türkiyə, İtaliya, Almaniya, Fransa, Rusiya və Ukraynadan alınmış qabaqcıl texnologiyalara əsaslanan avadanlıq qurulmuşdur. Xızı, Qazax, Qobustan, Siyəzən, Goranboy, Quba, Şamaxı və Abşerondakı yataqlardan çıxarılmış müxtəlif növ xammallara əsaslanaraq, burada müxtəlif təyinatlı mineral tozların emalı təşkil edilmişdir. Bu məqsədlə illik emal gücü 750 min ton olan «Azbentonit» minerallar emalı zavodu inşa olunmuşdur. Bu zavodun emal edəcəyi mineral tozlar neft-qaz, metallurgiya, sement, asfalt-beton, lak- boy, kimya, tikinti, şüşə, yeyinti sənaye sahələrində, sabun, yuyucu vəsaitlər, tibb preparatları, kağız, rezin və polimerlər, keramika və sair məhsulların istehsalında, müxtəlif mənşəli yağların, o cümlədən neft məhsullarının və bitki yağlarının ağardılmasmda, içki və şirələrin təmizlənməsində, radioaktiv və digər zəhərli maddələrin izoliyasiyası və udulması zamanı, həmçinin digər sahələrdə istifadə edilə bilər.

Vahid SSRİ bazarının dağılmasından ən çox zərər çəkən sahələrdən biri xalq istehlakı mallarını istehsal edən sənaye sahələri olmuşdur. Müstəqillik dövründə hökumət və sahibkarlar tərəfindən həyata keçirilən tədbirlər müəyyən irəlilə

— 44 —

yişləri təmin etmişdir. Belə ki, 2002-ci ildə dəri və ayaqqabı istehsalı 77,5 faiz, toxuculuq sənayesi məhsulları 26,2 faiz, ağac emalı və ağacdan məmulatların istehsalı 24,5 faiz, qida məhsulları istehsalı 2,4 faiz artmışdır. Lakin yüngül sənaye müəssisələrinin istehsal etdiyi məhsulların həcmi və keyfiyyətini tələb olunan səviyyəyə çatdırmaq mümkün olmamışdır. Onların həcminin artırılması və xarici mallarla müqayisədə rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi tələb olunur. Nisbətən əməktutumlu olan bu sahənin maliyyə- təsərrüfat fəaliyyətinin daha da yüksəlməsini təmin etmək üçün yeni texnologiyalar, müasir idarəetmə təcrübəsi cəlb edilməli və qeyri-ənənəvi qərarlar qəbul olunmalıdır. Bütünlükdə istehlak mallarının istehsalı daxili bazarın tələbatını tam təmin edə bilməmişdir. Məsələn, toxuculuq məmulatları 1990-cı ildə 36,7 mln. ədəddən 1999-cu ildə 0,5 mln ədədə, bütün növ parçalar 145,8 mln.kv.m.-dən 1 mln.kv.m-ə, corab məmulatları 37,8 mln. cütdən 1 mln.cütə, ayaqqabı 15,2 mln.cütdən 0,05 mln. cütə qədər azalmışdır. Ancaq 2003-cü ildə toxuculuq və tikİş sənaye məhsullarının istehsalı 2000-ci ilə nisbətən 21,4 faiz, ağac emalı sənayesi üzrə 20,9 faiz, elektrik avadanlığı, optik və elektron avadanlıqları 24 faiz, dəri və dəri məmulatları istehsalı 27,7 faizə qədər artmışdır. Bütün bu uğurlara baxmayaraq, daxili bazarın təminatı ilə bağlı olan istehlak sənaye sahələri hələlik daxili təlabatı ödəyə bilmir və xarici bazarlara ancaq xammal və yarımfabrikatla çıxa bilirlər.

Qida sənayesində əhəmiyyətli irəliləyişlərə nail olunmuşdur. Əsasən daxili bazara istiqamətlənmiş ərzaq sənayesi tədricən yeni tələblərə uyğunlaşdırılır və inkişaf edir. 2003-cü ildə 2000-ci illə müqayisədə bu sahədə istehsalın həcmİ 4,5 faiz artmışdu-. Lakin hələ də 1995-ci ilin səviyyəsinə çatmamışdır. 2003-cü ildə 1995-ci ilin səviyyəsinin 76,1 faizi əldə edilmişdir. Ümumi sənaye məhsulunda onun xüsusi çəkisi 1990-cı ildəki 26,6 faizdən 2003-cü ildə 7,1 faizə qədər azalmışdır.

1990-2003-cü illərdə Azərbaycan əhalisi 1047,2 min nəfər artdığına görə, təbii ki, istehlak mallarına tələbat da əhəmiy

— 45

yətli dərəcədə yüksəlmişdir. Yerlİ istehsal zəif inkişaf etdiyinə görə daxili bazarda istehlak mallarına tələbatın artımının idxalın hesabına Ödənilməsi üstünlük təşkil etmişdir.

Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, 2003-cü ildə Azərbaycanda istehlak olunan süd və ağartı məhsullarının 70 faizi xaricdən gətirilmişdir. Bakı və Göyçayda 2 zavodu olan Azərbaycanın «M-PÇO» şirkəti Bakıda yeni süd məhsulları zavodu tikməyə başlamışdır. («1», 20.02.04). Yenİ zavod istifadəyə verildikdən sonra isə idxal ancaq 10-15 faiz azala bilər. «Bakı Yağ və Qida Sənaye» ASÇ 1996-cı ildə Bakı marqarin zavodunun yenidən qurulması və müasir texnologiya ilə təchiz olunması yolu ilə fəaliyyətə başlamışdır. Müəssisə dünya standartlarına cavab verən rafınasiya, elektrolİz, hidrogenləşdir- mə, dezodorasiya qaydasında marqarin istehsah, duru yağ süzülməsi, əridilmiş bitki yağlarının istehsah proseslərinə malikdir. Burada dünyanın ən müasir avadanhqlarınd^, əldəyməyən texnologiya ilə yağ məhsulları istehsal olunur. İSO-9001 keyfiyyət sistemi sertifikatı almış müəssisənin məhsulları dünyanın müxtəlif ölkələrinə ixrac olunur. Azərbaycan istehlak mal- lanmn istehsahmn daha yüksək sürətlə inkişafını təmin etməklə, daxili bazarın tələbatını ödəyə, xarici bazarlara inteqrasiya edə və inkişaf etmiş ölkəyə çevrilə bilər.

Azərbaycanın iqtisadiyyatının baza sahələrindən biri olan kənd təsərrüfatı da 1996-cı ilə qədər dərin iqtisadi böhran keçirirdi. Fermer təsərrüfatına keçid və onların fəaliyyətinin səmərəli təşkili çətin oldu. Ancaq 1996-cı ildən kənd təsərrüfatında da dirçəliş başlandı və 2003-cü ildə 1995-ci ilə nisbətən onun artım sürəti 47 faizə çatdı. Lakin İnkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da bu sektorun ümumi daxili məhsulda xüsusi çəkisi 2000-ci ildəki 16,1 faizdən 2003-cü ildə 13,1 faizə qədər azalmışdır, (cədvəl 1.1) 2003-cü ildə Azərbaycan Respublikasının iqtisadi strukturu 1.1 sayh cədvəldə verilən informasiya ilə xarakterizə olunurdu.

— 46-

Cədvəl 1.1

Azərbaycan Respublikasında ümumi daxili məhsulun sahə strukturu

iqtisadi sektorlar 2000 2003 Ümumi daxili məhsul, o cümlədən: 100,0 100,0

Sənaye 36,0 37,8 Kənd təsərrüfatı, ovçuluq, meşəçilik və

babqçıbq 16,1 13,1

Tikinti 6,5 12,1 Nəqliyyat, rabitə, ticarət və sosial

xidmət sektorları 35,2 30,0

Xalis vergilər 6,2 7,0

Mənbə : Azərbaycan rəqəmlərdə, Bakı, «Səda»2004-cü il.s.60

Dünya təcrübəsində müsbət qiymətləndirilən bu meyl gələcəkdə də davam edəcəkdir. Doxsanıncı illərdə qiymətlərin disparitetlilİyi, yəni yanacağın, kübrələrin, maşınların qiymətlərinin ərzaq məhsullarının qiymətlərinə nisbətən daha sürətlə artması, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarının maliyyə çətinlikləri və xarici rəqabətin güclənməsi əksər kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının (pambıq, üzüm, barama, tütün, çay) aşağı düşməsinə gətirib çıxarmışdır. Lakin 2000-ci ildən etibarən əsas kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsah artmağa başladı. Belə ki, 2000-ci ildə pambıq istehsalı 92 min tondan 2003-cü ildə 100 min tona, taxıl istehsalı 1,5 mln. tondan 2 mln. tona, kartof istehsah 469 min tondan 769 min tona, tərəvəz istehsah 781 min tondan 1045 min tona çatmışdır. Lakin o dövrdə Azərbaycanın taxıla illik tələbatı yerli istehsalın hesabına 70 faiz səviyyəsində təmin edilirdi. ölkənin təlabatmın daxili istehsal hesabına təmini problemi taxıl əkini sahələrinin genişləndirilməsi, hektarın məhsuldarlığının yüksəldİİlməsi hesabına və iqtisadi həvəsləndirmə metodlarından istifadə etməklə həll edilir. Bundan

— 47 —

başqa taxılın qiymətinin və idxal kvotasının dövlət tənzimlənməsi üsullarından, habelə dövlət sifarişi sistemindən də istifadə edilə bilər. Aqrar sektorun taxılçılıqla yanaşı üzümçülük, pambıqçılıq, çayçılıq, baramaçılıq və tütünçülük sahələri də hökumət tərəfindən prioritet inkişaf sferasına daxil edilsə düzgün olar.

Müstəqilliyin 1995-2003-cü illərində Azərbaycan iqtisadiyyatına 11845,6 milyon manatdan çox əsas kapitala investisiya yönəldilmişdir ki, bunun da üçdə biri 2003-cü ilin payına düşür. Əgər 1995-2002-ci illərdə orta illik kapital qoyuluşunun həcmi 1007,4 milyon manat təşkil edirdisə, 2003-cü ildə 3786,4 mln. manata çatmışdır. Azərbaycan, xüsusi ilə Abşeron yarmadası əsl tikinti meydançasına çevrilmişdir. Əsas' kapitala investisiyaların həcminə görə Azərbaycan I996-C1 ildə 1990-cı ilin səviyyəsinə çatmış və 2003-cü ildə bu göstərici 1990-cı ilin kapital qoyuluşundan 6,2 dəfə çox olmuşdur. Ümumi investisiyaların 81 faizindən çoxu əsas kapitala, yəni yenidənqurma, genişləndirmə, texniki təminatın maliyyələşdirilməsinə yönəldilmişdir. Adambaşına investisiyaların həcminə görə Azərbaycan nəinki MDB, hətta Mərkəzi - Şərqi Avropa Ölkələri arasında öncül yer tutmuşdur. Müstəqillik illərində İnvestisiyalar istehsalın əsas artım faktoru olmuşdur. Belə ki, 2000- 2003-cü illərdə ümumi daxili məhsulun artımının 90 faizdən çoxu investisiyaların hesabına əldə edilmişdir. 1996-2003-cü illərdə bütün investisiyaların dörddə üçü real və ya bir başa İnvestisiya olmuşdur. Portfel investisiyaların payına, yəni qiymətli kağızların alınmasına (səhmlər, istiqrazlar və s.) bütün investisiyaların dörddə biri düşmüşdür. Son illər xarici investorların ölkənin cəlb edici müəssisələrinin və banklarının qiymətli kağızlarının alınmasına maraqlan xeyli artmış və bu məqsədlə 2001-2003-cü illərdə xarici investisiyaların beşdə biri xərclənmişdir. Xarici investisiyalar əsasən birgə və xarici müəssisələrin vasitəsi ilə həyata keçirilir. 2003-cü ildə onların payı xarici investisiyaların əsas kapitala yönəldilən hissəsinin 98 faizini təşkil etmiş

-48

dir. 1996-2003-cü illərdə ölkə iqtisadiyyatına cəlb olunan xarici investisiyaların həcmi ümumi investisiyaların 75,7 faizə qədərini təşkil etmişdir. 2004-cü ildə Azərbaycanda bağlanılmış neft kontraktlarının sayı 25-ə çatmışdır və bu mühüm proqramda 19 xarici ölkədən 33 iri məhşur şirkət iştirak elmişdir. Neft-qaz hasilatı üzrə bağlanmış müqavilələr 30 il və daha çox müddətə nəzərdə tutulmuşdur. Xarici kapital qoyuluşundan əldə edilən mənfəətin xaricə köçürülməsinin qanunvericiliklə tiberallaşdırılması, vergi güzəştlərinin verilməsi, kontraktların hasilatın pay bölgüsünə əsaslanması xarici investorları cəlb etmək üçün əhəmiyyətli dərəcədə stimullaşdırıcı rol oynamışdır. Xarici investorlarla yanaşı yerli investorların ölkənin inkişafına ayırdıqları vəsait 1996-2000-ci illərdəki 1788 milyon manatdan və 2001-2003-cü illərdə 1861,2 manata çatmışdır. 2001-2003-cü illərdə onların payına ümumi investisiyaların 23 faizi düşmüşdür.

2001-2003-cü illərdə ölkənin əsas kapitalına investisiyalardan 5460,2 milyon manatı və ya 77,4 faizi sənayenin inkişafına istiqamətləndirilmişdir. (Cədvəl 1.2)

Sənaye investisiyalarımn 70 faizə qədəri bilavasitə xam neft-qaz hasilatına və emahna sərf edilmişdir. Nəticədə bu sahələr ölkənin aparıcı iqtisadi sektoruna çevrilmişdir. Burada xarici investorlann iştirakı həlledici olmuşdur. Sənayenin qeyri-neft sektoruna kapital qoyluşu ildən-ilə artmışdır. 1996- 2000-ci illərdə bu məqsədlə 269,1 milyon manat, 2001-2003-cü illərdə 1665,4 milyon manat investisiya istifadə olunmuşdur. Sənayenin qeyri-neft sahələrindən ən çox investisiya elektrik enerjisinin, qida məhsullarının, metallurgiya, tikinti materialları sənayesinə və kimya sənaye sahələrinə yönəldilmişdir. Əgər 1996-2000-ci illərdə sənayenin qeyri-neft sektoruna qoyulan investiya ümumi sənaye investisiyalarımn 8,5 faizini təşkil edirdisə, 2001-2003-cü illərdə bu rəqəm 30,5 faizə çatmışdır. İnvestisiyalar milli iqtisadiyyatın mənzil - kommunal və mədəni-məişət sektorlanna da yönəldilmişdir. Belə ki, 1996- 2003-cü illərdə ölkədə 5192 min kvadrat metrdən çox ümumi

49 —

Cədvəl 1.2

2001-2003-cü illərdə Azərbaycan respublikasında əsas kapitala investisiyaların fəaliyyət sahələri üzrə

həcmi və strukturu

Fəaliyyət Sahələri

Milyon man

Yekuna görə faizlə

İqtisadiyyatın sahələri üzrə, cəmi, o cümlədən; 7064,2 100,0

1. Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və meşə təsərrüfatı, balıqçılıq 64,2 0,9

2. Sənaye, ondan j 5460,2 77,30

- Xam neft və təbii qaz ha.silatı və bu sahədə xidmətlərin

göstərilməsi 4854,9 68,8

- Kmal sənayesi 168,6

2,4

3. Tikinti 65,2 0,90

4. Təhsil 26,7 0,4

5. Səhiyyə və sosial xidmətlərin göstərilməsi 16,5 0,20

6. Nəqliyyat, rabitə, ticarət, sosial və digər xidmətlərin

göstərilməsi 1424,1 20,20

Mənbə: «Azərbaycanda tikinti», Dövlətstatkom, B, «Səda», 2004, s. 36 - 37 əsasında tərtib edilmişdir.

sahəsi olan yaşayış evləri tikilib istifadəyə verilmişdir. 1996- 2003-cü illərdə Ölkənin iqtisadi, sosial və mədəni həyatında əhəmiyyəti olan 157 mühüm obyekt tikilib istifadəyə verilmişdir. Belə obyektlərdən «Qurtuluş» qazma qurğusu, Bakı istilik mərkəzində yeni qaz-turbin qurğusu, Səngəçal terminalı, «Koka-Kola» zavodu, «Pepsi-Kola» istehsalı zavodu, 278 km uzunluğunda elektrik ötürücü xətlər, 382 km-lik av

50 —

tomobil yolları, 749 min nömrə tutumlu avtomat telefon stansiyaları, 1116 poqon metr uzunluğunda körpülər, 851 min kva gücündə transformator yarımstansiyaları, su elektrik stansiyalarında gücü 636,4 MVT olan yeni turbinlər, illik gücü 850 min ton bitum qurğuları, 412 km uzunluğunda kabel rabitə xətti, Sumqayıt etilen-polietilen zavodunda «Buxar generator kompleksi», Binə hava limanında Beynəlxalq aero- voğzal kompleksi, müasir mehmanxana kompleksləri, ofis binaları, iş mərkəzləri, olimpiya idman kompleksləri və sair obyektlər tikilib İstifadəyə verilmişdir. Xırdalan pivə zavodu, Bakı tütün kombinatı, «Azərelektroterm» zavodu, quşçuluq fabrikləri və digər sənaye müəssisələri yenidən qurulmuşdur.

90-cı illərdə sovet dövründən qalan iqtisadi qapalılığı aradan qaldırmaq məqsədilə Azərbaycan hökuməti müstəqillik dövründə tədbirlər həyata keçirməyə başladı. İlk növbədə xarici ticarət sahəsində dövlət inhisarı ləğv edildi. Xarici iqtisadi siyasətin əsas istiqaməti kimi xarici iqtisadi fəaliyyətin li- berallaşdınlması seçildi və bununla da bazar mexanizmlərindən istifadə etmək üçün imkan yaradıldı. Xarici ticarətin və valyuta axınının dövlət tənzimlənməsi sistemi formalaşdırıldı. Bu sistem, bir tərəfdən, təsərrüfat subyektlərinə sərbəst xarici ticarət əməliyyatları aparmağa, digər tərəfdən, dövlətə idxal - ixrac və valyuta əməliyyatları üzərində nəzarət etməyə imkan verdi. Lakin ilk dövrlərdə respublika bir çox çətinliklərlə üzləşdi. Belə ki, xarici ticarət kadrları çatışmırdı, gömrük və valyuta orqanları, qanunvericilik bazası, müfəttişlik və digər infrastrukturlar tam formalaşdınlmamışdır. Əgər 1992-1993-cu illərdə respublikada idxala və ixraca müəyyən məhdudiyyətlər qoyulurdusa, 1994-cü ildə xarici ticarət sahəsində dövlət öz strategiyasım dəyişdi və bu funksiyanı dövlət öz üzərindən götürdü. «Xarici ticarətin sərbəstləşdirilməsi haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 5 aprel 1994-cü il tarixli fərmanına əsasən respublikanın ixracat potensialının əsasını təşkil edən strateji əhəmiyyətli malların (neft, neft məhsulları, qara və əlvan metallar, alüminium, bir

51

sıra kimya məhsulları, pambıq mahlıcı və. s.) respublikadan bütün hiiquqi şəxslər tərəfindən sərbəst ixrac olunmasına icazə va-ildi. Tədricən xarici iqtisadi münasibətlərin infrastrukturu və kadr hazırlığının normativ bazası formalaşdı. Xarici ticarətin lisenziyalaşdırılması, kvotaların qoyulması, müxtəlif qeyri - tarif vasitələrinin tətbiqi sistemi ləğv edildi. İndi təsərrüfat subyektləri bazarları və partnyorları özləri sərbəst seçirlər və əməliyyatların nəticələrinə görə müstəqil cavabdehlik daşıyırlar. «Gömrük Məcəlləsi», «Gömrük tarifləri haqqmda», «İdxal - ixrac əməliyyatlarının tənzimlənməsi haqqmda» və «Valyuta tənzimlənməsi haqqmda» qanunlar qəbul edilmişdir. Hal-hazırda Azərbaycanda xarici ticarətin tənzimlənməsinin əsas vasitəsi kimi idxal rüsumlarından istifadə edilir. 1996-cı ildə Azərbaycanda gömrük rüsumu idxalın orta hesabla 5,2 faizini, 2000-ci ildə 3,4 faizini, 2003-cü ildə isə 1,3 faizini təşkil etmişdir. Bu da inkişaf etmiş ölkələr üçün xarakter səviyyədir. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə bu göstərici xeyli yüksəkdir. İndi Azərbaycanda xarici ticarət qaydaları tamamilə liberallaşdırılmışdır. 2003-cü ildə 1995-ci illə müqayisədə Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsi 4 dəfədən çox, o cümlədən ixrac 4,1, idxal 3,9 dəfə artmışdır. Həmin ildə xarici ticarət dövriyyəsi 5,2 milyard ABŞ dolları məbləğində, o cümlədən ixrac 2591,7 milyon, idxal isə 2626,4 milyon ABŞ dolları təşkil etmişdir. 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasında ümumi daxili məhsulun dörddə birindən çoxu, 2003-cü ildə 43 faizi ixrac edilmişdir. 2003- cü ildə xarici ticarət dövriyyəsinin 49,7 faizini ixrac, 50,3 faizini idxal təşkil etmişdir, ölkənin xarici ticarət dövriyyəsinin 85 faizdən çoxu qeyri-dövlət, yalnız 15 faizə qədəri dövlət müəssisələri tərəfindən həyata keçirilmişdir. 2003-cü ildə ölkə ixracmm 86 faizi mineral yanacaq, neft və neft emalı məhsulları təşkil etmişdir. «Mineral yanacaq, neft və neft emalı məhsullan» mal qrupunun ixracında əsas yeri xam neft tutmuşdur. Neft emalı məhsullarının payı azlıq təşkil etmişdir. Qeyri - neft məhsullarının xüsusi çəkisi 2000-ci ildə ümumi ixracın 15 fai

— 52 —

zini, 2003-cü İldə 14 faizini təşkil etmişdir. Azərbaycandan əsasən bitki mənşəli ərzaq məhsulları, alkaqollu içkilər, tütün məhsulları, bəzi kimya və maşınqayırma məhsulları, pambıq mahlıcı, nəqliyyat vasitələri, plastik məmulatlar ixrac olunmuşdur. 2003-cü ildə bütünlükdə ölkə üzrə 34,7 mln. dollar məbləğində xarici ticarət defisiti yaransa da, «Mineral yanacaq, neft və neft emalı məhsulları» qrupu üzrə müsbət ticarət saldosu yaranmışdır. Ancaq digər mal qrupları üzrə xarici ticarət dövriyyəsinin defisiti xeyli yüksək olmuşdur; 1,9 milyard ABŞ dolları məbləğində. Ancaq qeyri -neft məhsul qrupları üzrə ixracın həcmi 1995-ci ildəki 265,3 mln. ABŞ dollarından 2003 - cü ildə 363 mln. dollara qədər və ya 36 faiz artmışdır. 2003-cü ildə ixracda ikinci yeri 127,6 mln. ABŞ dolları məbləğində «Ərzaq məhsullan» mal qrupu tutmuşdur. Həmçinin bu qrupda məhsulların ixracı 2000-ci illə müqayisədə 2,2 dəfə artmışdır. Onun əsasım bitki mənşəli məhsullar, alkaqollu və alkaqolsuz içkilər təşkil etmişdir, txrac məhsullarından üçüncü yerdə «Kimya sənaye məhsul- ları» (3,3 faiz, əsasən polietilen və digər üzvi kimya birləşmələri), dördüncü yerdə «Yüngül sənaye məhsulları» (əsasən, pambıq mahlıcı) olmuşdur. Bu dövrdə Azərbaycanın ixracının strukturunda xam mal və yarımfabrikatlar əsas yer tutmuşdur. Belə ki, 2003-cü ildə ölkədən 9,1 mln. tondan çox xam neft, 140 min ton təzə tərəvəz və meyvə, 6 min ton biyan kökü, 172 min ton alüminium oksidi, 39,4 min ton polietilen, 33,5 min ton pambıq mahlıcı və s. Lxrac edilmişdir. Dəyəri 311 milyon ABŞ dollarından çox kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları ölkəyə gətirilmişdir. Bu da 2001-ci ilə nisbətən xeyli çoxdur. Xarici ölkələrdən 835 min ton taxıl və un, 141 min ton şəkər və şəkər tozu, 73 min ton kartof, 25 min ton ət və əl məhsulları idxal edilmişdir. 2001-ci illə müqayisədə bu məhsulların idxalı 1,3-1,5 dəfə artmışdır. Daha keyfiyyətli və geniş çeşidli idxal malları ölkə daxilində istehlak mallarının istehsalının artımını əhəmiyyətli dərəcədə ləngidən amil olmuşdur. 2003-cü ildə xarici ölkələrdən Azərbaycana 427 min

— 53 —

ton sement, 29,1 min ton kaustik soda, 45,4 min ton mineral gübrələr, 505 min ədəd rezin şinlər, 11,8 min ton sintetik yuyucu maddələr, 431 min ton metal və metal prokatı, 21 min ədəd məişət soyuducuları, 26,3 min ədəd elektrik transformatorları, 167 min ədəd televiziya qəbulediciləri, 19 minə yaxın müxtəlif təyinatlı avtomobillər, 117 min ədəd müxtəlif mebellər və s. idxal edilmişdir. 2001-ci illə müqayisədə onların idxalı 1,5-2 dəfə artmışdır. Geniş inkişaf potensialına malik olan aqrar sektorun kənd təsərrüfatı maşınlarına və avadanlıqlarına, mineral gübrələrə və bitkilərin kimyəvi mühafizə vasitələrinə təlabatı əsasən idxalın hesabına ödənilmişdir.

Keçid dövrünün başlanğıcında milli İqtisadiyyatın digər mühüm problemi faktiki işsizlik səviyyəsinin yüksək olması idi. Mütəxəssislərin hesablamaları göstərmişdir ki, 2003-cü ildə faktiki işsizlik əmsalı 23-24 faiz olmuş və əmək ehtiyatlarının hər dörd nəfərindən biri iş yeri olmadığına görə işləməmişdir (uçotdan gizlədilən işçilər nəzərə alınmadan). Burada onu da qeyd edək ki, 1996-2000-cİ illərdə yeni iş yerlərinin yaradılması ilə bilavasitə bağlı olan əsas kapitala investisiyaların cəmisi 15-20 faizi Azərbaycanın regionlarında istifadə olunmuşdur. Ona görə də işsiz əhalinin ən çoxu ölkənin Abşeron yarımadasından kənar regionlarda yerləşirdi ki, bu da problemin həllini daha da mürəkkəbləşdirirdi. İnvestisiya təyinatlı mallar (metallurgiya, ağac və ağac emalı, tikinti materialları) istehsal edən sahələr investisiyaların artımına adekvat inkişaf etmirdi. İnvestisiya sektorunun böyük miqyasda və sürətlə inkişaf etməsi Azərbaycanda investisiya təyinatlı malların inkişafını sürətlə artırmağı tələb edirdi.

Yeni 2001-ci il, yeni əsr və üçüncü minillik münasibətilə Azərbaycan xalqına müraciətində unudulmaz Heydər Əliyev demişdir; «Yeni minilliyin başlanğıcı iqtisadi islahatların dəri nləşdirüməsində dönüş mərhələsi olacaq və onun əsas istiqamətləri iqtisadiyyatın strukturunun yenidən qurulması və yeni şəraitə uyğun təsisat dəyişiklərinin həyata keçirilməsindən ibarət olacaqdır» (1, 30.12.00). Azərbaycanın iqtisadi

— 54 —

strukturundakı uğurlarla yanaşı 2003-cü ildən sonrakı dövrlərdə həll olunması tələb olunan problemlər də mövcud idi. İnkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi strukturun müsbət meyillərin- dən biri ondan ibarətdir ki, ümumi daxili məhsulun tərkibində xidmət sahələrinin payı tədricən yüksəlmiş, maddi istehsal sahələrinin xüsusi çəkisi azalmışdır. Azərbaycanda xidmət sektorlarının geniş əhatəli inkişafı ilə müqayisədə ümumi daxili məhsulda onların xüsusi çəkisi azaldılmış görünür ki, bu da uçot və nəzarət sistemi ilə bağlı ola bilər. 2003-cü ildə Azərbaycanda xidmət sektorunda ümumi daxili məhsulun yalnız 30 faizi yaranmışdır. Nəqliyyat, rabitə və ticarət sektorlarında inkişaf geniş miqyaslı olmuşdur. Ancaq sosial xidmət sahələrində (təhsil, səhiyyə, mənzil-kommunal və s.) hələ də görüləsi işlər çox idi.

Azərbaycan iqtisadiyyatının sahə strukturunda keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə olduğu kimi hələ də kənd təsərrüfatı və hasilat sənaye sektorlarının xüsusi çəkisi yüksək idi. Belə ki, 2003- cü ildə bu göstərici kənd təsərrüfatı üzrə 13 faizə bərabər olmuşdur (cədvəl 1.1). 2000-ci ildə ümumi daxili məhsulun tərkibində sənayenin xüsusi çəkisi 36 faizdən 2003-cü ildə 38 faizə qədər artmışdır. Bütünlükdə neft hasilatı hesabına sənayenin xüsusi çəkisi inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə xeyli yüksək formalaşmışdır. Ancaq yenə də sənayenin inkişafına görə Azərbaycan bir çox MDB ölkələrindən xeyli geridə qalırdı. Belə ki, 2002-ci ildə 1990-cı ilə nisbətən sənaye məhsulunun indeksi Özbəkistanda 144 faiz, Belarusiyada 112, Qazaxıstanda 72, Ukraynada 70, Rusiya və Ermənsitan- da 62, Qırğızıstanda 38, Tacikistanda 51, Azərbaycanda isə 35 faiz olmuşdur. 2003-cü ildə Azərbaycan sənayesi 1990-cı ilin istehsalının 37 faizinə bərabər olmuşdur. Əgər 1990-cı ildə sənayedə 469 min, 1995-ci ildə 352 min nəfər işləyirdisə, 2003- cü ildə onların sayı 252 min nəfərə qədər və ya 1,9 dəfə azalmışdır.

1.3 saylı cədvəldən göründüyü kimi, 2003-cü ildə kİmya kompleksində sənaye məhsulunun cəmi 3,5 faizi, maşınqayır

— 55

ma və metallurgiya kompleksində -3,7, toxuculuq və geyim sənayesində 0,8, yeyinti sənayesində 3,4, tikinti materialları sənayesində 1,2 faiz istehsal edilmişdir.

Cədvəl 1.3

Azərbaycan Respublikasında sənaye istehsalının strukturu və inkişaf indeksləri

Fəaliyyat sahələri 2000 2003 2003-cü il 1995- ci ilə faizlə

Sənaye məhsulu, cəmi, o cümlədən;

100 100 122,3

Xam neft və təbii qaz hasilatı 53,4 56,1 159,9

Koksun və neftayırma məlısuUa- nmn istehsalı

18,4 15,5 73,4

Elektrik enerjisi, qaz və suyun istehsah və bölüşdürülməsi

15,2 10,2 132,1

Metallurgiya sənayesi 0,1 2,7 310,0 Maşınqayırma və avadanhqların

istehsah 1,1 1,0

50,9

Kimya sənayesi 3,4 3,5 181,4 Geyim istehsah 0,2 0,2 25,7

Toxuculuq istehsah 0,9 0,6 18,1 İçkilər də daxil olmaqla qida

məhsullanmn istehsah 2,6

3,4 76,3

Dəri və ayaqqabı istehsah 0,1 0,1 114,8

Mənbə: «Azərbaycamn statistik s.483-487.

göstəriciləri, 2004-cü il, «Səda»

İslahatlar dövründə neft-qaz avadanlıqları, qara və əlvan metallar, elektroenergetika avdanlıqları, pambıq məmulatları, şərab istehsal edən sahələr ən çox zərər çəkmişlər. Ən az zərər çəkən sahələr isə xammal və yanacaq istehsal edən sahələr olmuşdur. Bu məhsulların kənar bazarlara ixracı xarici valyuta əldə etmək və iqtisadiyyatı saxlamaq üçün əsas vasitə

— 56 —

olmuşdur. 1995-ci illə müqayisədə xam neft istehsalının bir neçə dəfə artmasına baxmayaraq, neft-mədən maşın və avadanlıqların buraxılışı bu inkişafa adekvat olmamışdır. Neft- qaz avadanlıqlarına daxili təlabatı təmin etmək məqsədi ilə Ölkəyə on milyon manatlarla analoji avadanlıq gətirilmişdir. 2003-cü ildə sənayedə istehsalın 65 faizə qədəri neft-qaz sektorunun payına düşmüşdür. Yüngül və yeyinti sənayesinin məhsullarının istehsalı 90-cı illərlə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır. Yüngül sənayenin xüsusi çəkisi bir faizdən də az olmuşdur. Halbuki bu sekftorun bütün müəssisələri 1997-1999-cu illərdə, əsasən, özəlləşdirilmişdir.

Sənayenin qeyri-neft sektorunun və aqrar-sənaye kompleksinin prioritet sahələr kimi sürətlə inkişaf etdirilməsinin zəruriliyini unudulmaz Heydər Əliyev öz çıxışlarında dəfələrlə ön sıraya çəkmişdir. 2003-cü ildən sonrakı dövrdə hökumətin iqtisadi siyasəti Azərbaycan Respublikasının daxili bazarının sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullarına tələbatımnın əsasən daxili istehsal hesabına ödənilməsinə, son istehlak məhsulları ilə dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiya etməsinə yönəldilmişdir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab tlham Əliyevin «İdxalı əvəzedən» sənaye siyasətinin həyata keçirilməsi konsepsiyasının irəli sürülməsi məhz bu məqsədlə şərtlənmişdir. Bu konsepsiyanın reallaşması üçün idxal - ixrac əməliyyatlarının normativ-hüquqi bazasına yenidən baxılması və bu sahəni tənzimləyən vasitələrin təkmilləşdirilməsi lazımdır.

Yüksək inkişaf səviyyəli ölkələr üçün ümumi daxili məhsulun strukturu xidmət sektorunun üstünlük təşkil etməsi, sənaye sektorunun emal sənayesi ilə təmsil olunması, kənd təsərrüfatı sektorunun payının cüzi olması ilə xarakterizə olunur. Ona görə də aparılan iqtisadi struktur dəyişiklikləri Azərbaycanın inkişaf etmiş ölkələr qrupuna daha tezliklə daxil olmasını təmin etməlidir.

— 57 —

II FƏSIL.

AZƏRBAYCAN VƏ BAZAR-İQTİSADİ SİSTEMİNƏ KEÇİD

2.1. Azerbaycanda keçid dlövrü

ölkələrin inkişaf səviyyəsi həra iqtisadiyyatın, həm də

bütünlükdə cəmiyyətin inkişafı baxımından qiymətləndirilir.

İqtisadi ədəbiyyatda «Ölkənİn iqtisadi inkişafı» dedikdə iqtisadi

artım, iqtisadiyyatda struktur dəyişiklikləri və əhalinin həyat

səviyyəsinin yüksəldilməsi başa düşülür. İqtisadi inkişaf

modellərinin müxtəlifliyinə və milli xüsusiyyətlərinə baxmayaraq,

iqtisadi inkişaf prosesini ümumi qanunauyğunluqlar və parametrlər

xarakterizə edir. Belə parametrlərə ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf

səviyyəsi, keçid iqtisadiyyatlı olması və s. aiddir. Sosial-iqtisadi

inkişafın səviyyəsi, öz növbəsində, adambaşına ümumi daxili

məhsulun (alıcıhq qabiliyyətinin paritetliyi daxil olmaqla) və

ümumi milli gəlirin həcmi ilə, ümumi daxili məhsulun strukturu ilə,

əhalinin həyat səviyyəsi və onun keyfiyyət göstəriciləri ilə

müəyyən edilir. Bundan başqa 1990-cı ildən BMT inkişaf

Proqramına uyğun olaraq, cəmiyyətin inkişaf indeksi də

hesablanılır. Onun müəyyən edilməsi öz növbəsində İki göstəriciyə

- yaşlı əhalinin savadhhğı və ömür uzunluğu - əsaslamr. Bu indeks,

mütəxəssislərin fikrincə, insanların inkişaf səviyyəsini əks etdirir

və O-dan 100-ə qədər balla qiymətləndirilir. 80-dən yuxan indeksi

olan ölkə insan inkişafı nöqteyi-nəzərindən yüksək inkişaf etmiş

ölkə hesab olunur. 2005- ci ildə Moskva şəhərində rus dilində

2002-ci ilin məlumatları əsasında nəşr edilmiş «CTpaHi>[ MHpa»

statistik məcmuədə keçmiş SSRl respublikalanndan Estoniya

(83,3), Litva (82,4), Latviya (81,1) və Belarusiya (80,4) insan

inkişafına görə yüksək inkişaf etmiş ölkələr qrupuna daxil

edilmişdir. Bu monoqrafiyada iqtisadiyyat baxımmdan ölkələrin inkişaf səviyyəsini

— 58 —

xarakterizə edən göstəricilərdən istifadə edilir. İqtisadi ədəbiyyatda

sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə dünya ölkələrini üç qrupa

bölürlər: inkişaf etmiş, inkişaf etməkdə olan, keçid iqtisadiyyatlı.

Beynəlxalq Valyuta Fondu sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr

qrupuna o ölkələri daxil edir ki, paritet alıcılıq qabiliyyətinə görə

hesablanmış adambaşına ümumi daxili məhsul 12 min dollardan az

olmasın. Qərbi Avropanın bütün ölkələri, ABŞ, Kanada, Yaponiya,

Avstraliya, Yeni Zelandiya, Cənubi Koreya, Sinqapur, Qonkonq,

Tayvan, İsrail, Cənubi Afrika Respublikası, Türkiyə və Meksika bu

qrupa aid edilmişdir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə bu göstərici

geniş diapazonda fərqlənir: min dollardan az (Nigeriya 990 $,

2002- ci il), 20 min dollara qədər (Küveyt, 17680 $, 2002-ci il).

121 ölkə bu qrupa daxil edilmişdir. Keçid iqtisadiyyath Ölkələrə

Mərkəzi və Şərqi Avropanın 12 ölkəsi, 15 keçmiş sovet

respublikaları, Çin və Vyetnam aid olunur. Adambaşına ÜDM az

olmasım əsas tutaraq, BVF-nun statistikasında bəzən bu ölkələri

inkişaf etməkdə olan ölkələr qrupuna da aid edirlər (Çexiya və

Slovakiyada bu göstərici 10 min dollardan çoxdur). Ölkələrin

inkişaf səviyyəsini təkcə adambaşına düşən ÜDM həcminə görə

qiymətləndirsək, dünyama ən inkişaf etmiş ölkəsi Lüksemburq

(46930, dollar, 2002-ci il), ən geridə qalan ölkəsi Efiopiya (90

dollar) hesab oluna bilər («2»), 2002- ci ildə aUcıhq qabiliyyətinin

paritetliyinə görə ÜDM-in adambaşına ümumi dünya istehsalı 7770

dollar, inkişaf etmiş Ölkələrdə isə 28100 dollar, Avropa İttifaqı

ölkələrində 24690, MDB ölkələri daxil olmaqla Şərqi Avropa

ölkələrində 7650, Yaxın Şərq ölkələrində 6220 dollar olmuşdur.

2004-cü ildə Azərbaycanda alıcılıq qabiliyyətinin pariteti əsasmda

hesablanmış adambaşma ÜDM 4150 dollar təşkil etmişdir ki, bu da

o dövrdə postsosialist ölkələrinin bir çoxundan az olmuşdur,

(cədvəl 2.1), Məsələn, Macarıstan, Estoniya və Polşa ilə

müqayisədə 3-4 dəfə, Belarusiyadan və Qazaxıstandan 1,8 dəfə, Rusiyadan 2,4 dəfə az olmuşdur. Mütəxəssislərin fikrincə, sovet

-59-

respublikaları arasında iqtisadi islahatların aparılmasında ən çox

Litya, Latviya və Estoniya irəliyə getmişlər. Hələ 2004-cü ildə

bu'ölkələrdə adambaşına ÜDM-in həcmi 6000-9000 ABŞ dollarına

çatmışdır. Bu göstərici ahcılıq qabiliyyətinin parite- tinə görə 12-15

min ABŞ dolları arasındadır.

Cədvəl 2.1

Bə/i dünya ölkələrində adambaşına Ümumi daxili

ölkələr

ABŞ doUarı Alıcılıq qabiliyyətinin pariteti

Axarbaycun 1060 4150 Macarıstan 10270 16718 Fransa 33890 29100 İngiltərə 35760 30637 Səudiyyə Ərəbistanı 1Ö060 13722 Polşa 6280 12894 Avstriya 36090 32057 Ccxiya 10490 19281 Norveç 5436Ö 382Ö8 Rusiya 4115 9900 ABŞ 39430 39430 Belarus 2352 6970 Estoniya 8650 14471 Yaponiya 36170 29Ö60 Litva 6550 13012 Latviya 5900 11592 Qazaxıstan 2874 7440

Mənbə: wAzərbaycanm milli hesablan», Dövlətstatkom, Bakı, 2007, səh-44, «MHP B UH(}>pax». Moskva, 2007 (sonrakı illər dərc edilməyib).

Bizim apardığımız elmi-analitik işlər Azərbaycanda iqtisadi islahatların çoxşaxəli formada həyata keçirildiyini göstərir. Beynəlxalq Valyuta Fondunun tövsiyyəsinə görə adambaşına illik ümumi daxili məhsul 875 dollardan azdırsa, həmin ölkə inkişaf etməkdə olan ölkələr kateqoriyasına daxil

— 60

edilirlər. 2007-ci ildə adambaşına ümumi daxili məhsul Azərbaycanda bu həddən yüksək olmuşdur (3500 dollar). Azərbaycanda adambaşına ümumi daxili məhsul (alıcılıq qabiliyyətinin paritetliyinə görə) İstehsalı inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə orta hesabla 7-9 dəfə az olmuşdur. Bundan başqa Azərbaycanda emal sənayesi ümumi sənaye məhsullarının 25 faizini istehsal edirsə (2007-ci il), bu göstərici ABŞ-da 69 faiz (2002-ci il), Yaponiyada 79, Almaniyada və İngiltərədə 77, Fransada 67 faiz olmuşdur. Adı çəkilən bu ölkələrin kənd təsərrüfatında ümumi daxili məhsulun bir faizindən 2,7 faizinə qədəri istehsal edilir. Başqa sözlə ümumi daxili məhsulun aqrar sektordan asılılığı İngiltərədə 1%, Almaniyada 1,2, Yaponiyada 1,3, ABŞ-da 1,9 faiz olmuşdur.

İndi bu göstərici Azərbaycanda 6 faizə yaxındır. Beləliklə, adambaşına ümumi daxili məhsulun həcmi, onun strukturu və işçilərin iqtisadi sektorlar üzrə bölgüsü əsasında Azərbaycan keçid iqtisadiyyatlı inkişaf etməkdə olan ölkə hesab oluna bilər. Ölkənin əsas kapitalının 65 faizindən çoxu, torpağın 45 faizi, yeraltı sərvətlərin hamısı dövlətə məxsus olduğuna görə, habelə dövlət mülkiyyətinin təkcə infrastrukturlarda yox, bilavasitə istehsal və xidmət sahələrində də mövcudluğu Azərbaycandakı indiki iqtisadi durumu xalis (təmiz) bazar sistemi kimi yox, keçid dövrünün iqtisadiyyatı kimi qiymətləndirməyə əsas verir. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, ölkənin postsənayeləşdirmə mərhələsinə keçməsi üçün iqtisadiyyatın özəyini yüksək dərəcədə inkişaf etmiş emal sənayesi və yüksək texnoloji sahələr təşkil etməlidir. Bu müddəalara da uyğun ölkənin iqtisadi idarəetmə sistemi və onun qanunvericilik bazası yaradılmalıdır. Keçid iqtisadiyyatlı və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə milli valyutalarının alıcılıq qabihyyə- tinin pariteti valyutanın dəyişmə məzənnəsindən aşağı, inkişaf etmiş ölkələrdə, əksinə, yüksək olur. Alıcılıq qabiliyyətinin paritetinin valyuta məzənnəsinə nisbətən aşağı olması keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə mal və xidmətlərin qiymətlərinin ABŞ-dakı analoji qiymətlərdən aşağı olması ilə İzah edilir.

— 61

Bu meyl Azərbaycanda da formalaşmışdır. Burada «alıcılıq qabiliyyətinin pariteti» anlayışına bir qədər aydınlıq gətirmək istərdik. Alıcılıq qabiliyyətinin pariteti (AQP) dedikdə baza kimi seçilmiş ölkənin bir pul vahidinə almaq mümkün olan standart mal və xidmətlər yığırmmn alınması üçün lazım olan milli valyuta vahidinin miqdan başa düşülür. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Proqramına uyğun olaraq milli valyutanın alıcılıq qabiliyyətinin pariletini hesablamaq üçün 600- 800 adda istehlak raallan və xidmətləri, 200-300 adda əsas investisiya malları və 10-20 tipik tikinti obyekti götürülür. Bu komplekt malların (xidmətlərin) mİlli valyuta və ABŞ dolları ilo dəyərini müvafiq ölkələrin qiymətləri ilə müəyyən edirlər. 1996-cı ildə Azərbaycan üzrə milli valyutanın alıcılıq qabiliyyətinin pariteti bir ABŞ dollarına görə 942 manat, Azərbaycan Respublikası Milli Bankı tərəfindən təsdiq edilmiş ABŞ dollarının rəsmi məzənnəsi 4229 manat təşkil etmişdir. Alıcılıq qabiliyyətinin valyuta məzənnəsinə nisbəti qiymətlərin ümumi müqayisəli səviyyəsini göstərir. O, baza ölkəsi ilə müqayisədə «daha ucuz» və «daha baha» ölkələri müəyyən etməyə imkan verir. (3, 2005, s.22-23). Deməli, o dövrdə manatın rəsmi məzənnəsi paritetdən 4,5 dəfə yüksək müəyyən edilmişdir. Bununla da ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsini xarakterizə edən adambaşına ümumi daxili məhsulun dollarla ifadəsinin həcmi bir o qədər də azaldılmışdır. Alıcılıq qabiliyyətinin paritetinin valyuta məzənnəsinə nisbətən 4,5 dəfə aşağı olması Azərbaycan bazarının ABŞ-a nisbətən 4,5 dəfə «ucuz» olmasını göstərir. Məsələn, 2004-cü ildə alıcılıq qabiliyyətinin pariteti əsasında adambaşına ümumi daxili məhsul Ararbaycanda 4150, valyuta məzənnəsinə görə 1060 ABŞ dollarına bərabər otmuşdur.

Azərbaycanda istehsal və xidmət sahələrində, habelə maliyyə sektorunda sabitliyin əldə edilməsi nəticəsində, xüsusilə neft strategiyasının uğurla reallaşması hesabına iqtisadi inkişafın ümumi göstəricisi olan ümumi daxili məhsul 1996-cı ildən başlayaraq artmışdır. 2006-cı ildə 1995-ci illə müqayi

62 —

sədə ölkədə istehsal olunan ütnumi daxili məhsul 3,6 dəfəyə qədər, 2000-ci illə müqayisədə 2,5 dəfə artmışdır. Orta illik artım 10,5 faizdən çox olmuşdur. 2.2 saylı cədvəldən görünür ki, 2003-cü ildən sonra ölkənin iqtisadi artımı daha sürətli olmuşdur. Belə ki, 2006-cı ildə 2003-cü illə müqayisədə mədən- çıxarma sənayesində, yaradılan əlavə dəyər 2,9 dəfə, likintidə -1,5 dəfə, emal sənayesində 1,3 dəfə, kənd təsərrüfatında 14 faiz artmışdır. 2003-cü ildəki xarici ticarət dövriyyəsi 5217 mln. ABŞ dolları məbləğindən 2006-cı ildə 11640 milyon ABŞ dollarına qədər və ya 2,2 dəfə, dövlət büdcəsinin gəlirləri 2003-cü ildəki 1221 milyon manatdan 2006-cı ildə 3869 milyon manata qədər və ya 3,2 dəfə artmışdır. İqtisadi artım investisiyaların cəlb edilməsi, Özəl sektorun genişləndirilməsi, maliyyə sabitliyi və iqtisadiyyatın strukturunda dəyişikliklər hesabına əldə edilmişdir.

Cədvəl 2.2

Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət sektorları üzrə əlavə dəyərin

artım tempi (2003-cii ilə nisbətən, müqayisəli qiymətlə, faizlə)

2004 2005 2006

Omunıi daxili məhsul 110,2

139,3 187,3

Mədənçıxanna sənayesi 102,5 174,6 290

Emal sənayesi 110,5 128,5 132,4

Elektrik enerjisi, qaz və su təchizatı 102,4 107,3 116

Kənd təsərrüfatı 105 113 114

Tikinti 136,9 139,6 151,5

Mənbə: Müəllif tərəfindən «Azərbaycanın Milli Hesablan», 2006, S.193 əsasında zəncirvari indekslər metodundan istifadə etməklə tərtib edilmişdir.

63 —

2005-ci ildə 1990-cı ilə nisbətdə ümumi daxili məhsulun indeksinə görə MDB ölkələri arasında birinci yerə Özbəkistan (129 faiz), ikinci yerə Belarusiya (126,5 faiz) çıxa bilmişlər. Bu dövrdə Azərbaycanda bu göstərici 110,9 faizə, Ermənistanda - 120,4 faizə, Qazaxıstanda 120,6 faizə çatmışdır. Hesabat materiallarından görünür ki, 2006-cı ilə qədər ümumi daxili məhsulun həcminə görə postsovet ölkələrinin çoxunda 90-cı ilin səviyyəsinə nail olunmamışdır. Həmin dövrdə SSRİ məkamnda yaranmış müstəqil dövlətlər arasında sənaye məhsulunun ümumi həcm indeksi ən az Gürcüstanda (24 faiz), ən çox Özbəkistanda olmuşdur. 2005-ci ildə 1990-cı ilə nisbətən sənaye məhsulunun ümumi həcm indeksi Azərbaycan üzrə - 52 faiz, Rusiya üzrə - 68,3 faiz, Ermənistan üzrə - 79, Ukrayna üzrə - 94 faiz Belorüsiya üzrə - 153, Qazaxıstan üzrə - 110, Özbəkistan üzrə - 180 - olmuşdur. 2007-cı ildə Azərbaycan üzrə bu göstərici 88 faiz təşkil etmişdir (4). Azərbaycanda sənaye istehsabmn XX əsrin 90-cı illərinin səviyyəsinə çatmamasının müxtəlif səbəbləri vardır. Onların arasında ən əsası, bizim fıkrimizco, emal sənayesində, xüsusilə istehlak mallan istehsalmda və maşınqayırma kompleksində struktur dəyişikliklərinin ləngiməsidir. Bu baxmıdan 2000-ci ilə qədərki dövr daha çox seçilir. Ancaq 2000-ci ildən sonra emal sənayesinin inkişafı sürətlənmişdir. Belə ki, 1990-cı ilə nisbətən emal sənayesinin artım indeksi 1999-cu ildə 20 faiz, 2003-cü ildə 30 faiz, 2007-cİ ildə 44 faiz olmuşdur.

XX əsrin 90-cı illərində keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə isla- hatlann tempi ilə iqtisadi artımın qarşılıqlı əlaqəsi barədə fikir ciddi mübahisə predmeti olmuşdur. Şok terapiyasının tərəfdarları sürətli islahatlar və liberallaşdırma əsasında iqtisadi ar- tımm yüksək templə baş verəcəyini iddia edirdilər. Bir çox ekspertlər isə islahatların tədricən aparılmasını tövsiyyə edirdilər. Postsovet məkamnda yaranmış müstəqil dövlətlərin 15 illik təcrübəsi göstərir ki, sürətlə liberallaşdırma həyata keçirən Pribaltika respublikalanndan ancaq Estoniya 2005-ci ildə 1989-cu ilin ümumi daxili məhsulunun səviyyəsinə çatmışdır. Tədricən iqtisadi islahatları aparan Belarusiya və Özbəkistan

— 64 —

Respublikaları bu göstəriciyə daha yüksək rəqəmlərlə nail olmuşlar. Rusiya ekspertlərinin fikrincə, liberallaşdırma Üə iqtisadi dinamika arasındakı asılılıq əgər varsa, o da mənfidir. Əksər postsovet respublikalarında daha çox liberallaşdırma ən az iqtisadi artıma gətirib çıxarmışdır. Belə mənfi asılılıq, eyni zamanda, özəlləşdirmə və iqtisadi dinamika arasında da müşahidə olunmuşdur. Belə ki, MDB ölkələrindən yüksək templə inkişaf edən (2005-ci ilə qədər) Özbəkistanda və Belarusiyada ÜDM-da özəl sektorun xüsusi çəkisi ən aşağı, yəni 50 faizjə qədər olmuşdur. Ekspertlər hesab edirlər ki, liberallaşdırma və demokratikləşdirmə sürətlə aparılsa da, Pribaltika ölkələrində sovet dövründən qalan dövlət institutları ən az dağıdılmışlar. Belarusiya və Özbəkistanda dövlət qurumları zəif olsa da de- mokratlaşdırmam tədricən həyata keçirmişlər.

Keçid iqtisadiyyatb bütün ölkələrin təcrübəsindən çıxan ümumi nəticənin biri də ondan ibarətdir ki, islahatların tələbindən irəli gələn iqtisadiyyatın restruktrizrizasiyasmın həcmi və tempi ölkənin investisiya potensialına adekvat müəyyən edilməlidir. Bu amil də onu deməyə əsas verir ki, tarif və qeyri-tarif məhdudiyyətləri, dövlət subsidiyalan, digər dövlət güzəştləri və yardımları tədricən lə^ edilməsi düzgündür. Məlumat üçün qeyd edək ki, Avropa İttifaqı tarifləri on il ərzində ləğv etmişdir. Onlann orta səviyyəsi idxalın 10 faizini təşkil edirdi. Rusiya mütəxəssislərinin fikrincə, keçid dövründə transformasiyanın uğurla aparılmasında dövlət xərclərinin dinamikası daha çox mühüm amildir, nəinki İslahatların sürəti. Hesab edirlər ki, dövlət xərclərinin kəskin ixtisarı dövlət institutlanmn fəaliyyətinin pisləşməsinə və istehsalm aşağa düşməsinə səbəb olur, sosial qeyri-bərabərliklə müşahidə olunur. Beləliklə, postsosialist transformasiyasında uğurlann özəyini (fundamentini) yüksək iş qabihyyətli dövlət instituüannın olması təşkil edir.

İnldşaf etməkdə olan ölkələrdə dövlətin məhsul (xidmət) istehsalı və ticarət fəaliyyəti göstərməsini şərtləndirən motivlər, əsasən, aşağıdakılardan ibarətdir:

— 65 —

Dünya təcrübəsində, bir qayda olaraq, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının nəzəri əsaslan və gələcək istiqamətləri milli iqtisadiyyatda yaranmış konkret vəziyyətin, mövcud olan resursların və iqtisadi nəzəriyyələrin digər ölkələrdə tətbiqində əldə edilən təcrübənin əsasında müəyyənləşdirilir. Keçid dövrünün indiki mərhələsində Azərbaycanın milli iqtisadiyyatında aşağıdakı əsas xüsusiyyətlər formalaşmışdır:

- sürətli artım, hasilat sənayesinin üstünlüyü, emal sənaye sektorunda istehsalın həcminin azlığı və daxili bazarın tələbatım ödəməməsi;

- yerli özəl investorlar tərəfindən emal sənayesinə və aqrar sektora qoyulan investisiyaların azlığı;

- dövlət investisiyalarının qoyuluşunda infrastruktur ob- yektlərlərinin prioritetliyi;

- innovasiya fəaliyyətinin zəif inkişafı və texnoloji gerilik; - xarici ticarətin tam liberallaşdırılması, idxal və ixrac

kvotalarının, habelə ixrac vergilərinin olmaması; - əhalinin həyat səviyyəsinin beynəlxalq standartlardan hələ də

aşağı olması, gəlirlərin dövlət, tələrrüfat subyektləri və ev təsərrüfatları arasında qeyri-bərabər bölünməsi;

- mülkiyyət formasından asıh olmayaraq müəssisələrinin fəaliyyətinə dövlət tərəfindən tənzimləmə və nəzarət sisteminin liberallaşdırılması və bu sistemin vergi yığımına əsaslanması;

- yan acaq-energetika, maşınqayırma və kimya-neftkimya sənaye komplekslərində, mənzil-komunal sektorunda, dəmiryolu və rabitə sahələrində dövlət mülkiyyətinin üstün olması.

Apardığımız araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycan hökumətinin həyata keçirdiyi praktiki tədbirlərdə pul kütləsinin qıtlığını təbliğ edən monetarizm, dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin son dərəcə məhdudlaşdınlmasını tələb edən neoli- beralizm, bazarın tənzimləyici rolunu şişirdən neoklassik nəzəriyyələrin ayrı-ayrı müddəaları üstünlük təşkil edir. İnkişaf etmiş Qərb ölkələrində və ABŞ-da geniş yayılmış iqtisadi tənzimləmə konsepsiyası və mexanizmləri keçid iqtisadiyyatlı

68 —

Azərbaycanda geniş tətbiq edilir, baxmayaraq ki, həmin ölkələr çoxsaylı mərhələlər və illər keçərək indiki idarəetmə sistemi və mexanizmləri üzərində dayanmışlar. Azərbaycan isə bazar sisteminin təşəkkülü mərhələsindədir. Digər ölkələrin, xüsusilə Asiya region Ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, başqa ölkələrin sosial-iqtisadi şəraitində formalaşan iqtisadi idarəetmə metodları və nəzəri baxışlar milli iqtisadiyyatm və yerli xalqın xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla tətbiq olunduqda daha çox səmərə verirlər. Bizim fıkrimizcə, Azərbaycanın iqtisadi inkişafının yeni mərhələsində iqtisadi siyasətin təkmilləşdirilməsi ndə aşağıdakıların nəzərə alınması vacibdir:

- son istehlakın hesabına məcmu tələbin artırılması; - daxili təklifin daxili tələbin strukturuna uyğunlaşdınl- ması; - əhalinin ləyaqətli məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsi; - daxili investisiya resurslarından tam istifadə olunmasının

stimullaşdırılması; - xarici investisiyalara məhdudiyyətlərin qoyulması;

iqtisadiyyatm emal sənayesində və aqrar sektorda istehsalın sürətləndirilməsinin və diversiflkasiyasımn təmin olunmasında bankların fəaliyyətinin stimullaşdırılması;

- vergi-pul-kredit siyasətində daxili investisiyaların sti- mullaşdırılması;

- mərkəzləşdirilmiş kredit resurslarının əhəmiyyətli dərəcədə artırılması;

- dövlətin istifadə etdiyi iqtisadi tənzimləmə vasitələrinin dövrün tələbinə adekvat modernləşdirilməsi;

- mal və xidmət bazarlarında inhisarçılığın oliqopoliya tipinin aradan qaldırılması və rəqabət mühitinin formalaşdırılması; mülkiyyət formasından asılı olmayaraq inhisarçı müəssisələrdə istehsalın həcminin və satış qiymətlərinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi və nəzarət edilməsi sisteminin dövrün tələbinə uyğunlaşdırılınası;

1993-1995-ci illərdə yüksək inflyasiyanın mövcud olduğu şəraitdə Azərbaycan hökuməti monetarizmin bəzi raüddəala-

— 69

rekordu kimi qiymətbndirən prezident demişdir; «...mənim üçün hə|ta bunlar da çox mühüm göstərici deyildir. Ölkədə yoxsulluğun azalması daha mühüm göstəricidir, çünki ÜDM-İn səviyyəsi hələ o demək deyildir ki, bu imkanlardan hamı istifadə etmişdir» (1, 26.12.07). Bütünlükdə iqtisadi inkişaf modelini təkmilləşdirmək və müasir dövrdə onun yerinə yetirilməsinin investisiya təminatım müəyyən etmək, o cümlədən makro və uükro səviyyələrdə investisiya resurslarını aşkarlamaq, investisiyaların idarəetmə metod və mexanizmlərini təkmilləşdirmək üçün inkişaf etmiş və inkişaf edən Ölkələrin təcrübəsinin təhlili və öyrənilməsi də praktiki əhəmiyyət kəsb edir. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdən Çin Xalq Respublikasının, Polşanın, Rusiya Federasiyasının, Pribaltika dövlətlərinin bazar iqtisadiyyatına keçid dövründəki təcrübələrilə tanış olduqdan sonra bizdə belə bir əminlik yaranmışdır ki, bizim üçün strategiya seçmək baxımından Çin Xalq Respublikasının iqtisadi islahatlar sahəsindəki təcrübəsi maraqlıdır. Lakin beynəlxalq təcrübə göstərir ki, konkret dövrdə konkret ölkənin inkişaf modeli, idarəetmənin forma və metodları onun iqtisadi vəziyyətinə uyğun seçilməlidir. istənilən ümumi yanaşma konkret ölkənin spesifik xüsusiyyətlərindən, inkişaf səviyyəsindən və mərhələsindən asılı olaraq konkretləşdirilir və fərdiləşdirilir. Xüsusilə nəzərə alınır ki, əhalinin sosial-psixoloji xarakteri inkişafın gedişinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir.

İqtisadi artım məsələlərində əsas aksent artımın keyfiyyətinə, onun mexanizmlərinə və struktur prioritetlərinə verilməsi düzgündür. Çünki iqtisadi artımı göstərən rəqəmlər öz- özlüyündə lazım olan strateji nəticəni-müasir postsənaye cəmiyyətini formalaşdırmaq üçün sosial-iqtisadi sıçrayışı təmin edə bilmirlər. Nəyin bahasına olursa-olsun əldə edələn iqtisadi artım öz-özülüyündə sərfəli deyil. Yüksək artım templərinin mənası o halda olur ki, onlar struktur dəyişiklikləri ilə, iqtisadiyyatın dıversifıkasiyası (çoxşaxəliliyi), yanacaq-enerji kompleksindən asılıhğın zəiflədilməsi, postsənaye sektorlan-

72 —

nın (yüksək texnoloji sahələr) sürətli inkişafı ilə müşahidə olunur. Bəzən ola bilər ki, müəyyən mərhələlərdə mütərəqqi struktur dəyişiklikləri artım tempinin aşağı düşməsi ilə müşahidə olunsun. Eyni zaman kəsiyində yuxanda göstərilən keyfiyyət gösəticilərinə və yüksək artım tempinə nail olmaq məqsədilə aşağıdakı istiqamətlərdə tədbirlərin həyata keçirilməsi gərəkdir;

- mütərəqqi struktur dəyişikliklərinin təmin edilməsi; - idxalı əvəzedən sənayeləşdirmənin həyata keçirilməsi; - makroiqtisadi sabitliyin saxlanılması və pul-kredit

siyasətində emal sənayesinin və aqrar sektorun investisiya təminatının nəzərə alınması;

- antünhisar qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi; - ölkənin təsərrüfat həyatında dövlətin rolunun fəallaşdı-

rılması; - dövlət idarəçiliyinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi; - faydaU qazıntıların çıxarılmasına vergi qanunvericiliyin

təkmilləşdirilməsi; - özəl-dövlət əməkdaşlığının (partnyorluq) təkmilləşdirilməsi; Müasir dövrdə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə iqtisadi inkişaf

modelinin tərkib hissəsi kimi iki istiqamətdən geniş İstifadə edilir: idxalı əvəzedən və ixracyönümlü. İdxalı əvəzedən istiqamətin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, milli iqtisadiyyatın əksəriyyət sahələrində himayədarhq siyasəti yeridilir, xarici ticarət tam və ya qismən dövlətin əlində inhisarlaşdın- lır, milli valyuta konvertasiya olunmur. Himayədarlıq siyasəti idxalı əvəz edən sahələrin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır, xarici ticarətdəki dövlət inhisarı xarici mallarla rəqabəti zəiflədir, milli valyutanın konvertasiya olunmaması kapitalın ölkədən çıxarılraasma mane olur. O, daxili investisiya kimi istifadə olunur. Bu istiqamət, ən müasir istehsal da daxil olmaqla, çoxsahəli İqtisadiyyat yaratmağa imkan verir. Təcrübədə ancaq istehlak mallarının idxalı azahr, investisiya mallarının idxalı artır, konvertasiya olunan valyutamn defi-

— 73 —

siti artır. Lakin bu istiqamət təmiz (xalis) şəkildə rəqabəti zəiflədir, dünya bazarında rəqabət qabiliyyətli mal istehsalını ləngidir. Ona görə də ondan istifadə edən ölkələr bəzi hallarda qarışıq tipli istiqamətdən istifadə edirlər, yəni daxili bazarda rəqabəti gücləndirmək məqsədi ilə müəyyən nisbətdə xarici mallar idxal edirlər, İxracyönümlü istiqamətdə yeni yaradılan sahələr əvvəlcədən xarici bazara oriyentasiya edilirlər. Güclü rəqabət mühiti yaratmaq məqsədi ilə ölkədə idxal rüsumları çox az müəyyən edilir (bəzən də sıfır dərəcəsi ilə). Bu cür oriyentasiya xarici kapitalın aktiv surətdə cəlb edilməsi İlə əlaqələndirilir, ölkədə aşağı vergi dərəcələri müəyyən edilir, xarici kapitala müəyyən güzəştlər verilir. Vaxtı ilə Yaponiyada və Cənubi Koreyada ixracyönümlü İstiqamətin modifikasiya olunmuş bir variantını tətbiq etmişlər. Modifi- kasiya ondan ibarət olmuşdur ki, rəqabət qabiliyyətli malların və kapitalın ölkəyə sərbəst daxil olmasına icazə verilməmişdir. Sonradan Çin və digər iri Asiya və Latın Amerikası ölkələri bu istiqaməti tətbiq etmişlər. Təcrübə göstərir ki, makroiqtisadiyyatın problemi ayrı-ayrı sektorların və təsər- rüfatlarm milli səviyyədə fəaliyyətinin problemidir. Məsələn, Azərbaycanda sənayenin iqtisadi artımında emal sektorunun rolu zəifdir. Kənd təsərrüfatında məhsul istehsalının həcmi orada çalışanların sayına adekvat deyil, orada əmək məhsuldarlığı aşağıdır, xırda təsərrüfatlar (ailə, fermer təsərrüfatları) üstünlük təşkil edir, investisiyaların həcmi azdır və s. Göstərilən problemlərin həllini, müH iqtisadiyyatın strukturunun təkmiUəşdirilməsini və milli təsərrüfatların dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasım təmin edən əsas vasitələrdən biri də investisiya fəaliyyətidir.

Əvvəllər deyildiyi kimi, Azərbaycanda iqtisadi durumun yaranmış xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, iqtisadi artım və dövlət büdcəsi neftdən və neftin qiymətindən, daxili əmtəə bazarı isə idxaldan xeyli asıhdır. Əvvəllər xarici investisiyalann xüsusi çəkisi yüksək olmuşdur. Məcmu daxili tələblə daxili təklif arasında uyğunsuzluqlar mövcuddur. ödəməqabiUyyətli da

— 74 —

xili tələbin həcmi aşağıdır, xarici bazarların tələbi daha miqyaslıdır, nəinki daxili bazarın tələbi: pul kütləsinə tələb və təklif arasında natarazlıq mövcuddur. Yüksək inhİsarçılığın və qiymətlərin tənzimlənməməsinin nəticəsində investisiyalarm emal sənaye və aqrar sektorun sahələri arasında bazar mexanizmləri vasitəsi ilə bölüşdürülməsi baş vermir, istehlak bazarını təmin edən sahələrcb (yüngül, yeyinti, xalq istehlak malları İstehsalı, maşınqayırma, aqrar sektor) daxili təklif tələbi ödəmir, mal və xidmət bazarında inhisarçıhq və haqsız rəqabət güclüdür və 5. İslahatlann ilk illərindən ölkədə açıq iqtisadi sistemin qurulması siyasətinin həyata keçirilməsi, fəal dövlət tənzimlənməsindən imtina edilməsi və iqtisadiyyatın tamamilə libörallaşdırılması yuxanda göstərilən nəticələrə gətirib çıxarmışdır. Ümumiyyətlə, ölkələrin sosial-iqtisadi inkişafında ideal vəziyyət olmur, ayrı-ayrı sektorların inkişafında disproporsiyalar meydana çıxır. İqtisadi sistemdə yaranmış vəziyyətdən və milli xüsusiyyətlərdən asılı olaraq, tarazlıq nəzəriyyəsinin müddəalanndan istifadə etməklə disproporsiyalar aradan qaldmhr. Tarazlığın yaradılması üçün elmi yanaşmaları və metodları ölkənin inkişaf xüsusiyyətlərini və orada yaranmış vəziyyəti ətraflı araşdırdıqdan sonra seçirlər.

Apardığımız tədqiqat göstərir ki, aşağıda göstərilən nəticələr əldə edildikdən sonra Azərbaycanda keçid dövrünün başa çatmasını və inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatının tam bərqərar olmasını söyləmək olar:

- milli istehsalm strukturunun istehlakın strukturuna uy- ğunlaşdırılması; elə bir struktur ki, o, Azərbaycanın inkişaf etmiş ölkə kateqoriyasma aid edilməsim təmin etsin;

- iqtisadiyyatın inhisarsızlaşdınlması; əmtəə istehsalçılarının və digər təsərrüfat subyektlərinin sağlam rəqabətinin formalaşdırılması; ölkənin yanacaq-enerji sektorunda, dəmir yolu, mənzil-kommunal sektorunda və digər sahələrdə rəqabət mühitinin yaradılması;

- iqtisadi fəaliyyətin nəticələrinə görə təsərrüfat subyektlərinin tam məsuliyyət daşımasımn təmin olunması;

— 75 —

- istehsal və xidmət sektorlarının sərbəst qiymətamələgəl- mə ilə tam əhatə olunması; yanacaq-enerji, dəmiryolu, hava nəqliyyatı, rabitə, mənzil-kommunal sahələrində qiymətlərin sərbəstləşdirilməsi;

- təsərrüfat fəaliyyətində birbaşa iştirak etməkdən dövlətin imtina etməsi (ayrı-ayn xüsusi sahələr istisna olmaqla);

- dövlət tərəfindən bütün səviyyələrdə əhalinin sosial müdafiəsinin təmin edilməsi; bütün vətəndaşlara özlərini öz əməkləri və yığımları ilə ləyaqətli yaşayış tərzi təmin etmək üçün bərabər imkanların yaradılması; əmək qabiliyyəti olmayan insanların dövlət tərəfindən ləyaqətli müdafiə olunması;

Bu işlərin içərisində ən çox vaxt tələb edən istehsal strukturunun müasirləşdirilməsidir.

2.2. Azərbaycanda İqtisadi tarazlıq

Azərbaycanda iqtisadi tarazlığı qiymətləndirməzdən əwəl iqtisadi nəzəriyyəyə müraciət etməyi, iqtisadi tarazhq barədə omm müddəalarını ümumi şəkildə əks etdirməyi və faktiki vəziyyətlə onları müqayisə etməyi zəruri hesab edirik. İqtisadi nəzəriyyəyə görə tarazlıq dedikdə ölkənin bütün bazarlarmda (əmtəə, əmək, kapital, pul bazarlarmda) tələb və təklifin bərabərliyi başa düşülür. İqtisadi tarazlıq İqtisadi sisteminin elə vəziyyətidir ki, orada ölkənin bütün iqtisadi resurslan istifadə olunur. Əmtəə, əmək, pul və kapital bazarlan bir-biri ilə sıx əlaqəlidir və qarşıhqh təsir qüvvəsinə malikdirlər. Əmək və kapital bazarlannda əldə edilən tarazlıq əmtəə bazarında da tarazlığa gətirib çıxanr. Belə ki, ev təsərrüfatlan istehsaldan əldə etdikləri gəlirləri əmtəə və kapital bazarlan arasında bölüşdürürlər. Əmtəə bazarında onlar istehlak mallarmı və xidmətlərini satm ahrlar, kapital bazarmda gəlirlərin xərclənməyən hissəsini, yəni qənaəti investisiya kimi təklif edirlər. Sahibkarlar istehsal etdikləri məhsuUan əmtəə bazarında ev təsərrüfatla

— 76

rına satmaqla onların istehlak tələblərini, özlərinin isə investisiya tələblərini ödəyirlər, başqa sözlə investisiya malları alırlar (maşın, avadanlıq, xammal, materiallar). Milli iqtisadiyyatın tarazlığı həm bazarın, həm də istehsahn tarazlığından ibarətdir. İstehsal sferasında baş verən disproporsiyalar əmtəə, əmək və kapital bazarlarında da tarazlığın pozulmasına gəlirib çıxardır. Burada onu qeyd edək ki, tarazlı iqtisadiyyatda onun əsas parametrləri balanslaşdırılmış və proporsional formada inkişaf edirlər. Məcmu tələb məcmu təklifə, bazar qiymətləri istehsal xərclərinə bərabər olur. Milli əmtəə bazarında məcmu tələb əhalinin gəlirlərindən asılıdır. Əhalinin əsas qruplarının gəlirlərinin özünü doğrultmayan aşağı səviyyədə saxlanılması, bir qayda olaraq, ödəniş qabiliyyəth tələbi azaldır. Ödəniş qabiliyyətli tələbin məhdudluğu isə öz növbəsində istehsalın artırılmasına və genişləndirilməsinə stimul yaratmır, bununla da investisiya qoyuluşlarını ləngidir. Kapital baza- nnda tarazlıq, hər şeydən əwəl, makro səviyyədə pul qənaəti və investisiyaların arasındakı qarşılıqlı nisbətdə Öz əksini tapır. Gəlirlərin artımı qənaətin artımım, qənaətin investisiyaya çevrilməsi istehsahn və məşğulluğun artımını stimullaşdırır. Nəticədə yenə də gəlirlər artır, onlarla birlikdə qənaət və investisiyalar da artırlar. Əmək bazarmda tarazhq pul formasm- da əmək haqqı tarifinin, kapital bazarında isə faiz dərəcəsinin çevikliyi hesabına təmin edilir. Qənaətin həcmi planlaşdırılan investisiyanm həcmindən az olarsa faiz dərəcəsi yüksəlir, nəticədə investisiyaya tələb azalır. Beləliklə, kapital bazarında tarazhq müəyyən taraz faiz dərəcəsi mövcud olanda yaranır. Monoqrafıyamn bu paraqrafında iqtisadi tarazlığın əmtəə bazarındakı vəziyyəti araşdınhr və qiymətləndirilir. Kapital, əmək və pul bazarlarında tarazlıq məsələləri isə müvafiq olaraq digər paraqraflarda qiymətləndirilir. İqtisadi tarazlığın bazarlardakı vəziyyətinə onlann investisiyalarla qarşılıqlı təsiri baxırmndan yanaşılır.

Əmtəə bazarında tarazhq o deməkdir ki, milli istehsahn ümumi

strukturu istehlakın strukturuna uyğunlaşdırılmışdır.

— 77 —

Belə bir tarazlığın əldə edilməsini inkişaf etmiş bazar

iqtisadiyyatının formalaşması kimi qiymətləndirirlər. Neoklassik

məktəbin nümayəndəsi Alfred Marşalın fikrincə, tarazlıq

vəziyyətində tələbin qiyməti təklifin qiymətinə bərabərdir, istehsal

tələbdən asılı olaraq onun həcmində artır və ya azalır. Tələb və

təklif taraz halında olarkən vaxt vahidində (il, rüb və s.) istehsal

olunan malın sayı taraz say, onun satıldığı qiymət isə taraz qiymət

adlanır. Hər yerdə əmək haqqı azalanda əhalinin alıcılıq qabiliyyəti

aşağı düşür, mallara tələb azalır, istehsal ixtisar olur, bu da öz

növbəsində işsizliyin artmasına gətirib çıxarır. C.Keyns hesab

edirdi ki, ictimai istehsalın və məşğulluğun həcmi və dinamikası

təklif amilləri ilə yox, ödə- məqabiliyyətli tələb amilləri ilə

müəyyən edilir. Məcmu tələbin artımını iki amil - istehlakçıların

psixologiyası və kapital qoyuluşunun iqtisadi səmərəliliyinin aşağı

düşməsi ləngidir. Gəlirin artımı ya bütünlükdə malların ahnmasma

sərf edilir, ya da onun bir hissəsi qənaətə yönəldilir. Psixoloji

baxımdan gəlir artdıqca istehlaka meyl azalır, qənaətə isə meyl artır.

Kapitalın məhsuldarlığının azalması qanununa görə yığım

kapitahmn həcminin artması ilə mənfəət norması azalır. C.Keynsİn

fikrincə, ödəmə qabiliyyətli tələbin yüksəldilməsində həlledici rolu

investisiyalar oynayırlar. Milli iqtisadiyyatda investisiyaları

artırmaq üçün iqtisadi nəzəriyyədə təklif olunur ki, kredit faizi aşağı

salınsın ki, kapitalın mənfəətlilİk səviyyəsi kredit faizindən yüksək

olsun və investisiyalann səmərəlilik həddi yüksəlsin. Bu şəraitdə

sahibkarlar pul vəsaitlərini qiymətli kağızlara yox, istehsalın

inkişafına yönəldirlər. Səmərəli tələbi stimullaşdırmaq üçün C.

Keyns dövlət xərclərinin, dövlət investisiyalarının və dövlət

ehtiyacları üçün mal- lann tədarükünün artırılmasını tövsiyə edir,

Onun fikrincə, dövlətin investisiya fəaliyyəti, hər şeydən əvvəl,

müəssisələrin tikilməsinə, yeni rayonların inkişafına, yolların

çəkilməsnə

78 —

yönəldilməlidir. O, nəzərdə tutur ki, investisiyaların birbaşa təşkili

üçün dövlət oz üzərinə daha çox məsuliyyət götürməlidir. C.

Keynsin nəzəriyyəsində ən az gəliri olan sosial qrupların xeyrinə

gəlirlərin yenidən bölüşdürülməsi nəzərdə tutulur. Belə siyasət bu

sosial qrupun tələbinin artırılmasına, kütləvi ahcıiann pul tələbinin

yüksəlməsinə səbəb olur. C.Keynsin nəzəriyyəsini əsas tutsaq,

onda Azərbaycanda istehlakın həcmi artırılmalıdır ki, nəticədə

istehsal genişlənsin, əlavə işçilər cəlb olunsun, işsizlərin sayı

azalsın.

Bazar tarazlığı problemini L.Valras, C.Robinson,

E.Çemberlin, C.Klark təhlil etmişlər. L.Valrasm modelindən nəticə

çıxarılır ki, qiymətlər bütün bazarlarda bir-bİrilə əlaqədardır,

bir-birini müəyyən edir və tənzimləyir. Faiz dərəcəsinin aşağı

olması kreditləri ucuzlaşdırır, pulları bankda saxlamaq sərfəli

olmur, əlverişli investisiya mühiti yaradılır. Bu halda qənaətlər

investisiyalara çevrilə bilər. Ancaq C.Keyns hesab edirdi ki,

investisiyanın rentabelliyini artırmaq məqsədilə faiz dərəcəsinin

azaldılmasmm öz həddi var.

İqtisadi tarazlığın klassik və neoklassik modelində qənaətlərin

və investisiyaların makrosəviyyədə qarşılıqh əlaqəsinə də baxılır.

Əgər qənaətlər investisiyaya transformasiya olunmursa, onda

ümumi daxili məhsulun artum ləngiyir, deməli, gəlirlər azahr, tələb

məhdudlaşu*. Qənaətlər məcmu tələb və məcmu təklif arasmdakı

tarazhğı poza bilirlər. Əgər investisiyalar qənaətlərdən çoxdursa

inflyasiya təhlükəsi yaranır, azdırsa ümumi daxili məhsulun artımı

ləngiyir. Klassiklərdən fərqli olaraq C.Keyns əsaslandırmışdır ki,

qənaətlər gəlirlərdən asılıdır. Keynsin nəzəriyyəsinə görə əmtəə

bazarında məcmu tələb verilmiş qiymətbr səviyyəsində milli

istehsalm satıla bilən həcmidir. Məcmu tələb dedikdə yeni istehsal

olunmuş bütün mal və xidmətlərin satışımn dəyər formasında

ümumi həcmi başa düşülür («5», 2002, K«5, c.35]. Tələb ayn-ayn

ahcıiann və

— 79

ya əhali qrupunun tələbi kimi yox, milli bazar miqyasında ödəmə

qabiliyyətli tələb kimi çıxış edir. Açıq iqtisadiyyatlı ölkələrdə

məcmu təklif isə iqtisadi sistemdə istehsal olunmuş bütün mal və

xidmətlərin və idxalın ümumi dəyərindən ibarətdir («6», C.38-51].

Məcmu tələb məcmu təklifdən çox və ya az da ola bilər.

«Azərbaycanın milli hesablan»nda nəzərdə tutulan mexanizmə

görə məcmu təklif ölkədə istehsal olunan ümumi daxili məhsulun

və idxahn cəmi kimi müəyyən edilir. Tarazhq nəzəriyyəsinə əsasən

də məcmu tələb ölkədə istehsal olunan məhsuldan və idxaldan

formalaşan məcmu təklifə bərabər olmalıdır. Dövlətstatkom

məcmu tələbi son istehlakın, ixracın, ümumi yığımın və statistik

fərqin cəmi kimi müəyyən edir. Məcmu tələblə yanaşı

Dövlətstatkom «Daxili tələb» göstəricisini də hesablayır. İqtisadi

nəzəriyyədə ölkə üzrə vahid göstəricinin, yəni «Məcmu tələb»-in

hesablanmasının nəzərdə tutulmasına baxmayaraq, bizİm

fıkrimizcə, «daxili tələb» göstəricisinin statistik uçot sisteminə

daxil edilməsi və uçotun ilbəil aparılması düzgündür. Məhz bu

göstərici milli bazarın alıcılıq qabiliyyətini əks etdirir. Daxili tələbi

müəyyən etmək üçün ümumi daxili məhsulun üzərinə idxah əlavə

edir və İxracı çıxırlar. Bizcə, metodologiya baxımından düzgün olar

ki, daxili tələb son istehlak və ümumi yığım göstəricilərinin

toplanılması əsasında müəyyən edilsin. Çünki istər milli istehsahn

və istərsə də idxal məhsullarımn müəyyən hissəsi müxtəlif

səbəblərdən istehlak olunmadan ambarlarda yığılıb qala bilər.

Məsələn, əhalinin və hüquqi şəxslərin ahcılıq qabiliyyəti imkan

verməz ki, milli bazara çıxarılan məhsulların hamısı satılsın. Ona

görə də, bizim fıkrimizcə, son istehlak və ümumi yığım göstəriciləri

ölkə daxilində mal və xidmətlərə alıcıhq qabiliyyətli tələbi əks

etdirə bilər. Dövlətstatkomun hesablama mexanizmində

metodologiya baxımından bir xüsusiyyət də ondan ibarətdir ki,

əwəla, məcmu tələbi və məcmu təklifi hesablayarkən yeni ya

— 80 —

ranan əlavə dəyəri ifadə edən ümumi daxili məhsul göstəricisindən,

ümumi yığımın, idxalın və ixracın isə ümumi həcm göstəricisindən

istifadə olunur. Beləliklə, hesablamamn bir komponentində, yəni

ümumi daxili məhsulda aralıq istehlak nəzərə alınmır, digər

komponentlərində isə nəzərə alınır. Belə ki, hesablamalarda istifadə

olunan idxal və ixrac mallarımn (xidmətlərinin) həcmi bazar

qiymətləri ilə hesablanan ümumi həcmdir. Malların (xidmətlərin)

idxalı SIF qiymətlərində, bt- racı isə FOB qiymətlərində

qiymətləndirilir. SIF və FOB qiymətləri məhsulun (xidmətin)

dəyərini, nəqliyyat və sığorta xərclərini daxil edən qiymətdir.

Statistik məlumatlardan görünür ki, ticarət sektorunda ticarət

işlərinin 45-50 faizini yeni yaranan dəyər təşkil edir. «Son milli

istehlakın hocmi» göstəricisi malların (xidmətlərin) fiziki və

hüquqi şəxslər tərəfindən bazar qiymətləri ilə alınması xərclərinə

əsaslanır. Bu göstəricinin əsas məlumat mənbəi də əmtəə

dövriyyəsi haqqında hesabatlardır. «Ümumi yığım» göstəricisində

isə əsas kapitahn yaradılması və maddi dövriyyə vəsaitlərinin

ehtiyatalırımn dəyişməsi ilə bağlı xərclər əks etdirilir. Azərbaycan

Respublikasımn Döv- lətstatistika Komitəsimin hazırladığı

«Statistika üzrə əsas metodoloji göstəricilərdə («7», s.65)» əsas

kapitahn ümumi yığımına aşağıdakılar daxil edilir:

-əsaslı tikinti statistikasında uçota alınan kapital qoyuluşu

(satınalma qiymətləri ilə);

- əsas fondların artan dəyərinə çəkilən xərclər;

- tikinti smetasında nəzərdə tutulan az qiymətli və tezaşı- nan

alət və inventarların dəyəri;

- əsash tikinti üçün quraşdırılmamış avadanlıq ehtiyatlarının

dəyişməsi;

- yeni əsas fondların ahnması (satınalma qiymətləri ilə);

- tikintisi başa çatmamış obyektlərin alınması;

81

- osas sürüdə olan mal-qaranın dəyərinin artması; - əsas fondların əsaslı təmirinə çəkilən xərclər;

- geoloji-kəşfiyyat işlərinə çəkilən xərclər və digər kapital

xarakterli işlərin dəyəri;

- büdgə vəsaiti hesabına büdcə təşkilatlan tərəfindən

avadanlıqların, uzun müddət istifadə edilən əşyaların alınma

xərcləri; - əsas kapitalın əvəzi ödənilmədən daxil olması;

- əsas kapitalın çıxdaş edilməsi (ümumi yekunda çıxılır).

Yuxarıda deyilənlərdən görünür ki, statistik uçotda iqtisadi

məzmunları və tərkibləri bir-birinə uyğun olmayan göstəricilərin

əsasında məcmu tələb və məcmu təklif müəyyən edilir. Bununlada

anlayışların və tosnifləşməlorin müqayisəli- liyinin'təmin olunması

prinsipi pozulur. Hesablamalarda istifadə olunan bu komponentləri

eyni mahiyyətdə və tərkibdə ifadə etmək məqsədi ilə, bİzim

fıkrimizcə, iqtisadi tarazlığı müəyyən edərkən «Ümumi daxili

məhsul» göstəricisi əvəzinə «ümumi məhsul və xidmətlər

buraxılışı» göstəricisindən istifadə edilməsi düzgün olar. Bu

göstəricidən istifadə kapital yığımı, son istehlak, ixrac və idxal əks

olunan statistik uçotda çətinlik yaratmır. Çünki statistika orqanları

«Xərclər və bu- raxıhş» cədvəlləri işləyib hazırlayırlar. «Ümumi

məhsul və xidmətlər buraxılışı» göstəricisi Azərbaycanın milli

hesablar sisteminə daxil edilmişdir.

Məcmu tələbi müəyyənləşdirmək məqsədi ilə Dövlətstat- kom

«Satistik fərq» adlanan göstəricinin köməyindən də istifadə edir.

Belə ki, cəmi təklifdən ixracı, son istehlakı və ümumi yığımı

çıxırlar, alınan rəqəmi «Statistik fərq» adlandırırlar. Sonradan bu

fərqi ixracla, son istehlakla və ümumi yığımla toplayırlar və

məcmu tələbi hesablayırlır. Bununla da cəmİ təkliflə cəmi tələbi

bərabərləşdirirlər. Bu qayda ilə tələb və təklifin

82 —

statistik bəraborlaşdirilmasi elmi-praktiki nöqteyi-nazordən düzgün

deyü və praktiki vəziyyəti obyektiv qiymətləndirməyə imkan

vermir. Əslində isə «statistik fərq» göstəricisi ümumi daxili

məhsulun istehsal və istifadə olunan hissələri arasındakı fərqdir.

(«3», 2007, s.52-53). Azərbaycanda 2001-ci ildə istifadə olunan

ümumi daxili məhsul istehsal olunan ümumi daxili məhsula bərabər

olmuşdur. 2002-2005-ci illərdə İsə istifadə olunmuş ÜDM istehsal

olunmuş ÜDM-dan 3-4 faiz çox olmuşdur. Ümumi daxili məhsulun

istehsalı və istifadəsi arasında bu meylin formalaşmasıma səbəbləri

başqa tədqiqatın predmeti olduğuna görə bu monoqrafiyada onun

səbəbləri açıqlanmır.

Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi

tərəfindən aparılan hesablamaların mexanizmi və onların nəticələri

2.4 saylı cədvəldə verilir. Cədvəldən görünür ki, guya idxal da daxil

olmaqla, ölkədə istehsal olunan bütün mallara həmişə ödəmə

qabiliyyətli tələb olmuşdur, yəni məcmu təklif məcmu tələbə

bərabər olmuşdu. Dövlətstatkomun hesabat materiallarından

istifadə etməklə, biz, Azərbaycan Respublikasında məcmu tələbi və

məcmu təklifi müəllifin təklif etdiyi metodologiya və metodika

əsasında yenidən hesablayaraq, 2,5 saylı cədvəldə əks etdirmişik.

Bizim hesablamaya əsasən 2005-ci Üdə Ölkə üzrə məcmu təklif

25595 milyon manat, məcmu tələb 19062 mln. manat təşkil

etmişdir. Məcmu tələb məcmu təklifdən 6533 milyon manat və ya

34 faiz az olmuşdur. Cədvəlin məlumatları göstərir ki, 2005-ci ildə

milli bazarın tələbi 11180 milyon manata və ya məcmu təklifin 44

faizinə bərabər olmuşdur. Beləliklə, məcmu təkliflə məcmu tələb

arasında tarazlıq olmamışdır. Tədqiq etdiyimiz bütün illərdə bu

natarazlıq baş vermişdir.

— 83

vermişdir. Burada onu qeyd edək kİ, son istehlak dedikdə ev təsərrüfatlarının istehlak mallarına və xidmətlərə, habelə

dövlət idarəetmə orqanlarının və ev təsərrüfatlarına xidmət

Cədvəl 2.5

Azərbaycan Respublikasının əmtəə bazarında tarazlıq

(müəllifin hesablaması, cari qiymətlərdə,

mln. man.)

2000 2003 2004 2005

Məbləğ Faizlə

Məbləğ Faizlə

Məbləğ Faizlə

Məbləğ

Faizlə

1 Mal V9 xidmətlərin ümumi bu-

723 14811 703 189703 74,0 raxılışı 8193,8 81,9 12224,6

2 İdxal 1810,7 18,1 4684,2 27,7 6203 293 66243 36,0

3 Məcmu təklif 10004,6 100 169083

100 21014 100 25595

100

4 İxrac 18953 18,9 3002 173 4161,8 19,8 7881,8 303

5 Son istehlak 3753,8 373 5170,9 30,6 5861,3 273 6580 25,7 ev təsarrüTatla- 2972,9 29,7 4230 25,0 4697,7 22,4 5275 203 rınu) istehlakı

- dövlət idarələrinin istehlakı

7143 7.1 8853 53 1100,4 53 1305 5,1

6 Omumi yığun 975,4 9.7 3799,8 223 4946,7 233 5201 203

7 Milli bazarın tələbi (s.S+s.6)

4729,2 473 8970,7 53,1 10808 51,4 11781 46

8 Məcmu təkliflə milli bazarın

tələbi arasındakı fərq

(s.3 - s.7)

5275,4 523 7938,1 47

10206

48,6 13814 54

9 Məcmu tələb (S.4+S.5+S.6)

6624,6 663 11972,7 70,8 149693 713 196623 763

Mənbə: Cədvəli «Azərbaycanın Milli hesablan» staltoplusu əsasında müəllif tərtib etmişdir (Dövlətstatkom, B., 2006-ci il, s.50-53).

— 85 —

edon qeyri-kommersiya təşkilatlarının fərdi və kollektiv is- tehlak üçün məhsul və xidmətlərə çəkdikləri xərclər başa düşülür. Başqa sözlə son istehlak əhali ilə bağlı olan xərclərdir. Əgər 2ÜÜÜ-Cİ ildə son istehlak məcmu təklirın 37,5 faizini təşkil etmişdirsə, 2Ü05-Cİ ildə onun xüsusi çəkisi 25,7 faizə qədər azalmışdır. Ev təsərrüfatlarının istehlakı mütləq rəqəmlərlə xeyli artsada, onun xüsusi çəkisi ümumi istehlakda 46 faizdən 27 faizə qədər aşağı düşmüşdür.

2.5 saylı cədvəldən görünür ki, 2005-ci ildə ölkədə məcmu tələb əsasən ixracdan (40,1 faiz) və ümumi yığımdan (26,5 faiz) formalaşmışdır. Son istehlak məcmu tələbin üçdə birini təşkil etmişdir. Apardığımız hesablamaların nəticələrindən görünür ki, 200ü-2ü05-ci illər ərzində milli bazarın tələbi mütləq rəqəmlərlə 7052 milyon manat artmışdır. Bu artımın yalnız 40 faizi son istehlakın payına düşmüşdür. Qalan artım isə ümumi yığımın hesabına baş vermişdir. 2005-ci ildə milli bazarın tələbi məcmu tələbin 60 faizini təşkil etmişdir. Milli bazarın tələbinin (daxili tələbin) məcmu təklifə nisbəti 2000-ci ildəki 47,2 faizdən 2005-ci ildə 46 faizə qədər azalmışdır ki, bu da son istehlakın hesabına baş vermişdir. Ümumi yığımın xüsusi çəkisi 2 dəfə artmışdır.

Azərbaycanda ödəməqabiliyyətli daxili tələbin formalaşmasında əhalinin gəlirlərinin və onlardan istifadənin rolu böyükdür. Ancaq bu problem digər tədqiqatın predmeti olduğuna görə monoqrafiyada əks etdirilməmişdir. Burada onu qeyd elmək istərdik ki, daxili tələblə məcmu təklif arasında ciddi kənarlaşmalar mövcud olmuşdur. Daxili bazarda ödəməqabiliyyətli tələbin həcminin daha da artırılması lazımdır. Xarici bazarların tələbi daha sürətlə artmışdır, nəinki daxili bazarın tələbi. Azərbaycanın iqtisadi sisteminin indiki durumuna uyğun olaraq, həm məcmu təklifin və həm də məcmu tələbin tarazlı artırılması davam etdirilməlidir. Çünki məcmu tələbin artırılması istehsah genişləndirməyə və işsizliyin azalmasına gətirib çıxaran amillərdəndir. Əmək bazarında tarazlığın yaranması kifayət həcmdə ödəməqabiliyyətli tələbi təmin edər

86

V3 daxili bazarın inkişafını sürotləndirar. Əhalinin gəlirbrinin artırılması ölkadn ödəmə qabiliyyətli məcmu tələbi artırır, bununla da milli İstehsalın genişləndirilməsi üçün investisiya fəaliyyəti stimullaşdırılır. Məcmu tələbin az olmasının digər səbəbi də ölkədə həyata keçirilən pul qıtlığı siyasətidir ki, bu da monoqrafiyanın sonrakı paraqrafında araşdırılır.

Milli bazarın təminatında idxalın və yerli istehsalın rolunu müəyyən etmək üçün apardığımız hesablamaların nəticələri 2.6 saylı cədvəldə verilir. Hesablamalar göstərir ki, 2005-ci ildə ödəmə qabiliyyətli daxili tələb bütünlükdə yerli istehsalın təklifinin 62 faizə qədəri olmuşdur. Ancaq sevindirici haldır kİ, 2004-2005-ci illərdə daxili tələb böyük həcmdə artaraq, ixrac çıxılmaqla yerli istehsalın təklifindən çox olmuşdur. 2000-2005-ci illərdə daxili təbb 7052 milyon manat artmışdırsa, daxili təklif 4790 milyon manat artmışdır ki, bu da son illərdə əhalinin gəlirlərinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasının nəticəsidir. Beləliklə, daxili təklifin artımı daxili tələbin artımından 47 faizə qədər az olmuşdur. Yerli istehsalın hesabına daxili təklifin daxili tələbdən az olmasına görə, 2005-ci ildə ölkəyə xeyli, yəni 6625 milyon manatlıq mal gətirilmişdir. Beləliklə, daxili bazarda ümumi təklif 17713,2 milyon manata çatmışdır ki, bu da milli bazarın tələbindən 1,5 dəfə çox olmuşdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, daxili tələbin Ödənilməsində idxalın payı azalmır. 2004-2005-ci illərdə idxalın həcmi əhəmiyyətli dərəcədə artmış və daxili tələbin 56 faizini təşkil etmişdir. Daxili tələbin artımmm yarıya qədəri idxalın artımı hesabına ödənilmişdir. 2007-ci ildə 2005- ci illə müqayisədə idxalın həcmİ azalmamışdır. Əksinə, 15 faiz artmışdır. Bu meyl ölkənin emal sənayesində və aqrar sektorunda köklü struktur dəyişikliklərinin miqyasının genişləndirilməsini tələb edir. Bu da investisiya mühitini yaxşılaşdıran amil ola bilər.

— 87

Cədvəl 2,6

Azərbaycanda istchlak bazarının təminatı

(milyon man.)

2000 2004 2005

1 Daxili təklif (ixrac çıxılmaqla yerli istehsalın təklifi)

6298,5 10649,2

11088,7

2 İdxal 1810,7 6203 6624,5

3 Daxili bazarda ümumi təklif (s.l+s.2)

8109,2 16852,2

17713,2

4 İdxalın daxili tələbə nisbəti, %

38,0 57,4 59,3

5 Daxili təklifin daxili tələbə nisbəti, faizlə

165 156 158

6 Milli bazarın tələbi (daxili tələb)

4729,2 10808 11781

Mənbə: Cədvəli müəllif tərtib etmişdir.

Daxili bazarın tələbatının daxili istehsal hesabına ödənilməsi

üçün ölkənin istehsalçıları cəhd edirlər. Ancaq bu cəhdlər daha da

intensivləşdirilməlidir. Bununla yanaşı istehsal strukturunda köklü

mütərəqqi dəyişikliklərin baş verməsi üçün eyni zamanda daxili

bazarın daha böyük miqyasda qorunması təmin edilsə düzgün

olardı. Daxili bazann qorunmasının zəruriliyi barədə müəllifin fikri

monoqrafiyanın digər paraqrafında bir qədər ətraflı verilir. Ölkənin

daxili istehsalının strukturunda istehlak mallarınm istehsalı sürətlə

və böyük miqyasda inkişaf etdirilməsi tələb olunur.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində məcmu tələbin dəyişməsinə bir

çox amillər təsir edir. Onlardan əhalinin gəlirlərində, əha

88 —

linin strukturunda, malların qiymətində və istehlakçıların

zövqündə, modada, adət-ənənələrdə baş verən dəyişikliklər daha

əhəmiyyətli təsir edən amillərdir. 1995-2005-ci İlləri əhatə edən

hesabat materiallarının araşdırılması göstərir ki, bu illər ərzində

Azərbaycanda daxili tələbin nisbətən aşağı olması son istehlakın az

olması ilə izah edilir. Burada onu qeyd edək ki, 2005-ci ildə son

istehlak milli bazarın tələbinin (daxili tələbin) yalnız 56 faizini

təşkil etmişdir ki, bu da 2000- ci illə müqayisədə 1,4 dəfə azdır.

Ölkə əhalisinin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı olması son istehlakı

azaldır və milli iqtisadiyyatın artımını məhdudlaşdırır. Bu dövrdə

əhalinin əsas hissəsi öz gəlirini əsasən ərzaq mallarının alınmasına

sərf etmişdir. Azərbaycanda son milli istehlakın əhəmiyyətli

dərəcədə artırılması tələb olunur. Problem iki istiqamətdə həll edilə

bilər; daxili bazarın tələbatına uyğun milli iqtisadiyyatın

strukturunda ciddi dəyişiklikləri daha geniş miqyasda davam

etdirmək (təklifi artırmaq) və əhalinin pul gəlirlərini artırmaq

(tələbi artırmaq). Əhalinin pul gəlirlərinin ilbəil artmasına

baxmayaraq, onlar məcmu tələbin əhəmiyyətli dərəcədə

yüksəlməsinə təsir etməmişdir. Məcmu tələbin az olması, emal

sənayesində və aqrar sektorda təsərrüfat subyektlərinin

əksəriyyətinin az gəlirli olması daxili investisiyaların artımına

mənfi təsir edən amillərdir. Çünki tələbin azlığı investisiya

qoymaqla istehsal olunan məhsulların gələcəkdə satış problemini

meydana çıxarır. Tələbin az olması şəraitində bazarlarda

formalaşan qiymətlər onlara çəkilən xərcləri ödəmir. İstehsalçıların

gəliri az olur. Deməli, məcmu tələb də sti- mullaşdınlmalıdır ki,

istehsal dirçəlsin və gəlirlər artsın. Bunun üçün də əhalinin

gəlirlərinin və alıcılıq qabiliyyətinin yüksəldilməsi istiqamətində

işlər davam etdirilməlidir. İqtisadi nəzəriyəyə görə gəlirlərin azlığı,

işsizlik və əhalinin yox- sulluğu ödəməqabiliyyətli tələbi

məhdudlaşdırır və bununla da yeni investisiyalar hesabına

istehsahn artımım ləngidir.

89 —

Azarbaycanda daxili tələbi artırmaq üçün əhalinin gəlirlərinin

artırılması ilə yanaşı dövlətin özünün xərclərinin, habelə əhalinin

istehlak xərclərinin, stimullaşdınlması məqsədəuyğun olardı.

Məsələ ondan ibarətdir ki, bir tərəfdən, əhalinin faktiki istehlak

xərcləri azdır, digər tərəfdən, əhalidə böyük məbləğdə sərbəst pul

kütləsi mövcuddur. Bu məsələ ayrıca tədqiqatın predmeti olduğuna

görə ancaq burada qeyd etmək istəyirik ki, istehlakın

stimullaşdırılmasımn zəruriliyi ondan irəli gəlir ki, tədqiqatın əhatə

etdiyi illərdə orta hesabla adambaşına faktiki istehlak xərcləri

minimum yaşayış həddindən az olmuşdur. Buna baxmayaraq,

əhalidə sərbəst pul kütləsi böyük məbləğ təşkil edir. Dövlət

xərclərinin artırılması dövlət ehtiyacları üçün malların tədarükünə,

istehsal və sosial sferanın inkişafına (investisiya, əmək haqqı və s.)

isti- qamətləndirilməsini artırmaq lazımdır. Ev təsərrüfatları ümumi

daxili məhsulun əsas istehlakçılarından olduğuna görə, onlar

Azərbaycanda daxili tələbin artırılmasında böyük rol oynaya

bilərlər. Əhalinin gəlirlərinin artırılması mal və xidmətlərə tələbi

artıra bilməsi mexanizmindən ABŞ-da və Qərbi Avropanın inkişaf

etmiş ölkələrində müxtəlif vaxtlarda geniş istifadə olunmuşdur. XX

əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində «reyqanomika» adlanan İqtisadi

istlahatın mahiyyəti vergilərin azaldılması hesabına əhalinin

gəlirlərinin, bununla da daxili tələbin artırılması və investisiya

fəallığının yüksəldilməsi təşkil etmişdir. ABŞ standartlarına görə

adambaşına illik gəlir 9,6 milyon dollardan (gündəlik gəlir 26, 22

dollar) az olarsa, bu, kasıbçılıq sayılır (2004-cü il). Ekspertlərin

fikrincə, ABŞ iqtisadiyyatının spesifik xüsusiyyəti ondan ibarətdir

ki daxili tələb təklifdən, dövlət xərcləri onun gəlirlərindən, idxal isə

ixracdan çoxdur. 1993-cü ildən Çinin iqtisadiyyatında daxili

bazarda mal təklifinin çox olması, əhalinin ödəməqabiliyyətli

tələbinin məhdudluğu, pərakəndəsatış qiymətlərinin aşağı düşdüyü

müşahidə edildi. Bu şəraitdə isteh

— 90 —

sal böhranının qarşısını almaq məqsədi İlə hökumət tərəfindən

1997-ci İldən üç il ərzində dövlət vəsaitləri hesabına iri miqyaslı

investisiya proqramları, əhalinin məşğulluğunun artırılması və

işləyən vətəndaşların gəlirlərinin yüksəldilməsi proqramları həyata

keçirildi. Nəticədə 2000-ci ildən iqtisadi inkişafın artımı təmin

olundu, XX əsrİn 90-cı illərində Cənubi Koreyada və Cənubi-Şərqi

Asiya ölkələrində istehlak xərclərinin artırılması vasİtəsİ ilə daxili

tələbin yüksəldilməsi konsepsiyasından uğurla istifadə edilmişdir.

2007-ci ildə Beynəlxalq Valyuta fondunun nümayəndəsi

bəyan etmişdir ki, Azərbaycan höküməti «ekspansianist

makroiqtisadi siyasət» həyata keçirir, yəni hökumət büdcə

xərclərini mövcud şəraitə adekvat olmayan həcmdə artırır. Onun

fikrincə, bununla da hökumət məcmu tələbi yüksəldir. Nəticədə

tələb təklifi üstələyir, onların arasmdakı tarazlıq pozulur, bazarda

qiymətlər yüksəlir («8», 03.02.07). Fondun nümayəndəsinin

fikrincə, əgər raal istehsalı ölkənin özündə lazımi səviyyədə deyilsə

yüksək büdcə xərcləri qiymətlərin artımına, yəni inflyasiyaya

gətirib çıxarır. Bizim fikrimizcə, dövlət xərclərinin artımı

inflyasiyanı o zaman artıra bilər ki, əvvala, milli bazarda mal qıtlığı

olsun, ikincisi, bütünlükdə ölkədə tələb təklifi üstələsin. Bizim

respublikanın daxili bazarında milli məhsullar azlıq təşkil etsə də

idxalın hesabına bazarda mal qıtlığı yoxdur. Bundan başqa büdcə

xərcləri ümumi daxili məhsulun heç də çox olmayan hissəsini təşkil

etdiyinə görə onlar ölkədə inflyasiyanın yüksəlməsinə həll edici

təsir göstərə bilməzlər. Ancaq Fondun nümayəndəsi haqlıdır ki,

tələbin çox hissəsi daxili istehsalın hesabına ödənilməlidir,

2007-ci ilin əvvəllərində enerji daşıyıcılanmn, suyun, digər

kommunal və nəqliyyat tariflərinin artırılması barədə Tarif

Şurasının qərarından sonra Beynəlxalq Valyuta Fondu Azərbaycan

hökumətinə təkidlə tövsiyyə etdi ki, məhz ünvanlı sosial yardımı

genişləndirmək hesabına az təminatlı

91

əhali qrupunu müdafiə etsin. Eyni zamanda Fond hesab edir ki, bu

metod makroiqtisadi planda daha məhsuldardır, nəinki, əmək

haqlarını, məsələn, dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilən

sektorlarda əmək haqqının yüksəldilməsi. Hesab edirik ki, Fondun

bu standart tövsiyyəsi Azərbaycan əhalisinin əksəriyyətinin maddi

durumunu dəqiq bilməməkdən irəli gəlir. Ölkə əhalisinin xeyli

hissəsi kasıb yaşayır, ikincisi, dövlət büdcəsindən

maliyyələşdirilən sosial sektorda (müəllimlərin, həkimlərin,

alimlərin, mədəniyyət və incəsənət işçilərinin və s.) əmək haqqı

yetərincə deyil. Nəhayət, hökumətin təyin eldiyi yaşayış

minimumu 2007-cİ ilin yanvarın 1-dən ölkə üzrə adambaşına orta

hesabla 64 manat olmuşdur. Ünvanlı dövlət sosial yardımının təyin

edilməsi məqsədi ilə ehtiyac meyarının həddi 35-40 manat

məbləğində müəyyən edilmişdir kİ, bu da gündəlik gəlirin 1

manatdan bir qədər çox olması deməkdir. Beynəlxalq Valyuta

Fondunun ekspertlərinin diqqətinə çaldırmaq istəyirik ki, 1990-cı

ildə ABŞ-m ÜDM-da əhalinin şəxsi istehlakı 67,1%, 2000-ci ildə

68,7% olmuşdur. 2020-ci ilə ekspertlər bu göstəricinin 70%-dən

çox olacağım proqnozlaşdırırlar (9, c.79). Əhalinin şəxsi təlabatını

ödəmək üçün dövlətin xərcləri də nəzərə alınanda bu göstərici

ÜDM- un dörddə üçünə bərabər olur. Müqayisə üçün diqqətə

çatdırmaq istərdik ki, 2007-ci ildə Azərbaycan üzrə bütünlükdə

faktiki son istehlak ÜDM-in 44,5%-ni təşkil etmişdir. Onu da qeyd

etmək istəyirik ki, bu göstərici 2000-ci ildə 79,6 faiz olmuşdur.

Fərdi istehlak xərcləri daha az rəqəmlə ifadə olunur (2007-ci il,

37,6 faiz). Azərbaycanda əmək haqqı ÜDM- in 22,5 faizinə

(2005-ci İl) bərabərdir. Bu göstərici Rusiyada 33 faizə, ABŞ-da,

Yaponiyada və Avropa İttifaqı ölkələrində 60-65 faizə bərabərdir.

Bu o deməkdir ki, Azərbaycanda kompaniyalar öz işçilərinə çox az

əmək haqqı verirlər və bunun əsasında yüksək mənfəət götürürlər.

Etiraz edə bilərlər ki, yüksək mənfəətli kompaniyalar öz işçilərinə

qeyri-rəsmi

— 92 —

qaydada da pul verirlər. Bu, düz fikirdir. Burada ölkə prezidenti

İlham Əliyevin bir fikrini diqqətə çatdırmaq yerinə düşərdi. O,

demişdir: «İslər tikintidə, istər biznesdə cədvələ bir maaş yazılır,

İşçi isə ondan bəlkə 2-3 dəfə çox zərfdə alır» («1», 17.10.08).

Ancaq bu pullar rəsmi verilsə onlardan vergilər dövlət büdcəsinə

daxil olar və büdcədən maliyyələşdirilən işçilərin əmək haqları

artırıla bilər. Bu prosesi şərtləndirən səbəb ölkədə sosial vergilərin

yüksək dərəcəsi və əmək haqqı fondundan bir başa asılılığıdır. Ona

görə də sosial vergilərin konsepsiyası üzərində fikirləşməyə dəyər.

Bəlkə, bu vergi növünü əmək haqqı fondu ilə deyil, işçilərin sayı ilə

əlaqələndirmək, adambaşına müəyyən normativlər müəyyən etmək

lazımdır. Düşünürük ki, tənzimlənən qiymətlərin və tariflərin

artırılmasından sonra əhalinin gəlirləri ilə bağlı Azərbaycan

hökümətinin həyata keçirdiyi kompleks tədbirlər indiki zaman

daxilində ölkənin iqtisadi durumuna adekvat olmuşdur. İnflyasiya

ilə mübarizəni ön plana çəkən Beynəlxalq Valyuta Fondu eyni

zamanda enerji daşıyıcılarının qiymətinin tədricən dünya

qiymətləri səviyyəsinə çatdırılmasında israrlıdır. Fond özünün

tövsiyyəsini ölkəmizdə enerji daşıyıcılarının hasilatına və emalına

çəkilən xərclərin onların qiymətlərindən yüksək olması faktı ilə

əsaslandırır. Əlbəttə, bazar iqtisadi sistemində belə vəziyyət

məqbul sayıla bilməz. Burada, fikrimizcə, ən vacib aspekt bir

sualın dəqiq cavabının tapılmasıdır. Enerji daşıyıcılarının maya

dəyəri niyə yüksəkdir? Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft

Şirkətinin və Azərbaycan Beynəbtalq Əməliyyat Şirkətinin texniki

- iqtisadi göstəriciləri diqqətlə, müqayisəli şəkildə araşdırılsa bu

sualın cavabı tapıla bilər. Nə üçün Azərbaycanda bir kilovatt-saat

elektrik enerjisi istehsalı üçün istifadə olunan yanacaq Avropa

ölkələri ilə müqayisədə 3 dəfə çoxdur? 2007-ci ildə Azərbaycanda

bir kilovatt-saat elektrik enerjisinin istehsalına 353 qram şərti

yanacaq sərf edildiyi halda, 2006-cı ildə

93

dünya üzrə bu göstərici 230-250 qram olmuşdur. Beləliklə, bu

göstərici dünya üzrə orta göstəricinin 1,5 dəfə üstələyir (12,s.l87).

10 mln. əhalisi vo dəyəri ildə 200 milyard ABŞ dollarından çox

ÜDM istehsal edən Yunanıstanda təbİi qazın istehlakı 3 milyard

kubmetr təşkil edir. 8,5 milyon əhalisi olan Azərbaycanda 2006-cı

ildə 10,2 milyard kubmetr qaz, 21,7 milyard kilovatt-saat elektrik

enerjisi istelak edilmişdir (2006-ci il). Bu müqayisəli təhlili

verməkdə məqsədimiz Azərbaycanın enerji, xüsusilə

elektroenergetika sektorunda texniki tərəqqi hesabına istehsal

xərclərinin azaldılması üçün geniş ehtiyatların olmasını diqqətə

çatdırmaqdır.

2003- cü ildən sonra Azərbaycanda investisiyaların

artırılmasında dövlət xərclərinin genişləndirilməsinə xüsusi diqqət

yetirilmişdir. Dövlət büdcəsindən investisiya üçün ayrılan vəsaitlər

əhəmiyyətli həcmdə artırılmışdır. Bu addımın atılması məcmu

tələbi artırmaqla yanaşı, yeni iş yerlərinin yaranmasına, işsizliyin

azaldılmasına, son nəticədə məcmu təklifin və məcmu tələbin

artırılmasına gətirib çıxarmışdır. Ancaq nəzərə alınmalıdır ki, pul

kütləsinin statik artırılması heç də hər zaman məcmu tələb və

məcmu təklifin artırılmasına gətirib çıxarmır. Çünki bu pullar

insanların əllərində və ya kommersiya banklarının depozitlərində

yığılıb qala bilər.

Azərbaycanda aşağı tələbin formalaşmasına əhalinin pul

vəsaitlərinin gəlirli investisiyaya çevirmək stimulunun olmaması

da təsir etmişdir. Ona görə də Azərbaycan istehlakçıları öz pul

vəsaitlərinin sonraya saxlanılmasına və ya dönərli valyutaya

çevirməklə ticarətdə və depozitlərdə istifadə edilməsinə üstünlük

vermişlər ki, bu da əhalinin pul gəlirlərinin xərclənməsində öz

əksini tapır, İndiki vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün depozit və kredit

faiz dərəcələrinin, dövlət maraqlarını da nəzərə almaqla, real

həddini müəyyənləşdirmək vacibdir. Pul-kredit siyasətinin

yumşaldılması yaşayış evlərinin tikintisinə, alınmasına və

satılmasına yönəldilən krediti əhə-

94 —

raiyyotli dərəcədə artıra bilər. Bu da öz növbəsində investisiya

malları (binalar, inşaat maşınları, tikinti materialları) bazarında

yüksəlişə səbəb olar və tələbi artırar. İnvestisiya bazarının inkişafı

isə emal sənayesində və aqrar sahələrdə modernləşdirmə işlərinin

aparılmasını sürətləndirər, onların davamlı rentabellİ işləmələri

üçün şərait yaradar. Deyilənləri yekunlaşdıraraq, qeyd etmək

lazımdır kİ, müstəqilliyin ilk illərində Ölkədə açıq iqtisadi sistemin

qurulması siyasətinin həyata keçirilməsi, fəal dövlət

tənzimlənməsindən İmtina edilməsi və iqtisadiyyatın tamamilə

liberallaşdınlması bəzi uy- ğunsuzluqlara gətirib çıxarmışdır. Belə

ki, istehsalın sahə və regional səviyyədə struktur dəyişiklikləri

ləngimiş, pul kütləsinə tələb və təklif arasında natarazlıq yaranmış,

daxili bazarın ödəniş qabiliyyətli tələbi təklifdən geri qalmış,

gəlirlərin təsərrüfat subyektlərinin xeyrinə bölgüsü baş vermiş, işçi

qüvvəsinə tələb və təklif arasında uyğunsuzluq meydana çıxmış,

investisiyaların sahələr arasında bazar mexanizmləri vasitəsi ilə

axım baş verməmiş, istehlak bazarını təmin edən sahələrdə (xalq

istehlakı malları istehsalı, maşınqayırma, aqrar sektor) təklif tələbi

təmin edə bilməmiş, mal və xidmət bazarında inhisarçılıq və haqsız

rəqabət mövcud olmuşdur.

95 —

III FƏSIL. TARAZLI İQTİSADİ İNKİŞAFIN

İNVESTİSİYA TƏMİNATI

3.1. İqtisadiyyatın investisiya

təminatının nəzəri aspektləri

Bazar sisteminin inkişafının müxtəlif mərhələlərində müxtəlif ölkələrdə meydana çıxan iqtisadi nəzəriyyələrdə ölkənin investisiya təminatına və onu tənzimləyən vasitələrə həmin ölkələrin iqtisadi durumundan asılı olaraq baxılır. Monoqrafiyada iqtisadi nəzəriyyənin klassik, neoklassik, ins- titusionalizra, keynsçilik, monetarizm, neoliberalizm və təklifin iqtisadiyyat adlı istiqamətləri iqtisadiyyatın investisiya təminatı baxımından tədqiq edilir. Bu araşdırmalarda əsas məqsəd keçid iqtisadiyyatlı Azərbaycanın XXI əsrin əvvəlinə formalaşmış iqtisadi durumunun bazasında sonrakı illərdə iqtisadi artımı və onun investisiya təminatını tənzimləyə bilən iqtisadi nəzəriyyələrdən hansının əsas götürülməsi və ya müddəalarından istifadə edilməsinin zəruriliyini əsaslandırmaqdır.

İqtisadi nəzəriyyə elmi biliklərin xüsusi sahəsi kimi feodalizmin dağılması və kapitalizmin inkişaf etdiyi dövrdə meydana çıxmışdır. Bazar münasibətlərinin klassik iqtisadi nəzəriyyəsinin nümayəndələrindən olan ingilis UUyam Pettinin, fransız Fransua Kenenin, şotlandiyalı Adam Smitin, ingilis sahibkarı David Rikardonun fikrincə, bazar iqtisadi sistemində məcmu tələbi doğuran məcmu təklifdir, məcmu tələbin dəyişməsi istehsalın həcminə və əhalinin məşğulluğuna təsir etmir. Məcmu tələb ancaq qiymətlər vaistəsi ilə işçilərin əmək haqqına təsir edir. Bu alimlər təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətinə dövlətin müdaxiləsini istisna edirlər. Neoklassik- lərdən Alfred Marşalın, Artur Piqunun və başqalarının diqqət mərkəzində insan tələbatının təmin edilməsi durur. Onlar

— 96 —

maddi nemətlərin (mal və xidmətlər) istehlak dəyərini (yarar- lılıgını) və istehlakçıların tələbatını ön plana çəkirlər. Neok- lassiklərin fikrincə, iqtisadi inkişaf xaricdən gələn kömək üzərində deyil, daxili resurslar üzərində qurulmalıdır və iş adamlanmn roluna yüksək qiymət verilməlidir. Alfred Marşalın əsas ideyası tələb və təklifi bazarda baş verən proseslərin aparıcı qüvvəsi hesab etməkdən və onların qarşılıqlı təsiri probleminin öyrənilməsindən ibarət olmuşdur. Neoklassik nəzəriyyəyə daxil olan Kobba-Duqlas modeli də (model onun yaradıcılarının adı ilə adlanır) istehsal faktorlarından əməyin və kapitalın qarşılıqlı təsirini və qarşılıqlı əvəz etməsini əks etdirir. Bu modelin əsasında minimum xərclə maksimum məhsul istehsal etmək üçün əməyin və kapitalın hansı kombinasiyada götürülməsi durur. Məhsul istehsalı əsas ka- pitahn və istifadə olunmuş əməyin artımı ilə düz mütənasib şəkildə qəbul edilir. Neoklassik R.Solounun verdiyi modellərdən biri qənaətin, kapital yığımının və iqtisadi artımın qarşılıqlı əlaqəsini əks etdirir. Bu modelə görə milli gəlirin eyni artımı ya kapital qoyuluşunun, ya da əməkdən istifadənin genişləndirilməsi hesabına əldə edilə bilər. R.Solounun

modelində istehsalın həcmi (e) investisiyalarla (i) və isteh-

lakla müəyyən edilir. Ancaq onun bu modeli iqtisadiyyatın qapaU xarakter daşımasına və dünya bazarından təcrid olunmasına əsaslanır. Milli investisiyaların ümumi milli

qənaətə və ya ümumi yığımın həcminə (“^^borabər olması (r ) şərti qəbul edilir. Modeldə istehsahn həcminin fondla silahlanma göstəricisindən, fondla silahlanmamn investisiyalardan, investisiyaların isə ümumi yığım normasından asılılığı qeyd edilir. Ümumi yığım norması ümumi yığımın yaran- rmş məhsula, yəni ümumi daxili məhsula nisbəti əsasında hesablanılır. Ümumi yığım norması, onun fikrincə, öz növbəsində məhsulun qənaətlərə və istehlaka bölgüsünü müəyyən edir. Yığım normasının artması ilə İnvestisiyalar artır və əsas

— 97 —

kapitalın silinməsindon çox olur, istehsal fondları artır. Bununla da iqtisadi artımın sürotləndirilmosi yığım normasından asılı olur.

Təsərrüfat fəaliyyətinə təsir edən bütün şərtlərin və amillərin (hüquqi, sosial, psixoloji, siyasi) kompleks halında nəzərə alınmasının vacİb olduğunu əsas tutan institualistlər hesab edirlər ki, dövlət idarəetmə qaydaları bazar qiymətləri mexanizmlərindən daha çox üstünlüyə malikdirlər. Onlar sosial problemlərin daha dolğun həll edilməsini təklif edirlər. Məşğulluğun təminatı məsələsini əmək haqqının səviyyəsi məsələsindən üstün tuturlar. İşsizlik problemini struktur dis- balansm nəticəsi kimi qiymətləndirirlər. D.Kelbreytin fikrincə, resursların bölüşdürülməsində bazar heç də universal deyil («15» S.132), İnstitusional nəzəriyyənin yaradıcılarından biri Nqbel mükafatı laureatı K.Murdal planlaşdırma ideyasına çox diqqətlə yanaşmışdır. Planlaşdırma inkişaf edən ölkələrdə ictimai inkişafın həlledici amili kimi qiymətləndirilmişdir. Bu ölkələrdə, xüsusilə Asiya ölkələrində iqtisadiyyatda əldə olunan nailiyyətlərə məhz dövlət tərəfindən uğurlu planlaşdırmanın nəticəsi kimi qiymət verilmişdir. K.Murda- İm fikrincə, əhalinin böyük hissəsinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşması ilə səciyyələnməyən artıma böyük hərflə inkişaf demək olmaz. K.Murdala görə inkişaf cəmiyyətin bütün üzvlərinin əsas tələbatlarının ödənilməsi səviyyəsinin artması kimi başa düşülür. «İqtisadİ, sosial və struktur halların qarşılıqlı əlaqələrinin təhliliw kitabına görə K.Murdal 1974-cü ildə Nobel mükafatı almışdır.

Tanınmış iqtisadi nəzəriyyə məktəblərindən biri olan keynsçilOc (ingilis iqtisadçısı C.M.Keyns) təkcə İngiltərədə və ABŞ-da yox. Qərbdə do iqtisadiyyatı tənzimləmək məqsədilə iqtisadi proqramlarda, praktiki tədbirlərdə və iqtisadi siyasətdə istifadə olunmuşdur. O dövrdə ABŞ-da elə metodların tapılması tələb olunurdu ki, onların köməyi ilə məcmu tələbin artımı və kütləvi işsizliyin aradan qaldırılması üçün zəruri şərait yaradılsın. C.Keyns klassiklərin əksinə olaraq

— 98 —

macmu ləİəbİn məcmu təklifi doğurduğunu qəbul edir və deyirdi ki, istehsalın həcmini onun potensialından aşağı səviyyədə olması kütləvi işsizliyin yaranmasına səbəb olur. Qiymətlər və əmək haqqları qısa bir zamanda dəyişə bilmədiyinə görə bazar mexanizmi iqtisadiyyatı bu vəziyyətdən çıxara bilmir. Ona görə də dövlət özünün vergi-büdcə və pul-kredit siyasəti vasitəsi ilə məcmu tələbi artırmalıdır, Keynsçilərə görə ictimai istehsalın və məşğulluğun səviyyəsi və həcmi məcmu təklifə deyil, məcmu tələblə müəyyən edilir. C.Keynsin konsepsiyasını səmərəli tələb nəzəriyyəsi adlandırırlar. O dövrdə ABŞ-da yaranmış iqtisadi vəziyyətin tələbi əsasında yaranmış bu nəzəriyyənin ideyası alıcılıq qabiliyyətli məcmu tələbi artırmaq və stimullaşdırmaq yolu ilə mal və xidmətlərin istehsalının və təklifinin genişləndirilməsinə təsir etməkdən ibarətdir. Bu nəzəriyyə investisiyalara həlledici əhəmiyyət verən nəzəriyyədir. C.Keyns nəzəriyyəsinə görə makroiqtisadiyyatm mərkəzi problemi milli gəlirin bölüşdürülməsidir. C.Keyns öz diqqətim tələbin tərkib hissələrinin, yəni istehlak və yığımın öyrənilməsi, habelə bu tərkib hissələrin və bütünlükdə tələbin hərəkətinin asılı olduğu amillərin üzərində cəmləmişdir. Milli gəlirin həcmini və dinamikasım C.Keyns məhz istehlak və yığımın hərəkəti ilə əlaqələndirmişdir. Onun fikrincə, investisiya çox olduqca bu gün istehlakm həcmi bir o qədər az olar və gələcəkdə onun artımı üçün şərait və ilkin baza bir qədər əhəmiyyətli olar. Yığım və istehlak arasında ağılabatan nisbətin olmasına milli gəlirin artırılmasını şərtləndirən amil kimi baxan C.Keynsin investisiya nəzəriyyəsi nəzərdə tutur ki, investisiyaların həcminin dəyişməsi iqtisadi inkişafın hərəkətverici qüvvəsidir. Keynsin fikrincə, investisiyanın səviyyəsi ən çox qənaətə meylliliyə əsaslanır. Lakin Azərbaycamn və bəzi digər ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, qənaətə meylliliyin yüksək olması heç də qənaətin əsas kapitala investisiyası kimi istifadəsinə gətirib çıxarmır. Azərbaycanda qənaət çox hallarda maliyyə kapitalına, bank əmanətlərinə, nağd xarici valyutalara çevrilir. Qənaətin artması hesabına yaranan pul

99 —

vəsaitləri bütünlükdə investisiya mallarının alınmasına yö- nəldilmiı;. İqtisadi nəzər iy əyə görə qənaətin və investisiyaların bərajbərliyi davamlı iqtisadi artımın ayrılmaz şərtlərindən biridir. 2003-cü ildə Azərbaycanda ümumi milli qənaət 2380,2 mln. manat olduğu halda, əsas kapitala daxili investisiyalar isə 938,3 mln. manat, 2005-ci ildə müvafiq olaraq bu göstəricilər 5536 mln. manat və 2105 mln. manat təşkil etmişdir. Daxili investisiyaların milli qənaətdən az olması təbİi ehtiyatlardan, istehsal güclərindən və avadanlıqlardan tam istifadə olunmamasına və işsizliyə səbəb olur.

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, öz ümidinə buraxılan, «gö- rünməz əllər» prinsipi ilə fəaliyyət göstərən iqtisadiyyat ya inflyasiya, ya da işsizlik vəziyyətinə düşə bilir. Belə vəziyyətə düşən iqtisadiyyat C.Keyns nəzəriyyəsinə görə öz gücü ilə bu vəziyyətdən çıxa bilmir. C.Keynsin fikrincə, tam məşğulluq ha- hnda məcmu tələbi və məcmu təklifi bərabərləşdirmək üçün bazarın daxili mexanizmi yoxdur. Ancaq dövlət iqtisadiyyatı belə vəziyyətdən çıxara bilər. İstehlak xərclərinin aşağı olması və özəl firmaların investisiyalara stimulu olmaması hallarında məcmu tələbi kompensasiya etmək və tam məşğulluq şəraitində iqtisadi tarazlığı təmin etmək, C.Keynsin fikrincə, ancaq dövlət xərclərinin artırılması yolu ilə mümkündür. Özəl investisiyanın çox «şıltaq» olduğunu qeyd edən C.Keyns özünün məcmu tələb nəzəriyyəsində tam məşğulluğu təmin etmək üçün dövlət xərclərinə xüsusi əhəmiyyət vermiş və böyük rol ayırmışdır. C.Keyns həmçinin iqtisadi səmərəlilik probleminə də baxmışdır. Keynsin iqtisadi səmərəlilik əmsalı investisiya qoyuluşnun (dövlət və özəl) gəlirlərin artımına təsirini göstərir. Bəzi rus alimləri bu göstəricilər arasındakı asılılığı aşağıdakı düsturla ifadə edirlər (16, c. 71).

AG = K X Al,

burada AG - gəlirin artımı;

Al - İnvestisiyaların artımı

K - iqtisadi səmərəlilik əmsalı.

— 100 —

Bu düsturdan belə çıxır ki, gəlirlərin artmunı iqtisadiyyata qoyulan investisiyaların artımı təmin edir. Əslində isə gəlirin artımını investisiyaların təkcə artımı yox, hamısı şərtləndirir. Hesabat ilində qoyulan investisiya əsas kapitala çevrilir və həmin ildə keçmiş ildəki əsas kapitalla birlikdə məhsul buraxılışında iştirak edərək, gəlirlərin artımını təmin edir. Həmçinin bu proses cari ildə də təkrar olunur. Ona görə də bu düsturda söhbət investisiyaların artmamdan yox, bütünlükdə investisiyalardan getməlidir. «İnvestisiyalarm artımı» ifadəsi bu düsturda düzgün istifadə olunmamışdır. C.Keyns hesab edirdi ki, investisiya mallarının ahşınm artımı onları istehsal edən agentlərin gəlirlərinin, artımı isə onların istehla- kının artmasına səbəb olur. İşçilərin gəlirlərinin artınu isə onların istehlakının artmasına səbəb olur. İstehlakın artımı öz növbəsində məcmu tələbin və milli gəlirin artımına kömək edir. C.Keyns müəyyən etmişdir ki, bazar iqtisadiyyatında gəlirlərin və qənaətin artımı heç də onun ardınca həmin pro- porsiyalarda investisiyaların artacağını deməyə imkan vermir. Bu, onunla izah edilir ki, qənaət və investisiya haqqında qərarlar müxtəlif iqtisadi subyektlər tərəfindən qəbul edilir (ev təsərrüfatı və firmalar). Onların da motivləri müxtəlif olur. Əgər əhali daha çox qənaət əldə edəcəkdirsə, heç də zəmanət yoxdur ki, firmalar da daha çox investisiya edəcəklər. Bundan başqa qənaətin artımı adekvat qaydada istehlakın azaldılımasma səbəb olmur. Bu da gələcəkdə investisiyalara mənfi təsir göstərir. Realizasiya olunmamış mal ehtiyatlarının artımı şəraitində sahibkarlar istehsalı genişləndirə bilmirlər. Həmçinin heç bir zəmanət yoxdur ki, əhali bütün qənaəti banklara qoyacaqdır. Əksinə, məlumdur ki, qənaətin əhəmiyyətli hissəsi ev ləssərrüfatlarının özündə nağd qaydada qalır. Nəhayət, qənaətin səviyyəsindən asılı olmayaraq investisiyanın səviyyəsinə bank kreditləri də təsir edə bilirlər. İnvestisiyanın həcmi ssuda faizinin normasından, konyuktu- ranın vəziyyətindən, əsas kapitala qoyulan investiyamn gözlənilən mənfəət normasından, vergitutmanm ölçüsündən ası-

101 -

İldir. Əgər klassiklər ev təsərrüfatlarının qənaətinin faiz dərə- cisindən asılı olmasını iddia edirlərsə, keynsçilər qənaətin dəyişilməsini gəlirlərin həcmi və dəyişməsi ilə əlaqələndirirlər. Son nəticədə iqtisadiyyata kapitalın həcmi faiz dərəcəsinin və kapital qoyuluşunun nəzərdə tutulan səmərəliliyinin bərabər olması ilə müəyyən edilir. İqtisadi artıra şəraitində faiz dərəcəsinin yüksəlməsi kapital qoyuluşunun artırılmasına mane olur. Biz, bu qanunauyğunluğu neft ölkənin aqrar sektorunda və istehlak malları istehsal edən sənaye sahələrində müşahidə edirik. C.Keyns göstərirdi ki, mükəmməl rəqabətli olmayan bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə tələbin azalması qiymətlərin aşağı düşməsinə yox, istehsalın və məşğulluğun ixtisarına səbəb olur. Aşağı əmək haqqı əhalinin alıcılıq imkanlarının aşağı düşməsindən və dövlət büdcəsinə vergi daxH olmasının azaldılımasından xəbər verir. Beləliklə, istehsal və məşğulluq azalır. C.Keyns klassiklərdən fərqli olaraq, qənaətə gəlmişdir ki, ictimai istehsalın həcmi və məşğulluq istehsal faktorları ilə yox, ödəmə qabiliyyətli tələblə müəyyən edilir.

XX əsrin 70-ci illərinin 2-ct yarısından 80-cı illərin əvvəlinə qədər iqtsadi tənzimləmənin yeni yanaşmalarıma intensiv axtarışları aparılmışdır. Əgər C.Keynsin nəzəriyy^i formalaşan dövrdə əsas problem işsizlikdən ibarət idisə, sonrakı dövrdə yüksək infılyasiya və istehsalın aşağı düşməsi eyni vaxtda problemə çevrildi. Bu şəraitdə C.Keynsin nəzəriyyəsindən dövlət (xərclərinin artırılması) istifadə etmək mümkün deyildir. Büdcədən xərclərin artırılması infilyasiyanm daha da yüksəlməsinə səbəb ola bilərdi. Belə bir İqtisadi şəraitdə monetarizm nəzəriyyəsi yarandı. Monetaristlər istehsalın həcmini və qiymətlərin dəyişməsini pul təklifindən asılı olduğunu iddia edirlər. Onlar pulun dövriyyə surətini sabit qəbul edərək nominal ümumi daxili məhsulun dəyişməsini təklif olunan pul kütləsinin artım tempi ilə əlaqələndirirlər. Monetaristlər pul nəzəriyyəsini zənginləşdirdilər, pul dünyasının mal dünyasına, bütünlükdə iqtsadiyyatm inkişafına təsirini ətraflı tədqiq etdilər və monetar siyasəti formalaşdırdılar.

102

Monetaristlər belə nəticəyə gəlmişlər ki, pul kütləsinin həcmini tənzimləmək yolu ilə cəmiyyətdə məcmu tələbə və qiymətlərin səviyyəsinə nəzarət etmək olar. Pul- kredit vasitəsi ilə iqtisadiyyatın tənzimlənməsi haqqında bütöv bir nəzəriyyə olmaqla, monetarizm mahiyyət etibarı ilə keynsianlığa alternativdir. Monetaristlər məşğulluğun və iqtisadi sabitliyin təminatını pul-kredit metodunda görürlər. Bazar sisteminə özünü tənzimləmə sistemi kimi baxaraq, dövlətin rolunun maksimum raəhdudlaşdırması ideyasını təbliğ edirlər. Mone- taristlərin lideri Amerika iqtisadçısı, nobel mükafatı lauriatı Mil ton Fridman (vaxtilə ABŞ prezidenti R.Niksonun iqtisadi məsələlər üzrə müşaviri) hesab edirdi ki, pul kütləsinin davamlı artımı təmin edilməlidir.

İqtisadi nəzəriyyənin neoliberalist məktəbi iqtisadi həyatda dövlətin iştirakının məhdudlaşdırılması, rəqabətin inkişafı üçün maksimum əlverişli şəraitin yaradılması ideyasım əsas tutur. Neoliberalizmin əsasım qoyanlardan biri ingilis F.Xay- yekin fikrincə, dövlət nə sosial sığorta ilə, nə təhsilin təşkili ilə, nə də mənzil haqqının dərəcəsi ilə məşğul olmamalıdır. Pul siyasəti və valyuta buraxılışı üzərində nəzarətdən dövlət imtina etməlidir. Pul emissiyası ilə bir-biri ilə rəqabət edən özəl banklar məşğul olmalıdırlar. Azərbaycanda da neoliberalizmin müasir tərəfdarları mövcuddur və onlar «dövlət iqtisadiyyatdan getməlidir» ideyasını təbliğ edirlər. Lakin Qərbi Almaniyanın ikinci dünya müharibəsindən sonra dağılmış iqtisadiyyatının bərpası üçün L.Erxard dövlət idarəetmə vasitələrindən geniş istifadə etmişdir. İslahatlann uğuru eyni zamanda güclü və hönnətli dövlət hakimiyyətinin olması ilə təmin edilmişdir.

Təklifin iqtisadiyyatı məktəbinin vergi güzəştləri vasitəsi ilə istehsalın inkişafını təmin etmək barədə ideyası indiki dövrdə Azərbaycan üçün xüsusi aktualhq kəsb edir. Azərbaycanda vergilərin sayının və dərəcələrinin azaldılması və vergi güzəştləri siyasəti həyata keçirilir. Lakin müvafiq qanunvericilik aktlarında belə vergi güzəştlərinin edilməsi gü

— 103

zəştdən olda edilən qənaətin investisiyaya çevrilməsi şərti ilə verilməs^ nəzərdə tutulmur. Ona görə də vergi güzəştləri hesabına əldə edilən qənaətlərin hüquqi və fızİki şəxslər tərəfindən iqtisadi artımın və texniki tərəqqinin əsas amillərindən olan investisiyaya yönəldilməsi heç də hər yerdə hər zaman təmin edilmir. Bu məsələ daha ətraflı monoqrafiyanın investisiyaların stimullaşdıniması və vergi siyasəti paraqrafında Azərbaycanın misalında işıqlandırılır.

XX əsrin 80-ci illərində ABŞ-da elan edilən yeni iqtisadi siyasətin mahiyyəti məcmu tələbin stimullaşdırılmasından investisiyaların maşınlara, avadanlıqlara və perspektiv texnologiyalara qoyulmasının stimullaşdıniması əsasında təklifin İqtisadiyyatına keçiddən ibarət olmuşdur. Təklifin iqtisadiyyatının tərəfdarları iqtisadi sistemin istehsal potensialını artıran amillərə üz çevirdilər və dövlətin iqtisadidyyata təsirinin üç istiqamətini müəyyən etdilər: elmi-texniki tərəqqinin və elmi tədqiqatların stimullaşdıniması; təhsilə, ixtisaslı kadrların hazırlanmasına və yenidən hazırlanmasma dövlət xərclərinin artırılması; vergi sisteminin əsaslı sürətdə yenidən qurulması. Bu siyasətin əsas məqsədi ABŞ-da istehsalın yüksək inkişaf tempini təmin etməklə yanaşı, sosial problemlərin - məşğulluğun, işsizliyin, yoxsulluğun, gəlirlərin səviyyəsinin yüksəldilməsinin - həllindən ibarət idi.

XX əsrin 90-cı illərindən inkişaf etmiş ölkələrdə sosial təminata, səhiyyəyə və təhsilə dövlət xərclərinin əhəmiyyətli dərəcədə artımı müşahidə olunmuşdur. Bu meyl təkcə inkişaf etmiş ölkələr üçün yox, hal-hazırda inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün də xarakterikdir. Həmin ölkələrdə iqtisadi artımı stimullaşdıran dövlət siyasətinin ikinci istiqaməti qanunvericiliklə vergi və digər güzəştlərin tənzimlənməsi, ayrı-ayrı sahələrin və regionların bir başa və ya dolayısı ilə dövlət büdcəsindən subsidiyalaşdırılması yolu ilə istehsalın rəqabət qabiliyyətini və optimal strukturunu dəstəkləməkdən ibarət olmuşdur. Azərbaycanda işçi qüvvəsi kifayət qədər olduğuna görə burada istehsalın artımının investisiyaların stimullaşdı-

— 104 —

nhnası əsasında həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur. İqtisadi artımın «maksimum istehsal, maksimum məşğulluq və maksimum alıcılıq qabiliyyəti)) konsepsiyası əsasında təmin edilməsi həm tələbin, həm də təklifin stimullaşdırılması siyasətinin eyni zamanda paralel həyata keçirilməsini zəruri edir. Bu yolla iqtisadi tarazlıq, iqtisadi artım və səmərəli məşğulluq təmin edilə bİlər.

Müxtəlif mərhələlərdə İnkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi artımın stimullaşdırılmasmın dövlət strategiyasımn spesifik xüsusiyyətləri olmuşdur. Bu strategiyada müxtəlif konsepsiyalar əsas götürülmüş, müxtəlif nəzəriyyələrin tövsiyyələri bacarıqla əlaqələndirə bilmişlər. Məsələn, ABŞ-da 1929-1933-cü illərin «böyük depresiyalarmdan)) sonra dövlətin iqtisadi tənzimləmə sistemi məcmu tələbin pul-kredit vasitələrinin köməyi ilə idarə olunmasına əsaslanmışdır. Burada kapital qoyuluşunun sti- mullaşdırılması aşağı faiz dərəcəsi, onun məhdudlaşdırılması isə yüksək faiz dərəcəsi ilə həyata keçirürdi.

Keçid iqtisadiyyatlı Ölkələrdə iqtisadi nəzəriyyələrin müddəaları ilə yanaşı «Vaşinqton konsensusu)) adı altında formalaşmış konsepsiyadan da istifadə olunur. Vaşinqton konsensusu Beynəlxalq Valyuta Fondunun və Beynəlxalq İnkişaf və Rekonstruksiya Bankının proqramıdır. Bu maliyyə qurumlarının kreditlərindən istifadə edən ölkələr proqramın aşağıdakı tələblərinə əməl etməlidirlər:

- qiymətlərin liberallaşdırılması; - makroiqtisadi sabitlik (illik inflyasiyamn 40 faizdən az

olması); - dövlət xərclərinin məhdudlaşdırılması (xüsusilə

iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən kreditləşdirilməsi və ixracın subsi- diyalaşdırılması);

- dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi; - açıq iqtisadiyyat (valyutanın dönərliyi, məhsulların idxalına

və xammalın ixracına ticarət manelərinin azaldılması); - dövlət büdcəsinin, ticarət və tədiyyə balanslarının defi-

sitinin istənilən sərt üsullarla azaldılması;

— 105 —

- milli maliyyə bazarlarının səmərələliliyinin yüksəldilməsi;

- ölkədə rəqabətin fəal müdalıə olunması və inhisarla

mübarizə (özəlləşdirmədən vacib iş hesab edirlər) aparılması;

- inflyasiya ilə ağılabatan hədd daxilində mübarizə aparılması;

- iqtisadi artıma kömək edilməsi və dövlət institutlarının

işlərinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi.

Bu tələblər ümumi və könüllü xarakter daşıyır. Onların

arasında Azərbaycanın indiki dövrdə milli maraqlarına uyğun

olanlar və olmayanlar da var. Məsələn, illik inflyasiyanın 40 faizə

qədər təmin olunması, özəlləşdirmə, milli maliyyə bazarının və

dövlət institutlarının səmərəliliyinin yüksəldilməsi, rəqabətin

özəlləşdirmədən vacib iş hesab edilməsi və fəal müdafiəsi. O da

təqdirə layiqdir ki, inflyasiya ilə ağılaba- tan hədd daxilində

mübarizə aparılması tövsiyyə olunur. Lakin burada ölkənin müasir

iqtisadi durumuna uyğun olmayan tövsiyyələr də mövcuddur.

Bizim fikrimizcə, iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən

kreditləşdirilməsinin və ixracın subsidi- yalaşdınlmasmın

məhdudlaşdırılması, məhsulların idxalına və xammahn ixracına

ticarət maneələrinin azaldılması, habelə dövlət büdcəsinin kəsirinin

istənilən sərt üsullarla azaldılması keçid iqtisadiyyatlı ölkələri

inkişaf etmiş ölkələrin xammal bazasına və hazır məhsulların satış

bazarlarına çevirmək məqsədlərinə xidmət edir. Bu prinsiplərin

qəbul edilməsi keçid dövründə iqtisadiyyatda mövcud olan ciddi

dis- balansların aradan qaldırılmasına imkan vermir. Bu təkliflərin

özləri də iqtisadi nəzəriyyənin tələblərinə ziddir. Ona görə də

«Vaşinqton Konsensusu»nun tələbləri Azərbaycanda se- lektiv

qaydada tətbiq otuna bilər. Bu fikri beynəlxalq təcrübə də sübut

edir. 2002-ci ildə Argentinanın prezidenti bəyan etmişdir ki,

Argentina iqtisadiyyatı Ölkə tarixi boyunca ən acınacaqlı

vəziyyətdədir. «Onların təklif etdiyi iqtisadi reseptlər özünü doğrultmadı, «ölkə cəhənnəmdə yaşayır» fikirlərini

— 106 —

söyləyən prezident ölkə iqtisadiyyatının bərbad hala düşməsində

beynəlxalq maliyyə qurumlarını və hökuməti günahlandırır. Odur

ki, ölkə iqtisadiyyatı dirsələnodək bu qurumların tövsiyyəlorinə

baxılmayacaq» fikrini də prezident söyləmişdir (10, 11.10.03).

İqtisadi inkişafın Malaziya modeli də Azərbaycan üçün Örnək ola

bilər. Malaziya iqtisadiyyatı üçün xarakter olan dinaımzm aqrar

sektorun stabil inkişafına və ixracyönümlü sənayenin prioritet

artımına uzunmüddətli köməyin dövlət siyasətinə əsaslanır. Bu

ölkədə dövlət siyasətinin əsasını daxili maliyyə mənbələrinin

səfərbərliyə alınması təşkil edilir. Nəticədə, XX əsrin 60-cı illəri ilə

müqayisədə 90-cı illərin ortalarında qənaət norması 28 faizdən 37

faizə qədər, kapital qoyuluşu norması 14 faizdən 39 faizə qədər

artmışdır. (17, c.541). Aqrar sektor kənd təsərrüfatı məhsullarının

tədarükünün subsidiyalaşdınlması, qiymətlərin mərkəzləşdirilmiş

tənzimlənməsi, maşın və kübrələrin alınmasına subsidiyaların

verilməsi vasitəsi ilə dövlət köməyi alır. Malaziyanın müasir

sənaye siyasəti də həmçinin dövlətin tənzimləyici rolu ilə fərqlənir.

Hökumət sənayenin prioritet sektorunu (ilk növbədə

elektroenergetikam) güzəştli kreditlərin verilməsi və

infrastrukturun birbaşa büdcədən maliyyələşdirilməsi qaydasında

müdafiə etməkdə davam edir. Emal sənayesi üstün templə inkişaf

etdirilir. 1970-1996-cı illərdə ümumi daxili məhsulda

maşınqayırmanın xüsusi çəkisi 6 faizdən 36 faizə qədər

yüksəlmişdir. İdxalı tənzimləməklə dövlət daxili bazarda sağlam

rəqabət yaratmağa nail olmuşdur. Keçən əsrin 80-90-cı illərində

Malaziyada dünya bazarına oriyentiri olan sənaye-aqrar

iqtisadiyyat formalaşmışdır. İxrac kvotasının ümumi daxili

məhsula nisbəti artaraq 80 faizə çatmışdır. Vaxtı İlə dünya bazarına

kauçuku, palma yağını, qurğuşunu bcrac edən ən iri ölkələrdən biri

olan Malaziya kakao-bobo, tropik taxta materialı, neft və qaz ixrac

edən aparıcı ölkələrin sırasına daxil olmuşdur, 90-cı illərdən ABŞ,

Yaponiya, Cənubi Koreya və Tayvanla bərabər Mala-

— 107

ziya yarımkeçiricibr istehsal edən ən iri ölkədir. Ölkə dünya

bazarında avtomobillər, məişət elektronikası, toxuculuq və paltar

məlumatları ilə möhkəmlənməyə cəhd edir. Beynəlxalq Valyuta

Fondunun tövsiyyələrindən imtina edən Malaziya, iqtisadi

problemləri müstəqil həll etmişdir, büdcə kəsirini 6 faizə qədər

artırmaqla (1999-cu il) prioritet sahələri (elektronika kimi) inkişaf

etdirmişdir.

Apardığımız araşdırmalar göstərir ki, iqtisadi nəzəriyyələrdən

heç birinin xalis şəkildə Azərbaycanda tətbiq olunması mümkün

deyil. Çünki bu iqtisadi nəzəriyyələr, təbii ki, Azərbaycanda

formalaşmış sosial-iqtisadi vəziyyəti özündə əks etdirə bilməzdi.

Bu nəzəriyyələr bazar iqtisadiyyatı çoxdan formalaşmış ölkələrdə

onların tələbatlarına uyğun zaman və məkan daxilində yaranmışdır.

Azərbaycan isə keçid iqtisadiyyatlı ölkədir və hələ uzun müddət

belə ölkə olaraq qalacaqdır. Yuxarıda deyilənlərdən qənaətimiz

ondan ibarətdir ki, neoklassiklərin «iqtisadi inkişaf xaricdən gələn

kömək üzərində deyil, daxili resurslar üzərində qurulması», insti-

tusionalistlərin «dəyişikliklərin əsasında texnoloji irəliləyişlərin

durması» və «planlaşdırmanın ictimai inkişafın həlledici amili»

kimi dəyərləndirilməsi, keynsçilərin «alıcılıq qabiliyyətli məcmu

tələbin artırılması» və «iqtisadiyyatın dövlət tənzimləmə sisteimnin

gücləndirilməsi», monetaristlərin «pul kütləsinin davamlı artımının

təmin edilməsi», təklifin iqtisadiyyatı məktəbinin

nümayəndələrinin «vergi güzəştləri vasitəsilə kapitalın

stimullaşdmlması» ideyaları Azərbaycanda investisiya siyasətinin

və tarazlı iqtisadi artımının investisiya təminatının nəzəri bazası

olması zəruridir. Keçid dövrünün xüsusiyyətlərinin iqtisadiyyatın

bütün sektorlarında fəaliyyətin təşkilinə həlledici təsir etdiyini

nəzərə alaraq, bu məsələ müəllifin əvvələr nəşr edilmiş əsərlərində

(18, s. 12-37) ətraflı şərh edilmişdir.

108

3.2. Azərbaycanda gəlirlərin yaranması və istifadəsi

İqtisadi ədəbiyyatda «gəlir» dedikdə fiziki şəxslərin, korporasiyaların, dövlətin və ölkənin bütünlükdə müəyyən müddət ərzində (adətən il ərzində) əldə etdikləri pul vəsaitlərinin, maddi nemətlərin və ya xidmətin həcmi başa düşülür. Bərabər hüquqlu üç istehsal faktoruna (əmək, kapital, torpaq) uyğun olaraq gəlirlərin üç növü formalaşır: əmək haqqı, faiz və renta. İqtisadi nəzəriyyənin neoklassik istiqamətinin amerika məktəbinin nümayəndəsi C.Klarkm konsepsiyasma əsasən cəmiyyətin illik gəliri üç ən iri hissəyə (paya) bölünür: Əmək haqqımn ümumi məbləği, faizlərin ümumi məbləği, ümumi (məcmu) mənfəət. İnkişaf etmiş ölkələrdə gəlirin bölüşdürülməsi istehsal faktorları (əmək, torpaq və kapital) üzərində mülkiyyətin hxminə görə həyata keçirilir. «Ədalət prinsipi» adlanan bu bölgüdə əmək haqqı əməyin gəliri, faiz və rentamn ümumi məbləği, (torpaq daxil olmaqla) kapitahn gəliri, mənfəət isə istehsalın təşkilatçı- lanmn (sahibkarlann) gəliri hesab edilir. İqtisadi fəaliyyətin işti- rakçılarımn və ayn-ayrı sosial qrupların gəlirləri mənfəətin bölgü prosesində təyin edilir. Gəlirlərin bölünməsi, strukturu və dinamikası, habelə gəlirlərin bölgüsünün istehsala, mübadiləyə və istehlaka necə təsir göstərməsi cəmiyyətdə həmişə maraq doğuran mühüm dövlət əhəmiyyətli məsələ olmuşdur. Əgər ill^ bölgü bazar mexanizmi vasitəsilə həyata keçirilirsə, yenidən bölgü prosesi dövlətin fəal iştirakı ilə baş verir. Ölkə gəlirlərinin yaranması, bölüşdürülməsi, yenidən bölüşdürülməsi və istifadəsi səviyyəsini qiymətləndirmək məqsədi ilə bu tədqiqat işində statistikada uçotu apanlan aşağıdakı göstəricilər təhlil edilir və qiymətləndirilir:

- ümumi daxili məhsul, ümumi milli gəlir və əlavə dəyər; - sərəncamda qalan ümumi milli gəlir; - sərəncamda qalan ümumi milli gəlirdən son istehlak xərcləri; - ümumi yığım (əsas kapiatalm ümumi yığımı və maddi

dövriyyə vəsaitləri ehtiyatlanmn dəyişməsi).

— 109 —

Bu göstəricilərin təhlili və qiymətləndirilməsi institusional vahidlər, iqtisadi sektorlar və gəlirin növləri üzrə həyata keçirilir. İnformasiya və metodoloji baza kimi Dövlətstatkoraun rəsmi qaydada nəşr etdiyi «Azərbaycanın Milli hesablan» statistik toplusu istifadə edilmişdir.

Ümumi daxili məhsul, bir tərəfdən, iqtisadiyyatda yaranan ümumi gəlirləri, digər tərəfdən, iqtisadiyyatda əmtəə və xidmətlərin alınmasına sərf edilən ümumi xərcləri ifadə edir. İqtisadçıların fikrincə, hər hansı ölkə İqtisadiyyatı üçün məcmu gəlirlər və məcmu xərclər eyni olmalıdır.

İqtisadiyyatın məhdud sər\fətlərdən necə istifadə etdiyni daha yaxşı başa düşmək üçün iqtisadçılar ÜDM-nİn tərkib hissələrini ayrı-ayrılıqda təhlil etməyə üstünlük verirlər. Tərkib hissələrinə görə ÜDM aşağıdakı kimi ifadə olunur: Ü=C+İ+G+NX, burada:

Ü- ümumi daxili məhsul; C - istehlak; İ- investisiya; G -- dövlət xərcləri, NX-xalis ixrac. Bu tənlik açıq iqtisadiyyat üçündür. Qapalı iqtisadiyyatda ölkə

xarici iqtisadi əlaqələrdə iştirak etmədiyinə görə tənlik Ü=C+İ+G kimi ifadə olunur. Bu tənliyə görə ÜDM istehlak, investisiya və dövlət xərclərinin cəminə bərabər olur.

İstehlak institusional vahidlər tərəfindən əmtəə və xidmətlərə çəkilən xərcdir. Ümumi şəkildə investisiya gələcəkdə daha çox məhsul və xidmət istehsal etmək üçün istifadə ediləcək məhsulların alınmasıdır (daşınmaz, daşman əmlak). Dövlət xərcləri hakimiyyət orqanlan tərəfindən əmtəə və xidmətlərin alınmasına çəkilən xərclərdir. Buraya dövlət qulluqçularının əmək haqları və ictimai İşlərə çəkilən xərclər daxildir.

Xalis ixracat xaricilərin ölkə hüdudları daxilində istehsal olunmuş məhsulların alınmasına çəkdikləri xərclər ilə (ixracat) yerli vətəndaşların xaricdə istehsal olunmuş məhsulların alınmasına çəkdikləri xərclər (idxalat) arasındakı fərqə bəra-

110 —

bordir. Xalis ixracat manfi olduqda, bu, o deməkdir ki, ölkə vətəndaşlarının xaricilərə məhsul satışından əldə etdiyi gəlir xarici məhsulların alınmasına çəkdikləri xərclərdən azdır. Adambaşına yüksək ÜDM yaxşı yaşamaq üçün əsas şərtlərdən biridir. Böyük ÜDM-si olan ölkələr öz sosial sistemlərini daha yaxşı qura bilirlər. İnsanların maddi ehtiyacları ödənildiyi halda intellektimizi, düzgünlüyümüzü, cəsurluğumuzu, müdrikliyimizi, vətənə bağlılığımızı və digər insani keyfiyyətimizi inkişaf etdirmək daha asan olur. Hər bir ölkədə həyat səviyyəsi orada məskunlaşan insanların istehsal fəailiyyətinin keyfiyyətindən və onların əməyinin məhsuldarlığından asılıdır. Əgər bir ölkədə insanlar yaxşı yaşayırlarsa, deməli, onlar yaxşı da işləyirlər. İnsanların yaxşı və ya pİs işləmələri ölkədə formalaşan əmək məhsuldarlığında əks olunur. Hesablama- lannuz göstərir ki, bizim ölkəmizdə iqtisadiyyatda məşqul olan hər bir şəxs nominal dəyərlə orta hesabla 4718 manat məbləğində ÜDM yaradır, o cümlədən aqrar sektorda 857 manat (əlavə dəyər), xidmət sektorunda 2198 man. (2006-cı il). Adambaşına düşən ümumi daxili məhsulun və əhalinin gəlirinin müqayisəsi göstərir ki, 2006-cı ildə əhalinin adambaşına nominal gəliri 1219 manat, ÜDM isə 2241 manat təşkil etmişdir. Adambaşına gəlirlərin 2003-cü illə müqayisədə 1,7 dəfə artmasına baxmayaraq, onun ÜDM-a nisbəti 80 faizdən 54 faizə qədər aşağı düşmüşdür. Bu meylin formalaşması başqa tədqiqatın mövzusu olduğuna görə təkcə onu qeyd edək ki, əmək məhsuldarlığının artım tempi də əhalinin gəlirlərindən xeyli yüksəkdir. 2006-cı ildə Azərbaycanda ÜDM ümumi milli gəlirdən 13,6 faiz çox olmuşdur. Onun artım tempi də ÜMG nisbətən çox ola bilər.

İstehsalçıların ümumi mənfəəti yaranmış əlavə dəyərdən işçilərin əmək haqqının və istehsala görə vergilərin ödənilməsi ilə əlaqədar olan xərclərin məblə|i çıxıldıqdan sonra qalan əlavə dəyərdir. İqtisadi nəzəriyyənin və Azərbaycanın milli hesablar sisteminin tələblərinə uyğun olaraq, bu paraq- rafda Azərbaycan Respublikasının gəlirləri dövlətin, işçilo-

— 111 —

rin, ev təsərrüfatlarının, müəssisə və dəgər institusional vahidlərin gəlirlərinin cəmi kimi araşdırılır. Gəlirlərin bölüşdürülməsi və yenidən bölüşdürülməsi nəticəsində yaranan dövlət gəlirləri dövlət büdcəsinin, neft fondunun və sosial müdafiə fondunun gəlirlərinin, habelə dividendlərdən, qiymətli kağızlardan, özəlləşdirmədən gəlirlərin cəmi kimi qəbul edilmişdir. İnstitusional vahidlərin (müəssisə və təsərrüfat təşkilatlar, ev təsərrüfatları) gəlirləri «ümumi mənfəət» göstəricisinin həcmi səviyyəsində qəbul edilmişdir. Bazar sisteminə keçidlə ölkənin milli hesablarında təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətinin nəticəsini əks etdirən yeni bir göstərici də meydana çıxmışdır. Bu, «xalis mənfəət» göstəricisidir. «Xalis mənfəət» göstəricisinin mahiyyəti sosializm sistemində «Satışdan mənfəət))-göstəricisinin məzmununa uyğundur. Gəlirlərin yaranma mərhələsində, ev təsərrüfatları istisna olmaqla, istehsalçıların «xalis mənfəət)) göstəricisi ümumi məhsul buraxılışından aralıq istehlakı (material xərclərini), işçilərin əmək haqqını, əsas kapitalın istehlakını və istehsal vergilərini (3, 2001, S.15) çıxmaqla müəyyən edilir. Ev təsərrüfatlarına məxsus olan qeyri-korporativ müəssisələrdə müəssisə sahibinin və ya ev təsərrüfatı üzvlərinin əldə etdiyi mənfəət və aldıqları əmək haqqı bu göstəricidə əks etdirilir. Ev və ailə təsərrüfatlarının gəlirinə ailədə istehlak üçün şəxsi yardımçı təsərrüfatdan daxil olan ərzaq məhsullarının dəyəri də daxil edilir. Beynəlxalq standartlara əsasən müəssisələrin xalis mənfəətinin üzərinə əsas kapitalın istehlakını - amortizasiyam əlavə etməklə onların «Ümumi mənfəət)) göstəricisini hesablayırlar. Dövləts- tatkom tərəfindən istifadə olunan «Ümumi mənfəət)) göstəricisinin hesablanma metodikası beynəlxalq standartlara əsaslanır. Bu göstərici mülkiyyətdən gəlirlər nəzərə alınmadan istehsaldan əldə edilən mənfəətlə (zərərlə) ölçülür. «Azərbayca- nın milli hesablan» sistemində «istehsala vergilər)) maddəsində mənfəət vergisi, sosial vergilər, lisenziya haqqı, icarə haqqı, maliyyə və kapitala görə vergilər, ekoloji vergilər, beynəlxalq əməliyyatlara görə vergilər və digər birbaşa vergilər əks

— 112 —

etdirilir. «Məhsullara və idxala görə vergibr» maddəsi əlavə dəyər vergisini, aksizlərİ, satışa görə vergiləri, nəqliyyat və rabitə xidmətlərinə görə vergiləri, sığorta vergisini, reklama, əyləncəyə və idxala görə vergiləri, qanunla inhisarçı hesab edilən dövlət müəssisələrinin mənfəətini (fiskal inhisarçıların mənfəəti) və sair dolayı vergiləri əhatə edir (3, 2003, s.9-12). İnstitusional vahidlərə daxil edilən «Ümumi dövlət idarələri» dedikdə dövlət idarəetmə orqanları başa düşülür. Fərdi və kollektiv istehlak üçün onların çəkdikləri xərclər (maliyyələşdirdikləri xərclər) son istehlaka daxil edilir. Fərdi istehlak üçün əmtəə və xidmətləri səhiyyə, sosial, təminat, təhsil, mədəniyyət, incəsənət, büdcə təşkilatları təqdim edirlər. Kollektiv xidmətlər isə hüquq mühafizə, idarəetmə, müdafiə, elm və s. büdcə təşkilatlan tərəfindən göstərilir. Belə xərclər dövlət büdcəsi və büdcədənkənar fondlar hesabına maliyyələşdirilir (3,2006, S.13).

Ölkə üzrə gəlirlərin təhlilini əhatə edən müəllifin hesablamalarının nəticələri 3.1-3.8 saylı cədvəllərdə verilir. «Əlavə dəyər» və «ümumi daxili məhsul» göstəricilərini istehsal metodu itə Dövlətstatkomun hesabladığı kİmi qəbul etmişik. 3.1. saylı cədvəldən görünür ki, 2005-ci ildə Azərbaycanda 20252 mln. manat məbləğində ümumi məhsul istehsal edilmiş və xidmət göstərilmişdir. Onun 14 faizə qədəri istehsal mərhələsində işçilərin əmək haqqı, 6,1 faizə qədəri əsas fondlann istehlakı, 0,5 faizi istehsala verilər, 43 faizi institusional vahidlərin ümumi mənfəəti olmuşdur. Ümumi məhsul buraxılışının 43 faizini aralıq istehlak (material xərcləri), 57 faizini əlavə dəyər təşkil etmişdir. 2003-cü ildən əlavə dəyərin xüsusi çəkisinin artım meyli yaranmışdır.

— 113 —

Cadvə! 3.1

Azərbaycan Rcspubiikasıııda gəlirlərin yaranmasının və bölgüsünün strukturu

(cari qiymətlərlə, mln. manat)

JVa

Göstəricilər 2000

2003 2005

ja r& S

f5 N əbfl

3 n e

JS .12 2

n B

Jtj "N 2

'■ Ümumi buraxılış, cəmi 8193,9 100

12225 100

20252 100

2. Araiıq istchlak (mater,

xərcləri) 3767 43,9 5628

46 8676 42.8

3. Əlavə dəyər, cəmi, ondan: 4426,9 56,1 6597 54 11576 57.2

İşçiiərin əmək haqqı 1021,1

12,9 1620

13.4 2821

13,9

Əsas fondların istehlakı 590 7,5 786 6.4 1244 6.1

İstehsala vergilər 40,1 0,5 65 0.5 97 0.5

Xalis mənfəət 2775,7 35,2 4126 33.8 7414 36.6

4. Məhsullara və idxala vergilər 302,4 582 ■ 974

5. Məhsullara subsidiyalar (-) -11,2 32 28

6. Ümumi daxili məhsul 4718,1 - 7147 - 12523

7. İnstltusional vahidlərin

Qmumi mənfəəti 3365,7 42,7 4912 40 8658 42.8

Mənbə; Cədvəl müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir. <(Azərbaycanm milli hesablan», Bakı, 2007, s.70-73.

— 114 —

Əgər 2003-cü ildə müəssisə və təşkilatların xalis mənfəəti

ümumi məhsul buraxılışının dəyərində 33,8 faiz təşkil edirdisə,

2005-ci ildə bu göstərici 36,6 faiz olmuşdur ki, bu da material

xərclərinin nisbi azalması və enerji daşıyıcılarının qiymət artımı ilə

izah oluna bilər. Ümumi mənfəət əsasən iki institustonal vahidə

məxsus olmuşdur: ev təsərrüfatlarına və qeyri-maliyyə

müəssisələrinə. Ümumi məhsul (xidmət) buraxılışında material

xərclərinin xüsusi çəkisi aşağı düşdüyünə görə əlavə dəyərin payı

yüksəlir. Ümumi daxili məhsulun gəlir növləri üzrə bölgüsü 3.2.

saylı cədvəldəkİ informasiya ilə xarakterizə olunur. Sovetlər

dövründə ümumi daxili məhsulun (1990-cı İl) yandan çoxu muzdlu

işçilərin əmək haqqına ödənilirdi. Müstəqillik dövründə bu

göstəricinin aşağı düşmə meyli formalaşmışdır. Belə ki,

2000-2005-ci illərdə stabil olaraq ümumi daxili məhsulun 22-23

faizə qodəri istehsal və xidmət sektorlarında çalışan işçilərin əmək

haqqı təşkil edir. Əmək haqqı formasında ÜDM-dən onu

yaradanlara (işçilərə) verilən hissə daimi artmışdır. İlkin yaranma

mərhələsində istehsala vergilər orta hesabla bir faizə bərabər

olmuşdur.

2005- ci ildə Azərbaycanda yaranmış ümumi daxili məhsulun 23

faizi əmək haqqı formasında işçilərə, 0,8 faizi istehsala vergilər və

7,8 faizi məhsullara və idxala görə vergilər formasında dövlətə, 69

faizi ümumi mənfəət formasında institusio- nal vahidlərə məxsus

olmuşdur. Təkrar bölgüdən sonra və digər gəlirləri də nəzərə

almaqla ölkədə dövlət gəlirləri ümumi daxili məhsulun 36,3 faizinə

bərabər olmuşdur (2007-ci il). 2000-ci illə müqayisədə ümumi

daxili məhsulda bütünlükdə vergilərin xüsusi çəkisində artım

meylləri formalaşmışdır. Dövlət gəlirlərinin əsas mənbəyi olan

daxili vergilər və rüsumlar ümumi daxili məhsulun 21 faizini təşkil

edir ki, bu da Qərbi Avropa ölkələri ilə müqayisədə 1,8- 2 dəfə

azdır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, sovet dövründə əsas fondların

is

115 —

tehlakı (amortizasiya ayırmaları) dövlətə məxsus idi və birbaşa

investisiya vəsaiti kimi istifadə olunurdu, indi isə amor- tizasiyar

ayırmalarına sərəncam vermək hüququ təsərrüfat subyektlərinə

məxsusdur. Bu barədə daha ətraflı monoqrafiyanın sonuncu

fəslində ətraflı verilmişdir. 2003-2005-ci illərdə institusional

vahidlərin xalis mənfəəti ümumi daxili məhsulun orta hesabla 60

faizinə bərabər olmuşdur.

Cədvəl 3.2

Azərbaycan Respublikasının ümumi daxili məhsulun gəlirin növləri üzrə bölgüsü (yekuna görə faizlə)

Gəlir növləri 1990 2000

2003 2005

Ümumi daxili məhsul, o cümlədən:

100 100 100 100

İşçilərin əmək haqqı 52.3 21,6

22,7 22,6

Əsas fondlarm istehlakı 13,9 12,5 11,0 9,9

İstehsala vergilər 3,1 0.9 0,9 0,8

Məhsullara və idxala vergilər

15,2 6,4 8,1 7,8

Məhsullara subsidiyalar (-)

-6,5 0,2 0.4 0,2

Xalis mənfəət 22

58,8 57,7 59,2

Ümumi mənfəət 35,9 71,3 68,7 69,1

Mənbə: 3.1 - 3.7 saylı cədvəllər wAzərbaycanın milli hcsablarw əsasm-

da müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir.

— 116 —

Bu cədvəldə verilən məlumatlann təhlilindən çıxarılan əsas nəticə ondan ibarətdir ki, ölkədə yaranan gəlirin (ÜDM) üçdə iki hissəsindən çoxu təsərrüfat subyektlərinin sərəncamında qalır. Bu nisbətdə ümumi daxili məhsulun bölgüsünə bir qədər aydınlıq gətirmək məqsədi ilə əlavə dəyərin sahələr üzrə yaranmasına və bölgüsünə diqqəti cəlb etmək istərdik. 3.3 sayh cədvəldən görünür ki, maddi istehsal sektorlarında (sənaye, tikinti, kənd təsərrüfatı) əlavə dəyər formasında yaranmış gəlirlərin 75-85 faizi, o cümlədən sənayedə 88 faizi, kənd təsərrüfatında 93 faizi təsərrüfat subyektlərinin sərəncamında qahr. Bu sahələrdə tikinti sektoru istisna olmaqla, işçilərə verilən əmək haqqı əlavə dəyərin az bir hissəsini təşkil edir. İşçilərin əmək haqqının ən yüksək xüsusi çəkisi sosial və digər xidmət sektorunda (58,3 faiz), nəqliyyat və rabitədə (46,2 faiz) formalaşmışdır. Bu göstərici sənayedə 13 faİz olmuşdur. İstehsala vergi şəklində əlavə dəyərin dövlətə verilən hissəsi sənayedə 0,7 faiz, tikintidə 0,9, kənd təsərrüfatında, nəqliyyatda və rabitədə cəmisi 1,3 faiz olmuşdur. Deyilənləri nəzərə alaraq, gəlirlərin ilkin bölgüsü mexanizmlərinə, bizim fikrimizcə, hökumət səviyyəsində yenidən baxılması zəruridir.

2005-ci ildə mədənçıxarma sənayesində yaranan (əsasən xam neft və təbii qaz hasilatı) əlavə dəyərin 4722 milyon manatı və ya 89,4 faizi xalis mənfəət və amortizasiya ayırmaları şəklində həmin sahənin müəssisələrinin ümumi mənfəəti olmuşdur. Bu sektorda əlavə dəyərin 10,2 faizi əmək haqqı kimi işçilərə çatmış, cəmisi 0,5 faizi istehsala vergi formasmda dövlətə verilmişdir. Mədənçıxarma sənayesi müəssisələrində yaranan əlavə dəyərin 85 faizi onların xalis mənfəətini təşkil etmişdir. Bu rəqəmlər, bir tərəfdən, dövlət gəlirlərinin ilkin yaranma mərhələsində mədənçıxarma sənayesinin inkişaf miqyasına hələlik adekvat olmadığını, digər tərəfdən, bu istiqamətdə ölkənin emal sənayesinin zəif rol oynadığım göstərir. Eyni zamanda mədənçıxarma sənayesində yaranan gəlirlərin dövlətin və işçilərin mənafeyi baxımmdan mülkiyyətdə paylarma və əmək sərfinə gÖrə adekvat bölüşdürülmədiy aşkarlanır.

— 117 —

2000-2006-ci illərdə sənayedə yaranan əlavə dəyərin dinamikası və fəaliyyət növləri üzrə strukturu 3.4 saylı cədvəldə verilir. Cədvəldən görünür ki, 2006-cı ildə emal sənayesində əlavə dəyər 2003-cü illə müqayisədə xeyli artmış və 943 mln. manata çatmışdır. Ancaq emal sənayesinin bir çox sahələrində, xüsusilə toxuculuq sənayesində, dəri məmulatlanrun istehsalında kimya sənayesində, elektrik avadanlıqlarmın istehsahnda cüzi artım əldə edilmişdir. Ölkə gəlirlərinin artırılmasında emal sənayesinin rolu tələb olunan miqyasda olmamış və onun xüsusi çəkisi 23,1 faizdən başlayaraq ilbəil aşağı düşmüşdür. Mədənçıxarma sənayesində yaranan əlavə dəyərin 89 faizi (2005-ci il) xalis mənfəət və amortizasiya ayırmaları (ümumi mənfəət) şəklində həmin sahənin institusional vahidlərinin ixtiyarında qalrmşdır. istehsala vergilər isə cəmisi 0,5 faiz təşkil etmişdir. Bu da istehsal mərhələsində dövlət gəlirlərinin formalaşmasmda bu sənaye sahəsinin rolunun o dövrdə çox zəif olduğunu göstərir (3, 2007, S.72). Bizim fikrimzcə, təbii resurslann istifadəçilərinin indiki ödəniş sistemi təbii rentamn ədalətli götürülməsini və iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış həcmini təmin etmir.

Cədvəl 3.4

Sənayedə yaranan əlavə dəyərin dinamikası və sahəvİ strukturu (mln.man. cari qiymətlərlə)

Sıra sayı Göstjricilar 2003 2005 2006

2003- 2006-

cı İllərdə

Məb- H

%- lə

Məb ləğ

%- lə

Məb- %- tə

Artım

1.

Sənaye, cəmi o cümlədən:

Mədənçıxarma sənayesi və

2666,9 100 6190 100 10505 100 7838,1

karxanalım iylənilməsi,

ondan

1968 73,8 5284 85,4 9459 90,0 7491

xam neft və təbii qaz hasilatı

1964,5 73,7 5278 853 9451 90,0 7486

119 —

Nəticədə ölkə sənayesində yaranan əlavə dəyərin yalnız 9 faizi emal sənaye sahələrində formalaşmışdır. Küllü miqdarda dövlət investisiyalanmn istiqamətləndirüməsinə baxmayaraq, elektroenergetika sənayesində yaranan əlavə dəyər 2003-cü ildəki 60,3 milyon manatdan 2006-cı ildə 52 mln.manata qədər azalmışdır, baxmayaraq ki, elektrik enerjisinin istehsah bü dövrdə 1,2 dəfə artmışdır. Məhsulun satış qiymətləri də aşağı saünmamışdır. Beləliklə, 2006-cı İldə ölkə sənayesi üzrə əlavə dəyərin 90 faizi xam neft və qaz hasilatı hesabına əldə edilmişdir.

Tədqiq olunan on il ərzində (1995-2005-ci illər) Azərbaycanın ümumi daxili məhsulu 10,4 milyard manat artmışdır (Cədvəl 3.5). Bu artımın 69 faizi institusional vahidlərin sərəncamında qalmış, 25,5 faizi işçilərə əmək haqqı formasında ödənilmiş, 8,3 faizi vergi kimi dövlətə çatmışdır.

Cədvəl 3.5

Gəlir növləri üzrə ümumi daxili məhsulun artımı

(cari qiymətlərlə, milyon manat)

JVi Göstəricilər

1995-2005-d Ulər

Artım Faizlə

1 Ümumi daxili məhsul, o

cümlədən; 10389

100

2 Əlavə dəyər, o cümlədən: 9614 92,5

İşçilərin əmək haqqı 2339 25,5

Əsas fondlarm istehlakı 944 9.1

İstehsala vergUər 93 0,9

Xalis mənfəət 6232 60

3 Məhsullara və idxala vergilər 764 7.4

4 Məhsullara subsidiyalar (-) -17 -0,2

Mənbə: Cədvəl müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir.

— 121

Bu dövrdə əlavə dəyərin artımının emal sənayesində və aqrar sektorda kifayət qədər olmamasına diqqəti cəlb etmək istərdik. Xalis mənfəətin ən çox artımı (70 faizi) mədənçıxarma sənayesində, ən az artımı nəqliyyat və rabitə sektorlarında olmuşdur. Elektrik enerjisi qaz və su təchizatı sahələrində xalis mənfəət nəinki artmamış, hətta azalmışdır. On ildə ən az artım istehsala vergilərdə müşahidə olunmuşdur. Əlavə dəyərin cəmi artımının 10 faizi bu göstəricinin payına düşmüşdür. Kənd təsərrüfatında, tikintidə, nəqliyyat və rabitədə istehsala vergilərin artımının ayrı-ayrılıqda 11-13 faizi əldə edilmişdir.

2005-ci ildə əlavə dəyər göstəricisinin institusional vahidlər və əsas istehsal sektorları üzrə strukturu 3.7 saylı cədvəl- dəki informasiya ilə xarakterizə olunur.

3.7 saylı cədvəldən görünür ki, əlavə dəyər əsasən qeyri- maliyyə müəssisələrində (63,4 faiz) və ev təsərrüfatlarında (28 faiz) yaranmışdır. Qeyri-maliyyə müəssisələri arasında ən böyük xüsusi çəki (72 faiz) mədənçıxarma sənayesinə, tikintiyə (11,5 faiz) və nəqliyyat rabitəyə (11,1 faiz) məxsusdur. Ev təsərrüfatlarında əlavə dəyər ən çox kənd təsərrüfatında (32,1 faiz), ticarət və avtomobil təmiri sahələrində (23,2 faiz), emal sənayesində (21,3 faiz) formalaşmışdır. Emal sənayesinin üzərində bir qədər ətraflı dayanmaq istərdik. Cədvəldən görünür ki, emal sənaye müəssisələrinin ümumi məhsulunun 85 faizi ev təsərrüfatlarına məxsusdur. Belə istehsal sahələrinin əksəriyyətinin kiçik gücə malik olmalarını düşünmək olar. Qeyri-maliyyə müəssisələrində emal sənayesinin cəmi məhsullarından 15 faiz istehsal edilmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, əlavə dəyərin yaranmasında mədənçıxarma sənayesi birinci, ev təsərrüfatları ikinci yeri yeri tuturlar. Ev təsərrüfatları üzrə əlavə dəyər əsasən kənd təsərrüfatında (32 faiz), topdan və pərakəndə satışda (23 faiz), emal sənayesində (21 faiz), tikintidə, nəqliyyat və rabitədə formalaşır.

— 123 —

Cadvəl 3.7

2005-ci ildə institusiona] vahidbr və əsas istehsal Sekturian üzrə əlavə dəyərin yaranması və strukturu

(^sas qiymstbrda, mln. man.)

İstehsal sektorları

Əlavə dəyər, C9mi

0 cümlədən;

Qeyri-ma-

llyyə

müəssisələri

Ümumi dövlət

idarələri

Ev təsərrüfatları

Əlavə dəyər 11576 7343 853 3251 Cəmi, 0 cümlədən

100 63,4 7,4 28

Kənd təsərrüfatı. 1072 3 24 1045 ovçuluq və meşəçilik 100 0,3

2,2 97,5

Mədənçıxarma sənayesi 5284 5284 - - və karxanaların işlənməsi 100 100

Emal sənayesi 812 121 - 691 100 15 85

Elektrik enerjisi. 94 94 - - qaz və su təchizatı 100 100

Tikinti 1172 844 - 328 100 72 28

Topdan və pərakəndə 761 7 - 754 satış, avtomobillərin və 100 1,0 99 məişət əşyalannm təmiri

Mehmanxanalar və 71 5 - 66 restoranlar 100 7 93

Nəqliyyat, 932 822 - 110 anbar təsərrufah 100 88,2 11,8

və rabitə

Təhsil 311 9 265 34 100 2,9 85 11

Səhiyyə və sosial 174 2,2 101 51 xidmətlər 100 12,6 58 29

Mənbə: «Azərbaycamn Milli hesablan», Dövlətstatkom, B., 2007, s . l l 2

əsasında müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir.

— 124 —

• Azərbaycan Respublikasında institusional vahidlər və gəlir növləri üzrə gəlirlərin yaranması, bölgüsü və istifadəsi 3.8 saylı cədvəllərdə verilir. 2005-ci ildə (sonrakı illərin məlumatları tam dərc edilməmişdir) institusional vahidlərin 8658 milyon manata qədər ümumi mənfəəti yaranmışdır. Onun da 62 faizi (5350 milyon manat) qeyri-maliyyə müəssisələrində, 37 faizi (3223 milyon manat) ev təsərrüfatlarında formalaşmışdır. İnstitusional vahidlərin ümumi mənfəətinin 80-90 faizi xalis mənfəətdən ibarətdir.

Azərbaycanın Milli hesablarında olduğu kimi monoqrafiyada «təmiz kredib> və «təmiz borc» anlayışlanndan istifadə edilir. «Təmiz kreditləşdirmə» qaytarmaq və əvəzi ödənilmək şərti ilə qalan dünyamn sərəncamına verilən resursların həcmini, «təmiz borcalma» isə həmin şərtlərlə qalan dünyadan ah- nan resursların həcmini əks etdirir. İnvestisiya resursları ümumi yığımdan çox olduqda təmiz kredit, az olduqda isə təmiz borc yaranır. Təmiz kredit ölkənin rezidentlərinin qeyri-rezidentlərə borc kimi verdikləri resurslarm məbləğini, təmiz borc isə, əksinə, rezidentlərin qeyri-rezidentlərdən aldıqlan resursların dəyər ifadəsi ilə məbləğini əks etdirir. Ona görə də qeyd edək ki, təmiz kreditin və təmiz borcun məbləği qənaətin, ahnmış və verilmiş əsaslı transferlərin, əsas fondlann ümumi yığımının, maddi dövriyyə vəsaitlərinin ehtiyatlanmn dəyişməsi, qeyri- maddi aktivlərin və torpaqların xalis alqışı göstəriciləri əsasında müəyyən edilir (3, 2006, s.l80). Beləliklə, «təmiz kredib> və ya «təmiz borc» qeyri-maliyyə aktivlərini almaq üçün ölkənin rezidentlərinin «qalan dünya»nm sərəncamına (qeyri-rezidentlərə) verdiyi və aldığı resursların arasındakı dəyər ifadəsində fərqi göstərir. (3,2005,8.15).

Cədvəldən görünür ki, 2005-ci ildə ölkə üzrə 5536 milyon manat qənaət əldə edilmişdir. Bu qənaətin 48 faizi qeyri-maliyyə müəssisələrində, 31 faizi ev təsərrüfatlarında, 19 faizi ümumi dövlət idarələrində əldə edilmişdir. Bu qənaətdən 5201 milyon manatı əsas fondların ümumi yığımına və maddi dövriyyə vəsaitləri ehtiyatlarının artımına istifadə olunmuş

— 125 —

Isıifads MUlkiyystdın

verilmiş gəlirlər 2552 2402 23

0,0 2487 65

İlkin gəlirlərin qalığı - ümumi milli

gəlir

12777 2970 1765 6225 11094 1683

Gəlirlərin təkrar bölöşdürilhnəsi — Ehtiyatlar Alınmış cari transferlər

3212 100 1207 1736 3077 135

Cəmi gəlirlər 159X9 3070 2972 7961 14172 1817 istifadə

Verilmiş cari transferlər

401 615 1018 2056 1156 Sərəncamda qalan ümumi milli gəlir 12777 2669 2357 6943 12116 661

ondan: Son istehlak xarclari

- * 1305 5211 6580 -

Qənaət - 2669 1052 1733 5536 _ Kapital hesabı

Qənaət - 2669 1052 1733 5336 _ Alınmış əsaslı

transferlər 102 8 0,0 67 75 27 Verilmiş əsaslı

tranferlər (-) 102 _ X 28 36 66 Əsaslı

transferlər və yığun nəzərə alnımaqla

şəxsi vəsaitin dəyərinin dəyişməsi

2676 1044 1772 5575 -

İstifadə Əsas fuadların ümumi yığmıı

- 4368 261 461 5173 -

Maddi dövriyyə vəsaitləri

chtiyatlarmın dəyişməsi

- 24 0,0 4 28 -

Təmiz kredit (+), təmiz borc (-) - - 1716 7X3 1308 375 -

Mənbə: «Azərbaycanm Milli Hesabları», Dövlətstatkom, B., 2007, səh. 183-187. QEYD: Milli Hesablar sistemində «qalan dünya» bölməsi qeyri-rezidcnt vahidlərlə rezidentlərin münasibətlərini özündə əks etdirir. Onların münasibətlərini ifadə edən konkret rəqəmlər göstərilən mənbənin 49-cu səhifəsindən götürülmüşdür.

— 127 —

kredit 375 mln.man. olmuşdur. Lakin qeyri-maliyya

müəssisələrinin öz qənaətləri kifayət etmədiyinə görə (2676 mln.

man) əlavə investisiya mənbələrindən istifadə etmişlər. Onlarda

ümumi yığım 4392 mln. manat (4368+24) olmuşdur. Ancaq kapital

resursları 2676 mln.manata bərabər olmuşdur. Nəticədə onların

1716 mln.manatlıq (4392-2676) təmiz borcları yaranmışdır.

Azərbaycanın milli hesablarına uyğun olaraq, ölkənin gəlirləri

əsasən üç kateqoriyaya aid edilən institusional vahidlər üzrə

formalaşır: qeyri-maliyyə müəssisələri, ev təsərrüfatları, ümumi

dövlət idarələri. Bu məsələ üzərində bir qədər ətraflı dayanmaq

istərdik.

Əvvəllər deyildiyi kimi institusional vahidlərin ümumi

mənfəəti əsas fondların istehlakından (amortizasiya) və xalİs

mənfəətdən ibarətdir. 2005-ci ildə ilkin mərhələdə ümumi dövlət

idarələrinin ümumi gəlirləri (əlavə dəyər) 853 mln.manat təşkil

etmişdir. Onun da 90 faizə qədəri işçUərin əmək haqqına istifadə

olunmuşdur. İlkin gəlirlər bölüşdürüldükdən sonra ümumi dövlət

idarələrinin gəlirləri (ümumi milli gəlir) istehsala, məhsula və

idxala vergilər, habelə mülkiyyətdən alınmış və verilmiş gəlirlər

hesabına 2357 milyon manata qədər və ya 2,8 dəfə artmışdır

(cədvəl 3.8). Son istehlak xərcləri çıxıldıqdan sonra onların qənaəti

1052 mln. manat təşkil etmişdir. Əsas fondlann ümumi yığımı 261

mln. manat olmuşdur ki, nəticədə 783 mln. man. təmiz kredit

yaranmışdır. Qeyri-maliyyə müəssisələrində ilkin gəlirlərin

bölgüsündən və təkrar bölgüsündən sonra (qalan dünya ilə qarşıhqh

əlaqə), yəni mülkiyyətdən alınmış və verilmiş gəlirlər, faizlər,

dividendlər, renta, əmək haqqı və s. hesabına, 2005-ci ildə gəlirlər

(ümumi milli gəlir) 7343 mln. manatdan 2669 milyon manata qədər

və ya 2,8 dəfə azalmışdır. Burada azalma əsasən mülkiyyətdən

verilmiş gəlirlərin, işçilərin əmək haqqımn və əsas fondlann

istehlakı hesabına baş vermişdir. Ev təsərrüfatları üzrə 3251 milyon

manat məbləğində əlavə dəyər

128 —

yaranmışdır. Ancaq bölgü proseslərindən sonra onlarm

sərəncamında qalan gəlirləri (ümumi müli gəlir) 6943 milyon

manata qədər və ya 2,1 dəfə artmışdır. Sərəncamda qalan gəlirlərin

(ümumi milli gəlirin) 75 faizi onların son istehlakına xərclənmişdir.

Qənaət isə 1733 mln.manat olmuşdur. Cəmi ümumi yığım 465 mln.

manat olduğuna görə ev təsərrüfatlarında təmiz kredit 1308

mln.manata çatmışdır. Bu sektorda diqqəti cəlb edən odur ki,

gəlirlərin ilkin bölüşdürülməsi mərhələsində ev təsərrüfatları üzrə

əmək haqqı formasında 2969 mln.manat gəlir əlavə edilmişdir.

Bundan sonra 2005-ci ildə Ölkə üzrə qalan dünyadan alınmış və

verilmiş əmək haqqını və mülkiyyətdən gəlirlər də nəzərə

alınmaqla, 11094 (12777-1683) milyon manat dəyərində ümumi

milli gəlİr yarannaışdır. Qalan dünyadan mülkiyyətdən alınnuş

gəlir 65 mln.manat, qalan dünyaya mülkiyyətdən verilmiş gəlir

1642 mln.manat təşkil etmişdir. Mülkiyyətdən alınmış və

mülkiyyətdən verilmiş gəlirlərin saldosu qalan dünyamn xeyrinə

1577 mln.manata bərabərdir. Qalan dünyadan gəlirlərin əsas

hissəsi cari transferlərdir. Qalan dünyadan əmək haqqı kimi 254

milyon manat daxil olmuşdur. 2005- ci ildə gəlirlərin təkrar

bölgüsündən sonra sərəncamda qalan ümumi gəlirin 57 faizi ev

ləsərrüfatlannm, 22 faİzi qeyri-maliy- yə müəssisələrinin, 20 faizi

isə ümumi dövlət idarələrinin sərəncamda qalmışdır.

Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə dövlət pul gəlirlərinin ilkin

bölüşdürülməsinə bilavasitə müdaxilə etmək səlahiyyətinə və

mexanizmlərinə malikdir. Belə ki, dövlət istehsala vergi

dərəcələrini və qiymətləri tənzimləmək, əmək haqqının minimum

səviyyəsini müəyyən etmək yolu ilə gəlirlərin ilkin

bölüşdürülməsinə birbaşa müdaxilə edə bilir. Dövlət gəlirlərin

yenidən bölüşdürülməsinə dövlət büdcəsi vasitəsi ilə nail ola bilir.

Hesabat materiallarmın təhlilindən görünür ki, gəlirlərin yaranma

mərhələsində onların bölgüsünün təkmilləşdirilməsinə ehtiyac var.

Belə ki, institusional vahidlərin dövlət gəlirlərinin

129 —

formalaşmasında iştirak səviyyəsi onların əldə etdikləri real

nəticələrə adekvat deyil. Başqa sözlə emal sənayesində, aqrar

sektorda, ticarət, restoran və mehmanxana sahələrində xidmət

göstərən təsərrüfat subyektlərinin maliyyə nəticələrinin şəffaf

müəyyənləşdirilməsi sistemi yaradılması tələb olunur.

Statistikada verilən informasiyadan görünür ki, 2005-ci ildə

ölkə üzrə xalis mənfəət balans mənfəətindən 3,5 dəfə, o cümlədən

sənayedə 4,1 dəfə, kənd təsərrüfatında 129 dəfə, tikintidə 6,2 dəfə

çox olmuşdur (Cədvəl 3.9). Xalis mənfəət sənayedən sonra ən çox

aqrar sektorda yaranır. Hesabat materiallarının təhlilindən görünür

ki, aqrar sektorda xalis mənfəətlə balans mənfəəti arasındakı böyük

fərq ailə (kəndli) fermer (kəndli) və digər ev təsərrüfatlarında

onların fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinin uçotunun təşkil

olunmaması ilə izah edilir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki,

əvvəllər deyildiyi kimi, aqrar sektor üzrə ümumi məhsul

buraxıhşmm doxsan faizdən çoxunu ev və ailə təsərrüfatları verirlər

(2005-ci il). Balans mənfəətinin uçotu isə ancaq müəssisə statusu

ilə fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektləri üzrə aparılır. Aqrar

sektorda müəssisə statuslu təsərrüfat subyektlərinin xüsusi çəkisi

1,5 faizdən çox deyil. Qalanları isə ailə və fermer təsərrüfatlarıdır.

Göstərilən uçot qaydası tətbiq olunan emal sənayesində qeydə

ahnmış ev təsərrüfatları emal sənaye məhsulunun 85 faizə qə-

dərini buraxmışlar. Ticarət və ictimai iaşə sektorunda da ev

təsərrüfatlarının payına ümumi işin 90 faizdən çoxu düşür. Milli

iqtisadiyyatın tikinti sektorunda da məhsul buraxılışının 30 faizini

müəssisə statusuna malik olmayan ev təsərrüfatları hazırlayırlar.

Onlarda da maliyyə nəticələrinin uçotu təşkil edilməmişdir. Balans

və xalis mənfəəti müqayisə edərkən onu da nəzərə almaq lazımdır

ki, təsərrüfat subyektlərinin xalis mənfəəti təkrar istehsahn ilkin

mərhələsində yaranır. Həmin mənfəət sonradan bölgü və təkrar

bölgü mərhələsində qanuni qaydada aşağı düşür. Lakin balans

mənfəəti İlə xalis mənfəət ara

130-

sındakı nisbətin dərindən araşdınJmasma ehtiyac var. Çünki

nəqliyyat və rabitə sahələrində 2003-cü ildən başlayaraq balans

mənfəəti xalis mənfəətdən çox olmuşdur. Burada qeyd etmək

lazımdır ki, Dövlət Statistika Komitəsinin istifadə etdiyi

metodikaya əsasən ailə kəndli və ev təsərrüfatında mülkiyyətçiyə

məxsus olan müəssisələrdə çahşan mülkiyyətçilərin əmək haqqı və

digər qarışıq gəlirlər xalis mənfəətə daxil edilir.

Azərbaycan Respublikasının prezidentinin müəyyən etdiyi

kimi, qarşıdakı illərdə iqtisadi inkişaf siyasətinin əsas

vəzifələrindən biri iqitsadi sistemin səmərəliliyini yüksəltməkdən

ibarət olmasıdır. Bu məqsədlə təsərrüfat subyektlərində, xüsusi ilə

aqrar sektorda maliyyə nəticələrinin uçotunun mövcud sistemi

diqqətlə tədqiq edilməli, onun təşkili və idarə olunması

təkmilləşdirilməlidir.

Cədvəl 3.9

Müəssisə və təşkilatların balans və xalis mənfəətinin

dinamikası (milyon manat) Sahalər

2000 2003 2005

Xalis mənfəət

Balans mənfəəti

Xalis mənfəət

Balans mənfəə

ti

Xalis mən fəət

Balans mənfəəti

Cwıf 2775,8 539.9 4126 1141,9 7417 2133 Ocaml»-

dəo: sənaye

1157,8 337,8 1904,2 374,5 4877 1183

Kənd təsərrüfatı

673,6 0,5 781,4 2,4 904 7

Tikinti 183 29,6 597,6 28,5 793 128 Nəqliyyat və rabitə

297,2 72,4 371 406J 286 581

Mənbə; Cədvəl müəllif tərəfindən «Azərbaycanm milli hesablan» və «Azərbaycamn statistik göstəriciləri» statistika topluları əsasında tərtib edilmişdir.

— 131 —

3.3. Azərbaycanda dövlət gəlirləri

Dövlət investisiyalarının genişləndirilməsi eyni zamanda bütünlükdə dövlət gəlirlərinin artırılmasını zəruri edir.

İslahatlar dövründə Azərbaycan Respublikasının gəlirlərində və onların bölgüsündə də bazar iqtisadiyyatına xas olan dəyişikliklər baş vermişdir. Yeni büdcə-maliyyə qaydaları və sistemi yaradılmışdı. Özəlləşdirmə və sahibkarlığın inkişafı nəticəsində dövlət maliyyəsinin müəssisələrin maliyyəsindən ayrılması prosesi başlanmışdı. 3.10-3.11 saylı cədvəllərdən görünür ki, 2007-ci ildə Azərbaycan Respublikasının gəlirləri 22152 milyon manat təşkil etmişdir. Həmin ildə Azərbaycan dövlətinin 9172 milyon manat gəliri və ya ölkə gəlirinin 41,4 faizi qədər yaranmışdır ki, bu da 2003-cü illə müqayisədə nominal qiymətlərlə 7,2 dəfə artım deməkdir. Əvvəlki illərdə dövlətin gəlirlərinin azlığını, bizim fıkrimizcə, onun sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğulluq çərçivəsinin islahatların ilk mərhələsində, yəni vaxtından əvvəl məhdudlaşdırılması, ixrac, neft və kənd təsərrüfatı sektorlarında təsərrüfat subyektlərinin vergilərdən azad edilməsi və ya aşağı dərəcə ilə vergiyə cəlb olunması ilə izah etmək olar. Son illərdə həyata keçirilən kompleks tədbirlər nəticəsində «Əsrin müqavi- ləsi»ndə nəzərdə tutulan böyük miqyaslı işlərin yerinə yetirilməsi dövlət gəlirlərinin sürətli artımını təmin etmişdir. Ölkə gəlirlərinin 60 faizə qədəri müəssisə və təşkilatlara məxsus olmuşdur. Həmin ildə müəssisə və təşkilatların gəlirləri dövlət gəlirlərindən bir neçə dəfə çox olmuşdur. Dövlət gəlirlərinin 66 faizə qədəri dövlət büdcəsində, 17 faizi Dövlət Neft Fondunda, 11 faizi Dövlət Sosial Müdafiə Fondunda toplanmış- du (cədvəl 3.11). 2007-ci ildə dövlət büdcəsi nin gəlirləri 2003-cü illə müqayisədə 5 dəfə artaraq, 6 milyard manatdan bir qədər çox olmuşdur. 2005-ci ildə ölkənin ümumİ milli gəliri ümumi daxili məhsulundan az olmuşdur. Hər iki göstərici arasındakı fərq ilbəil artaraq, 2000-ci ildəki 84 mln.manatdan 2005-ci ildə 1429 mln.manata çatmışdır. Bu da onunla

132

Beynəlxalq standartlara əsasən büdcə gəlirlərinin ölkənin iqtisadi vəziyyətinə adekvat olmasını müəyyən etmək üçün dövlətin maliyyə imkanlarını xarakterizə edən bir göstəricidən - dövlət büdcəsinin ümumi daxili məhsula nisbəti göstəricisindən istifadə olunur. Mühüm makroiqtisadi göstərici olan dövlət büdcəsinin gəlirlərinin ümumi daxili məhsula nisbəti Azərbaycan üzrə 1991-ci ildəki 39,1 faizdən 1993-cü ildə 34%-ə, 2005-ci ildə 16,4%-ə qədər, azalmışdır. 2007-ci ildə bu göstərici Azərbaycanda 23,8 faizə qədər artmışdır. Bu da, əvvəlki illərdən fərqli olaraq, Azərbaycanda dövlət institutlarının maliyyə-iqtisadi bazasını möhkəmləndirmiş, bu da həm investisiya, həm də sosial məsələləri həll edərkən onların fəaliyyətini yüngülləşdirmişdir.

Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2004-cü ildə bu göstərici Belorusiyada, Özbəkistanda, Ukraynada, Rusiyada 22-30 faiz arasında dəyişmişdir. Mərkəzi-Şərqi Avropanın postsosialist ölkələrində büdcə gəlirləri ümumi daxili məhsulun 40-45%, inkişaf etmiş ölkələrdə 50-55% təşkil edir. Yenə də müqayisə üçün qeyd edək ki, 2006-cı ildə 9 milyon nəfər əhalisi olan İsveçin dövlət büdcəsi 32 milyard dollara bərabər olmuşdur. Hazırda İsveç yüksək standartlara cavab verən məhsulları ilə dünya bazarında əhəmiyyətli yer tutur. Ölkədə «VoIvo», «Saab», «Skanİa» markalı minik və yük avtomobilləri, avtobuslar, traktor, buldozer və ekskavatorlar İstehsal olunur və bir sıra dünya ölkələrinə ixrac edilir. Eləcə də İsveçin elektron və məişət cihazları adlı-sanlı Avropa markalarından heç də geri qalmır. Hətta davamlılığına görə onlardan üstün hesab olunur. Rəqabətə davamlı Mobil telefonlar istehsal edilir. İsveç istehsah olan təyyarə, tank və digər hərbi texnika dünya bazarlarında satılır, ölkənin əsas gəlir mənbəyi meşə sənayesidir. Ərazisinin 70 %-ni təşkil edən meşə örtüyü misilsiz sərvətdir. Hər il dünya bazarına milyon kub metrlərlə ağac və taxta materiah, yüz min tonlarla yüksək keyfiyyətli kağız və karton məhsulları çıxarılır. Ölkə həm də elektrik enerjisi ixrac edir. Kənd təsərrüfatı da ölkənin təla-

— 134 —

batmı ödəmək qabiliyyətindədir. Əkin sahələrinin az olmasına baxmayaraq, məhsuldarlıq çox yüksəkdir. Heyvandarlıq sahəsi də yüksək inkişaf edib. İsveçin özünəməxsus iqtisadi

Cədvəl 3.11

Azərbaycan dövlətinin gəlirləri və onun strukturu (mln. man.)

MaHj-yə resursları 2000

2003 2005 2007

Məb- %-lə Məb ləğ

%-lə Məb ləğ

%-Iə Məb ləğ

%-lə

Dövlət gəlirləri, cəmi, 0 cümlədən:

1269 100 2401 100 3665 100 9172 100

- Dövlət büdcəsinin

gəlirləri -Naxçıvan

MR 715 56,3 1221 39

50,8 1.6

2055 71

56 2,0

6007 159

65,5 1.7

- Dövlət sosial

Müdafiə fondunun

gəlirləri 163 12,9 362 15,1 504 13.8 990

10,8 -Dövlət Neft Fondu 243 19,1 364 15,2 660 18 1556 17

-Dividcntlər, qiymətli

kağızlar və

özəlləşdirmədən

gəlirlər

8 0,6 20 0,8 38 1,0 130 i.4

- Dövlət büdcəsindən

edilən subsidiyalar

140 n 395 16,5 337 9,2 330 3,6

Mənbə: Cədvəl wAzərbaycan Respublikasının 2008-ci il dövlət büdcəsi zərfı» və «TopIu maliyyə baiansı» əsasında müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir. Tədqiqatın məqsədindən asılı olaraq dövlət müəssisələrinin gəlirləri bu paraqrafa və bu cədvələ daxil edilməmişdir.

— 135 —

strategiyası var. Avropa Birliyinin (AB) üzvü və Şengen zonasına cjaxil olan bu dövlət avro məkanından imtina edib, özünün pul vahidini-kronu dövriyyədə saxlamaqla, daxili bazarını qorumağa üstünlük verib. İsveçdə nəqliyyat tarifləri yüksək olduğuna görə bəzi təbəqələr üçün (təqaüdçülər, əlillər, gənclər) müəyyən güzəştlər də nəzərdə tutulub. Bəzi beynəlxalq təşkilatların nümayəndələrinin «Dünyanın heç yerində güzəştlər yoxdur» fikrinin nə qədər yanlış olduğu İsveçin timsalında bir daha təsdiqlənir.

Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə bəzi postsosialist ölkələrində UDM-də dövlət büdcəsinin payı azalmağa, digərlərində artmağa baş- laımşdır. Məsələn, 1990-cı ildə Polşada ümumi daxili məhsulun 43 faizi dövlət büdcəsi vasitəsi ilə bölüşdürülürdüsə, 1996-cı ildə bazar sisteminə keçid dövründə bu göstərici artmış və 47 faizə çatmışdır. Slovakiyada 1996-cı ildə ümumi daxili məhsulun 45 faizi dövlət büdcəsində toplanmışdır. 1932-1935-ci illərdə ABŞ-m icmal büdcəsi ümumi daxili məhsulun 5-7 faizini, depresiyadan sonra 23-33 faizim, sonralar isə 40-50 faizini təşkil etmişdir (40, s.41). Dövlət Neft Fondunun və büdcədənkənar fondların vəsaitləri də daxil olmaqla, Azərbaycanda bu göstəricinin İlbəil müəyyən müddətə qədər yüksəlməsi, bizim fikrimizcə, təbii və məntiqə uyğun hesab oluna bilər. Qeyd edək ki, İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən dövlət büdcəsinin gəlirlərinin ÜDM nisbəti 2008-ci ilə cəmisi 30 faiz səviyyəsində proqnozlaşdırılmışdır. Araşdırmalar göstərir ki, bu göstəricini xeyli yüksəltmək üçün dövlət gəlirlərinin əhəmiyyətli dərəcədə artırılması imkanlarından tam istifadə etməklə nail olmaq mümkündür.

Dövlət büdcəsində cəmlənən və dövlət tərəfindən bölüşdürülən vəsaitin həcmi dövlətin öz üzərinə götürdüyü sosial-iqtisadi funksiyaların tərkibindən və miqyasından asılı olmuşdur. Zaman və məkan daxilində bu funksiyalar və onlardan asıh olan büdcənin həcmi dəyişmişdir. İnkişaf etmiş ölkələrdə dövlət gəlirləri aşağıdakı məqsədlər üçün istifadə edilir:

— 136 —

- sahə və regional struktur siyasətinin həyata keçirilməsi; - özəl biznesə subsidiyaların verilməsi; - güzəştli borcların və özəl kreditlər üzrə təminatların

verilməsi; - dövlət ehtiyacları və digər məqsədlər üçün sənaye və kənd

təsərrüfatı məhsullarının satın alınması; - müvafiq ixtisaslar üzrə fəhlə kadrlarının hazırlanması və

yenidən hazırlanması; - elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərinin stimullaş-

dırılması. Sosialist iqtisadi sisteminin dəyişilməsi nəticəsində yeni sosial

xərclər də meydana çıxır: İşsizliyə görə müavinat, işdən azad edilənlərin yeni İxtisas əldə etmələri üçün xərclər, qaçqınlar və köçkünlərə yardımlar etmək və sair məqsədlər üçün dövlət büdcəsindən xeyli vəsait ayrılır. Bəzi fəaliyyət sahələrinin subsidiyalaşdırılması saxlanılır. Belə ki, Azərbaycanda subsidiyaların məbləği 2000-ci ildəki 140 milyon manatdan 2007-ci ildə 330 milyon manata və ya ümumi daxili məhsulun 1,3 faizinə qədər artmışdır. ÜDM nisbətdə büdcə gəlirlərinin artırılması döylətin sosial-yenidənbölüşdürmə funksiyasını yerinə yetirmək üçün maddi imkanlarım əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirir. Bu göstəricinin azalması o halda obyektiv hesab oluna bilər ki, büdcə hesabına maliyyələşən strukturlar tədricən özləri qazanc əldə etsinlər və özünü maliyyələşdirmə prinsipi ilə işləsinlər. Ölkənin ümumi gəlirlərindən Azərbaycan dövlətinin payımn artırılması üçün vergilərdən, dövlət əmlakının özəlləşdirməsindən, dövlət əmlakının icarəyə verilməsindən dövlət büdcəsinə daxil olmaların həcmi əhəmiyyətli dərəcədə bazar iqtisadiyyatının tələblərinə əməl etməklə artırmaq ehtiyatları mövcuddur. Azərbaycanda dövlət büdcəsinin gəlirlərinin 90 faizə qədəri (2007-ci il) daxili vergilər və rüsumlar təşkil etdiyinə görə öncə vergi qanunvericiliyinin təkmilləşdi- rilməsinə diqqət yetirmək zəruridir. Büdcə gəlirlərinin ÜDM- da xüsusi çəkisinin artırılmasının əsas ehtiyatlarından biri, müəllifin fikrincə, çoxsaylı vergi güzəştlərinin mövcudluğudur.

137 —

3.4. Ümümi milli qənaət ölkənin investisiya potensialı

kimi

• İnvestisiya prosesi pul vəsaitlərinin formalaşdırılmasından

başlayır, istehsal təyinatlı bina və tikililərin, avadınlıq və

texnologiyaların, sosial infrastrukturlann və məişət obyektlərinin

yaradılması ilə sona çatır. İnvestisiyaların pul mənbəi qənaətdir.

«Azərbaycanın Milli Hesablan»nda göstərilir ki, «Ümumi milli

qənaət sərancamda olan gəlirin əmtəə və xidmətlərin son

istehlakına sərf olunmayan hissədir» (3, 2006, s.I9). Ümumi milli

qənaət əhalinin, müəssisələrin və dövlətin gəlirləri ilə bağ- hdır və

onların əsasında müəyyən edilir. Başqa sözlə ümumi milli qənaət

əhalinin şəxsi gəlirlərindən edilən qənaətdən, müəssisələrin

bölüşdürülməmiş mənfəətindən və dövlət büdcə vəsaitlərinin

müəyyən hissəsindən ibarətdir. (14, s.l 1).

Cəmiyyət miqyasında qənaətin həcmi milli iqtisadiyyatın

inkişaf səviyyəsindən asılıdır. İqtisadi artım və istehsalın

səmərəliliyinin yüksəldilməsi gəlirlərin istehlaka sərf olunan

hissəsini artırmaqla yanaşı qənaəti də artırır. Bundan başqa

qənaətin səviyyəsi bütünlükdə cəmiyyətdəki iqtisadi və siyasi

stabillikdən də çox asılıdır. Məsələn, inflyasiyanın yüksək olduğu

dövrlərdə qənaətin əksər hissəsi cari istehlaka yönəlir. Beləliklə,

qənaət və investisiyalar qarşılıqlı əlaqəsi olan kateqoriyalardır.

Qənaət potensial investisiya kimi çıxış edir, investisiyalar isə

iqtisadi və sosial effekt əldə etmək məqsədilə istifadə olunan

qənaətdir. İnvestisiyaların həcmini müəyyən edən əsas amillərdən

biri istehlak və qənaət arasındakı nisbətdir. Cəmiyyət gəlirlərdən

istehlak üçün nə qədər çox istifadə etsə, bir o qədər az qənaət edİr,

deməli, investisiya imkanlarım azaldır, gələcək inkişaf miqyasını

məhdudlaşdırır. İnvestisiyaların səviyyəsinə təsir edən amillər

sırasında onların təhlükəsizliyinin təmin olunması və

investisiyaların mən- fəətlilik səviyyəsini də göstərmək lazımdır.

— 138 —

2003- 2005-ci illərdə Azərbaycanın sərəncamında qalan

ümumi milli gəlir 4565 milyon manat artmışdır (cədvəl 3.12). Bu

artırmn 31 faizi son istehlaka xərclənmiş, qalam isə qənaətə

yönəldilmişdir. Beləliklə, 2005-ci ildə sərəncamda qalan hər manat

ümumi milli gəlirin 46 qəpiyinə qənaət edilmiş, 54 qəpiyi isə

istehlak məqsədləri üçün mal və xidmətlərə xərclənmişdir. Bu

dövrdə istehlakla qənaət arasındakı nisbət qənaətin xeyrinə

dəyişilmiş və 1,19:1 nisbətində ifadə edilmişdir.

Cədvəl 3.12

Azərbaycanda ümumi miUi qənaətin dinamikası (mln.manat)

2003 2005

məbləğ %-lə məbləğ %-Iə

1. Sərəncamda qalan ümumi milli gəlir,

cəmi 7551 100 12116 100 0 cümlədən:

- faktiki son istehlak 5171 68,5 6580 543 - qənaət 2380 31,5 5536 45,7

Mənbə: «Azərbaycanın millİ hesablan», Dövlətstatkom, B.,2007, s.l74

«Milli qənaət» investisiyaların maliyyələşdirilməsi üçün

istifadə oluna bilən daxili resursların həcmini əks etdirir. Bu

göstərici bütünlükdə iqtisadiyyat və onun ayrı-ayrı sektorları üzrə

hesablana bilər. Azərbaycanda «Milli qənaət» iqtisadiyyat üzrə

bütünlükdə hesablanır.

((Azərbaycanın milli hesablananda ((Ümumi milli qənaəta

anlayışı institusional vahidlərin (rezident və qeyri-rezidentlər)

sərəncamında olan gəlirin əmtəə və xidmətlərin son istehlakına sərf

olunmayan hissəsi kimi qəbul edilir. Azərbaycanm milli

— 139 —

hesablarının kapital hesabında əks olunan bu qənaət ölkənin əsas

investisiya resursu hesab edilir. Belə ki, öUcə üzrə investisiya

resursları qənaətlə alınmış və verilmiş əsaslı transvertlərin

arasındakı fərqdən asılı olaraq müəyyən edilir. Ölkənin investisiya

resurslarından istifadə səviyyəsini araşdırarkən nəzərə almaq

lazımdu" ki, milü hesablar sisteminin tələblərinə uyğun olaraq

ölkədə yaranan ümumi milli qənaətin əsas fondların artırimasına və

maddi dövriyyə vəsaitləri ehtiyatlarının dəyişilməsinə sərf

edilməlidir. Başqa sözlə ümumi milli qənaət əsas kapitalın

inkişafına yönəldilən investisiyaların mənbəyidir. Qənaətdən

portfel investisiyaları kimi istifadə olunması nəzərdə tutulmur.

Ancaq qloballaşan dünyada ölkənin investisiya resurslarının həcmi

ümumi yığımın məbləği ilə eyni olmaya da bilər. Belə ki,

«investisiya resursları» göstəricisində rezidentlərin və qeyri

-rezidentlərin Azərbaycan ərazisində əldə etdikləri qənaət əks

etdirilirsə, «ümumi yığım» göstəricisi ölkənin özünün investisiya

resursları ilə yanaşı xaricdən cəlb olunan maliyyə vəsaitlərinin də

hesabına formalaşır.

Ölkənin rezidentlərinin qeyri-rezidentlərlə investisiya

münasibətləri Azərbaycanın milli hesablarında «təmiz kredit» və

«təmiz borc» göstəricilərində öz əksini tapır. Təmiz kredit müsbət

işarə ilə, təmiz borc isə mənfi işarə ilə milli hesablarda yazılır.

1995-2005-cİ illərdə Azərbaycanın investisiya resurslarının həcmi

və dinamikası müəllif tərəfindən hesablanmış və 3.13 saylı

cədvəldə göstərilmişdir. 2003-2004-ci illərdə qeyri-rezidentlərin

resursları üstünlük təşkil etmişdir. Ona görə də müvafiq olaraq

1443 və 2080 mln.manat məbləğində təmiz borc, müşahidə

olunmuşdur. Ancaq cədvəldən göründüyü kimi, on il ərzində

ölkənin investisiya resursları müqayisə olunmaz dərəcədə artmış

və 2005-ci ildə 5575 milyon manata çatmışdır. Həmin ildə

investisiya resursları demək olar ki, bütünlükdə ümumi milli

qənaətdən ibarət olmuşdur.

— 140 —

Cədvəl 3.13

Azərbaycan Respublikasının investisiya resurslarının dinamikası (mln. manat)

Xi 1995 2000 2003 2004 2005

1 İnvestisiya resursları (Ümumi milli qaoast üsUgəl alınmış və verilmiş əsaslı traosrerləTİn

saldosu)

155,4 1426,2 23573 2867,2 5575

2 Gmnınİ yığım (əsas fondların ümumi yığımı üstəgəl maddi

dövriyyə vəsaitləri ehtiyatlarının dəyişilməsi)

507.4 975,4 3799,8 4946,7 5201

3 Təmiz kredit (-I-), təmiz borc (-) -352 451 -1443 2079,5

374

4 Omumi milli qənaət 155,4 1426,2 2380,1 2871,3 5536,1

Mənbə: Cəd vəl «Azərbaycamn statistik göstəriciləriw əsasında (B., 2007, S.330) müəllif tərtib etmişdir.

Ancaq 2003-2004-cü illərdə ölkənin ümumi yığımı investisiya resurslarından çox olmuşdur. Bu da o deməkdir ki, həmin illərdə ölkə iqtisadiyyatına, xüsusilə qlobal enerji proqramlarının yerinə yetirilməsinə qeyri-rezidentlərdən daha çox investisiya qoyulmuşdur. Həqiqətən də əsas kapitala xarici investisiyaların dinamikasının təhlih göstərir ki, əvvəlki illərlə müqayisədə 2003-2004-cü illərdə xarici investisiyalar 2-2,3 dəfə artmışdır. Sonrakı ildə onların həcmi stabilləşərək 2006- cı ildən azalmağa başlamışdır.

Hesablamalar ((Azərbaycanın milli hesabları»mn və R.Solonun nəzəri müddəalarına əsasən aparılmışdır. Ümumi yığımın investisiya resurslarından çox olması meylinin yaranması o dövrdə Azərbaycan iqtisadiyyatında xarici investisiyaların böyük rola mahk olmaları və ümumi milli qənaətin azlığı ilə izah edilir. Rezidentlərin və qeyri-rezidentlərin Azər

141

baycan ərazisində əldə etdikləri mənfəətin reinvestisiyası və xaricdən daxil olan investisiya məbləği artdığı illərdə ümumi yığımın həcmi qənaətdən çox olur. 2005-ci ildə əsas kapitala investisiyalar ümumi milli qənaətdən cüzi çox (234 mln. man.) olmuşlar ki, bu da daxili investisiyaların artmasım, xarici kapitaldan asılılığın azalmasım göstərir. Azərbaycan üzrə apardığımız tədqiqatlar göstərir ki, R.Solounun milli investisiyaların milli qənaətə bərabər olması barədə müddəasını açıq iqtisadiyyatlı ölkələr üçün tətbiqini məqbul hesab etmək olmaz. Yuxanda göstərilən meyllər, həmçinin əsas kapitalın ümumi yığımında da müşahidə olunur (cədvəl 3.14). Belə ki, araşdırdığımız dövrdə əsas kapitalın ümumi yığımı institusional vahidlərin qənaətindən fərqli olmuşdur. Məsələn, 2000-ci ildə əsas kapitalın ümumi yığımı qənaətdən 1,3 dəfə az, 1995-ci, 2003-2004-cü illərdə isə əsas kapitalın ümumi yığımı qənaətdən bir neçə dəfə çox olmuşdur. 2005-cü ildə ümumi milli qənaət əsas kapitalın ümumi yığımından çox yaranmışdır. Apardığımız təhlillər göstərir ki, 2005-ci ildəki bu meyl «Ümumi dövlət idarələri» və «Ev təsərrüfatları» institusional vahidlərinin hesabına yaranmışdır. Onların qənaəti əsas kapitalın yığımından 4 dəfə çox yaranmışdır. Qeyri-ma- liyyə müəssisələrində əldə edilən qənaət əsas kapitalın yığımından 1,6 dəfə az olmuşdur. Nəticədə onların 1716 milyon manat təmiz borcu yaranmışdır. Onlar həm özləri əldə etdikləri qənaəti əsas kapitala investisiya kimi istifadə etmişlər, həm də qeyri-rezidentlərdən (qalan dünyadan) ölkəyə investisiya cəlb etmişlər. 2000-2001-ci illərdə isə əksinə olmuşdur, yəni rezident institusional vahidlər əldə etdikləri qənaətin xeyli hissəsini qeyri-rezidentlərin (qalan dünyamn) sərəncamına vermişlər. 2003-2004-cü illərdə xarici investisiyaların sürətlə artması hesabına əsas kapitalın ümumi yığımı yenə də qənaəti üstələmişdir. Milli hesablar sisteminin tələblərinə uyğun olaraq, «investisiya qoyuluşu norması» (7, s.24] adlı göstərici illik qənaətin ümumi daxili məhsula nisbəti, «əsas kapitalın yığım əmsalı» isə əsas kapitalın yığımının ümumi

— 142 —

daxili məhsula nisbəti kimi müəyyən edilir. İnvestisiya qoyuluşu normasının ilbəil artaraq, 2005-ci ildə 44,2 faiz olması ölkənin ümumi daxili məhsulunun daha çox hissəsinin investisiya kimi istifadə olunma potensialını artırır. Əsas kapitalın artımı baxımından bu, mütərəqqi meyl kimi qiymətləndirilir. Ancaq nəzərə alınmalıdır ki, ümumi milli qənaətin artması son istehlakm həcminə və ÜDM-də onun xüsusi çəkisinə proporsional təsir edir. Məsələn, 2000-ci ildə son istehlak xərcləri ÜDM-un 79,6 faizini, 2003-cü ildə 72,4 faizini təşkil etmişdirsə, 2005-ci ildə bu göstərici 52,5 faizə qədər azalmışdır. Əsas kapitalın yığım əmsalı 1995-ci ildəki 16 faizdən 2003-cü İldə 53 faizə qədər yüksəlmişdir. 2005-ci ildə bu göstərici 41,3 faiz olmuşdur. İnvestisiya qoyuluşu norması isə 1995-ci ildəki 7,3 faizdən artaraq, 2003-cü ildə 33,3 faizə, 2005-ci ildə 44,2 faizə çatmışdır. 2003-2004-cü illərdə Azərbaycanda əsas kapitalın yığım əmsalının investisiya qoyuluşu normasından 1,6-1,7 dəfə yüksək olması və 2005-ci ildə isə az olması nə ilə izah edilir? Bu suala birbaşa cavab verməmişdən əvvəl qeyd edək ki, investisiya qoyuluşu norması ölkə ərazisində əldə edilən qənaətin məbləğindən asılıdır. Əsas kapitalın yığım əmsalı isə həm qənaətin, həm də qalan dünyadan cəlb olunan investisiyaların həcmindən və bu vəsaitlərin hesabına investisiya obyektlərinin başa çatmasından və istismara verilməsindən asılıdır. Məsələn, 2000-cİ illə müqayisədə əsas fondların istifadəyə verilməsi 2003-cü ildə 3,3 dəfə, 2004- cü ildə 5,2 dəfə, 2005-ci ildə 7,2 dəfə artmışdır. Həmin məbləğdə istifadəyə verilən əsas fondlar da əsas kapitahn ümumi yığımına daxil olmuşdur. 3.13 və 3.14 saylı cədvəllərin informasiyalarının müqayisəli təhlili göstərir ki, 2000-ci ildə Azərbaycan üzrə ümumi milli qənaət 1426 milyon manat olduğu halda, əsas kapitala investisiyalar 968 milyon manata bərabər olmuşdur. 2004-cü ildə isə qənaətin məbləği artaraq 2871,3 milyon manata, investisiyalar isə 4923 milyon manata çatmışdır. Deməli, birinci halda ölkənin daxili investisiya resurslarından ölkə daxilində tam istifadə olunmamış və re

143

sursların müəyyən hissəsi ləmiz kredit formasında «qalan dünyanm» sərəncamına verilmişdir. İkinci halda «qalan dünyalıdan ölkənin sərəncamına təmiz borc formasında əlavə investisiya resursları daxil olunmuşdur. İkinci mühüm problem ölkədə yaranan gəlirlərin dövlət, təsərrüfat subyektləri və ev təsərrüfatları arasında ədalətli bölgüşünün təmin edilməsidir. Araşdırmalarımız göstərir ki, Azərbaycan əhalisinin və dövlətinin payı ümumi gəlirlərdə xeyli az olmuşdur. Ölkədə yaranan gəlirlərin əksər hissəsi müəssisə və təsərrüfat təşkilatlarının sərəncamında qalır.

Cədvəl 3.14

Azərbaycanda potensial investisiya mənbələrindən istifadə səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilərin dinamikası

(cari qiymətlərlə, mln. man.)

1995 2000

2003 2004 2005

1 Ümumi daxili məhsul 2134 4718 7147 8530 12523

2 Əsas kapitala investisiyalar

228 968 3786 4923 5770

3 Əsas kapitalın ümumi yığımı 334 1092 3779 4923 5173

4 Əsas kapitalın yığım əmsalı, %

(s«3:s.lxl00) 15,7 23,1 52,9 57,7 41,3

5 Omumi milii qənaət 155 1426 2380 2871 5536

6 İnvestisiya qoyuluşu norması

(s.5:s.lxl00) 73 303 33,3 33,7 443

7 Bütün maliyyə mənbələri üzrə

investisiyalar 480,7 1289,8 42493 5820,4 6733

Mənbə: Cədvəl müəUlf tərəfindən Dövlətstatkomun məlıtmallan əsasında lərlib edilmişdir.

144 —

Mövcud uçot metodologiyasına əsasən ölkə üzrə investisiyalar üçün digər maliyyə mənbəi əsaslı transfertlərdir. 2004- 2005-ci illərdə Azərbaycanın aldığı əsasb transfertlər verdiyi əsaslı transferlərdən xeyli az olmuşdur. Ona görə də ölkədə əsas kapitalın artım mənbəyi ancaq ümumi millİ qənaət və xarici investisiyalar olmuşdur.

Məlumat üçün qeyd etmək istərdik ki, kapitalla əməliyyatlarda iştirakçılardan biri qeyri-rezident olduğu hallarda aparılan əməliyyatlar «qalan dünya» ilə əməliyyat adlanır. Azərbaycanda faydalı qazıntıların və digər təbii ehtiyatların mülkiyyətçisi dövlət olduğuna görə onlar dövlət idarəetmə orqanları tərəfindən rezident və qeyri-rezident institusional vahidlərə konsessiya və ya icarə qaydasında müəyyən vaxt ərzində istifadə etmək hüquqi ilə verilə bilər. Ölkədə eyni zamanda torpaqlar da qeyri-rezidentlərə bu hüquqi statusla verilir. Hər iki halda ödənilən haqq qanunvericiliyə uyğun olaraq mülkiyətdən əldə edilən gəlir adlanır və milli hesablar sistemində öz əksini tapır. Azərbaycanın bank sistemi əhalinin pul qənaətinin iqtisadi cəhətdən sərfəli sektorlara investisiya edilməsi üçün əlverişli şəraitin yaradılmasını təmin edə bilər .

Əhalinin investisiya fəaliyyəti ilə məşğul olması onun pul gəlirlərindən bilavasitə asılıdır. 2005-ci ildə Azərbaycan əhalisinin nominal pul gəlirləri 7792,3 milyon manat və ya 2000- ci ilə nisbətən 4280,9 milyon manat çox olmuşdur (28,2006, s. 129-130). Nominal pul gəlirlərinin orta hesabla 5 faizi vergilərə və könüllü ödənişlərə, 2,3 faizi əmanət qoyuluşunun artımına və qiymətli kağızların ahnmasma yönəldilmişdir. Mal və xidmətlərə olan tələbatın ödənilməsi üçün (istehlak xərcləri) gəlirlərin 69 faizi, xarici valyutanın alınmasına- 22 faizi istifadə olunmuşdur. Bütün bu ödənişlərdən sonra əhalidə yenə də 149,3 milyon manat pul vəsaiti qalmışdır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, Rusiya Federasiyasında əhalinin pul gəlirlərinin tərkibində valyutanın ahnması 6,7 faiz, malların və xidmətlərin alınması (istehlak xərcləri) 77,8 faiz, məcburi ödənişlər 7,8 faiz təşkil etmişdir (41,s.l80). Diqqət yetirməli

— 145 —

mühüm cohəl ondan ibarətdir ki, faktiki istehlak xərclərinin hesablaı>mış yaşayış minimumundan az olması şəraitində əhali şüurlu şəkildə külli miqdarda pul vəsaitini xarici valyuta alınmasına, banklarda əmanətlərin artırılmasına sərf etmişdir. Əhalinin əmanətlərinin məbləği ilbəil artmışdır. Beləliklə, xarici valyutamn alınması, əmanət qoyuluşunun artımı və gəlirlərin xərclərdən artımı nəzərə alınmaqla, 2005-ci ildə əhalinin əlində 2025 milyon manat potensial investisiya üçün pul vəsaiti qalmışdır. Bu da, demək olar ki, respublika büdcəsinin gəlirinə bərabər olmuşdur. Əhali bu pulları investisiya üçün istifadə etsə idi, onlar əsas kapitalın yığımına çevrilərdi. Bu halda istehsal artardı, ümumi daxili məhsulun artımı daha çox olardı, deməli, gəlirlər yenə də artardı və məcmu tələb də yüksələrdi. Ədalətli rəqabət və çevik qiymət mexanizmi bu pulların investisiyaya çevrilməsinə şərait yarada bilərdi. Əhalinin pul qənaəti ilə investisiya arasında tarazlığı təmin etmək məqsədi ilə onun investisiyaya marağı stimullaşdı- nla bilər. Əhalinin müəyyən qrupunun əlində toplanan sərbəst pul vəsaitinin investisiyaya çevrilməməsinin əsas səbəbi, bizim fıkrimizcə,ölkənin maliyyə bazarında depozit faizinin kapitalın mənfəət normasından xeyli yüksək olmasıdır. Bundan başqa 640 min nəfərə yaxın insan (2005-ci il) ticarət, ictimai iaşə, avtomobillərin təmiri sferasında məşğul olur. Bu şəraitdə sərbəst pulların ticarət sferasında istifadə olunması və əmanətlərə qoyulması əhali üçün iqtisadi cəhətdən sərfəli olmuşdur. 2004-cü ildə əgər əhali tərəfindən öz gəlirləri hesabına 1265 mln. ABŞ dolları məbləğində xarici valyuta almışlarsa, 2005-ci ildə bu rəqəm 1793 mln. ABŞ dollarnıa bərabər olmuşdur. Xarici valyutanı almaqda əhalinin əsas məqsədi dollar vasitəsilə istər xarici və istərsə də daxili bazarlarda ticarət əməliyyatları aparmaq olmuşdur. Xarici valyuta əhali tərəfindən ölkədən kənar daşınmaz əmlak almağa, gizli iqtisadiyyatla hesablaşma aparmağa, xarici banklarda saxlanılmağa yönəldilə bilərdi. 2005-ci ildə əhalinin sərəncamında bu qədər real investisiya vəsaiti qalmasına baxmayaraq, əsas ka

— 146 —

pitala investisiya maqsodi üçün ancaq 331,8 milyon manat və ya cəmi potensialın 16,4 faizi istifadə edilmişdir. Bu investisiyalar da əsasən yaşayış evlərinin tikintisinə və alınmasına, ticarət və restoran obyektlərinin tikintisinə, bahalı avtomobillərin alınmasına istifadə olunmuşdur. Əhalinin pul qənaətinin istehsal təyinatlı investisiya məqsədləri üçün istifadə edilməsi hələlik üstünlük təşkil etmir.

Əlverişli investisiya mühiti o zaman yarana bilər ki, depozitlərin faiz dərəcəsi mənfəət normasından aşağı olsun. Çünki depozit faizinin dərəcəsinin aşağı səviyyəsi sahibkarda investisiya üçün maraq doğurur. Azərbaycamn bank sistemi əhalinin pul qənaətinin iqtisadi cəhətdən sərfəli sektorlara investisiya edilməsi üçün əlverişli şərait yaradılmasını təmin edə bilər. Banklarda depozitlərin uzun müddətə yerləşdirilməsini və sonradan investisiya krediti kimi verilməsini stimullaşdırmaq məqsədi ilə yaxşı olardı ki, ölkədə bank faizlərinin və di- videntlərin vergidən azad edilməsi barədə güzəşt ancaq uzun (iki ildən çox) müddətə qoyulmuş depozitlərə və qiymətli kağızlara şamil edilsin, qısa müddətə qoyulmuş depozitlərdən gəlirlər vergitutma obyekti elan edilsinlər.

Əhalinin əmanətlərinin investisiya kimi cəlb edilməsi qiymətli kağızlar bazarının inkişaf etdirilməsini, müxtəlif növ qiymətli kağızların buraxılışının genişləndirilməsini (xüsusi ilə mənzil tikintisi sahəsində mənzil sertifikatları), likvidli dövlət səhm paketlərinin qiymətli kağızlar bazarında hərrac və investisiya müsabiqələrində satılmasını və s. tələb edir. Bundan başqa kollektiv investorlar sisteminin (əhali ilə təsərrüfat subyektləri arasında vasitəçi ola bilən təşkilatlar) yaradılması istiqamətində fəal və məqsədyönlü siyasətin həyata keçirilməsi tələb olunur. Maliyyə-kredit sektorunda qanunvericiliklə investisiyaların stimullaşdınlması tədbirləri həyata keçirilməklə, ilk növbədə depozit və kredit faiz dərəcələri mənfəət norması ilə uzlaşdırılmalıdır.

Azərbaycamn kommersiya bankları depozit faizlərini inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə çox yüksək müəyyən edirlər.

— 147

Hətta kapitalın mənfəət normasından da çox yüksək depozit faizləri təklif edirlər. Yüksək depozit faizi əhalinin sərbəst pullarını banklar vasitəsi ilə dövriyyəyə cəlb edir. Banklar isə bu vəsaitləri yüksək faizlə kredit kimi təklif edirlər. Ancaq investisiya kredit faizlərinin sərfəli olmaması həmin vəsaitlərin investisiya məqsədləri üçün İstifadə edilməsinə mane olur. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, sərbəst pul vəsaiti olan fiziki şəxslərin özləri yeni qurum təsis etməklə özləri investisiya fəaliyyəti ilə məşqul ola bilərlər.

Maliyyə bazarının əmanət və investisiyam necə uyğunlaşdırdığı, dövlət siyasətinin əmanət və investisiyanın məbləğinə necə təsir etdiyini araşdırmaq maraq doğuran məsələlərdəndir. Qeyd etmək lazımdır ki, əmanət və İnvestisiyaların stimullaşdıniması hökumətin artıma təkan verə bildiyi və uzun müddət ərzində əhalinin həyat səviyyəsini yüksəldə bildiyi yollardan biridir. Cəmiyyət kapital istehsalına daha çox sərmayə qoymaq üçün daha az istehlak etməli və cari gəlirlərinin daha çox hissəsinə qənaət etməlidir.

148 —

IV FƏSİL.

AZƏRBAYCANDA İNVESTİSİYALARIN İQTİSADİ

VƏ SOSİAL SƏMƏRƏLİLİYİ

4.1. Azərbaycanda investisiyaların

həcmi, dinamikası və strukturu

Sovetlər dövründə yaradılmış istehsal strukturunun bazar

iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşdıniması və iqtisadi artıma nail

olunması böyük həcmdə yenidənqurma işlərinin həyata

keçirilməsini tələb edir. Amerika iqtisadçısı Edvard Deni- son

iqtisadi artımın 23 amilini müəyyən elmişdir [15, s. 403]. Onlardan

dördü əməyə, dördü kapitala, biri torpağa, on dördü elmi-texniki

tərəqqiyə aiddir. İ991-1993-cü illərdə investisiya fəallığı çox aşağı

düşmüş, əsas kapitala investisiya qoyuluşu 1990-cı ilin

səviyyəsinin 26,6 faizini təşkil etmiş və nəticədə investisiya

fəaliyyəti əhəmiyyətli dərəcədə zəifləmişdir. 1993-1995-ci illərdə

ölkədə ictimai-siyasi sabitliyin bərpa olunması, nüfuzlu xarici

şirkətlərlə «Əsrin müqaviləsi» adlanan neft müqavilələrinin

imzalanması investisiya fəaliyyətinin dirçəlməsinə və yeni

məzmunda inkişafma səbəb oldu. Artıq 1996-cı ildə, yəni «Əsrin

müqaviləsi»ndən iki il sonra əsas kapitala investisiyalar 1995-ci ilə

nisbətən 2,1 dəfə artdı. 1997-ci ildə əsas kapitala investisiyaya görə

Azərbaycan MDB ölkələri arasında birinci olaraq 1990-cı ilin

səviyyəsinə çatdı. 2004-cü ildə 1995-ci ilə nisbətən əsas kapitala

investisiyalarm indeksi Belarusiyada 2 dəfə, Qazaxıstanda 4,4 dəfə,

Rusiyada 1,2 dəfə, Ukraynada 1,9 dəfə, Azərbaycanda isə 19 dəfə

olmuşdur.

2006- cı ildə bu göstərici 1995-ci ilin kapital qoyuluşundan 25,5

dəfə çox olmuşdur. Azərbaycanda əsas fondların orta illik həcmi

2000-ci ildə 17557 mln. manatdan artaraq, 2006-cı ildə 36641

mln.manata çatmışdır. Müəllifin hesablamalarına görə

2000-2005-ci illərdə Azərbaycanda ümumi daxili məhsulun ar

— 149

tımının 73 faizi bilavasitə əsas kapitalın (əsas fondların) həcminin

artması hesabına təmin edilmişdir ki, bu da 2001-ci ilə nisbətən

xeyli çoxdur. Eyni zamanda fondverimin 2000-ci ildəki 27

qəpikdən 2006-cı ildə 51 qəpiyə qədər yüksəlməsi baş vermişdir.

Əsas fondlardan istifadənin yaxşılaşdırılması hesabına ümumi

daxili məhsulun artımının 2001-ci ildə 6 faizi,

2005- ci ildə isə 27 faizi əldə edilmişdir.

1996-2006-cı illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatına 34198,3

milyon manata qədər investisiya qoyulmuşdur (cədvəl 4.I.). Onun

da 60 faizi 2001-2005-ci illərin payına düşür. Ümumi

investisiyaların 83 faizdən çoxu əsas kapitala yönəldilmişdir.

Qalanları isə portfel investisiyası olmuşdur. 2006-cı ildə 1990-cı

illə müqayisədə əsas kapitala İnvestisiyalar 11,4 dəfə, o cümlədən

istehsal təyinatlı investisiyalar 17 dəfə, qeyri-istehsal təyinatlı

investisiyalar 2 dəfə, tikinti işlərinin həcmi 19,8 dəfə artmışdır.

Ölkə üzrə investisiyaların 15-16 faizi portfel investisiyaları təşkil

etmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, daxili investisiyalar

bütünlükdə əsas kapitala sərf edilirsə, xarici investisiyaların xeyli

hissəsi, yəni 35 faizə qə- dəri portfel investisiyalandır. Son illər

onların həcmi və xüsusi çəkisi xeyli yüksəlmişdir. Xarici

investisiyaların bu xüsusiyyəti müəssisələrin və bankların qiymətli

kağızlarının alınmasına xarici investorların marağının artması ilə

izah edilir. 1996-2006-cı illərdə ölkə iqtisadiyyatına cəlb olunan

xarici investisiyama məbləği 24157,3 milyon manat və ya ümumi

investisiyaların 70,6 faizinin təşkil etmişdir. Bu da Azərbaycanda

xarici investorlar üçün əlverişli iqtisadi şəraitin yaradılmasını

göstərir. Onlar yüksək gəlirli sahələrdə, əsasən neft- qaz, qara və

əlvan metallurgiya, yeyinti və tikinti materialları sənayesində,

plastmas məmulatları istehsahnda, telekommunikasiya və nəqliyyat

sektorlarında işləyirlər. Onlar mədən- çıxarma sənayesində

(neft-qaz hasilatı, qara və əlvan metallurgiya) hasilatın pay bölgüsü

əsasında fəaliyyət göstərirlər.

— 150 —

ilk mərhələdə müəyyən qədər investiyi qoymaqla sonrakı illərdə

ölkədə əldə etdikləri mənfəəti reinvestisiya üçün istifadə edirlər.

Xarici investorları üçün investisiyalardan əldə edilən mənfəətin

xaricə köçürülməsi qanunvericiliklə liberallaşdırıl- mışdır ki, bu da

stimullaşdırıcı rol oynayır. Neft-qaz sektorunda xarici investorlar

üçün əhəmiyyətli vergi güzəştləri də müəyyən edilmişdir.

Cədvəl 4.1

Azərbaycan Respublikasında iqtisadiyyata yönəldilən investisiyalar (mln.man)

Göstər icil»r 1996-2000 2001-2005 2006

Məb ləğ

Yekuna görə, */o

Məb ləğ

Yekuna görə, '/•

Məb ləğ

Yekuna görə,

%

İnvestisiyalar, cəmi, ‘

0 cSmlədən; 6231 100 205513 100 7416 100

1 Xarici

İnv^tisiyalar, ondan;

4443 713 152003 74 4514 61

Əsas kapitala investisiyalar 2765,6 44,4 124053 60,4 3333 45

Digər investisiyalar 1677,4 26,9 794,4 3,6 181 6

2

Daxili investisiyalar (hamKi əsas

kapitala yönəMittr)

1787,9 28,7 5351 26 2901 39

3 Əsas kapitala investisiyalar,

cəmi

45533 73,1 177563 86,4 6235 84

Mənbə: Cədvəl «Azərbaycamn statistik göstəriciləri)), «Azərbaycanda tikinti)) statistika topluları əsasında müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir.

— 151 —

ölkədə baş vermiş diqqətəlayiq meyllərdən biri də daxili

investisiyaların artmasıdır. 1995-ci ildən başlayaraq 2004-cü ilə

qədər əsas kapitala investisiyaların tərkibində daxili investisiyaların

xüsusi çəkisi ilbəil azalmışdır. Ancaq sonrakı illərdə onların həcmi

ilbəil sürətlə artmışdır. Belə ki, əgər 1996-2000-ci illərdə əsas

kapitala daxili investisiyalar 1788 mln.manat təşkil etmişdirsə,

2001-2005-ci illərdə onların həcmi 5351 mln.manat olmuşdur. Bu

da əsas kapitala investisiyaların 30 faizə qədəridir. Əsas kapitala

daxili investisiyaların həcmi 2003-cü ildəki 938,3 mln.manatdan

2005-ci ildə 2105 mln.manata, 2006-cı ildə 2901 mln.manata

çatmışdır.

2007- ci ildə daxili investisiyalar 4627 mln. manata qədər və ya 3,5

dəfə artmışdır. Beləliklə, 2007-ci ildən daxili investisiyalar xarici

investisiyaları üstələmişdir. Daxili investisiyalar əsas kapitala

bütün investisiyaların 2003-cü ildəki 24,8 faizindən 2007-ci ildə 62

faizinə qədər yüksəlmişdir. 2008-ci ilin 6 ayında ölkə

iqtisadiyyatına qoyulan investisiyaların 70 faizini daxili

investisiyalar təşkil etmişdir ki, bu da dövlətin və yerli iş

adamlarının iqtisadi imkanlarının genişləndiyini göstərir. Bu artım

həm dövlət vəsaitlərinin və həm də yerli özəl investisiyaların

hesabına təmin edilmişdir. Ancaq dövlət investisiyaları yerli özəl

investisiyalarla müqayisədə daha sürətlə artmışdır. 2007-cİ ilin

yekunlarına görə əsas kapitala daxili investisiyaların həcmi xarici

investisiyalardan 1,6 dəfə çox olmuşdur. Əgər 1996-200-ci illərdə

bütün mənbələr üzrə inves- tiyalann orta illik həcmi 1246,2 milyon

manat təşkil edirdisə, 2001-2005-ci illərdə bu göstərici 4110,3

milyon manata, 2006- cı ildə 7416 milyon manata, 2007-ci ildə

9903 mln.manata çatmışdır. 2006-cı ildə 5402,5 mln.manat

dəyərində istifadəyə verilən əsas fondların balans dəyəri 2003-cü

ilə nisbətən 2,5 dəfə çox olmuşdur (inflyasiya nəzərə alınmadan).

Həmin ildə ümumi sahəsi 1583 min m^ olan yaşayış evləri və ya

— 152 —

2003-cü ildəkindən 1,2 dəfə çox, 47,6 min və ya 3 dəfə çox şagird

yeri olan ümumtəhsil məktəbləri tikilib istifadəyə verilmişdir.

Müstəqilliyin 1996-2006-cı illəri ərzində milli iqtisadiyyatın

maddi-texniki bazasmm möhkəmləndirÜməsinə, əsas fondların

modernləşdİrİlməsinə 28545,4 milyon manatdan çox əsas kapitala

investisiya yönəldilnaişdir ki, bunun da hesabına dəyəri 19745

mln. manatdan çox olan yeni əsas fondlar istifadəyə verilmişdir.

Tikintinin idarəetmə sistemi bazar iqtisadiyyatının tələblərinə

uyğun olaraq yenidən qurulmuş, yeni təşkilati-hüquqi formalar və

iqtisadi mexanizmlər yaradılmışdır. Dövlət vəsaiti hesabına sosial

proqramlar və milli iqtisadiyyatın mühüm obyektləri

maliyyələşdirilir. Mühüm obyektlərin siyahısına

yanacaq-energetika sahələri, nəqliyyat sektoru və sosial obyektlər

daxil edilir. Respublikada investisiya fəaliyyətinin tərkib hissəsi

olan inşaat bazarında da iri miqyaslı tədbirlər həyata keçirilir.

Tikintinin iştirakçıları obyektlərin seçilməsi və tikilməsi işlərində

tam sərbəstdirlər. Tikinti işlərinin tədricən təmərküzləşməsi

prosesi gedir, iri birliklər və şirkətlər inşaat bazarının və inşaat

materialları ehtiyatlarınm əsas hissəsinə nəzarət edir, səhmdar və

digər təsərrüfat cəmiyyətləri formasında fəaliyyət göstərir, böyük

investisiya layihələrini yerinə yetirmək üçün xüsusi inşaat

şirkətləri, konsorsiumlar yaradılır. Kiçik inşaat müəssisələri təsis

edilir, regional kommersiya bankları, kredit-hesablama mərkəzləri,

agentliklər, vasitəçi-məsləhətçi mərkəzləri,

kommersiya-informasiya mərkəzləri formalaşldırıhr. Ölkədə

inşaat, memarlıq və şəhər salmaya dair dövlət siyasətini həyata

keçirmək Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsinə və

Fövqəladə Hallar Nazirliyinə həvalə edilmişdir. 2001-2006-cı

illərdə əsas kapitala investisiyaların 85-90 faizə qədəri istehsal

təyinath olmuşdur (cədvəl 4.2). Qeyri-istehsal obyektlərinə

qoyulan investisiya-

— 153 —

larin xüsusi çəkisi 2001-2005-ci illərdə 11 faiz olmuşdur. Ancaq

2006-cı ildə bu obyektlərin xüsusi çəkisi 15 faizə, 2007-cİ ildə 28

faizə qədər artmışdır. Belə mütərəqqi struktur dəyişikliyi, hər

şeydən əwəl, sosial xidmət sahələrinin maddi- texniki bazasının

inkişafına investisiyaların yüksək sürətlə (2,5 dəfə) artması ilə izah

edilir. Bu meyl eyni zamanda neft- qaz sektoruna 2004-2007-ci

illərdə yönəldilən investisiyaların həcminin stabilləşməsi və bir

qədər azalmasının təsiri ilə formalaşmışdır. Belə ki, əgər

2001-2005-ci illərdə qeyri-istesal təyinatlı obyektlərə

investisiyaların orta illik həcmi 379 mln.man olmuşdursa, 2006-cı

ildə bu göstərici 918 mln.manata, 2007-Cİ ildə 1505 mln.manata

çatmışdır. İnvestisiyaların texnoloji strukturunda da xeyli

mütərəqqi dəyişikliklər baş vermişdi: maşın və avadanlıqların

xüsusi çəkisi 2001- 2005-ci illərdəki 26 faizdən 2006-cı ildə 30

faizə qədər, tikinti- quraşdırma işlərinin xüsusi çəkisi də 48 faizdən

51 faizə qədər artmışdır. Əsas fondların istifadəyə verilmə əmsalı

0,67-dən 0,81-ə qədər yüksəlmişdir. İslahatlar dövründə sifarişçi və

podratçı təşkilatlar arasında qarşılıqlı hesablaşmanın mütərəqqi

formalarından, yəni hazır tikinti obyektlərinə görə hesablaşma

metodundan istifadə olunur. Başa çatmarmş tikintilərin həcmi

azalır. Eyni zamanda tikinti işlərinin yerinə yetirilməsi üsullarında

da ciddi dəyişikliklər baş vermişdir Sovet dövründə

tikinti-quraşdırma və əsaslı təmir işləri əsasən ixtisaslaşdırılmış

tikinti podrat təşkilatlarının gücü ilə podrat üsulu ilə yerinə

yetirilirdi. Məlumat üçün qeyd edək ki, podrat işlərinin həcminə

dövlət kontraktları və tikinti podrat müqavilələri üzrə sifarişçilərlə

bağlanmış müqavilələrə görə tikinti müəssisələri vasitəsilə yerinə

yetirilən işlərin həcmi daxildir. İndi isə sifarişçinin öz gücü ilə

tikinti işlərinin icrası, yəni təsərrüfat üsulu üstünlük təşkil edir.

İnşaat kompleksində təsərrüfat üsulu iqtisadi cəhətdən səmərəli

deyil [19, s. 64-

154 —

76]. Burada onu qeyd edək ki, 1991-1995-ci illərdə podrat üsuslu

ilə yerinə yetirilən tikinti işlərinin həcmi tikinti-quraş- dırma

işlərinin ümumİ həcmindən 1,2 dəfə çox olmuşdur.

Cədvəl 4.2

Azərbaycan Respublikasında əsas kapitala investisiyaların strukturu

(milyon manat, faktiki qiymətlə)

Əsas göstəricilər >

1996- 2000

%-la

2001- 2005

% -lə 2006 %- lə

Əsas kapitala investisiyalar, o cümlədən:

45535 100 177565 100 6235 100

- istehsal təyinatlı 37365 82 15860,2 895 5317 855

- qeri-istebsal təyinatlı 817,2 18 1896,7 10,7 918 14,7

Tikinti işlərinin həcmi 15095 46935 2120

Əsas fondların İstifadəyə verilməsi 21525 475 12189İ7 685 5403 87

Əsas kapitala investisiyaların texnoloji quruluşu:

- tikinti-quraşdırma işləri 2714,4 595 8601,8 48,4 3162 50,7

- maşın və avadanlıqlar, alət və inventarlar

9965 215 45535 25,6 1872 30

-sair işlər 8425 185 4601,8 26 1200 195

Mənbə: Cədvəl «Azərbaycanm statistik göstəriciləri», «Azərbaycan- da tikinti)), Dövlətstatkom, əsasında müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir. Artım tempi müqayisəli qiymətlərlə zəncirvari indekslər metoduna əsasən müəllif tərəfindən hesablanmışdu:.

155

1996-2005-ci illərdə isə, əksinə, tikinti-quraşdırma işlərinin

ancaq 55 faizi podrat üsulu ilə yerinə yetirilmişdir. Ancaq onu da

göstərmək istərdik ki, 1995-ci ildə ölkədə 1949 ilkin podrat tikinti

təşkilatı olduğu halda, 2005-ci ildə onların sayı 2,6 dəfə artaraq

5136-a çatnuşdır. Orada işləyənlərin sayı isə 131 min nəfərdən 59

min nəfərə qədər azalmışdır. (20, 2006, S.90). Bu dövrdə podrat

tikinti təşkilatlarının balans mənfəəti 44,2 milyon manatdan cəmisi

127,9 milyon manata qədər (cari qiymətlərdə) artmışdır.

Baxmayaraq ki, tikinti işlərinin həcmi 14 dəfə çox olmuşdur.

Bizim fıkrimizcə, tikinti müəssisələrinin mənfəətinin podrat

işlərinin həcmilə müqayisədə az artması heç də tikinti

işlərinin'vahidinin maya dəyərinin yüksəlməsilə əlaqədar deyil.

Çünki tikinti biznesi ölkədə çox sürətlə inkişaf edir və iqtisadi

cəhətdən də sərfəlidir. Bu fikri tikinti işlərinin, yuxarıda

göstərildiyi kimi, on dəfələrlə artması bir daha təsdiqləyir.

İqtisadiyyatın bu sektorunda faktiki səmərəlilik göstəricisinin, yəni

mənfəətin rəsmİ hesabatda az əks etdirilməsi müəssisələrin

mənfəətlərinin uçotunun dəqiq olmaması ilə izah edilə bilər.

1996-2006-cı illərdə əsas kapitala investisiyaların sahə

quruluşu 4.3-4.6 saylı cədvəllərdə verilən infomasiya ilə

xarakterizə olunur. 2001-2005-ci illərdə əsas kapitala yönəldilən

17757 milyon manatlıq investisiyadan 13546 mln.manatı və ya 76

faizi sənayenin inkişafına istiqamətləndirilmişdir, (cədvəl 4.3).

Nəqliyyat və rabitənin inkişafına və yenidən qurulmasına

investisiyaların 10 faizi yönəldilmişdir. Təhsil, səhiyyə və digər

xidmət sektorlarında 2177,4 milyon manat investisiya istifadə

edilmişdir ki, bu da həmİn investisiyaların 12,3 faizinə bərabərdir.

2006-cı ildə əvvəlki illərə nisbətən mütərəqqi dəyişikliklərdən biri

də investisiyaların strukturunda xidmət sektorların xüsusi çəkisinin

22 faizdən 30 faizə qədər

— 156 —

artmasıdır. Təhsil sektorunun payı 3,4 dəfə artmışdır. Əvvəlki

beşilliyə nisbətən 2005-2007-ci illərdə aqrar sektora

investisiyaların bir neçə dəfə artmasına baxmayaraq, oənun xüsusi

çəkisi bir faizdən az olmuşdur. Lakin 2003-2005-ci illərdə orta

hesabla hər il aqrar sektorda 35 mln. manatdan çox investisiyadan

istifadə olunmuşdur ki, bu da əvvəlki üç illə müqayisədə 2,4 dəfə

çoxdur. 2007-ci ildə aqrar sektorun investisiya təminatında ciddi

irəliləyişlər baş vermişdir. Bu sahəyə 221 mln.manata qədər əsas

kapitala investisiya qoyulmuş və onun xüsusi çəkisi 3,2 faizə

çatmışdır. Postsovet dövründə ölkə üzrə kapital qoyuluşunun 20

faizdən çoxu bu sektora yönəldilirdi (21, c.l9). Əvvəllər deyildiyi

kimi, respublikanın kənd təsərrüfatı sektorunda təşkilatlanma və

iqtisadi mexa- nizmlərin tətbiqi baxımından problemlər var. Bu da

sahənin investisiya məqsədləri üçün cəlbediciüyini azaldır. Aqrar

sektor investisiya fəaliyyəti baxımından hələlik az rentabelli

sahədir. Belə ki, rəsmi statistikaya görə Ölkənin kənd təsərrüfatı

sektoru müxtəlif səbəblərdən çox az gəlirlə işləyir. O səbəblərdən

biri qiymət amilidir. Məsələn, 2000-ci ildə bir kiloqram pambığın

maya dəyəri 0,32 manat olmuşdur. Ancaq onun respublika üzrə orta

bazar satış qiyməti 0,2 manat təşkil etmişdir. 2003-cü ildə bu

qiymət 0,24 manata, 2004-cü ildə 0,26 manata, 2005-ci ildə 0,3

manata çatmışdır. Belə halda pambıq plantasiyası yaratmağa, təbii

ki, investorun marağı olmayacaqdır. Pambıq bazarında inhisarçı

mövqe tutan bəzi şirkətlər onun satış qiymətini diktə edirlər. Dövlət

belə inhisarçı bazarda pambığın və digər əsas kənd təsərrüfatı

məhsullarının satış qiymətlərini tənzimləsə düzgün olar. Eləcə də

yun və gön dəri istehsalı da bu vəziyyətdədir. Yerlərdə tədarük

təşkilatlan, emal sexləri və ya zavodları kifayət qədər olmadığından

fermer təsərrüfatları və ya hər hansı fiziki şəxs çox vaxt

məhsullarım hətta maya dəyərindən də aşağı qiy

— 157 —

mətə bazarlarda satmağa məcbur olurlar. Bəzəndə heç sata

bilmirlər ki, bu da sahənin normal rentabelli olmasına imkan

vermir. İqtisadi səmərə və məşğulluq baxımından pambıq, üzüm,

çay, barama, yun, tütün istehsalı kənd təsərrüfatının öncül sahələri

olduğuna görə dövlət tərəfindən onların qiymətinin də müəyyən

müddətə aşağı həddinin müəyyən edilməsi əsasında tənzimlənməsi

lazımdır. Milli iqtisadiyyatın investisiya resursları artdıqca kənd

təsərrüfatının, təhsilin, səhiyyənin, elmin və digər sosial xidmət

sahələrinin maddi-tex- nikİ bazasının müasirləşdirilməsinə və

genişləndirilməsinə daha çox investisiya yönəldiləcəyini söyləmək

olar. Təhsilin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə bir

beşillikdə (2001-2005-ci illər) 91 milyon manat investisiya

qoyulmuşdursa, təkcə 2006-cı ildə bu göstərici 107 mln.manat,

2007-ci ildə isə 131 mln.manata bərabər olmuşdur. Bu da bir neçə

dəfə artım deməkdir. 2003-2004-cü illərdə Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin müvafiq fərmanları ilə təsdiq edilmiş

Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsinə və

regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair dövlət proqram- lannın

uğurla yerinə yetirilməsi üçün tikinti kompleksində yenidənqurma

işlərinin coğrafiyası və tərkibi əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilmişdir.

Regionların potensialından və təbii resurslarından səmərəli istifadə

etməklə əhalinin faydalı məşğulluğuna və yoxsulluğun

səviyyəsinin aşağı salınmasına nail olmaq məqsədi ilə qeyri-neft

sektorunda həm özəl və həm də dövlət investisiyaları hesabına

tikinti və yenidənqurma işləri genişləndirilmişd ir.

— 158

Cədvəl 4.3

Azərbaycan Respublikasında əsas kapitala investisiyaların sahə quruluşu (faktiki qiymətlərlə, milyon, man.)

JVİ Sahslarin adı

1996-2000 2001-2005 2006

Məb- %-lə Məb ləğ

%-lə Məb- 14

%-Iə

Əsas kapitala investisiyalar, cəmi 4553.5

100 17756,9

100

6235

100

• octimtadən: Sənaye

3169J 69.6 13545,7 763 4295 68,9

2 Kənd, ovçuluq və meşə

təsəcTİiratı 38,3 0,8 139,9 0,8 58 0,9

3 Tikinti 26,5 0,6 132,1 0,7 10 03

4 Nəqliyyat və rabitə 3553 7.6 1762,1 9,9 841 133

5 Təhsil 18 0,4 90,6 0.5 107 t.7

6 Digər xidmət sahələri

945,7 21,0 20863 113 924 143

Mənbə: «Azərbaycanm statistik göstəriciləri)) və «Azərbaycanda tikinti)) stattoplulan əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. 2006-cı ilin göstəriciləri yuvarlaşdırUmışdır.

2001-2007-ci übrdə yanacaq-enerji kompleksinə sənaye təyinatlı investisiyaların 97 faizi yönəldilmişdir, o cümlədən neft-qaz sektoruna (hasili və emalı) Respublika üzrə sənaye

— 159 —

investisiyalarının 86,3 faizdən çoxu yönəldilmişdir ki, bu da 19308,7 milyon manat təşkil edir (cədvəl 4.4). Neft-qaz sektorunun sənayenin apancı sektoruna çevrilməsində xarici investorların iştirakı həlledici olmuşdur. İnvestisiya qoyuluşu neft sektoru ilə yanaşı, istehsal və sosial infrastrukturların və emal sənaye sahələrinin inkişafına da yönəldilir. 2001-2007- ci illərdə sənayenin qeyri-neft sahələrindən investisiya ən çox elektroenergetikaya (2362 milyon man.), qida məhsulları istehsalına (263 milyon man.), metallurgiya sənayesinə (127 milyon man.) yönəldilmişdir.

Cədvəl 4.4.

Sənaye üzrə əsas kapitala investisiyaların quruluşu (faktiki qiymətlərlə, milyon, man.)

Sıra sayı

Sənaye sahələri 2001-2005 2006-2007

Məbləğ %-lə Məh imi

%-Iə

Sənaye, cəmi o cümlədən 13545,7 100 8835 100

1. Mədən çıxarma sənayesi. 12292,6 90,7 6883,3 79,0

Ondan: xam neft və təbiiqaz hasilatı

12263,5 90,5 6873 77,8

2. Emal sənayesi, ondan: 430,2 3,2 4023 4,7

İçki və tütün də daxil olmaqla qida

məhsulları 1493 1,1 113,6 1,3

— 160 —

Toxuculuq və tikinti sənayesi 6,9 0.0 28,1 0,3

Neftayırma məhsulları istehsalı

106,8 0,8 65,4 0,7

Kimya məhsulları istehsalı 16.5 0,1 12,2 0,1

Digər qeyri-metal mineral maddələr

istehsalı 41 0,2 35,8 0,4

Metallurgiya sənayesi 63,1 0,4 65.5 0.7

Maşın və avadanlığın istehsalı 13,1 0.0 57 0,6

3. Elektrik enerjisi, qaz və suyun

istehsalı və bölüşdüriUməi 822,9 6,1 1538,8 17,4

Mənbə: Cədvəl müəllif tərəfindən wAzərbaycanda tikinti», Dövlət statkom, Bakı və «Azərbaycanın statistik göstəriciləri» əsasında hazırlanmışdır. 1998-ci ildən investisiyaların uçotu fəaliyyət növləri üzrə aparılır.

Tikinti materialları, maşınqayırma, kimya və yüngül sənaye

səhələrində investisiya qoyuluşu az həcmdə olmuşdur.

2001-2005-ci illərdə emal sənayesinə 430,2 mln.manat

qoyulmuşdur. Son 2 ildə (2006-2007-ci illər) bu məbləğ 412 mln.

man. və ya ümumi sənaye investisiyasının cəmi 4,7 faizini təşkil

etmişdir. İnvestisiyaların ən çox artımı metallurgiya sənayesi üzrə,

qida sənayesi üzrə, maşın və avadanlıqlar üzrə, tikinti materialları

üzrə və toxuculuq-tikiş sahələri üzrə əldə edilmişdir. Ancaq yüngül

sənaye sahələrinin inkişafına investisiyalar tələb olunandan xeyli

az olmuşdur.

2003-2007-ci illərdə emal sənayesinə investisiya qoyuluşu

əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Belə ki, neft-qaz hasilatı çı-

— 161

Cədvəl 4.5

Əsas kapitala da\ili və xarici investisiyaların

sahə strukturu (faizlə)

Sıra sayı İnv^tisiyalana sahə

strukturu 2001 2003 2005 2006

Daxili investisiyaların sahə

strukturu 100,0 100.0 100 100

1. Sənaye, o cümlədən; 29,5 38 39,0 43,1

Xam neft və təbii qaz

hasilatı 23,0

16,1 24,7

20,6

Emal sənayesi 4,9 6,6 3,8 33

2. Kənd təsərrüfatı

U 2,8 1,2 1,6 3. Nəqliyyat və rabitə 28,0 22,6 20,6 20,4

4. Mənzil tikintisi 22,6

28.3 25,4 15,3

Xarici investisiyaların sahə

strukturu 100 tüO 100 100

1. S«ıaye, o cümlədən; 95 93 91,4 91,4

Emal sənayesi 5.6 0,6 1,0 0.5

2. Kənd təsərrüfatı 0,4 0,3 0,4 0,3

Xam neft və təbii qaz

hasilatı 78 91,1 87,6 83.6

3. Nəqliyyat və rabitə 1,3 6,4 6,4 7,5

Mənbə: «Azərbaycanda tikinti», Dövlətstatkom. B., 2007, s.53-63

— 163 —

xılmaqla 2003-cü ildə sənaye investisiyaların cəmisi 1,3 faizi və ya

77,8 milyon manatı emal sənayesinə yönəldilmişdir.

2006- cı ildə onun xüsusi çəkisi 12,4 faizə qədər artaraq 112,4

milyon manata çatmışdır. Ancaq Azərbaycanın inkişaf etmiş

ölkəyə çevrilməsinin təmin olunması baxımından emal sənayesinə

investisiyalar daha miqyaslı olmalıdır.

Postsovet dövründə tikinti materialları və yüngül sənaye

məhsullarının istehsal güclərinin artırılmasına sənaye

investisiyalarının 6-7 faizi istifadə olunardı. 2001-2007-ci illərdə

onların xüsusi çəkisi yarım faizdən çox olmamışdır, baxmayaraq

ki, respublika əhəmiyyətli yüngül sənaye müəssisələri, sexləri və

istehsal sahələri tikilib istifadəyə verilməsinə ciddi ehtiyac var.

Daxili və xarici investisiyaların sahə strukturu da bir-birindən xeyli

fərqlidir. Daxili investisiyalarda neft- qaz hasilatı, energetika,

nəqliyyat, rabitə, mənzil və digər sosial obyektlərin tikintisi

üstünlük təşkil edir (Cədvəl 4.5). Xarici investisiyalar əsasən

neft-qaz və nəqliyyatla bağlıdır.

2003-2007-ci illərdə investisiya fəaliyyəti daha da uğurlu

olmuşdur. Onun strukturunda mütərəqqi dəyişirikliklər baş

vermişdir. 2007-ci ildə 2003-cü illə müqayisədə əsas kapitala

investisiyalar 2,3 dəfə artmış və 7471 mln.manat təşkil etmişdir. Bu

dövrdə aqrar sektorun və ema! sənayesinin investisiya təminatına

xüsusi diqqət yetirilmişdir. Əgər 2003-cü ildə emal sənayesində 78

mln.manata yaxın investisiya İstifadə edilmişdirsə, 2007-ci ildə bu

rəqəm 300 mln. manata çatmışdır (cədvəl 4.6.). Aqrar sektorun

xüsusi çəkisi 3,7 dəfə artmış ilk dəfə olaraq bİr faizlik baryeri

keçmiş və 3,3 faiz təşkil etmişdir. İstehsal və sosial infrastruktur

sahələrinin inkişafına yönəldilən investisiyalar 3 dəfədən çox

artmışdır. Dörd il ərzində onların yenidən qurulmasında istifadə

olunan investisiyaların xüsusi çəkisi 24 faizdən 42 faizə qədər

artmışdır. Bu illərdə sənayenin qeyri-neft sektorunun inkişafına

qoyulan investisiyalar 5 dəfədən çox artmış və çox saylı mühüm

obyekt tikilmişdir.

164

Cədvəl 4.6

2003-2007-ci illərdə Azərbaycanda əsas kapitala investisiyalann iqtisadi sahələr üzrə dinamikası (mln.manat)

JV* Sübhlərin adı 2003 %-lə 2005 2006 %-lə

Cəmi, 0 cümlədən; 378637 100 5769.88 6235 100

kənd təsərrüfatı, ovçuluq və meşə təsərrüfatı 35, İ3 0,9 40,65 5832 0.9

Sənaye 3004,71 79,4 4169,67 429435 68,9

1. - mədənçı.\arma sənayesi 2744,72 723 373037 3385.7 54,3

2. - emal sənayesi 77,78 2,1 115,84 112,38 1.8

3. Elektrik eneıjisi, qaz və suyun

istehsalı və bölüşdürülməsi 182,2 4.8 323,56 7%,47 12,8

4. Sənayenin qeyri-neft enerji

sektoru 51,42 1.4 89.95 89,57 1,4

5. Tikinti 12.21 03 46.08 10,08 0,2

6. Nəqliyyat, anbar təsərrüfatı və

rabitə 395,5 10,5 669,22 841,21 13,5

Ümumi məbləğdən istehsal və so«al infrastruktur obyektləri

(elektrik enerjisi daxil olmaqla) 914,2 24,1 1837,01 2668.52 42,8

Mənbə: «Azərbaycanda tİkinti», Dövbtstatkom. B, 2006-2007, əsasında müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir.

— 165 —

Sovet dövrü ib müqayisədə milli iqtisadiyyata qoyulan investisiyaların maliyyə mənbələrində də ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Əvvəllər İnvestisiyalar əsasən dövlət büdcəsinin və dövlət təsərrüfat subyektlərinin vəsaitləri hesabına maliyyələşdirilirdi. Özəl təsərrüfat subyektlərinin və əhalinin vəsaitləri az məbləğ təşkil edirdi. İqtisadi islahatlar dövründə müəssisə və təşkilatlann (özəl və dövlət müəssisələri) vəsaitləri üstünlük təşkil etməyə başladı. 2003-cü ildə əsas kapitala investisiyaların 82%-i, 2006-cı ilidə 71%-i bu mənbədən maliyyələşdirilmişdir (cədvəl 4.7).

Cədvəl 4.7.

Əsas kapitala investisiyanın maliyyə mənbələri üzrə strukturu (faktiki qiymatbrb, mln. man.)

Maliyyə mənbələri 2003 200S 2006 2006-cı

2003-cQ Uə %-lə

Məb- 1^ % Məb-

% Məb- ləfi %

Əsas kapitala iov««tisiya, ondan: 3786,4 100 5769,9 100 6235 100 182

Müəssisə və təşkilatların öz

vəsaitləri (dövlət və özəl müəssisələr).

3108,1 82.1 4767 82,6 4407,6 70,7 161

Bank kreditləri 187,3 5 372,1 6.4 425 6,8 227 Əhalinin xüsusi vəsaiti

122,1 3.2 331,8 S.7 239,1 3.8 196

Büdcə vəsaitləri (mərkəzləşdirUmiş kapital qoynlnşn)

110.6 2.9 193.6 3.4 883,5 14.2 8 dəfə

Mənbə; «Azərbaycanda likinti», Dövlətstalkom, B., 2007, s.33-34. Artıra terapi zəncirvari indeks raetodu ilə hesablanmışdır.

Əsas kapitala investisiya qoyuluşunda əhalinin pul vəsaitinin

xüsusi çəkisi 3,2 faizdən 3,8 faizə qədər artmışdır. Əhalinin

investisiya məqsədi ilə istifadə etdiyi vəsaitlərin həcmi 2006-cı

ildə əhəmiyyətli dərəcədə artmış və 239 milyon manat olmuşdur. Ancaq burada istifadə olunmanuş ehtiyatlar hələ də çox

— 167 —

dur. Dövlət büdcəsindən investisiya üçün istitfadə olunan

vəsaitlərin həcmi 2003-cü ildə 111 milyon manatdan 2006-cı ildə

884 milyon manata qədər və ya 8 dəfə artmışdır. Onlann hesabma

böyük miqyasda istehsal və sosial infrastruktur obyektləri,

qaçqmlara normal mənzil-məişət şəraiti yaradılması və təbii

fəlakətlərlə bağlı xərclər maliyyələşdirilir. Büdcə gəlirlərində

investisiyalann xüsusi çəkisi müvafiq olaraq 2003-cü ildə 9,1,

2006-cı ildə 22,8, 2007-ci ildə 27 faiz təşkil etmişdir. Əsas kapitala

investisiyalarda büdcə vəsaitlərinin xüsusi çəkisi də artaraq,

2003-cü ildəki 2,9 faizdən 2006-cı ildə 14,2 faiz

2007- ci ildə 25 faiz olmuşdur, Dövlət büdcəsindən investisiya

təyinatlı vəsaitlərini böyük miqyası və sürətli artımı dövlətin

gəlirlərinin artması və Azərbaycan hökumətinin apardığı

investisiya siyasəti ilə bağlıdır.

Bank kreditlərindən İnvestisiya məqsədləri üçün istifadə

olunması ilə bağlı müəllifin baxışlan monoqrafiyanın sonrakı

fəsillərində verilir. Burada təkcə onu qeyd edək ki, 2006-cı ildə

əsas kapitala bank krediti 425 milyon manat olmuşdur ki, bu da

2003-cü ilə nisbətən 238 millyon manat və ya 2,3 dəfə çoxdur.

Bankların kredit faizləri hələlik yüksək olaraq qalır. Belə bir

şəraitdə müəssisələrin öz resurslannın əsas kapitala investisiya

kimi istifadə edilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Diqqəti cəlb edən mühüm məsələlərdən biri də investisiyalann

regional strukturudur. Regional inkişafa yönəldilmiş investisiyalar

və onlardan istifadənin iqtisadi səmərəliliyi ilə bağlı məsələlər daha

ətraflı monoqrafiyanın müvafiq bölmələrində verilmişdir. Burada

onu qeyd edək ki, 1996-2000-ci illərdə bütünlükdə investisiyalann

83 faizi Bakı şəhərinin, 2,3 faizi Sumqayıt şəhərinin payına

düşmüşdür. Qalan regionla- nn xüsusi çəkisi cəmi 15 faiz təşkil

etmişdir. Lakin ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi

tədbirləri və re- gionlann sosial iqtisadi inkişafı haqqında ölkə

prezidentinin müvafiq fərmanlarının icrası nəticəsində

2004-2006-ci illərdə regionlarda, Bakı şəhəri istisna olmaqla, 2690

milyon manatdan çox investisiyadan istifadə edilmişdir (cədvəl 4.8).

— 168

investisiyaların 1/3 istifadə edilmişdir. Nəticədə regionlann səna-

yeləşdirilməsi istiqamətində irəliyə doğru ciddi addım atılmışdır.

1996-2006-cı illərdə ölkədə 9727 min kvadrat metrdən çox

yaşayış evləri və ölkənin iqtisadi, sosial və mədəni həyatında

böyük əhəmiyyəti olan 267-dən çox mühüm obyekt və istehsal

gücləri tikilib istifadəyə verilmişdir, ölkənin iqtisadi və sosial

həyatında mühüm əhəmiyyəti olan «Mingəçevir və Yenikənd

SES-Iərində yenİ turbinlər. Binə hava limanında Beynəlxalq

aerovağzal kompleksi, Sumqayıt etilen-polietilen zavodunda buxar

generator kompleksi, «European Tobacco Baku» ASC-nin sexi

(illik gücü 2,6 mlrd, ədəd siqaret), ildə 70 min t. inşaat metalprokatı

istehsal edən «Baku Stel Company» zavodu, Naxçıvanda, Şəki və

Sədərək rayonlarında un istehsal edən dəyirman və çörəkbişirmə

müəssisələri, Culfa rayonunda 50, İmişli rayonunda 250 MVA

gücündə transformator ya- runstansiyalan, Xaçmaz rayonunda

«Qafqaz» konserv zavodu, Lənkəran rayonunda ildə 12,5 min

dekalitr pivə və ildə 1200 ton tomat istehsal edən zavodlar, Bakıda

yuyucu toz zavodu (istehsal gücü 12 mİn t), Bakı fındıq emalı

zavodu, illik gücü 15 mln. körpə balıq olan Neftçala balıq

yetişdirmə zavodu, Abşeronda «Azbentonit» zavodu, Siyəzənda

kərpic zavodu, Masallıda şəkər istehsalı sexi, saatda 300 sərnişinə

xidmət edən Naxçıvan Beynəlxalq Aeroportu, H.Əliyev adma Binə

Beynəlxalq Hava Limanında yük terminalı, Vayxır hid-

roqovşağında su anban, Naxçıvanda Süd məhsulu istehsalı sexi,

Qax rayonunda fındıq emalı sexi, Culfa-Naxçıvan magistral qaz

kəməri, Babək rayonunda beton istehsal edən zavod, Bakı, Gəncə,

Naxçıvan, Quba və digər şəhərlərdə Olimpiya idman kompleksləri,

müasir mehmanxana kompleksləri, ofis binaları, iş mərkəzləri,

bərk örtüklü avtomobil yollan və s. obektlər tikilib istifadəyə

verilmişdir. Qaradağ sement və zavodu yenidən qurulmuşdur.

2001-2006-cı illərdə iqtisadi inkişaf üçün həlledici rol oynayan 126

sənaye müəssisəsi, sexi və istehsal sahəsi tikilmiş və istismara

verilmişdir. Onlarla yenİ zavod və fabriklər yenidən qurulmuşdur, (cədvəl

170

4.9). 2006-cı ildə tikinti kompleksinin dinamik inkişafımn nəticəsi

olaraq yeni-yenİ İstehsal obyektləri işə salınmış, yeni iş yerlərinin

açılması davam etdirilmişdir. 2006-cı ildə belə obyektlərin sayı

52-dən çox olmuşdur. Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru kəməri,

Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri, Şamaxıda avtomobil zavodu,

İmişlidə şəkər zavodu, Şəkİdə meyvə şirəsi istehsal edən zavod,

Lənkəranda tikiş fabriki, Gəncədə şokolad fabriki, Mingəçevirdə

kompyüter istehsal edən müəssisə, Naxçıvan Muxtar

Respublikasmda Vayxır Su Elektrik stansiyası, meyvə qurusu emal

edən sex, halva istehsal edən sex, çay emalı sexi və digər obyektləri

istifadəyə verilmişdir. Ümumi uzunluğu 405 km olan yeni qaz

kəmərinin çəkilməsi Naxçıvan Muxtar Respublikasının və digər

bölgələrin qaz təchizatını təmin etmişdir. 280,6 min nömrəsi olan

20-dən çox avtomat telefon stansiyası yaradılmışdır.

Son illərdə həyata keçirilən iri miqyası tədbirlər Azərbaycan

Respublikasının enerji təhlükəsizliyini təmin etmişdir. Bu

məqsədlə paralel olaraq neft-qaz layihələri reallaşdırılmış və bir

neçə yeni elektrik stansiyalan tikilmişdir. Yeni texnologiyalara

əsaslanan bu stansiyalarda eneıji daşıyıcılarına böyük miqdarda

qənaət edilir. Hal-hazırda bütün elektrik stansiyalan mazut

rejimindən qaz rejiminə keçirilmişdir. Geniş miqyaslı digər

infrastruktur obyektlərinin tikilməsi və mövcud olanlarının

müasirləşdirilməsi ölkədə biznes mühitini yaxşılaşdırır, turizm

imkanlanm genişləndirir və əhalinin məşğulluq səviyyəsini

yüksəldir.

Elektroenergetikanın inkişafı daha əzəmətli olmuşdur. Belə ki,

2006-cı ildə hər biri 87 meqavat gücünə malik dörd modul elektrik

stansiyası istifadəyə vermişlər. Bu da ölkə eneıji sisteminə xeyli

əlavə enerji gücü daxil olmasına şərait yaratmışdır. Bundan başqa,

Cənubi Qafqazda ən iri enerji obyekti olan Azərbaycan istilik

elektrik stansiyasının (İES) beşinci bloku əsaslı təmir olunmuş və

bunun sayəsində 160 meqavat əlavə enerji gücü əldə edilmişdir.

2007-ci ildə 104 meqavatlıq Bakı modul elektrik stansiyası işə

salınmışdır.

171

Bunun ardınca isə, bütün MDB məkanında ən güclü

elektroenergetika obyekti, 506 meqavatlıq Sumqayıt buxar-qaz

qurğusunun tikintisi başa çatdırılacaqdır. «Şimal» elektrik

stansiyasında daha bir 400 meqavtlıq buxar-qaz qurğusunun,

Səngəçalda 300 meqavatlıq modul tipli elektrik stansiyasının

tikintisi, Azərbaycan İES-də 7 blokun yenidən qurulması və s. işlər

nəzərdə tutulmuşdur (1, 13.01.07). İnvestisiya-tikinti

kompleksində 2004-2006-cı illərdə əldə edilən uğurlar üzərində

xüsusi dayanmaq istərdik. I996-2006-cı illərdə ümumi dəyəri 19,8

milyard manat olan əsas fondlar istifadəyə verilmişdir ki, bunun da

70 faizə qədəri 2004-2006-cı illərin payına düşür. 11 il ərzində inşa

edilmiş yaşayış evlərinin 47 faizə qədəri son 3 ilin payına düşür.

2004-2006-cı illərdə sosial xidmət sektorlarının maddi-texniki

bazası müqayisə olunmaz miqyasda möhkəmlənmişdir. Belə ki,

113,3 min şagird yerli ümumtəhsil məktəbləri, 912 çarpayıhq

xəstəxana, növbədə 1209 nəfəri qəbul edən

ambulatoriya-poliklinika müəssisələri, 509 yerli məktəbəqədər

uşaq müəssisələri inşa edilmişdir. Bu göstəricilər əvvəlki üç ilə

nisbətən 3,5-5 dəfə çoxdur.

2003-cü ildən sonra qeyri-neft sənaye sektorunda çoxsaylı

yeni obyektlər inşa edilmişdir. Belə ki, 2003-2006-cı illərdə tikilib

istifadəyə verilmiş xalq istehlakı mallan istehsal edən 31 müəssisə

və sexdən ancaq 2-si Bakı şəhərində, qalanları digər regionlarda

yaradılmışdır. Ölkənin tarixində ilk dəfədir ki, İmişli və Masallı

rayonlarında şəkər zavodları və Mingəçevir şəhərində kompyuter

zavodu inşa edilmişdir. Şamaxı rayonunda televizor və avtomobil

istehsal edən zavodlar istifadəyə verilmişdir. Rayonlarda kənd

təsərrüfatı məhsullarının tədarükü və emalı ilə məşğul olan,

sement, kafel, metlax, kərpic istehsal edən müəssisələr

yaradılmışdır.

Azərbaycan hökuməti biznes qunımlan ilə partnyorluq

əsasında sənayenin emal sektorunda yeni məhsulların istehsalı

üçün əməli tədbirlər həyata keçirirlər. Xarici ticarətin inkişafı üzrə

Yaponiya təşkilatının maliyyə yardımı ilə «Azər- kimyamaş»

səhmdar cəmiyyətinin zavodlanmn və elmi-təd

— 172 —

qİqat İnstitutlarının məhsullarına Amerika Neft İnstitutunun (ARİ)

sertifikatının və ISO 900-1001 beynəlxalq sertifikatın verilməsi

üzrə işlər həyata keçirilmişdir. ABŞ, İsveç və digər xarici ölkə

firmalarının iştirakı ilə «Bakı fəhləsi». Suraxanı, Keşlə

maşınqayırma zavodlarında rəqabət qabiliyyətli məhsullar istehsal

olunur. Respublikanın elektrotexnika məhsullarına daxili tələbatı

ödəmək və ixrac məhsulları buraxmaq məqsədi ilə zavodlarda

xarici firmalann cəlb olunması əsasında yenidənqurma işlərini

aparmaq məqsədəuyğun hesab olunur. Salyan elektrik qaynaq

avadanlığı zavodunda əhalinin tələbatını ödəmək üçün paltaryuyan

maşınların istehsalı nəzərdə tutulur. Şəmkir məişət kabeli

zavodunda elektrik mühərrikləri üçün naqillərin istehsalının

zəruriliyi ortaya çıxır. Cihazqayırma sənayesinin inkişafına dair

«Geofızcİhaz», «Cihazqayırma» sənayesi, keçmiş Əli-Bayramlı

wTelemexa- nika» istehsalat birliklərində məhsulun istehsalı ilə

əlaqədar xarici firmalarla iş aparılır. Respublikanın avtomobillərə

tələbatını ödəmək məqsədilə Gəncə şəhərində tikilən avtomobil

zavodu xarici firmaların cəib olunması ilə işə salınmışdır.

2004- cü ilin axırlarında Rusiya Federasiyasının Volqaboyu

zavodlarından göndərilən komplektləşdirici hissələrin əsasında ilk

«Oka» markalı minik avtomobili buraxılmışdır. Hələlik zavodda

ildə 3 min avtomobil istehsal ediləcəkdir. 2006-cı ildə Şamaxı

avtomobil zavodu nəzərə alınmaqla 654 avtomobil buraxılmışdır.

Sevindirici haldır ki, 2003-cü ildən Azərbaycanda «LAZER»

markası ilə fərdi kompüterlər və digər yüksək texnologiyalı

avadanlıqların istehsalına başlanılmışdır («AZEL» şirkəti).

Keyfiyyətinə görə «LAZER» kompüterləri digər kompüterlərdən

geri qalmır. 2003-cü ildə 500-ə qədər kompüter istehsal olunmuş və

satılmışdır. «LAZER» kompüterlərinin İstehsalının ümumi

həcminin 5 ildən sonra 12 min ədədə yaxın olmağı nəzərdə tutulur.

Kompyuter istehsalını artırmaq məqsədi ilə Mingəçevir şəhərində

12 ha ərazidə yeni zavod tikilib istifadəyə verilmişdir, Qafqazda ilk

belə müəssisə «İnterenerji» MMC inşa etmişdir.

173 —

Cədvəl 4.9

2001-2005-ci illərdə Azərbaycanda mühüm əhəmiyyətli sənaye

istehsal güclərinin istifadəyə verilməsi

sıra Ns

Fəaliyyət sahələri ölçü vahidi tstiehsal gücü 2001-

2005 2004- 2005

1. Cörəkbİşirmə məntəqəsi Növbədə ton 67 37 2. Elektrik Ötürücü xətlər Km 159 67 3. Süd zavodu Növbədə ton 58 29 4. 35 kvt və ondan yuxarı gücü olan aşağı

gəı^iıılikli transformator yarunstansivalan Min kva 788

108

5. Sumqayıt Etilen-polietHen zavodu nəzdində «Buxar-(lenerator kompleksin Həmçinin

bitum istehsalı qurğusu Buxar layihə İldə ton

480

600

6. «Evropa l'abaka Bakın ,4TSC-də yeni sex hdə mlrd, .vdəd siqaret 2,6

7. «Bakı -Steel Komponin zavodu Min ton 70

8. Sumqayıt« Buru beton laşdırman zavodu, borularda korroziyaya qarşı örtük çəkilməsi

hdə km 528

9. Şimal DRES-də buxar-qaz turbini elektrik stansiyası

MV 400

10. Yenikənd SES-da turbin MVA 37.5

11. 12,

Mingəçevir SES-da generator Bakı istilik Elektrik Mərkəzi-I -qaz lurbinli istilik elektrik

qurğusu -buxar istehsalı qurğusu

MV

Min Kvt. saat bux.isteh.sal, ton

70.4

53.5 200

13. Bakı Yuyucu tozu istehsaü müəssisəsi tldə min ton 12

14. Neftçala Nərə balıq yetişdirmə zavodu tldə mln.körpə balıq

15 15

15. Müxtəlif gücü olan yarımstansiya MVA 6866 6866 16. Tomat isteİLsalı tldə ton 1200 1200 17. «Qafqaz» konserv zavodu tldə mln.şərti banka 50 50

18. Pivə isteh-salı tldə min dekalitr 228,5 228,5 19. Kərpic istehsal edən zavod Sutakada min şətri

kərpic 15 15

20. Abşeronda «Azbetonit»zayodıı. betonit ilehsalı

Sutkada ton 60 60

21. Şamaxıda Televizor istehsalı tldə mln.ədəd 2,4 2,4 22. Fmdfq emah sexi tldə ton 200 200 23. Meyvə şir.ısi Lsteh-sal edən zavod ildə mln.şəlri banka 7,3 7,3

Mənbə: Cədvəli Dövlətstatkomun məlumatları əsasında müəllif

tərtib etmişdir.

174 —

4.2. İnvesrisiyaların samərəliliyinin qiymətlətıdirilməsimıı

metodologiyası və metodikası

Bəzi alimlər müasir iqtisadi nəzəriyyənin predmetini re-

surslarm məhdudiyyəti və tələbatın sonsuzluğu şəraitində mənfəəti

maksimumlaşdırmaq məqsədi ilə İnsantann, təsərrüfat

subyektlərinin davranışı və fəaliyyəti kimİ dəyərləndirirlər (22,

c.lO). İqtisadi səmərəlilik dedikdə məhdud olan resurslardan

maksimum mümkün olan nemətlərin və ya qazancın alınmasım

başa düşürlər. Lakin, bizİm fıkrimizcə, in- vestisiyalann

səmərəliliyinə təkcə maddi nemətlərin maksimum istehsalı və ya

mənfəətin maksimumlaşdırıiraası kimİ baxılması kifayət deyil.

İnvestisiyalardan istifadə iqtisadi sistemdə maddi nemət bolluğu

yaratmaqla yanaşı, eyni zamanda insanlann səmərəli

məşğulluğunun təmin edilməsi, onların həyat səviyyəsinin

yüksəldilməsi məqsədlərinə də xidmət edir. Ona görə də bu

monoqrafiyada investisiyaların həm iqtisadi, həm də sosial

səmərəliliyi (məşğulluq və həyat səviyyəsi) kompleks halında əks

etdirilir.

Sosialist İqtisadi sisteminin normativ aktlarında ancaq istehsal

təyinatlı kapital qoyuluşunun iqtisadi səmərəlilik səviyyəsinin

müəyyən edilməsi nəzərdə tutulurdu. Bu da o dövrdə milli gəlirin

maddi istehsal sahələrində yaranması konsepsiyasından irəli

gəlirdi. Lakin indİ də bəzi müəlliflər İstehsal təyinatlı

investisiyaların əsasında iqtisadi səmərəlilik göstəricisini

hesablayırlar ki, bunu da düzgün hesab etmək olmaz. Bazar

sisteminin metodologiyasına uyğun olaraq ol- kənin milli gəlirinin

və ümumi daxili məhsulunun istehsal və xidmət sahələrində, başqa

sözlə iqtisadiyyatın bütün sektorlarında formalaşması konsepsiyası

qəbul edilmişdir. İqtisadi sektorlarm fəaliyyətinin nəticəsi ilə

ümumi daxili məhsulda və milli gəlirdə öz əksini tapır. Əsas

kapitalın istehlakı (amortizasiya) ümumi daxili məhsulun tərkibinə

daxil edildiyinə görə bəzi alimlər hesab edirlər ki, iqtisadi

fəaliyyətin nəticəsini digər bir göstərici, yəni xalis milli gəlir daha

dəqiq əks

— 175 —

etdirir (16, c. 20). Məhz buna görə də bizim tədqiqatda bazar

sistemində bütün sahələrin inkişafına yönəldilən kapital

qoyuluşunun (əsas kapitala investisiyalar) həcmi iqtisadi

səmərəlilik göstəricilərinin hesablanmasında istifadə edilir.

Məlumdur ki, investisiyalar iki formada: real investisiyalar və

portfel və ya maliyyə investisiyaları formasında istifadə edilirlər.

Real investisiyalar yeni fiziki aktivlərin yaradılmasına yönəldilir.

Onlar mal (xidmət) bazarlan ilə bilavasitə bağlıdır. Real

investisiyalar əsas kapitala qoyulan, ölkənin istehsal güclərini

artıran vəsaitlərdir. Portfel investisiyaları səhmlərə, istiqrazlara və

digər qiymətli kağızlara istiqamətləndirilir, mövcud aktivlərə

mülkiyyət hüququnu yenidən bölüşdürürlər. Bu monoqrafiyada

əsas kapitala yönəldilən investisiyaların sosial-iqtisadi səmərəliliyi

ilə bağlı olan metodoloji problemlər araşdırılmış və faktiki

səmərəliliyi hesablanmışdır.

Mövcud uçot qaydalanna əsasən ölkədə yeni yaranan gəlirlər

ümumi daxili məhsul və milli gəlir göstəricilərində əks olunur.

Ümumi daxili məhsul (ÜDM) dedikdə milli mənsubiyyətindən asılı

olmayaraq, ölkə ərazisində yerləşən insti- tusional vahidlərin

istehsal etdikləri son istehlak mallarının və xidmətlərinin yeni

yaranan dəyərini, yəni əlavə dəyərin həcmi (işçilərin əmək haqqı,

amortizasiya ayırmaları, xalis mənfəət, istehsala vergilər),

məhsullara və İdxala vergilərin və məhsullara subsidiyaların cəmi

başa düşülür. Əlavə dəyər isə öz növbəsində ayn-ayn sahələrdə

məhsul və xidmətlərin ümumi buraxılışı ilə onların aralıq

istehsalına sərf olunan materialların dəyəri, yəni istehlakı arasında

yaranan fərqdir. Ümumi daxili məhsulun tərkibinə son istehlaka,

yığıma və ixraca istifadə olunan məhsullar daxil edilir. Aralıq

istehlak bu göstəriciyə daxil edilmir. Ancaq «ümumi daxili

məhsul» ölkəyə mənsub olan gəlirləri tam əks etdirən göstərici

deyil. Əvvəllər deyildiyi kimi, bu göstərici hansı dövlətə mənsub

olmasından asılı olmayaraq ölkə ərazisində yerləşən təsərrüfat

subektlərində yaranmış gəlirləri xarakterizə edir. Eynİ za

— 176 —

manda bu göstəricidə qalan dünyadan (qeyri-rezidentlərdən)

alınmış və qalan dünyaya verilmiş əmək haqqları, mülkiyyətdən

alınmış və mülkiyyətdən verilmiş gəlirlər (onların həcmi milyon

manatlara bərabərdir), fond birjalarında qiymətli kağızların

alqı-satqısı, alınmış və verilmiş transfertlər (pensiyalar,

müavinətlər, təqaüdlər, sosial sığortalar və bunlara uyğun digər

ödənişlər) nəzərə alınmır. Belə ki, bu əməliyyatlarda yeni dəyər

yaranmır. Ancaq onların vasitəsi ilə mövcud maliyyə resurslarının

yenidən bölgüsü həyata keçirilir. Yuxanda göstərilən gəlir növləri

və transferlər nəzərə ahnmaqla «milli gəlir» göstəricisi

hesablanılır. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistikası

Komitəsi tərəfindən təsdiq olunmuş wAzərbaycanın milli

hesablan» toplusunda deyilir: «Ümumi milli gəlir (ÜMG)» qalan

dünya ilə iqtisadi əlaqələr nəticəsində yaranan (verilən və alınan)

ilkin gəlirlərin saldosu nəzərə alınmaqla, rezident-vahidlər

tərəfindən əldə edilən ilkin gəlirlərin cəmidir (3, 2005, s. 28).

Ümumi milli gəlir ümumi daxili məhsulun əsasında, başqa ölkələrə

verilmiş və ya başqa ölkələrdən alınmış ilkin gəlirlərin saldosu

nəzərə alınmaqla, hesablanır. İqtisadi ədəbiyyatda «Ümumi milli

gəlir» göstəricisindən də istifadə olunur. Eyni zamanda

Azərbaycanın milli hesablar sisteminə də «Ümumi milli məhsulu»

göstəricisi daxil edilmişdir. Ancaq milli hesablar sistemində

ümumi milli gəlirin hesablanma mexanizmi elə qurulmuşdur ki,

ümumi milli gəlir ümumi milli məhsula bərabərdir. Beləliklə,

«Ümumi milli gəlir» göstəricisi «ümumi daxili məhsul»

göstəricisindən onunla fərqlənir ki, bu göstərici yerləşdikləri

Ölkələrdən asılı olmayaraq, bütün milli müəssisələrin istehsal və

xidmətinin həcmini əks etdirir. «Ümumi daxili məhsul» göstəricisi

isə, əvvəllər deyildiyi kimi, milli mənsubiyyətindən asılı

olmayaraq ölkə ərazisində yerləşən bütün müəssisələrin istehsal və

xidmətlərinin cəmini ifadə edir. Azərbaycan üzrə ümumi milli gəlir

göstəricinin tərkibi və hesablanma mexanizmləri 4.10 saylı

cədvəldə verilir. Cədvəldən görünür ki,

2005- ci ildə ümumi milli gəlir 11095 milyon manat və ya

177 —

ümumi daxili məhsulun 89 faizini təşkil etmişdir. Ümumi daxili məhsula nisbətən ümumi milli gəlirin az olmasının səbəbi ölkənin rezidentlərinin qeyri-rezidentlərlə iqtisadi münasibətlərindən xaricilərin daha çox gəlir əldə etməsidir. Belə ki, 2005-ci ildə Azərbaycanın rezidentlərinin mülkiyyətdən əldə etdikləri gəlir 65 milyon manat, mülkiyyətdən verilmiş gəlirləri isə 1642 milyon manat təşkil etmişdir. Ancaq həmin ildə qalan dünyaya, yəni qeyri-rezidentlərə verilmiş əmək haqqı 106 mln. manat, onlardan alınmış əmək haqqı isə 254 mln. manat olduğundan saldo rezidentlərin xeyrinə olmuşdur (3, 2007, s.49).

Cədvəl 4.10

Azərbaycanda ümumi milli gəlirin tərkibi və dinamikası (milyon manat)

2000 2003 2004 2005 1 Ümumi daxili məhsul 4718,1 7146,6 8530,2 12523 2

Qalan dünyadan alınmış və qalan

dünyaya verilmiş əm.vk haqqı (saldo, İ) 128,3 136,1 90,0 148

3 Mülkiyyətdən alınmış və verilmiş

gəlirlər (saldo, — ) -212,9 -383,4 -594,8 -1576 4

Ümumi milli gəlir (S.I+S.2+S.3) 4633,5 6899,2 8025,5 11095 5 .Xhnmış və verilmiş cari

transfcrtlərin saldosu (+_) 546,6 651,8 707,1 1022

6 Sərəncamda qalan ümumi milli gəlir

(s.4+s.5 ) 5180,2 7551,0 8732,6 12116 7 Əsas tondların istehlakı 590 785,9 910,7 1244

8 Sərəncamda qalan xalis milli gəlir

(S.6-S.7) 4590,1 6765,1 7821,9 10872

Mənbə: «Azərbaycanın milli hesablan», Dövlətstatkom, Bakı. 2007, səh.49, əsasında müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir. Republikaya nağd pul şəklində daxil olan transfertlər də Dövlətstatkom tərəfindən nəzərə alınmışdır. Cədvəldə minus işarəsi göstərir ki. rezidentlər tərəfindən qeyri-rezidentlərdən alınmış gəlirlər verilmiş gəlirlərdən aldıqlarından bir o qədər çox olmuşdur, minus işarəsi isə əksinə. Sonrakı illərin məlumatları nəşredilməmişdir.

178 —

1995-2005-ci illər ərzində Azərbaycan üzrə mülkiyyətdən verilmiş gəlirlər on dəfələrlə artmışdır. Belə ki, 2005-ci ildə mülkiyyətdən verilmiş gəlirlər 2000-ci ilə müqayisədə 5,3 dəfə artmışdır. Mülkiyyətdən alınmış gəlirlər isə 1,5 dəfə azalaraq 65 mln. manat olmuşdur. Məhz bu amillərin təsirindən ümumi milli gəlir ümumi daxili məhsuldan 1428 milyon ma* nat və ya 11 faiz az olmuşdur. Neft strategiyası daha tam, nəzərdə tutulmuş həcmdə yerinə yetirildikcə bu fərqin dəyişəcəyini gözləmək olar. Çünki inkişaf etmiş ölkələrdə bu fərq ümumi daxili məhsulun bir faizindən çox olmur (15, s. 393).

Ancaq onu da qeyd edək ki, alınmış və verilmiş cari transferlərin 1021 mln. manat müsbət saldosunun hesabına 2005- ci İldə Respublikanın sərəncamında qalan ümumi milli gəlir ümumi daxili məhsuldan çox olmuşdur.

Ümumi daxili məhsul və ümumi mİlli gəlir göstəriciləri eyni tərkibli göstərici deyil ki, ayn-ayrılıqda investisiyaların iqtisadi səmərəliliyinin meyarı olsunlar. Nəzərə almaq lazımdır ki, investisiyalann həcmi və onların nəticəsini əks etdirən göstərici (effekt) əhatə dairəsinə görə müqayisə edilə bilən olmalıdır. Milli iqtisadiyyata yönəldilən investisiyalar yerli və xarici investorlara məxsus olduğuna gÖrə xarici investorlar investisiyalann müqabilində əldə etdikləri mənfəətin müəyyən hissəsini qanuni əsaslarla öz ölkələrinə köçürürlər, deməli, ölkənin ümumi milli gəlirini azaldırlar. Ona görə də heç də hər zaman hökumətin məqsədi ümumi daxili məhsulu artırmaq yox, milli mənafelər baxımından ümumi milli gəlirin artırılması olur. Bunu nəzərə alanda, investisiyalann iqtisadi səmərəliliyi qiymətləndirilərkən ümumi mİlli gəlir və investisiyalar müqayisə olunmaz həcmdə olurlar. Belə şəraitdə, investisiyalann iqtisadi səmərəlilik göstəricilərini təkcə ümumi daxili məhsula və ya ümumi milli gəlirə görə hesablanması düzgün olmazdı. Hökumətin məqsədinə ümumi milli gəliri artırmaq da daxil olduğuna görə investisiyalann iqtisadi səmərəlilik göstəricilərinin ümumi daxili məhsul və ümumi milli gəlir göstəricilərinə əsasən müəyyən edilməsini məntiqə uyğun hesab edirik.

179

ölkələrin inkişafının tarixi və coğrafi şəraiti, habelə onların

malik olduqları maddi və maliyyə resurslannın müxtəlifliyi imkan

vermir ki, hər hansı bir və ya iki göstərici ilə investisiyaların

sosial-iqtisadi səmərəliliyi qiymətləndirilsin. Bu məqsədlə

göstəricilər sistemindən istifadə olunur. Bu monoqrafiyada

1996-2005-ci illərdə Azərbaycanın milli iqtisadiyyatına yönəldilən

investisiyaların sosial-iqtisadi səmərəliliyini göstəricilər sistemi

vasitəsi ilə araşdırılmasını və qiymətləndirilməsini həyata

keçirmişik, İqtisadi nəzəriyyəyə və beynəlxalq standartlara

əsaslanaraq səmərəlilik göstəricilərini 2 qrupa ayırmışıq: mütləq və

nisbi göstəricilər. Mütləq səmərəlilik göstəriciləri investisiyalardan

istifadədən əldə edilən bütünlükdə iqtisadi və sosial nəticələri, nisbi

göstəriciləri isə hər manat investisiyanın təmin etdiyi nəticəni əks

etdirir. Nisbi göstəricilər həm əmsalla, həm də faizlə ifadə

olunmuşdur.

a) səmərəliliyin aşağıdakı mütləq göstəriciləri qəbul

edilmişdir:

- ümumi daxili məhsulun artımı;

- ümumi milli gəlirin artımı;

- mənfəətin artımı; - iqtisadiyyatın sahə strukturu və onun əsas sahələrinin illik

artımı;

- əhalinin həyat səviyyəsi və məşğulluq;

Bu makroiqtisadi göstəricilərin həcmində və artımında

investisiya amillinin təsiri müəyyən edilmişdir.

b) səmərəliliyin nisbi göstəricilərinə aşağıdakılar aid

edilmişdir: - əsas kapitala investisiyaların iqtisadi səmərəlilik əmsalı və

qaytarılma müddəti;

- əmək məhsuldarlığı və onun artım tempi (müqayisəli

qyimətlərdə);

- əsas kapitalın mənfəətlilik əmsalı norması;

- ümumi daxili məhsula görə fond verimi.

- ümumi daxili məhsulun kapital tutumluluğu və material

tutumluluğu;

— ISO —

Səmərəliliyin nisbi göstəriciləri istifadə olunmuş investisiyaların hər vahidindən cəmiyyətin və ya təsərrüfat subyektinin yararlanmasını özündə əks etdirir. Ümumi daxili məhsulun artımında kapital və əmək resurslarının rolunu qiymətləndirmək məqsədilə onlara çəkilən xərclərin səmərəliliyi qeyd olunan göstəricilər əsasında müəyyən edilir.

Statistikada ümumi daxili məhsul üç üsulla hesablanılır: istehsal üsulu, gəlirlər üsulu və xərclər üsulu. İstehsal üsulu ilə ümumi daxili məhsulun hesablanması ayn-ayrı sahələrdə məhsul və xidmətlərin buraxılışı ilə onların aralıq istehlakı arasında yaranan fərq kimi müəyyən etməyi nəzərdə tutur. Aralıq istehlaka material xərcləri daxildir. Əsas fondların istehlakı (amortizasiya ayırmaları) aralıq istehlaka daxil edilmir və ümumi daxili məhsulun tərkibində saxlanılır. Gəlirlər üsulu ilə ümumi daxili məhsul onun istehsalçıları arasında bölüşdürülmüş ilkin gəlirlərin (muzdlu işçilərin əmək haqqı, istehsala və idxala görə xalis vergilər, ümumi mənfəət və ümumi qarışıq gəlir) cəmlənməsi əsasında müəyən edilən gəlirdir. Gəlirlər üsulu ümumi daxili məhsulun muzdlu işçilər, dövlət və sahibkarlar arasında ilkin bölgüsünü müəyyən etməyə imkan verir. Xərclər üsulu ilə ümumi daxili məhsulun hesablanması dedikdə mal və xidmətlərin son istehlakmın, əsas kapitalın ümumi yığumnın, maddi dövriyyə vəsaitləri ehtiyatlarının dəyişməsinin, qiymətlilərin (sərvətlərin) xalis əldə edilməsinin, mal və xidmətlərin ixrac və idxal saldosunun cəmi başa düşülür. Bu hesablama üsullarım şərh etməkdə məqsədimiz bu metodların hansının əsasında hesablanmış ümumi daxili məhsul göstəricisinin investisiyaların iqtisadi səmərəliyini müəyyən etmək üçün önəmli olmasına aydınlıq gətirməkdir. Birinci üsul millİ İqtisadiyyatın sahələri üzrə müəyyən edildiyinə və ölkənin gəlirlərini əks etdirdiyinə görə, bizim fıkrimizcə, investisiyaların iqtisadi səmərəliliyini hesablayarkən bu üsulla hesablanan əlavə dəyər, ümumi daxili məhsul və ümumi milli gəlir göstəricilərindən istifadə etmək düzgündür. Xərc üsulunu tətbiq etməklə ölkənin ümumi da

— 181

xili məhsulundan investisiyalar üçün istifadə olunmuş hissəsini müəyyən edə bilirik.

Azərbaycan Respublikasının normativ-hüquqi sənədlərində istehsala və idxala görə vergilərə aşağıdakılar daxil edilir (3, 2003, s. 9-12): əlavə dəyər vergisi; aksizlər; satışa görə vergilər və s; ayrı-ayrı xidmət növlərinə görə vergilər, fıskal inhisarçıların mənfəəti; idxal və ixrac vergiləri, gömrük rüsumları.

Gəlirlər üsulu ilə hesablanan ümumi daxili məhsul ilkin qaydada üç kateqoriya iqtisadi vahid arasında bölüşdürülmüş olur: muzdlu işçilər, dövlət və sahibkarlar. Muzdlu işçilər əmək haqqına, dövlət istehsala və idxala görə vergilərə, sahibkarlar isə ümumi mənfəətə və ümumi qarışıq mənfəətə sahib olurlar. Ümumi mənfəət və ümumi qarışıq gəlirlər əlavə dəyərin istehsalçılarda qalan hissəsidir. Onun məbləğini müəyyən etmək üçün əlavə dəyərin ümumi məbləğindən muzdlu işçilərin əmək haqqım, istehsala görə vergiləri və idxal vergilərini çıxırlar. Bu göstərici mülkiyyətdən gəlirlər nəzərə alınmadan İstehsaldan əldə edilən mənfəətlə (zərərlə) ölçülür. Ev təsərrüfatına məxsus olan qeyri-korporativ müəssisələrdə müəssisə sahibinin və ya ev təsərrüfatı üzvlərinin haqqı ödənilməmiş əməyi də bu göstəricidə əks etdirilir.

İnvestisiyaların həcmi, mənfəət və maya dəyəri göstəriciləri statistikada müvafiq illərin qiymətləri ilə hesablandığına görə bizim tədqiqatlarda konkret ilə aid olan iqtisadi səmərəlilik göstəricilərini hesablamaq üçün ümumi milli gəlir və ümumi daxili məhsul müvafiq illərin qiymətlərilə götürülmüşdür. İqtisadi səmərəlilik göstəricilərinin dinamikası isə müqayisəh qiymətlərlə müəyyən edilmişdir. Bu məqsədlə illik artım indekslərindən istifadə etməklə zəncirvari indekslər metodu əsasında 1995-ci iln müqayisəli qiymətləri ilə 1996- 2005-ci illərdə ümumi daxili məhsulun və əsas kapitala investisiyaların mütləq həcmləri və kapital verimi göstəricilərini hesablamışıq. Ölkə üzrə əsas kapitala investisiyaların iqtisadi səmərəlilik əmsalını milli gəlirə, ümumi daxili məhsula və ba

— 182 —

lans mənfəəti göstəricilərinə əsasən hesablaımşıq. Sənaye üzrə investisiyaların iqtisadi səmərəlilik əmsalı sənayedə yaranan əlavə dəyərin (müvafiq illərin qiymətləri ilə) və mənfəət göstəricilərinin əsasında müəyyən edilmişdir. Beynəlxalq standartlara uyğun olaraq, Azərbaycanın milli hesablarında Dövlətstatkom tərəfindən üç ad altında milli gəlirin göstəricisi hesablanılır: «ümumi mİlIi gəlir», «sərəncamda qalan milli gəlİr», «sərəncamda qalan xalis milli gəlir». «Ümumi milli gəlir»ə alınmış və verilmiş cari transfertlərin saldosunu əlavə etməklə «Sərəncamda qalan milli gəlir»i, «sərəncamda qalan milli gəlir»dən əsas fondların illik istehlakmı çıxmaqla, «Sə- rəncamda qalan xalis milli gəlir» göstəricisi hesablanır. Müasir şəraitdə Ölkə üzrə iqtisadi fəaliyyətin son nəticədə əsas məqsədi həm mənfəəti və həm də işçilərin əmək haqqını artırmaqdır. İnvestisiyaların iqtisadi səmərəliliyini hesablayarkən, bizim fikrimizcə, «ümumi milh golir» göstəricisindən də istifadə etmək olar. Bu göstərici özündə ümumi daxili məhsulu (əsas fondların istehlakı daxil olmaqla) və mülkiyyətdən gəlirləri əks etdirir. «Sərəncamda qalan milli gəlir»ə cari trans- fertlər əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilirlər. Cari transfertlər elə əməliyyatlardır ki, bu zaman bir institusional vahid (sektor) başqa bir institusional vahidə (sektora) əvəzində heç nə almadan əmtəə, xidmət və ya pul vəsaiti təqdim edir. Beləliklə, cari transfertlərin artmasının və ya azalmasımn investisiya ilə bağlılığı yoxdur. Bu səbəbdən «sərəncamda qalan milli gə- lir» göstəricinin investisiyaların ölkə üzrə iqtisadi səmərəliliyini müəyyən etmək məqsədi ilə istifadə olunması obyektiv deyil. «Sərəncamda qalan xalis milli gəlir»də əsas fondların istehlakı (amortizasiya) əks olunmur. Ancaq beynəlxalq standartlara uyğun olaraq bazar sistemində amortizasiya təsərrüfat subyektlərinin gəliri hesab olunur, özü də vergi tutma bazası olan ümumi mənfəətin tərkibinə daxil edilir. Bu monoqrafiyada bütünlükdə ölkə üzrə «ümumi daxili məhsul» və «ümumi milli gəlir», iqtisadi sektorlar üzrə «mənfəət» və «əlavə dəyər» göstəriciləri investisiyaların iqtisadi səmərəlili

— 183

yini qiymətləndirərkən istifadə edilmişdir. İnvestisiyaların iqtisadi səmərəlilik əmsalı istehsal metodu ilə hesablanan «ümumi daxili məhsul» və «ümumi milli gəlir» göstəricilərinə görə hesablanmışdır. İnvestisiyaların iqtisadi səmərəliliyinin makrosəviyyədə qiymətləndirilməsi metodikası və göstəriciləri mikrosəviyyədən fərqlənir. Beynəlxalq standartlara görə mikrosəviyyədə investisiyaların iqtisadi səmərəsi investisiya qoyuluşlarının hər bir manatına düşən xalis mənfəətin məbləği ilə ölçülür (23, s. 142-143). Sovetlərin dövründə mikrost- rukturlar üzrə iqtisadi səmərəlilik balans mənfəətinin əsasında hesablanırdı. Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən hazırlanmış və respublika ərazisində rəsmi dövlət sənədi kimi istifadə edilən ((Statistika üzrə əsas metodoloji göstərişlər»də (7, 2003,‘s.23) investisiyalardan gəlirin onların ümumi həcminə bölməklə investisiyaların gəlir əmsalının hesablanması nəzərdə tutulur. Maliyyə aktivlərinə investisiyaların gəlir əmsalı faizin və dividendlərin norması kimi müəyyən edilir. Ancaq Dövlətstatkom mənfəətin hansı formasından (balans, xalis və ümumi mənfəət) istifadə olunmasını dəqiqləşdirmir. Bizim tədqiqatda iqtisadi sektorlar (sənaye, kənd təsərrüfatı) üzrə investisiyaların iqtisadi səmərəliliyi həmin sektorda yaranan əlavə dəyərə, xalis və balans mənfəətinə görə hesablanmışdır. İnvestisiyalar iqtisadi artım amillərindən biri olduğuna görə ölkə və sahə üzrə onların iqtisadi səmərəlilik əmsalı hesablanarkən iqtisadi təhlildə geniş istifadə olunan aşağıdakı for- muladan istifadə olunmuşdur: burada;

E H - İqtisadi səmərəlilik əmsalı,

- ümumi daxili məhsulun, ümumi milli gəlirin, əlavə dəyərin və mənfəətin artımı,

U - əsas kapitala investisiyaların həcmi.

İnvestisiyaların hesabına yaradılan əsas fondlardan istifadəni xarakterizə edən göstərici iqtisadi ədəbiyyatda fondve-

— 184 —

rimi, bozi hallarda isə mənfəət norması adlanır. Mənfəət norması əsas kapitaldan istifadəyə görə gəliri ifadə edir. Kapitaldan istifadəyə görə gəliri ifadə edən mənfəət normasını bəzi alimlər aşağıdakı düsturla hesablamağı tövsiyyə edirlər (24, C.219):

Mənfəət norması =

xalis gəlir və ya xalis icarə haqqı

obyektə investisiya məbləği

Lakin iqtisadi ədəbiyyatda mənfəət normasının müəyyən edilməsi üçün başqa mexanizmdən də istifadə olunur (15, S.337).

n‘ = — -100 K

burada,

n‘ - mənfəət norması, faizlə,

n - mənfəətin kütləsi,

K - əsas və dövriyyə kapitalımn həcmi.

Bu iki yanaşmanın mahiyyəti və məzmunu eyni deyil. Birinci yanaşmada kəsrin məxrəcində İnvestisiyaların məbləği, ikinci yanaşmada isə kapitalın həcmi göstərilir. Kəsrin surətində göstərilən gəlir yaradılmış kapitaldan istifadə hesabına əldə edilən gəlirdir. Mənfəət norması eyni zamanda rentabellik səviyyəsi adlanır və mənfəət kütləsinin əsas və dövriyyə fondlarının ümumi dəyərinə bölməklə müəyyən edirlər. Bu yanaşmadan hansının məqsədəuyğun olduğuna aydınlıq gətirmək üçün «kapital» anlayışına iqtisadi ədəbiyyatda şərh olunan baxışlara qısaca nəzər salaq. Kari Marksın fikrincə, kapital izafi dəyər gətirən dəyərdir, kapital istiman ifadə edən iqtisadi münasibətdir. Müasir iqtisadi ədəbiyyatda «Ka- pital» anlayışının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kapital faizin mənbəidir, onun sahibinə uzun müddət ərzində müntəzəm gəlir gətirən varidatdır. Natural ifadədə maşınlar, binalar və

— 185 —

tikintilər, nəqliyyat vasitələri, alətlər, xammal və yarımfabri- katların ehtiyatı kapitala aid edilir (24, c.222-223). Bu açıqlamadan aydın olur ki, sahibkarlıq praktikasında və iqtisadi nəzəriyyədə kapital dedikdə müəssisələrə və ya fiziki şəxslərə məxsus olan əsas fondlar (qeyri-istehsal təyinatlı əsas fondlar da daxil olmaqla) və dövriyyə fondları başa düşülür. Bu deyilənləri nəzərə alaraq, bizim tədqiqatda da mənfəət norması kapitaldan istifadənin, yəni əsas və dövriyyə fondlarından istifadənin göstəricisi kimi müəyyən edilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən hazırlanmış metodologiyaya əsasən istehsalın səmərəliliyi qiymətləndirilərkən aralıq istehlakın ümumi buraxılışda xüsusi çəkisi və ümumi daxili məhsulun enerji tutumu göstəriciləri də nəzərə alınmalıdır.

Ölkədə əmək məhsuidarhğımn artırılması investisiyalarla bilavasitə bağh olduğuna görə və eyni zamanda onların səmərəliyini əks etdirən göstərici kimi, 1995-2005-ci illərdə bu göstəricinin faktiki durumunu və investisiyalarm hesabına onun artım səviyyəsini qiymətləndirmişik. Azərbaycan Respublikası üzrə əmək məhsuldarlığı ümumi daxili məhsulun müqayisəli qiymətlərlə həcmini iqitsadiyyatda məşğul olanlann sayma bölməklə müəllif tərəfindən müəyyən edilmişdir. 1995-2007-ci illərdə ümumi daxili məhsulu müqayisəli qiymətlə ifadə etmək üçün belə qiymət kimi 1995-ci üin qiymətləri qəbul edilmişdir. Azərbaycan Respublikasımn Dövlətstatkomunun müqayisəli qiymətlərlə hesabladığı illik artım templərini zəncirvari indekslər metodu əsasmda 1996-cı ildən başlayaraq, bir-birinə vurulmaqla 2005-ci ildə ümumi daxili məhsulun 1995-ci ilə nisbətən artım tempi müəyyən edilmişdir.

Bu tədqiqat işində investisiyalann sosial səmərəliliyi «əhali- nin məşğulluq səviyyəsi)) göstəricisinə görə qiymətləndirilmişdir. investisiyaların təsiri altında forimalaşan bu göstəricilərin faktiki qiymətləndirilməsi sonrakı paraqrafda verilir.

— 186 —

4.3. Azərbaycanda investisiyaların iqtisadi səmərəliliyi

və əhalinin məşğulluğu

Bu fəslin əvvəlki paraqrafında əks olunmuş metodikaya əsasən Azərbaycanda investisiyaların faktiki iqtisadi və sosial səmərəlilik göstəriciləri hesablanmış və nəticələri 4.11 - 4.16 saylı cədvəllərdə verilmişdir, 4.11 saylı cədvəldən göründüyü kimi, 2001-2004-cü illərdə əsas kapitala 11987 milyon manata yaxın investisiya qoyulmuşdur. Ancaq cari qiymətlərlə ümumi daxili məhsulun artımı 3656,4 milyon manat, ümumi milli gəlirin artımı 3392 milyon manat, müəssisə və təşkilatların balans mənfəətinin artımı isə 1236 milyon manat olmuşdur. Bu illərdə investisiyaların hər bir manatı cari qiymətlərlə orta hesabla 31 qəpik ümumi daxili məhsulun, 28 qəpik ümumi milli gəlirin, 10 qəpik balans mənfəətinin artımını təmin etmişdir. Ancaq 2006-cı ildə investisiyaların iqtisadi səmərəlilik göstəriciləri əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlmişdir. Belə ki, müqayisəli qiymətlərlə hər manat investisiyadan 24 qəpik dəyərində ÜDM əldə edilmişdir kİ, bu da əvvəlki illərdən 1,7 dəfə çoxdur. Son illərdə müəssisələrin balans mənfəəti əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Nəticədə balans mənfəətinə görə investisiyaların iqtisadi səmərəlilik göstəricisi xeyli yaxşılaşmışdır. Belə ki, 1996-2000-ci illərdə ölkənin müəssisələrinin mənfəətinin orta illik artımı 5,9 milyon manat olduğu halda, 2001-2005-ci illərdə bu artım 309 milyon manat, 2006-cı ildə 608 mln. manat olmuşdur. Beləliklə, 2006-cı ildə hər bir investisiya manatı investora orta hesabla 10 qəpik mənfəət gətirmişdir. Dövlət statistikasının materialları əsasında həm ümumi daxili məhsulun və həm də əsas kapitalın həcmi 1995- ci ilin müqayisəü qiymətlərində yenidən hesablanmış və iqtisadi səmərəlilik müəyyən edilmişdir. Digər göstəricilərin müqayisəli qiymətlərdə uçotu aparılmır. 2001-2006-cı illərdə istər əsas kapitala investisiyaların, istərsə də ümumi daxili məhsulun həcmi müqayisəli qiymətlərlə xeyli azalmasına baxmayaraq nisbi səmərəlilik əmsalı 2006-cı ildə əvvəlki dövrlə mü-

— 187 —

Cədvəl 4.11

Azərbaycan Respublikasında əsas kapitala investisiyaların iqtisadi səmərəliliyinin hesabı (nəzərə alınmadan

mln. manat, cari qiymətlərdə)

Göstəricilər 1996. 2000 2001-

2004 2006

1. Əsas kapitala investisiyanın həcmi 4553,5 11987 6235

2. Həmçinin, 1995-ci ilin müqayisəli qiymətləri

ilə 3591,2 10375,6 58)8 3. Ümumi daxili məhsulun artımı 2584,4 3656,4 5516 4. Həmçinin, müqayisəli qiymətlərlə 913,8 1424,8 1387 5. Müəssisə və təsərrüfat təşkilaüannın balans

mənfəətinin artımı 29,6 1236 608 6. Ümumi milli gəlirin artımı 2503,1 3392 5408 7. İnvestisiyanın iqtisadi səmərəliliyi, man.

- ümumi daxili məhsula görə, cari

qiyməUərlə - həmçinin, müqayisəli qiymətlərlə

- ümumi milli gəlirə görə - müəssi.sə və təşkilatlann

mənfəətinə görə

0,57

0,25 0,55

0,006

0,31

0,14 0,28 0,10

0,88

0,24 0,87 0,098

Mənbə: Cədvəl Dövbtstatkomutı dərc etdiyi informasiyalar əsasında müəllif tərəfindən hesablannuş və tərtib edilmişdir.

qayisədə artmışdır. Azərbaycan sənayesində investisiyalardan istifadənin səmərəlilik göstəriciləri (cədvəl 4.12) saylı cədvəldə verilmişdir. 2006-cı ildə sənayedə yaradılan əlavə dəyərin artımı cəmi 4314,5 milyon manat təşkil etmişdir. Sənaye müəssisələrinin balans mənfəətinin artımı isə 697 milyon manat olmuşdur.

— 188 —

Nəticədə sənaye investisiyalannın iqtisadi səmərəliliyi cari

qiymətlərlə əlavə dəyərə görə bir manatdan çox, mənfəətə görə isə

0,16 manat olmuşdur. Bu da yüksək göstəricidir. Əvvəlki illərlə

müqayisədə hər manat investisiyaya düşən əlavə dəyər bir neçə

dəfə çox olmuşdur. Başqa sözlə investisiyaların faktiki mən-

fəətlilik əmsalı 16 faiz olmuşdur. Lakin bu göstərici o dövrdəki

kommersiya banklannm kredit faizindən və əmanətlərin faiz

dərəcəsindən xeyli az olmuşdur. Burada onu da qeyd etmək

lazımdır ki. 2006-cı üdə əlavə dəyərin artımının 97 faizi xam neftin

və təbii qazın hasilatı sahələrində və mədənçıxarma sənayesinin

digər sektorlannda əldə edilmişdir. Bu artımda emal sənayesinin

payı 3 faiz olmuşdur. Buna baxmayaraq emal sənayesinə qoyulan

hər bir manat investisiya 1,17 manat əlavə dəyərin yaranmasını

təmin etmişdir. Onu da qeyd etmək lazmıdır kİ, 2006-cı ildə

ölkənin mədənçıxarma sənayesində investisiyalann səmərəlilik

əmsalı yüksək olsa da. sənayenin elektrik enerjisi sektorunda

səmərəlilik göstəriciləri hələ aşağıdır. Bu da onun indiki dövrdə

modernləşdirilməsi ilə izah edilir. Burada onu da qeyd edək ki.

sənaye investisiyalan əsasən kapital tutumlu neft sektoru ilə bağlı

olduğuna görə səmərəliliyin mütləq səviyyəsi yüksəkdir.

Cədvəl 4.12

Sənaye investisiyasının iqtisadi səmərəliliyin hesabı (laq nəzərə alınmadan, cari qiymətlərdə, mln.man)

Göstəricilər 1996- 200(1

2001- 2004 2006

I. İnvestisiyanın həcmi 3169,5 9376 4294,6

2. Sənayedə yaranan əlatə dəyərin artımı 1117

t467,6 4314,5

3. Sənaye müəssisələrinin balans

mənfəətinin artımı 46 606.5 697

4. İnvestisiyanm iqtisadi səmərəliliyi,

manatla - əlavə dəyərə görə - mənfəətə görə

0.35 0,01

0,16 0,06

1.01 0.16

Mənbə: Cədvəl müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir.

— 189 —

Müəllifin hesablamaları göstərir ki, 2005-ci ildə 1995-ci illə

müqayisədə Azərabycanda əmək məhsuldarlığı 2,5 dəfə artmışdır

(cədvəl 4.13). Bu artım tempi iqtisadiyyatda məşğul olanların orta

illik sayının cüzi artması və ümumi daxili məhsulun 2,7 dəfə artımı

hesabına əldə edilmişdir. On ildə iqtisadiyyatda məşğul olanların

sayı cəmi 237 min və ya 6,5 faiz artımşdır. 1995-2005-ci illərdə

ümumi daxili məhsulun artımının 90 faizdən çoxu əmək

məhuldarlığmın yüksəlməsi hesabına əldə edilmişdir, On il ərzində

əmək məhsuldarlığı hər İl orta hesabla 9,5 faiz yüksləmişdir.

2005-ci ildə Azərbaycanda əmək məhsuldarlığı 1468 manat

olmuşdur (ümumi daxili məhsula görə).

Cədvəl 4.13

Azərbaycan Respublikasında əmək məhsuldarlığının

dinamikası

Göst.:.-idlər 1995 2000 2003 2004 2005 1 Ümumi daxili məhsul (1995-ci ilin

müqayisəli qiymətlərində), milyon

manat 21.34 3002 4059 4470 5650

Əvvəlki ilə nisbətən, artım tempi, % 100 111.1 111,2 110.2 126,4

Həmçinin, artan yekunla. % 100

140,7 190,2 209,6 264.8

2 İqtisadiyyatda məşğul olanların orta

illik sayı, min nəfər 3613 3705 3747 3809 38.50

Həmçinin, artan yekunla, % 100 102,5 103.7 105,4 106,5

3 Əmək məhsuldarlığı, manat (s.l:s.2)

591 810

1085 1174 1468

4 Əmək məhsuldarlığının artım

lempi, artan yekunla, % tÜO 137 184 199 248

Mənbə: Müəllifin hesablamaları əsa.smda tərtib edilmişdir.

«Azərbaycanın statistik gösləriciləri», Dövlətstatkom, B., 2002-2006

190 —

Dövblslatkomun hazırladığı və təsdiq etdiyi «Statistika üzrə əsas

metodoloji gÖstəricilər»ə (7. 2003 s.10-13) uyğun olaraq,

monaqrafiyada fond verimi ümumi daxili məhsulun və ya ümumi

əlavə dəyərin əsas fondların dövr ərzində orta dəyərinə nisbəti ilə,

ümumi daxili məhsulun enerji tutumu istehsalatda istehlak edilmiş

natura ifadəsində enerjinin ümumi daxili məhsula bölünməsi ilə

müəyyən edilmişdir.

Tədqiqatlar göstərir ki, müəssisə və təşkilatlarda mövcud

uçotu və nəzarəti təkmilləşdirməklə, ehtiyatlardan tam istifadə

etməklə, onların iqtisadi göstəricilərini əhəmiyyətli dərəcədə

yüksəltmək mümkündür.

Azərbaycanda inkişaf resurslarının iqtisadi səmərəliliyini

xarakterizə edən göstəricilər toplam şəklində cədvəl 4.14 -də

verilir. Cədvəldən görünür ki, 2005-cİ ildə 2000-ci ilə nisbətən

ümumi daxili məhsul (müqayisəli qiymətlərdə) 1.9 dəfə, əmək

məhsuldarlığı 1,8 dəfə iqtisadiyyatda məşğul olanların sayı 3,9 faiz

artmışdır.

Cədvəl 4.14

Azərbaycanda inkişaf resurslarının səmərəlilik

göstəriciləri (faizlə, müəllifin hesablanması)

Snsial-iqtisadi səmərəlilik göstəriciləri 20(KP-cİ

il 1995- ci

itə

2005-cü il

2000-ci itə

]. Əmək məhsul darlığının artımı (müqayisəli qiymətlərlə) 137

181

2. İqtisadiyyatda məşğul olanların artımı 102,5 103,9 X Ümumi daxili məhsul artımı (müqayisəli qiymətlərlə) 140,7 188

4. Müəssisə və təşkilallann mənfəətinin artımı (azalması) (cari

qiymətlərdə) (mənfəətin müqayisəli qiymətlərdə uçotu

apanimır) 105.8 395

Mənbə: Cədvəli müəllif tərtib etmişdir.

— 191 —

Məlumdur ki, iqtisadi artım istehsal amillərinin intensiv və ekstensiv istifadə olunması nəticəsində əldə edilir. Apardığımız hesablamalar göstərir ki, tədqiq olunan illərdə ümumi daxili məhsulun və ümumi milli gəlirin artımı əsasən əsas kapitalın artımı hesabına əldə edilmişdir. 2000-2006-cı illərdə əsas kapitaldan istifadəni xarakterizə edən göstəricilər 4.15 saylı cədvəldə əks olunmuşdur.

Cədvəl 4.15

Azərbaycanda əsas kapitaldan (əsas fondlardan) istifadənin səmərəliliyi (mln. man., cari qiymətlərdə)

2000 2003 2005 2006

1 Omumi daxili məhsul 4718,1 7146,5 12523 18746

2 Ümumi milli gəlir 4633,5 6899,2 11094

Əsas kapitahn orta illik 17556,8 23863,4 31493 36641 3

həcmi, 0 cümlədən - sənaye

5510,4 10691,8 17202 19634

Əsas kapitalın iqtisadi

səmərəliliyi: 0,27 0,30 0,4 051 4 - ümumi daxili məhsula görə,

man. - ümumi milli gəlirə görə.

0,25 0,28 035

man.

Müəssisə və təsərrüfat

5 təşkilatlanam mənfəəti, 540 1142 2133 2741 0 cümlədən s»ıaye 337,6 574,5 1183

1880 f . Mənfəət norması, faktə. 3,1 4,8 6,8 7,5

o cümlədən sənaye 6,1 5,4 6,9 9,6

Mənbə: Cədvəli müəllif tərtib etmişdir («Azərbaycanın statistik göstəricilərb), 2007 B.)

— 193 —

4.15 saylı cədvəldən görünür ki, 2006-ci ildə əsas kapitaldan,

yəni əsas fondlardan ümumi daxili məhsula görə istifadənin iqtisadi

səmərəliliyi (fondverimi) 2003-ci ilə nisbətən 30 qəpikdən, 50

qəpiyə qədər artmışdır. Ümumi milli gəlirə görə fondverimi

2003-cü ildəki 28 qəpikdən 2005-ci ildə 35 qəpiyə qədər

yüksəlmişdir. Apardığımız araşdırmalar göstərir ki,

2006- cı ilin sonuna ölkənin əsas kapitalı 2003-ci ilə nisbətən

13930 milyon manat artaraq, 39342 milyon manat təşkil etmişdir.

2003-2006-cı illərdə əsas kapitaldan istifadə göstəriciləri

əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmışdır: fond verimi və rentabellik

səviyyəsi yüksəlmişdir. 2003-cü ildə ölkə üzrə mənfəət norması

orta hesabla 4,8 faiz, sənayedə isə 5,4 faiz olmuşdursa, 2006-cı ildə

bu göstərici müvafiq olaraq 7,5 və 9,6 faizə bərabər olmuşdur.

Lakin əsas kapitalın artımının ümumi daxili məhsulun və milli

gəlirin artımını üstələməsi istehsal prosesində ekstensiv amillərdən

hələ də geniş istifadə olunduğunu göstərir.

İnvestisiyalar əhalinin məşğulluq səviyyəsinə təsir edən

mühüm amilərdəndir. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına

görə 2003-cü ildə Azərbaycanda iqtisadiyyatda məşğul olanların

sayı 3747 min nəfər olmuşdur. 2006-cı ildə onların sayı artaraq

3973 min nəfərə çatmışdır. Üç il ərzində iqtisadiyyatda məşğul

olanların sayı cəmi 226 min nəfər və ya 6 faiz artmışdır. Ancaq bu

dövrdə əmək ehtiyatlarının artımı 522 min nəfər olmuşdur. 2006-cı

ildə məşğul olan əhalinin 39 faizi kənd təsərrüfatında, 4,9 faizi emal

sənayesində, 1,1 faizi mədənçıxarma sənayesində, 48,3 faizi

nəqliyyat, rabitədə, dövlət idarətmə, müdafiə, təhsil, səhiyyə və

dİgər sosial xidmət sahələrində çalışmışdır. 2006-cı ildə sənayedə

məşğul olanların sayı 2003-cü illə müqayisədə 28 min nəfər, o

cümlə

— 194

dən emal sənayesində 25 min nəfər artmışdır. Məşğul olanların

artımı daha çox kənd təsərrüfatında (51 mİn nəfər), ticarət, ictimai

iaşə, təhsil, səhiyyə və digər xidmət sahəsində baş vermişdir. (103

min nəfər). Beləliklə, son 4-5 ildə əhalinin məşğulluğunun təmin

edilməsi istiqamətində miqyaslı tədbirlərin həyata keçirilməsinə

baxmayaraq, Respublikada əməyə tələb təklifdən xeyli dala qalır.

Müəssisələrin özəlləşdirilməsi, istehsalın strukturunun dəyişməsi,

yeni texnologiyalar əsasında zavod və fabriklərin yaradılması

sənaye işçilərinin sayım 1990-1995-ci illərə nisbətən bir neçə dəfə

azalmasına səbəb olmuşdur. 2005-ci ildə 1995-cı illə müqayisədə

ölkədə kapital qoyuluşunun 19 dəfə (müqayisəli qiymətlərdə)

artmasına baxmayaraq, tikintidə işçilərin sayı cəmi 5 faiz

çoxalmışdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, sovetlər dövründəkinə

nisbətən hal-hazırda tikinti meydançalarında əmək xərcləri tikinti

texnologiyasında edilən dəyişikliklərin hesabına faktiki olaraq ən

azı 20-25 faiz artmışdır. Əhalinin məşğulluğunda formalaşmış

meylləri sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin səviyyəsinə

uyğunlaşdırmaq və insan kapitalından səmərəli İstifadəyə nail

olmaq məqsəd ilə ölkə iqtisadiyyatımn şaxələndirilməsi və emal

sənayesinin miqyaslı inkişafı tələb olunur.

Sənayenin emal sahələrinin, xüsusi ilə əməktutumlu

maşınqayırma və yüngül sənaye sektorunun inkişafımn, habelə

aqrar sektorun məhsullarım emal edən sahələrin prioritet inkişafı

lazımdır. İnsanların məhsuldar və intensiv işləmələri üçün

iqtisadiyyatın maddİ-texniki bazasının modernləşdirilməsi

zəruridir. Əməyin məhsuldarlığı ilə gəlirin artırm arasında birbaşa

asılılığın təmin edilməsi zəruridir.

Dövlət Statistika Komitəsinin təsdiq etdiyi metodologiyaya

görə «Əmək ehtiyalları» anlayışı altında əhahnin işlə

— 195

mək qabiliyyəti olan hissəsi başa düşülür. Statistik hesablamalarda

əmək ehtiyatlan əmək qabiliyyətli yaşda əmək qabiliyyətli əhalinin

sayının, iqtisadiyyatda məşğul olan əmək qabiliyyətli yaşdan yuxarı

şəxslərin və iqtisadiyyatda məşğul olan yeniyetmələrin cəminə

bərabər qəbul edilir. Ölkədə İşsizliyin səviyyəsi rəsmi qeydə

alınmış işsizlərin sayının iqtisadi fəal əhalinin sayma bölməklə

müəyyən edilir (7, 2003, s.lO- 13]) Ancaq mütəxəssislərin fikrincə,

Azərbaycan Respublikasında rəsmi işsiz statusu alanlann sayı real

vəziyyəti əks etdirmir (25, C.309). Ona görə də real işsizlik əmsalını

müəyyən etmək məqsədi ilə «əmək ehtiyatlan» göstəricisi itə

«iqtisa- diyyatda məşğul olanlar» göstəricisi arasındakı fərqi «əmək

ehtiyatlan)) göstəricisinə bölməklə əmək ehtiyatlarının istifadə

səviyyəsini müəyyən etmişik. Bizim hesablamalar göstərir ki,

2006-cı ildə əmək ehtiyatlarından 73 faiz istifadə olunmuşdur.

Onların 27 faizindən istifadə olunmamışdur. Beləliklə,

Azərbaycanda əhalinin məşğulluğu, xüsusilə gənclərin ləyaqətli iş

yerləri ilə təmini problem olaraq qalır. Müqayisə üçün qeyd edək ki,

inkişaf etmiş ölkələr sırasına daxil olan Qərbi Avropa ölkələrinin

bəzilərində işsizlik səviyyəsi 10-12 faiz təşkil edir. 2003-cü ildən

əhalinin maksimum məşğulluğuna nail olunması Azərbaycanda

makroiqtisadi siyasətin əsas məqsədlərindən biri kimi qəbul

edilmişdir. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, əmək bazarında təklif

olunan əmək resurslarından tam İstifadə etməyən ölkə özünün

istehsal imkanlarından yarımçıq bəhrələnməklə fəaliyyət göstərir.

İşsizliyin mövcudluğu nəticəsində yüz milyonlarla məhsul istehsal

olunmur. Lakin əksər mütəxəssislərin fikrincə, yüz milyonlarla əldə

edilməmiş məhsul işsizliyin insanlara və ictimai sistemə vurduğu

mənəvi ziyanla müqayisədə ikinci dərəcəli əhə

— 196 —

miyyət kəsb edir. 2002-ci ildə təsdiq edilmiş yoxsulluğun

azaldılması proqram: və Azərbaycan Respublikası prezidentinin

2004-cü il 11 fevral tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan

Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət

Proqramına (2004-2008-ci illər)» uyğun olaraq kənd təsərrüfatı ilə

məşğul olan regionlarda bütünlükdə iqtisadi səmərəliliyi

yüksəltmək və işsizliyi azaltmaq məqsədi ilə tütünçülüyün,

pambıqçılığın, çayçılığm, şəkər istehsalının, üzümçülüyün,

baramaçılığın inkişafı və emalı üzrə proqram xarakterli tədbirlər

həyata keçirilir və sənayenin emal sahələri inkişaf etdirilir.

Cənab tlham Əliyev öz çıxışlarının birində vurğulamışdır:

«Mən bilirəm ki, Azərbaycanda kifayət qədər yoxsul insanlar var,

özünün maddi təlabatım ödəməyə qabil olmayan adamlar var.

Ancaq mən çalışacağam ki, qarşıdakı beş il ərzində onlann sayı

minimuma ensin». Mərkəzi idarəetmə orqanlanmn və sa- hibkarlann

səylərini birləşdirmək əsasmda bu istiqamətdə əldə edilən uğurları

yüksək qiymətləndirməklə qeyd etmək istəyirik ki, yeni iş

yerlərinin xeyli hissəsinin müvəqqəti olması və bu işdə emal sənaye

sahələrinin payınm azbğı təəssüf doğurur. Belə ki, yeni daimi iş

yerlərinin ancaq 15%-ə qədəri sənayedə, özü də emal sənayesinin

hesabına yaradılmışdır. Emal sənayesinin üstünlüyü ondan

ibarətdir ki, az kapital tutumludur və əmək tu- tumluluğu isə

yüksəkdir. Emal sənayesindəki vəziyyəti qabartmaqda məqsədimiz

diqqətə onu çatdırmaqdır ki, inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi

göstərir kİ, işsizlik probleminin həllində xidmət sektoru ilə yanaşı

emal sənayesi həlledici rola malikdir. Elmi-texniki tərəqqinin

nəticəsi kimi aqrar və tikinti sektorlann- da, habelə mədənçıxarma

sənayesində işçilərin sayı ya sabit qalır, ya da azalır.

Postsənayeləşdirilmiş ölkələrdə kənd təsərrüfaü sa-

~ 197

bələrində ölkə üzrə məşğul olanlarm 2-5 faizi çalışır. Ancaq

Azərbaycanda aqrar sektorda çabşanlann xüsusi çəkisi 40%-ə

yaxındu və 1,5 milyon nəfərə çatır. Prezident cənab İlham Əliyev

qısa müddətdə işsizbk problemini həll etməkdə israrhdır. Ancaq

faktlar göstərir ki, təkcə özəl sektorun hesabına buna tezliklə nail

olmaq mümkün deyil. Məsələn, 1995-2005-ci illərdə ölkəmizdə

sənaye məhsulu istehsalı 1,7 dəfədən çox artdığı halda, məşğul

olanlarm sayı 151 min nəfər, o cümlədən emal sahələrində 154 min

nəfər və ya 2 dəfədən çox azalmışdır. Neft-qaz hasilatımn

artmasma baxmayaraq, işçilərin sayı sənayenin mədənçıxarma

sektorunda da 4 min nəfər aşağı düşmüşdür. Ancaq sevindirici

haldır 'ki, 2003-cü ildən sonra istər neft hasilatı və istərsə də emal

sahələrində işçilərin sayımn artım meyli müşahidə olunur. 2003-

2006- cı illərdə hər iki sahədə işçilərin artımı 28 min nəfərə yaxın

olmuşdur. Sənaye məhsulunun 70 faizini istehsal edən özəl

sektorda sənaye işçilərinin 1/3-i işləyir. Sürətlə inkişaf edən mədən-

çıxarma sənayesində neft-qaz hasilatı sektorunda stabil olaraq

cəmisi 42-43 min nəfər çalışır. Dövlət Neft Şirkətinin restruksiza-

siya nəticəsində onlann sayımn gələcəkdə azalmasım söyləmək

olar. Sənayenin emal sektoruna investisiya qoyuluşunun və məş-

ğuUuğun araşdınimasmdan aydm olur kİ, 2004-2006-cı illərdə

emal sənayesində əsas kapitala investisiyalarm əvvəlki illərə

nisbətən xeyli çox olmasına baxmayaraq, sənaye sahəsində işçilərin

arüım 15% olmuşdur. Araşdırmalanmız göstərir ki, arzu etdiyimiz

müddətdə özəl inv^tisİyalar ölkə İqtisadiyyatım regional və sahə

baxımından tarazh və dayamqh inkişaf etdirməyə, məşğulluq

problemini həll etməyə bu mərhələdə hələlik qadir deyil.

2006- cı ildə sənaye məhsulunun 74%-ni istehsal edən özəl

sektorda sənayedə məşğul olanlann 40 faizə qədəri işləmişdir.

Azərbaycanda məşğulluq probleminin həlli özəl sektorun boynuna

qo-

— 198

yulsa uzun illər gözləməli olacağıq. 4.16 saylı cədvəldən görünür

ki, İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən hazırlanmış, 2008-ci ildə

hökumətdə baxılaraq Milli Məclisə təqdim edilmiş proqnozlarda

2007- ci illə müqayisədə İqtisadiyyatda məşğul olanların sayı 248

min artaraq, 2011-ci ildə 4262 min nəfərə çatacaq, əmək ehtiyat-

larmm sayı isə 5722 min nəfər olacaqdır. Proqnozlann sahəvi təhlili

göstərir ki, emal sənayesində işçilərin arümı ümumi artımın cəmi

22 faizini, bütünlükdə sənaye sektorunda isə 26 faizini təşkil

edəcəkdir. Nazirliyin proqnozlanna görə əvvəlki illərdə olduğu

kimi, iqtisadiyyatda məşğul olanlann 36 faizi və ya 1,5 milyon

nəfərdən çoxu kənd təsərrüfatında çalışacaqlar. 2008-2011-ci illərə

sənayenin emal sahələri və aqrar sektor üzrə hökumətin

proqnozlannda nəzərdə tutulan bütün tədbirlər həyata keçirilsə də,

onlar sənayecə inkişaf etmiş ölkələrə xas olan əhalinin

məşğulluğunu təmin etməyəcəkdir. 2011-ci ildə ölkə üzrə işlə

təmin olunmayanlann sayı yenə də yüksək olacaq və əmək

ehtiyatlarından istifadə olunmayan hissəsi 25 faiz səviyyəsində

qalacaqdır. Ölkə prezidentinin iqtisadi proqramım bütünlükdə

yerinə yetirmək və Azərbaycanm postsənayeləşdirmə mərhələsinə

daxil olmasmı təmin etmək üçün İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin proq-

nozlarma yenidən baxılması və onun konkret tədbirlərlə

möhkəmləndirilməsi zəruridir. Problemin həllini emal sənayesini

daha miqyaslı inkişafında görürük. Bununla yanaşı tikinti və

xidmət sahələrində, xüsusilə ticarət, mehmanxana, restoran,

avtomobil və digər texnikamn təmiri sahələrində, fərdi sərnişin da-

şımalannda faktiki və rəsmi qeydiyyata alınınışlar arasmda say

tərkibinin ciddi fərqləndiyini söyləmək olar. Sənayenin emal

sahələrinə aynlan dövlət vəsaitlərinin arünlması, bir tərəfdən milli

bazarda tam məşğulluğu və məcmu təklifi arürar, digər tərəfdən,

tam məşğulluq üçün maddi-texniki baza yaradılar. Emal sənaye

— 199

sektorunun böyük miqyasda və sürətli inkişafı hesabına (təklif

nəzəriyyəsinin tətbiqi) milli istehsahn strukturunu daxili bazarın

tələblərinə uyğunlaşdmlması tələb olunur. İqtisadi nəzəriyyələrin niüddəalarma

görə tam məşğulluq halında tarazlığın yaranması məcmu tələbin

milli istehsahn potensial səviyyəsinə qədər artınl- masım nəzərdə

tutur.

Cədvəl 4.16

Əhalinin məşğuluğunun dinamikası (min nəfər)

2003 2004 2005 2006 2010 2011 Proqnoz Proqnoz

Əhalinin sayı (ilin sonuna)

8266 8347 8436 8533 8926 9030

Əmək ehtiyatlan 4923 5021 5099 5445 5666 5722 2003-cü ilə görə artım

— 98 176 522 743 799 İqtisadiyyatda məşğul

olanlar 3747 3764 3850 3973 4211 4262 Həmçinin,

2003-cü ilə görə artım

17 103 226 464 515 Həmçinin, əmək

ehtiyatlarında payı, faizlə 76,1 75 76 73 74,3 74,5

Məşğul əhalinin xüsusi çəkisi 453 45,1 46,2 46,6 ■4.73. 47,2

Mənbə: Cədvəl «Azərbaycaa Respublikasımı) 2008-ci il dövlət büdcəsi zərfn>, əsasında müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir. İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin proqnozları.

Ona görə də ölkədə həm məcmu tələb, həm də məcmu təklif eyni zamanda artırılmalıdır. Bunun üçün də yeni istehsal sahələri yaradılmalı, mövcud sahələr genişləndirilməlidir.

— 200 —

V FƏSİL.

YENİ İNKİŞAF MƏRHƏLƏSİNDƏ

İNVESTİSİYALARIN PRİORİTET İSTİQAMƏTLƏRİ

5.1. Tarazlı iqtisadi artımı təmin

edən investisiya siyasəti

Müstəqilliyin ilk illərində investisiyaların mərkəzləşdirlmiş qaydada planlaşdınlmasınm və bölüşdürülməsinin ləğvi və qiymətlərin liberallaşdırılması müəssisəlrin əksəriyyətinin, xüsusi ilə emal sənayesinin və aqrar sektorun maliyyə resurslarını məhdudlaşdırmışdu. Ona görə də Azərbaycanda iqtisadi strukturun yenidən qurulması investisiya resurslarının məhdudiyyəti şəraitində başlanmışdır. Sonrakı illərdə əsrin müqaviləsinin uğurla realizasiya olunması nəticəsində Azərbaycan investisiya İdxal edən ölkədən investisiya ixrac edən ölkəyə çevrilmişdir. İndi Azərbaycan hökumətinin investisiya siyasətinin mahiyyəti dövlət investisiyalarından istehsal və sosial infrastrukturların modemləşdirilməsində iri miqyasda istifadə etməkdən, digər sahələrin inkişafı üçün tələb olunan kapital qoyuluşunun maliyyələşdirilməsinin yerli özəl və xarici investisiyaların hesabına həyata keçirməkdən, emal sənayesinə və aqrar sektora birbaşa dövlət investisiyası qoymamaqdan və özəlləşdirmə prosesində investisiya müsabiqələrinə üstünlük verilməsindən ibarətdir. Burada cənab İlham Əliyevin bir fikrini diqqətə çatdırmaq istəyirəm. O demişdir: «Biz iqtisadiyyatımızı bazar iqtisadiyyatı prinsipləri əsasında inkişaf etdiririk. Buna görə də şəxsən mən hökümətin yeni sənaye sahələrinin yaradılmasına bir başa müdaxiləsinin tərəfdarı deyiləm... ölkənin qeyri-neft sahələri özəl sektor tərəfindən inkişaf etdirilməlidir və biz buna nail olmağa çahşınq» (1,20.10.05). Əlbəttə, mahiyyət etibarlı ilə bu, düzgün fikirdir. Gələcəkdə, iqtisadi inkişafimızm hansısa mərhələsində belə də olacaqdır. Lakin hələlik ölkədə sa- həvi və regional inkişafın tarazlı olmaması, habelə işsizliyin mövcudluğu dövlət investisiyalarından emal sənayesinin prio

— 201 —

ritet sahələrində və aqrar bölmədə daha böyük həcmdə həm birbaşa və həm də partnyorluq əsasında istifadə olunmasım tələb edir'. Burada dövlət başçısımn bir fikri ilə tam həmrəy olduğumuzu bildirmək istərdik. O demişdir: «Azərbaycanda kübrə istehsalı zavodları tikilməlidir. Əgər özəl sektor bunu edə bilmirsə və etmək istəmirsə, bəlkə dövlət tərəfindən hansısa tədbirlər görülməlidir» (1,06,08). Bizim fikrimizcə, göstərilən sahələrdə ancaq dövlət investisiyalarım genişləndirmək hesabına mövcud sosial-iqtisadi problemləri yaxın gələcəkdə çözmək mümkündür. Söhbət ondan gedir ki, hökümətin investisiya siyasəti ölkə prezidentinin qarşıya qoyduğu yeni vəzifələrə uy- ğunlaşdırılsm və dövlət investisiyaları sənayenin prioritet emal sektoruna və aqrar sahəyə böyük həcmlə İstiqamətləndirilsin. Ancaq söhbət dövlət investisiyalarından ucdan tutma bütün sahələrdə uzunmüddətdə istifadə olunmasından getmir. Bu in- vestisiyalann ancaq prioritet sahələrdə və regionlarda istifadəsi tövsiyyə olunur. Hökümət tərəfindən regionların sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi tədbirlərinin həyata keçirilməsinə baxmayaraq, hər il dövlət büdcəsindən yerli büdcələrə böyük məbləğdə dotasiya verilir. Yerlİ büdcə gəlirlərinin onların xərclərindən çox az olması ilə bağlı məsələlər müstəqil tədqiqat mövzusudur. Ona görə də burada qeyd etmək istərdik ki, Res- publikamn 11 iqtisadi rayonundan onu Respublika büdcəsindən dotasiya alır. Hətta respublika əhəmiyyətli şəhələrdə yerli büdcə xərclərinin 70-75%-i dotasiya hesabına təmin edilir. Yevlax, Gəncə, Şirvan, Lənkəran və Şəki şəhərlərinin yerli büdcə gəlirləri onların xərclərindən 5-6 dəfə azdır. İndi bütünlükdə Naxçıvan Muxtar Respublikasına dövlət büdcəsindən verilən dotasiya onun gəlirlərindən 8 dəfə çoxdur. 2009-cı ildə 2003-cü illə müqayisədə yerli büdcələrə dotasiyanın məbləği nəinki azalmayacaq, hətta hökumət onu 2,4 dəfə artırmağı nəzərdə tutur (inflyasiya nəzərə alınmadan). Qeyd olunan faktlar göstərir ki, biz gözləməməliyik ki, haçansa xarici və ya daxili özəl investor Naxçıvan Muxtar Respublikasının və diqər regionların iqtisadiyyatını inkişaf etdirəcək və modernləşdirə-

— 202

çəkdir. Məqsədəuyğun olardı ki, regionları dotasiya hesabına müvəqqəti saxlamaqla, dövlət öz vəsaitlərini xərcləməklə prioritetlik və növbəlilik prinsipi əsasında regionlarda emal sənayesini və aqrar sektoru paralel inkişaf etdirsin.

Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq dövlət təsərrüfat subyektlərinin maliyyə resurslarının artırılması üçün onların dövlət büdcəsinə borclarım silir, vergi dərəcələrini azaldır, amortizasiya ayırmalarından sərbəst istifadə etməyə icazə verir. Güzəştlər barədə dövlətin siyasətinə müəllifin baxışı həm bu paraqrafda və həm də monoqrafiyanın sonrakı bölmələrində verilir. Eyni zamanda dövlət öz müəssisələrinin investisiya fəaliyyətinə müdaxilə etmir.

Ölkə iqtisadiyyatına investisiyaları stimullaşdırmaq məqsədi ilə aşağıda göstərilən istiqamətlərdə tədbirlər həyata keçirilir:

- neft-qaz hasilatında işləyən xarici podratçılar və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçıları üçün vergi qanunvericiliyində güzəştlərin nəzərdə tutulması;

- mədənçıxarma sənayesində xarici şirkətlərlə birgə fəaliyyətin hasilatın pay bölgüsü formasının tətbiq edilməsi;

- özəlləşdirilən müəssisələrin vergi və dövlət tərəfindən tənzimlənən qiymət və tariflərə görə yaranmış dövlət büdcəsinə borclanmn silinməsi və onların güzəştli ödənilməsi yolu ilə müəssisələrin maliyyə cəhətdən sağlamlaşdınlması;

- özəlləşdirmə prosesində dövlət müəssisələrinin investisiya müsabiqələri vasitəsilə satılması və uzunmüddətli idarəetməyə verilməsi.

İnvestisiya fəaliyyətinin normativ-hüquqi bazasını yaratmaq məqsədi ilə 1992-ci ildə «Xarici investisiyanın qorunması haqqında» və 1995-ci ildə «İnvestisiya fəaliyyəti haqqın- da» Azərbaycan Respublikasının qanunları qəbul edilmişdir. Hal-hazırda ölkənin parlamentində investisiyaların təşviqi haqqında və investisiya fəaliyyəti haqqında yeni qanunların layihəsi hazırlanır. 2000-ci ildə qəbul edilmiş dövlət əmlakının özəlləşdirilməsinin II Dövlət Proqramında müəssisələrin

— 203 —

özəlləşdirməqabağı restrukturizasiyası, sağlamlaşdınlması və özəlləşdirilmiş müəssisələrin dəstəklənməsi (maddə 15) və bu məqsədlə özəlləşdirmədən əldə edilən pul vəsaitlərinin hər il 25 faizinin ayrılması nəzərdə tutulmuşdur. Restruktrizasiya ilə bağlı tədbirlər kompleksinə müəssisələrin texnoloji cəhətdən yenidənqurulması, onların borclarının restrukturizasi- yası, maliyyə yardumnm göstərilməsi, idarəetməyə verilməsi və sairlər daxildir. Azərbaycanda ilk dəfə olaraq, 1999-cu ildən özəlləşdirmə prosesində müəssisələrin investisiya müsabiqəsi vasitəsilə satılması tətbiq edilmişdir. Bu satış üsulunun investorun (alıcımn) mənafeyi baxımından üstünlüyü ondan ibarətdir ki, investor müsabiqənin şərtlərinə uyğun olaraq, özəlləşdirilən dövlət müəssisəsinin səhmlərinin dəyərini dövlət büdcəsinə tam ödəmir. İnvestisiya müsabiqəsinə çıxarılan dövlət əmlakı (səhmlər) alıcıya aşağı qiymətə satılır. Alıcı səhmdar cəmiyyətinə çevrilmiş dövlət müəssisəsinin hesablaşma hesabına müəyyən məbləğdə pul vəsaiti köçürür. Həmin vəsait müəssisənin inkişafına, əmək haqqı və digər sosialyönümlü borcların ödənilməsinə xərclənir. İnvestisiya proqramında nəzərdə tutulan bu vəsait hesabına yaradılan əmlak investorun mülkiyyətinə daxil edilir. Bu üstünlükdən istifadə edərək sahibkar istehsalın dirçəldilməsinə investisiya yönəldə bilir. 2001-ci ildən Azərbaycan Respublikasının ərazisində əldə etdikləri xalis mənfəət hesabına xarici investorlar opsion təqdim etmədən özəlləşdirmədə iştirak edə bilirlər. Bu da özəlləşdirmədə iştirak üçün stimul yaradır və özəlləşdirilən obyekti ucuzlaşdırır. Ölkənin vergi siyasətində neft sektorunun inkişafına xarici investorlann cəlb edilməsi üçün ciddi vergi güzəştləri verilmişdir. Belə ki, Azərbaycan ərazisində neft müqavilələrində iştirak edən xarici podratçı və subpod- ratçı təş^atlar əldə etdikləri gəlirin (mənfəətin), qanunvericilikdə nəzərdə tutulan vergi dərəcəsi əsasında yox, yalnız kontraktlarda göstərilən rejimdə vergi verirlər [1, 11.05.04]. Neft hasilatında çalışan əcnəbi şirkətlər digər vergi ödənişlərindən azad edilmişlər. Xarici iş adamlarına münasibətdə

■204 —

diskriminasiya siyasəti həyata keçirilmir. Onlar yerli təsərrüfat subyektləri ilə eyni hüquqa malikdirlər.

Azərbaycanın daxili bazarının mal və xidmətlərlə təminatında, əvvəllər deyildiyi kimi, idxalın rolu böyükdür. Bu meyl daxili bazarın mal təminatını yaxşılaşdırır. Ancaq investisiyaların cəlb edilməsinə, xüsusi ilə emal sənayesinə və aqrar sektora mənfi təsir göstərir. Çünki belə şəraitdə yaranan yeni müəssisələrin istehsal etdikləri məhsulların satışında problemin yaranması istisna edilmir. Bəzi hallarda idxal malları yerli məhsullara nisbətən ucuz başa gəlir və yerli istehsalçılar onlarla rəqabət apara bilmirlər. Özəl investorlar xammal və yanmfabrikatlar istehsal edən sahələrə investisiya yönəltməkdə daha çox maraqlıdırlar. Kommersiya kreditinin faiz dərəcəsinin yüksək olmasıda daxili investisiyaların artımını ləngidən amillərdəndir.

Keçən on il ərzində bazar iqtisadiyyatıma tələblərinə uyğun olaraq, investisiya prosesinin idarəedilməsi yenidən qurulmuşdur. Yeni təşkilati - hüquqi formalar və iqtisadi mexa- nizmlər yaradılımşdır. Dövlət vəsaiti hesabına sosial proqramlar və milli iqtisadiyyatın vacib hesab edilən infrastruktur obyektləri maliyyələşdirilir. Respublikada investisiya fəaliyyətinin tərkib hissəsi olan inşaat kompleksində də tədbirlər həyata keçirilmişdir. Hər şeydən əvvəl, inşaatçılar obyektlərin seçilməsi və tikilməsi işlərində tam sərbəstdirlər. Əvvəllər inzibati-amirlik prinsipinə əsaslanan təsərrüfat mexanizmi indi bazar sistemi şəraitində «podrat ticarəti» prinsipinə əsaslanır. Tədricən tikinti işlərinin təmərküzləşməsi prosesi gedir, iri birliklər və şirkətlər inşaat bazarının və inşaat materialları istehsalının əsas hissəsinə nəzarət edirlər. Onlar səhmdar və digər təsərrüfat cəmiyyətləri formasında fəaliyyət göstərirlər. Böyük investisiya layihələrini yerinə yetirmək üçün xüsusi inşaat şirkətləri və konsorsiumları yaradılır. Regional kommersiya bankları, filialları, kredit mərkəzləri, agentliklər, vasitəçi-məsləhət mərkəzləri, formalaşdırılır. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Memarlıq və Tikinti Komitəsinə inşaat.

— 205 —

memarlıq və şəhər tikintilərinə dair dövlət siyasətini həyata keçirmək tapşırılmışdır. 2006-cı ildə bu komitənin əsasında Azərbaycan Respublikasının Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi yaradıldı. Ancaq tikinti kompleksinə rəhbərlik Fövqəladə Hallar Nazirliyinə tapşırıldı.

Neft ixracından ölkəyə küllü miqdarda daxil olan xarici valyutanın Azərbaycanın bütünlükdə iqtisadiyyatına, xüsusilə maliyyə bazarına təsiri barədə mütəxəssislərin fikirləri müxtəlifdir. Məsələn, 2006-cı ildə Beynəlxalq Valyuta Fondunun Bakıdakı nümayəndəliyi tövsiyyə etmişdir ki, maliyyə sektoru valyuta daxil olmasına ciddi nəzarət etməli, inflyasiya efTektini azaltmalı və Azərbaycan hökuməti dövlət xərclərini azaltmahdır. Qeyri-neft sektorunun daha yüksək səviyyədə işləməsi və inhisarçılıqla bağlı məsələlərin həll edilməsi üçün biznes mühiti əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırılmalıdır. Neft gəlirlərinin müəyyən hissəsinin birbaşa dövlət büdcəsinə daxil olmasını məğbul hesab etməyən nümayəndəlik bu gəlirlərin hamısının Dövlət Neft Fonduna köçürülməsini və nəhayət, manatın möhkəmləndirilməsi siyasətinin davam etdirilməsini tövsiyyə etmişdir. Bəzi mütəxəssislər hesab edirlər ki, indi və gələcəkdə dövlət büdcəsinin investisiya xərclərinin əsas mənbəyi Dövlət Neft Fondundan daxil olan vəsaitlər olacaqdır [10, 11.10.03]. Əlbəttə, neft gəlirlərinin Ölkə iqtisadiyyatında rolu böyükdür. Ancaq davamlı iqtisadi inkişafı təkcə Neft Fondunun üzərində qurmaq düzgün olmazdı. Ölkənin digər investisiya resursları da aşkarlanmalı və istifadə edilməlidir.

Keynsin fikrincə, investisiyaların mənfəətliliyi yüksək olduqca, investisiyaların həcmi artır, istehsahn həcmi genişlənir və artım tempi yüksəlir. Bu nəzəriyyəyə əsasən ssuda və bank kreditinin faiz səviyyəsini tənzimləməklə, ictimai işlərə və başqa iqtisadi sektorlara investisiya qoymaqla dövlət investisiyalara təsir edə bilər. Apardığımız araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycan bazarında mxmu təklifin nomenklaturu genişdir və, onun hxmi məcmu tələbdən yüksəkdir. Ancaq Respubli

— 206

kada məcmu təklifin xeyli hissəsi idxalm artırılması hesabına formalaşır. Cənab İlham Əliyevin söylədiyi bir çıxışda deyilir: «... Azərbaycanın istehlak bazarı hələ ki, böyük həcmdə idxal hesabına formalaşıbdır» (1, 01.08.06). Ölkənin xarici ticarətində qeyri-neft sektorunun məhsulları üzrə yüksək defisitin - 3673 milyon ABŞ dollarında olması (2006-cı ildə) bir daha zə- duri edir ki, dövlət investisiyaları qoyulmaqla emal sənayesinin və aqrar sektorun inkişafı daha da sürətləndirilsin və miqyası əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirilsin. Belə şəraitdə daxili bazarın lazımi səviyyədə qorunmaması milli sənayenin emal sektoruna və aqrar bölməyə investisiyaları stimullaşdırmır. Yaranmış bu vəziyyəti nəzərə almaqla dövlətin investisiya siyasəti təkmilləşdirilir.

İqtisadi nəzəriyyənin təklifin iqtisadiyyatı məktəbinin nümayəndələrinin konsepsiyasının mahiyyəti bütün səylərin tələbin idarə olunmasından məcmu təklifin, yəni istehsalın və məşğulluğun stimullaşdırılmasına keçilməsindən ibarətdir. Təklifin iqtisadiyyatı məktəbinin tərəfdarları kapitalın və işçi qüvvəsinin təklifinin artırılmasını, investisiyaları stimullaşdırmaq məqsədi ilə vergilərin azaldılmasım, proqressiv vergi- tutma sistemindən imtina olunmasını, sahibkarlığa, əmək haqqına və dividendlərə vergi dərəcəsinin aşağı salmmasını təklif edirlər. Ancaq vergilərin azaldılmasım kapital qoyuluşu ilə şərtləndirirlər. Onların fikrincə, vergilərin azaldılması sahibkarların gəlirlərini və əmanətlərini artırar, nəticədə, yığım və investisiyalar artırıla bilər.

Dövlət investisiyalarından istifadə etməklə əhalinin gəlirləri artırıla və sonradan isə əlverişli investisiya mühiti yaratmaqla əhalinin İnvestisiya fəaliyyəti stİmullaşdınla bilər. İqtisadi inkişafın yeni mərhələsində Azərbaycanda daxili investisiya resurslarmın potensial imkanlarını müəyyən etmək məqsədi ilə ölkənin ümumi gəlirlərini və onların bölüşdürülməsini ətraflı təhlil etmək əsasında müəyyən etmişik ki, ölkədə böyük həcmdə investisiya resursları mövcuddur. Dövlətin investisiya resurslarının məhdudluğu da aradan qaldırılmış-

— 207 —

dir. Ancaq bazi mütəxəssislərin fikrincə, bazar iqtisadi sistemində dövlət investisiyaları infrastrukttruktur obyektlərlə məhdudlaşdırılmalıdır. İndiki mərhələdə tarazlı regional inkişafa nail olmaq üçün dövlətin investisiya siyasətində, bizim fıkrimizcə, aşağıdakı yenİ istiqamətlərin nəzərdə tutulması məqsədəuyğundur:

- innovasiya təyinatlı, rəqabət qabiliyyətli iqtisadiyyatın qurulması;

- idxalı əvozedən sənayeləşmə siyasətinin həyata keçirilməsi; - investisiya fəaliyyətini tənzimləyən normativ-hüquqi aktların

təkmilləşdirilməsi; - dövlət investisiyalarından infrastruktur obyektlərinin

müasirləşdirilməsi və genişləndirilməsi İlə yanaşı, həmçinin yeni iş yerlərinin yaradılmasında və ölkənin istehlak mallarına təlabatınm ödənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edən prioritet emal sənaye sahələrində istifadə edilməsi, bu sahələrdə müasir texnika və texnologiyaların tətbiqi, emal sənayesinin aqrar sektorla proporsional inkişafım təmin edən istehsal güclərinin yaradılması;

- investisiya fəaliyyətinin kredit təminatımn əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırılması;

- investisiyaların sosial-iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi; - investisiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi

mexanizmlərinin keçid dövrünün tələblərinə uyğun təkmilləşdirilməsi;

Beynəlxalq maliyyə qurumları Azərbaycanda himayədarlıq siyasətinin həyata keçirilməsinə qarşı inadla çıxış edirlər. Onların fikrincə, himayədarhq siyasəti xarici investisiyaların ölkəyə daxil olmasını məhdudlaşdırır. Adətən deyirlər kİ, bu «xəstəliklərİ» müalicə edə bilən dərman iqtisadiyyatın açıq olması və idarəetmənin hberallaşdırılması ola bilər. Ancaq dünya ölkələrinin təcrübəsindən görünür ki, az hallarda praktika bu konsepsiyaya uyğun olur. Məsələn, XX əsrin 60-

208 —

80-ci illərində Cənubi Koreyada, Tayvanda, Çində, Hindistanda iqtisadi sahədə işlər yaxşı getmişdir. Uğurların əsas amili ondan ibarət olmuşdur ki, onların hamısında ümumi oyun qaydalarından fərqlənən, yerli xüsusiyyətləri nəzərə alan planlar həyata keçirilmişdir. Cənubi Koreya və Tayvan uzun müddət ərzində himayədarlığın yüksək səviyyəsini saxlamış və sənaye İnkişafı strategiyasından fəal istifadə etmişdir. Çində islahatlar tədricən liberallaşdırma ilə müşahidə olunmuşdur. XX əsrin 90-cı İllərində başqa Ölkələrlə müqayisədə Latın Amerikasında iqtisadi inkişaf strategiyası Beynəlxalq Valyuta Fondunun tövsiyyələr toplusundan ibarət olan «Vaşinqton konsensu»suna daha çox əsaslanmışdır. Ancaq bu strategiyanın yerinə yetirilməsi nəticəsində çox az ölkələrin göstəriciləri 1980-ci ilə qədər əldə olunanlardan yaxşı olmuşdur. Oxşar vəziyyət keçmiş postsosialist ölkələrində də yaranmışdır. Belə ki, Şərqi Avropanın keçmiş postsosialist ölkələrinin əksəriyyəti ancaq 1999-cu ildən sonra 1990-cı ildəki ümumi daxili məhsulun səviyyəsinə çatmışlar (Polşa istisna olmaqla). Sənaye məhsulunun buraxılışına görə Bolqarıstan və Rummiya hələ də doxsanıncı ilin 65-70 faizi səviyyəsindədir (2004-cü il). Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, bu və ya digər uğurları bir şey birləşdirir; ümuminin qəbul etdiyi yanaşmanın və yerli normaların birləşdirilməsi, başqa sözlə, yerli şəraiti nəzərə almaqla yeniliklərin tətbiqi. Təcrübə göstərir ki, yerli şəraitə uyğunlaşdırmadan nə texnologiya, nə də yaxşı idarəetmə sistemi yaratmaq mümkün deyil. Ancaq texnologiya seçimindən öncə ölkənin hansı sahədə yaxşı istehsalçı ola bilməsi aydmlaşdınlmalıdu-. Bunlar da. Öz növbəsində, dövlətin, investorların və vətəndaş cəmiyyətinin fəal əməkdaşlığım tələb edir. Əslində Azərbaycan hökuməti mal idxalçılarına və xarici investorlara münasibətdə himayədarlıq siyasəti yürütmür. Bizim fıkrimizcə, indiki mərhələdə himayədarlıq siyasətinin yeridilməsi zəruridir. İnvestorlar əmin olmalıdır ki, Azərbaycanda istehsal edəcəkləri yeni məhsullara ilk növbədə daxili bazar mövcuddur. Yeni əsrdə dövlət

— 209 —

investisiyalarının hesabına infrastruktur obyektlərlə yanaşı emal sənayesinin mövcud müəssisələrinin modernləşdirilməsi və yenilərinin yaradılması da həyata keçirilsə düzgün olar. Dövlətin investisiya siyasətində daxili investisiya resurslarından tam istifadə edilməsi, investisiya fəaliyyətində dövlət idarəetməsinin gücləndirilməsi və əhalinin şəxsi vəsaitlərinin investisiyaya çevrilməsinin stimullaşdırması öncül yer tutması lazımdır. İqtisadiyyatın dövlət tərəfindən nəzərdə tutulan yeni sektorlarında dövlət və özəl investisiyaları birgə partnyorluq əsasında dövlət və özəl mülkiyyətin inkişafına, mövcud istehsalın səmərəliləşdirilməsinə istiqamətləndirilməlidir. Birgə partnyorluğun təşkiletmə sisteminin yerli şəraitə uyğun olan müxtəlif variantları ola bilər. Məsələn, «Azər- baycan İnvestisiya Şirkəti»nin yaradılması buna misaldır. Dünya təcrübəsi göstərir ki, yerli şəraiti, hətta onun priori- tetliliyini qəbul etmədən investisiya strategiyasını hazırlamaq mümkün deyil. İqtisadi nəzəriyyə sahibkarlara və ya dövlətə iqtisadiyyatın hansı sektoruna investisiya yönəldilməsinin seçilməsində çox az kömək edə bilir. Hər ölkə yerli xüsusiyyətlərindən və iqtisadi durumdan asılı olaraq, özünün düzgün investisiya istiqamətlərini müəyyən edir. Bununla da dünya iqtisadi sistemində ölkənin ixtisaslaşmasını müəyyən etmiş olur. İnvestisiya iqtisadi artıma təsir edən əsas amillərdən biri olduğuna görə dövlətin investisiya siyasəti məqsədyönlü olmalıdır, yəni mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, investisiyanın istiqaməti əvvəlcədən iqtisadi sektorlar və regionlar üzrə dövlət tərəfindən müəyyən edilməlidir. Bu məqsədlə bir suala əsaslandırılmış cavab verilməlidir: Azərbaycan Respublikası hansı istiqamətdə ixtisaslaşa və dünya iqtisadi sisteminə hansı məhsullarla inteqrasiya edə bilər?

Azərbaycanda investisiyaların istiqamətlərinə, perspektiv struktur dəyişiklikləri siyasətinə və investisiya fəaliyyətində dövlətin roluna bir sıra elmi əsərlər, elmi məqalələr və çıxışlar həsr olunmuşdur. Onlardan bir neçəsini oxucuların diqqətinə çatdırmağı lazım bilirik.

— 210 —

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademiki Asəf Nadirov yazmışdır: «ölkədə zəruri metallurgiya sənaye kompleksinin yaradılıb inkişaf etdirilməsi birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir... bunun üçün zəngin xammal bazası mövcuddur. Zənginləşdirilmiş dəmir konsentratının tərkibində dəmirin xüsusi çəkisi 60 faizə, kombinatın (Daşkəsən Filiz Saflaşdırma Kombinatı nəzərdə tutulur) illik istehsal gücünü 1-1,1 mln. tona çatdırmağa, domna sobası mərhələsini keçmədən birbaşa yüksək keyfiyyətli dəmir alınmasına, Azərbaycan Bonı Prokat Zavodunda illik istehsal gücü 1,1-1,2 mln, ton olan elektrik üsulu ilə polad istehsal etməyə şərait var. Zəylik alunit fılİzi bazasında və Gəncə Gil-Torpaq İstehsalat Birliyi ilə kooperasiyada Sumqayıt Alüminium Zavodunda ilkin aliminium istehsalını ildə 100-150 min tona çatdırmaq olar. Azərbaycan təsərrüfat sisteminin başlıca sahəsi olmaqla, ölkə həyatının bütün taleyüklü problemlərinin sahmanlanmasında neft-qaz sənayesi yenə də həlledici rol oynayacaqdır. İndi başlıca vəzifə yubanmadan müasir texnika və texnologiya əsasında neft-mədən maşınqayırma sənayesinin istehsal potensialının yeniləşdirilməsidir. Daxili bazarın qorunmasında lazımı çevik iqtisadi tənzimləmə siyasətini aparmaqla, Azərbaycan tezliklə öz daxili tələbatını yerli istehsal hesabına çoxlu ucuz və keyfiyyətli məhsullarla təmin edə bilər... Azərbaycan bu gün açıq qapı iqtisadi inkişaf kursunu götürmüşdür)) (42, s .284-446). Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasımn müxbir üzvü, iqtisad elmləri doktoru prof. Şahbaz Muradov əsərlərinin birində yazmışdır: «... yaxın illərdə investisiya axınının səmərəliliyinin stimullaşdırılması həyata keçirilərkən iki məsələyə diqqət yetirmək vacibdir: Birincisi, investisiyanı ilk növbədə hansı sahəyə və hansı formada cəlb etmək lazımdır; ikincisi, hansı dairədə onun axını məhdud olmalıdır. Xarici kapital bütün sahələrə yol tapa bildiyindən, sahə məhdudiyyətləri birbaşa xarici investisiyaya aid edilməlidir. Fikrimizcə, perspektiv inkişaf üçün investisiya siyasəti ilk növbədə respublikadaxili tələbatın ödənilmə

— 211 —

sinə yönəldilməli, əsaslı vəsait qoyuluşu, investisiya sahələra- rası bölüşdürülərkən üstünlük o sahələrə verilməlidir ki, istehsalı son məhsula çatdırmaq meyli əsas götürülsün, yəni respublikada istehsal olunan məhsullar xammal kimi deyil, son məhsul kimi reallaşdırılsm» (43, s. 21). Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, iqtisad elmləri doktoru Ağasəlim •Ələsgərovun fikrincə, «MilIi prioritetlər göstərilməklə aydın düşünülmüş sənaye siyasətinin aparılması tələb olunur. Siyasətin aparılması birinci növbədə bilavasitə dövlət vəsaiti qoyuluşu hesabına dəstəklənməlidir və onlar üçün güzəştli maliyyə-kredit və vergi mexanizmi yaradılmalıdır. İqtisadi islahatların aparılması..., xalqın həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi və digər vacib problemlərin həlli, birinci növbədə, daxili imkanların hesabına vəsait qoyulmasını zəruri edir». (44, s. 27). İqtisadi siyasət üzrə dövlət müşaviri, iqtisad elmləri doktoru, professor Vahid Axundov öz mövqeyini aşağıdakı kimi açıqlayır: «Neft strategiyasının başlıca ideyası neft sənayesinin inkişafı vasitəsilə digər sahələr üçün də əlverişli mühit yaradıb, onları inkişaf etdirməkdədir... Mövcud fabrik və zavodlar müasir texnologiya ilə təchiz olunmalı, dünya bazarında rəqabətə dözən məhsullar istehsal edilməlidir. Dövlət idarəetmə sistemi elə tənzimlənməlidir ki, ixrac üçün yaxşı stimullar olsun. Müəssisələr islahatlar, sahibkarlıq yolu ilə dirçəldilməlidir. Pul paylamaq, yaxud hansısa güzəştlər etmək, bu düzgün yol deyildir... investisiya müsabiqələri keçirəndə çox yumşaq şərtlər təklif edirik. Elə şərtlər təklif edirik ki, investor Azərbaycana gəlməkdə, buraya sərmayə qoymaqda maraqlı olsun, pul qoyub müəssisəni işlətsin. Bizim əsas məqsədimiz odur ki, hətta müəssisəni simvolik qiymətə satmah olsaq da həmin fabrik və ya zavodu götürüb bir kənara qoymasınlar, işlətsinlər... Azərbaycana vergilərin ödənilməsindən başqa heç nə lazım deyildir (1, 07.03). 2004-cü ildə müsahibələrinin birində prof. V.Axundov demişdir: Eyni zamanda, «neft-neftayırraa - neftkimyası» prinsipi üzrə vertikal inteqrasiyah şirkətlər yaratmaq lazımdır. «Azərbaycan

— 212

təkcə iş yerləri yaratmaq xatirinə sənaye nəhəngləri inşa etməyəcəkdir... Dövlət müvafiq stimullar yaratmağa borcludur. Bu, hüquqi baza yaradılması və infrastrukturun inkişafıdır... Dövlətin özü regionlarda heç bir müəssisə tikməyə- cəkdir» [1, 31.01.04]. İqtisad elmləri doktoru Nazim İmanov hesab edir ki, Azərbaycanın indiki reallıqlarında prioritet sahələrə neft sənayesi ilə bağh olan sahələr aid oluna bilər. Məsələn, neftmaşmqayırması, ...digər prioritet sahə kənd təsərrüfatıdır... Neft vəsaitlərindən prioritet sahələrdə infrastrukturlar yaradılmasında istifadə olunmalıdır... Mən konkret sahələrə vergi güzəştlərinin verilməsinin əleyhinəyəm (10,13.09.3) . 2002-ci ildə Şəkİ şəhərindəki çıxışında unudulmaz Heydər Əlivev demişdir: «Mən bilirəm, Şəkidə işsizlik var, bunu da aradan götürmək lazımdır. Biz bazar iqtisadiyyatı yolu ilə gedirik. İndi biz yeni müəssisələr, dövlət müəssisələri yarada bilmərik... Bizim yolumuz sahibkarlığı inkişaf etdirməkdir)) (1, 10.11.02). Bizim fikrimizcə, bu və ya digər ölkədə tələb olunan malların istehsalını həm dövlət, həm də yerli və xarici özəl qurumlar müvəffəqiyyətlə təşkil edə bilərlər. Bu halda özəl biznesə və ticarətə dövlətin müdaxilə etməmək siyasəti optimal qərar hesab oluna bilməz. İstehsal sahələrinə investisiya yönəldən yerli investorların mənafeyinin qanunvericiliklə müəyyən dövr ərzində qorunmasıı düzgün olar. Dövlətin investisiya siyasətində müəyyən emal sənaye sahələrinə üstünlük verilə bilər. Daxili investisiya mənbələrindən maksimum məqsədyönlü istifadə etmək mexanizmlərinin müəyyən edilməsi və tətbiqi, istehlak mallarının və kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı sənayesinə daxili və xarici investorların cəlb edilməsinə əlverişli şəraitin yaradılması investisiya siyasətinə daxil edilə bilər. Məsələn, 2001-ci ildən qüvvəyə minmiş Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsində müəssisələrin dirçəldilməsinə əhəmiyyətli dərəcədə müsbət təsir göstərən normativ müddəalar nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki, balans mənfəətinin istehsal təyinatlı kapital qoyuluşunun maliyyələşdirilməsinə və bu məqsədlər üçün alın

— 213 —

mış və istifadə edilmiş bank kreditlərinin ödənilməsinə yönəldilmiş hissəsi vergidən azad edilirdi. Bütün iqtisadi sektorlara şarnil edilmiş bu güzəşt dövlət büdcəsinin gəlirlərinə əhəmiyyətli dərəcədə mənfi təsir edirdi. Ona görə də bu müddəa sonradan Vergi Məcəlləsindən tamamilə çıxarıldı. Ancaq, bizim fıkrimizcə, prioritetlik prinsipini əsas tutaraq emal sənaye sahələri və müəssisələri üçün bu vergi güzəşti saxlanılsa idi düzgün olardı. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində amortizasiya ayırmalarının əsas kapitala yönəldilən investisiya mənbəyi kimi istifadə olunması «İnves- tisiya fəaliyyəti haqqında» qanunda nəzərdə tutulur. Ancaq bu mənbədən formalaşa bilən pul vəsaitlərinin hesabına amortizasiya fondunun yaradılması və investisiya kimi məcbur istifadəsi qanunvericilikdə təsbit edilməmişdir. Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə dövlətin investisiya siyasətində amortizasiya ayırmalarından istifadə olunması və kredit faizinin dövrün tələblərinə adekvat müəyyən edilməsi xüsusi yer tutur. Hər iki məsələ barədə müəllif öz mövqeyini sonrakı pa- raqraflarda ətraflı əks etdirmişdir. İnvestisiya fəaliyyətinin, vergi və gömrük sisteminin hüquqi bazasının kompleks və əlaqəli formada ölkənin milli emal sənayesinin və aqrar sektorunun inkişaf tələblərinə uyğunlaşdınlması və investisiyaların stimullaşdırılması həmin sektorların prioritet sahələrinin maddi-texniki bazasımn yenidən qurulması və müasir səviyyəyə çatdırılması üçün böyük əhəmiyyət kəsb edə bilər.

Dövlət vəsaiti hesabına infrastruktur sahələrin modernləşdirilməsi milli iqtisadiyyatın ümumi dinamikasına və regionların inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə müsbət təsir edir. Dövlət investisiya resurslarmm kifayət qədər mövcud olduğu bir şəraitdə sənayenin emal sahələrinin və aqrar-sənaye kompleksinin dövlət vəsaitləri hesabına inkişaf etdirilməsinin dövlətin investisiya siyasətinə daxil edilməsi zərurətini yaradır.

Azərbaycanın iqtisadi inkişaf modelinin fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri dövlətin iqtisadi proseslərə müdaxiləsinin, sahibkarlıq fəalityyəti ilə məşğulluq çərçivəsinin, dövlət-

— 214 —

lo tosorrüfal subyektləri arasındakı iqtisadi münasibətlərin keçid dövrünün başlanğıcında məhdudlaşdırılmasından ibarətdir. İqtisadi tənzimləmədə dövlətin iştirakımn məhdudlaşdırılması konsepsiyası iqtisadi qanunvericilik aktlarında öz əksini tapır. Ancaq keçən illərin təcrübəsi göstərir ki, indi sənaye cəmiyyətinin formalaşması üçün dövlətin və bazar idarəetmə vasitələrinin yerinə və roluna yenidən baxılması lazımdır. Keçid dövrünün tələblərinə uyğun, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin sahəvi və regional «tarazlı iqtisadi inkişaf», «idxalı əvəzedən» siyasət və işsizliyin azaldılması barədə konseptual baxışlarının reallaşdırılması dövlətin iqtisadi idarəetmədə hüquq və vəzifələrinin qanunvericilik əsasında gücləndirilməsini, o cümlədən bütünlükdə investisiya fəaliyyətində idarəçilik sisteminin səmərəliliyinin gücləndirilməsini zəruri edir.

Milli prioritetlər, neft və neft gəlirlərindən istifadə barədə fikirlərini 2003-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əhyev aşağıdakı kimi açıqlamışdı: «Üstünlük, sözsüz ki, neft sektoruna məxsusdur. Biz ölkə iqtisadiyyatının bu əsas istiqamətində bütün proqnozları və bizi nə gözlədiyini bilirik. Pul hesabı ilə bu, hər il milyard dollar deməkdir. Bu isə əhalinin yaşayış vəziyyətini yaxşılaşdırmağa da, əməkhaqqını artırmağa da, qeyri-neft sektoruna çoxlu sərmayə ayırmağa da imkan verəcəkdir. Sənayeyə, kənd təsərrüfatına da. Bu, insanları işlə təmin etməyə imkan verəcək, çünki bizdə işsizlik, təəssüf ki, hələ də mövcuddur. Zəngin təbii ehtiyatlara malik olaraq, onlardan bacarıqla istifadə edərək, çox qısa bir müddətdə insanların maddi rifahını yaxşılaşdıra bilərik. Bu, başhca vəzifədir. Hər bir hökumətin əsas vəzifəsi ondan ibarətdir ki, insanların həyatım daha yaxşı etsin. Zənn edirəm ki, bunun üçün bizim hər bir imkammız vardır, ən başlıcası isə bunu istəyirik. Ölkədə hələ çox iş görmək lazımdır, bir çox sahələr vardır ki, onları dirçəltmək, yaxud yenidən yaratmaq lazımdu-. Biz də bu istiqamətdə işləyəcəyik (10,16.08.03). Moskva qəzetlərindən birinin müxbiri Azərbaycan Respublikası Prezidentinə

— 215 —

məlumat vermişdir ki, postsovet məkanındakı bəzi yeni müstəqil dövlətlər Malaziya modelini götürmüşlər, bəziləri isə Avropaya üz tutmuşlar. Sizin üçün hansı ölkə inkişaf nümunəsidir? Müxbirin sualını cənab İlham Əliyev belə cavablandırmışdır: «Bu barədə danışmaq mənim üçün çətindir, bu haqda düşünməmişəm. Hesab etmirəm ki, kiməsə oxşamaq, kimdənsə nümunə götürmək lazımdır. Prinsipcə milli iqtisadiyyatı ahəngdar şəkildə inkişaf etdirmək lazımdır... Kiçik və orta biznesə maliyyə yardımı göstərmək, yeni İstehsal sahələrinin inkişafına kömək etmək üçün sanballı maliyyə bazası lazımdır. Biznesmenlər də, öz işinə təzəcə başlamaq istəyənlər də baza kapitalının olmaması kimi ən böyük problemlə qarşılaşırlar. Bax, bu məsələdə dövlət, əlbəttə, kömək etməlidir. Lakin kor-koranə yox, təbiidir ki, hər şeyi araşdırdıqdan sonra maliyyə yardımı göstərmək lazımdır ki, sonradan bu vəsait itib-batmasın. Hesab edirəm ki, problem bundadır» [1,16.08.3] . 2003-cü ilin noyabrın 17-də Nazirlər Kabinetinin iclasında ölkə Prezidenti öz çıxışında demişdir: «Azərbaycan üçün ən böyük problem işsizlik problemidir. Bəyan etmişdim, məqsədimiz odur kİ, növbəti beş ildə Azərbaycanda 600 min iş yeri açıism. Bu, sadəcə olaraq, seçkiqabağı vəd deyildir. Bu proqramdn. Yəni mən əminəm ki, həm dövlət tərəfindən, eyni zamanda, özəl sektor tərəfindən görüləcək tədbirlərin nəticəsində biz buna nail olacağıq... Əlbəttə, Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəməri istifadəyə veriləndən, Azərbaycanda neft hasilatı ildə 50 milyon ton təşkil edəndən sonra əldə olunan faiz və gəlirlərin hesabına Azərbaycan hərtərəfli inkişaf edəcəkdir. Amma biz buna indidən hazır olmalıyıq. İki-üç ildən sonra daxil olacaq böyük məbləğdə vəsait gərək səmərəli şəkildə xərclənsin. Ona görə də müxtəlif sosial-iqtisadi proqramlar indidən hazır- lanmışdu-. İlk növbədə, infrastrukturun inkişaf etdirilməsi üçün proqramlar təqdim olunmalıdır. Bu sahədə işlər artıq gedir və bilirsiniz ki, Azərbaycanda elektrik stansiyalarının tikintisi nəzərdə tutulur. Digər infrastruktur layihələr də həyata keçirilməlidir. İlk növbədə, ölkənin hərtərəfli inkişaf etdiril

— 216 —

məsi üçün əhəmiyyətli olan avtomobil yollannm tikintisi apa- nlmalıdır». [1, 19.11,03], Buradan görünür ki, ölkə prezidenti infrastruktur obyektlərinin dövlət hesabına tikilməsini ön plana çəkir. 2002-ci ildə iqtisadi siyasət üzrə dövlət müşaviri iqtisad elmləri doktoru, professor cənab Vahid Axundov mətbuat konfransında bəyan etmişdir: «... kənd təsərüfatı istehsalı ilə əlaqədar... problem var. Bunu yalnız və yalnız kredit kanalları ilə həll etmək olar... dövlət xətti ilə bu müəssisələri məcburi qaldırsaq (T.h.- kənd təsərrüfatı məhsullarını emal edən müəssisələrin tam gücü ilə işləməsi, yenilərinin yaradılması nəzərdə tutulur), biz yenə də köhnə sistemə qayıdarıq. Biz bu yolu seçmək istəmirik. İstərdim ki, iş adamları bankların kreditləri vasitəsilə, sahibkarlıq yolu ilə bu sahəni inkişaf etdirsinlər» (1, 07.03.02). Yuxanda deyilənlərdən aydın olur ki, investisiya fəaliyyətində dövlətin öz vəsaitləri ilə iştirakı, prioritet sahələrin müəyyənləşdirilməsi, xarici və daxili investisiyalardan istifadə, idxala, yoxsa ixraca üstünlük verilməsi, indiki mərhələdə iqtisadi inkişafın təmin olunmasmda sahibkarların və dövlətin rolu, vergi güzəştlərinin verilməsi barədə mütəxəssislərin mövqeyi bir-birindən xeyli fərqhdir.

2003-cü ildə İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən 2004- 2007- ci illər üçün hazırlanmış investisiya proqramında dövlət vəsaiti hesabına nəzərdə tutulan investisiyalardan 87 faizi nəqliyyat, energetika, kommunal, meliorasiya və sosial infrastruktur obyektlərinin maliyyələşdirilməsinə istiqamətləndirilmişdir. Sənayenin istehlak malları istehsal edən müəssisələrinin, maşınqayırma və digər sahələrin yenidən qurulmasına dövlət investisiyası nəzərdə tutulmamışdır. Həmçinin 2008- ci ildə dövlət investisiyannın 85 faizə qədəri nəqliyyatın inkişafına, elektroenergetikaya, sosial infrastruktur, su təchizatı, melionrasiya və digər infrastruktur obyektlərinin tikintisinə və əsaslı təmirinə yönəldilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, bazar sistemində dövlətin Öz vəsaiti ilə investisiya fəaliyyətində iştirakı ölkənin iqtisadiyyatında yaranmış vəziyyətdən asılı olaraq müxtəlif dövr-

217 —

lorda müxtəlif formada həyata keçirilmişdir. Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə dövlət büdcəsindən və büdcədənkənar fondlardan vəsait ayırmaqla, sahə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq (infrasturuktur, emal sənayesi, aqrar sektor) dövlətin özü investisiya fəaliyyəti göstərir, əsas kapitala xeyli vəsait sərf edir. C.M.Keynsin dövlət xərclərinin stimullaşdırılması barədə nəzəri müddəası ABŞ-da 3 dəfə (keçən əsrin 30-cu, 60-cı və 80-cİ İllərində) müvəffəqiyyətlə tətbiq edilmişdir. Nəticədə, 1983-1997-ci illərdə ABŞ-da iqtisadı artım 65 faiz təşkil etmişdir (B, 2002, Ke 12, c. 8). İngiltərədəki mövcud qaydaya əsasən dövlət korporasiyasına dövlət tərəfindən əsas kapitala investisiya yönəldilir. Bunun müqabilində korporasiyalar dövlətə öz gəlirindən dividend verirlər. Korporasiyanın gəlirinin olmayacağı müəyyən edilərkən dövlət investisiyası faizsiz borca çevrilir və ya silinir. Əksinə də ola bilir, yəni istehsal sahəsində canlanma olduğu dövrlərdə borc əvvəlcədən faizi bilinən dividend gətirən dövlət investisiyasına çevrilir. Bu ölkədə hökumət dövlət sektorunun borcları və dividend arasındakı nisbətin dəyişdirilməsindən idarəetmə vasitəsi kimi İstifadə edir. 1950-1960-cı illərdə Türkiyədə Adnan Menderes hökuməti dövlət kapital qoyuluşu sistemində dəyişiklik edərək, dövlətin pul vəsaitləri hesabına geridə qalmış kənd təsərrüfatmı güclü inkişaf etdirdi və onu sənayenin xammal bazasına çevirdi, inkişaf etmiş emal sənayesi yaradıldı. Yeni zavod və fabriklər, avtomobil yolları, hidroelektrik stansiyaları, dəniz və hava limanları dövlət tərəfindən tikilib istifadəyə verildi. Beləliklə, özəl sektorun dinamik inkişafına nail olundu və emal sənayesində iri holdinqlər yaradıldı (8, 13.01.00). XX əsrin 60-70-ci illərində Cənubi Koreyada iqtisadiyyata investisiya qoyuluşunun ümumi həcmində dövlət bölməsinin payı 90 faizə çatırdı. Dövlət əsasən dövlət bankları vasitəsilə investisiyaları həyata keçirirdi. O dövrdə sənaye məhsulunun ümumi həcmində dövlətin xüsusi çəkisi 33 faiz təşkil edirdi. İnkişaf etmiş ölkələrdə investisiyaların maliyyələşdirilməsi üçün qarışıq maliyyə mənbələrindən

— 218 —

(dövlət və özəl) də zəruri hallarda istifadə olunur. Özəl qurumlara dövlətin investisiya yardımı müxtəlif formalarda olur: iri investisiya proqramlarında dövlətin iştirak etməsi, kredit alınması üçün dövlət təminatının verilməsi. İqtisadi ədəbiyyat təsdiq edir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə dövlət öz vəsaitləri ilə sənayenin və kənd təsərrüfatımn müasir tələblərə cavab verən istehsal strukturunun formalaşmasında vaxtı ilə fəal iştirak etmişdir. Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə dövlət investisiyalarından istifadənin geniş beynəlxalq təcrübəsi mövcuddur. Çoxsayh bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, müxtəlif ölkələrdə ölkənin iqtisadi inkişafında dövlət sektorunun rolu yüksək olmuşdur. Dövlət cəmiyyətdə iqtisadi münasibətləri fəal və səmərəli şəkildə nizama salmışdır. Bu isə nəticə etibarı ilə gəlirlərin düzgün bölüşdürülməsi, dövlət proqramları və layihələrinin həyata keçirilməsi vasitəsi ilə iqtisadi rifahın yüksəlməsinə gətirib çıxarmışdır. Təcrübə göstərmişdir ki, beynəlxalq maliyyə qurumlarının tələblərinə uyğun olaraq dövlət xərclərini azaldan, kreditlər üzrə yüksək faiz dərəcəsini saxlayan, bununla da daxili investisiya imkanlarını məhdudlaşdıran ölkələr əsasən uğur qazana bilmirlər. Belə maliyyə-kredit siyasəti o zaman məqbul qəbul oluna bilir ki, ölkədə işsizlik olmasın. Dövlət vəsaitinin hesabına emal sənayesinə və kənd təsərrüfatına birbaşa investisiyaların qoyulması nə iqtisadi nəzəriyyəyə, nə də bazar iqtisadi sistemin tələblərinə və digər Ölkələrin təcrübəsinə zidd deyil. Azərbaycanda iqtisadi strukturun təkmilləşdirilməsi üçün dövlət tərəfindən emal sənayesinə və aqrar sahəyə güclü kapital qoyuluşu həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur. Bununla da bazarın iştirakçılarından biri kimi sənaye sektorunda Azərbaycan dövləti sahibkarhq fəaliyyətini genişləndirə və işsizlik probleminin həllində öz kapitalı ilə daha fəal iştirak edə bilər. Özəl müəssisələrin inkişafına dövlət tərəfindən investisiya qoyulması formasının seçilməsi ölkənin iqtisadi durumundan asılı olaraq müəyyən edilir. Yeni dövlət müəssisələrinin tikilməsinə, mövcud müəssisələrin rekonstruksiyasına.

219 —

modernləşdirilməsinə və işlərinin bərpasına dövlət büdcəsindən investisiya yönəldilməsini köhnə sistemə qayıtmaq kimi qiymətləndirmək Azərbaycanın indiki iqtisadi maraqlarına və strukturuna uyğun deyil. Dünya təcrübəsi göstərir ki, dövlət xətti Uə yeni müəssisələr və istehsal gücləri yaratmaq, özəl müəssisələrin yenidən qurulmasında dövlətin investisiya ilə iştirakı çox təbii və zəruri hesab edilir. Ölkədə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını artırmaq və ona adekvat müasir texnologiya və texnikaya əsaslanan emal müəssisələri və istehsal gücləri yaratmaq tələb olunur. Yerli sahibkarların investisiya üçün maliyyə vəsaitlərinin məhdudluğu və çox baha bank kreditlərinin mövcudluğu şəraitində dövlətin vəsaiti ilə prioritet sahələrdə yeni istehsal güclərinin yaradılması və yenidənqurma işlərinin aparılması əhalinin səmərəli və ləyaqətli məşğulluğunu tələb olunan zaman daxilində təmin edər, daxili və xarici bazarlarda rəqabət qabiliyyətli məhsullar istehsal edilməsinə imkan verər.

İqtisadi tarazlığm yaradılmasının, regional inkişafda və istehsal sektorunda köklü struktur dəyişikliyinin əldə edilməsinin, sənayenin emal sahələrinin dinamik və davamlı inkişafı- mn təmin olunmasının zəruriliyi indiki mərhələdə Azərbaycanda dövlətin investisiya siyasətinə əhəmiyyətli dərəcədə yeni istiqamətlərin daxil edilməsini tələb edir. Hal-hazırkı iqtisadi durum emal sənaye sahələrində və aqrar sektorda investisiya fəaliyyətində dövlətin rolunun gücləndirilməsi, həmin sektorlarda dövlət investisiyalanndan istifadənin artırılması, vergi güzəştlərinin investisiyalarla əlaqələndirilməsi barədə müddəaların tətbiq olunması zəruridir. XXI əsrdə Azərbaycanın yenİ iqtisadi inkişaf modeli innovasiya təyinatlı dərin istehsal- struktur dəyişikliklərini və iqtisadi fəaliyyətin səmərəlilik səviyyəsinin yüksəldilməsini təmin etməlidir. Bu istiqaməti təmin edən iqtisadi siyasəti «Yeni kurs» adlandırmaq düzgün olardı. Dövlətin investisiya siyasətinin əsas məqsədi ölkənin davamh iqtisadi artımını, yeni iş yerlərinin yaradılmasını, regionlar səviyyəsində sənaye və kənd təsərrüfatında yeni tex

— 220 —

nologiya əsasında dərin struktur dəyişikliklərinin təmin edilməsini, iqtisadi sistemdə mövcud olan digər problemlərin aradan qaldırılmasını və tarazlığı təmin etməkdir.

2006-cı ilə qədər Azərbaycanda emal sənayesinin və aqrar sektorun modernləşdirilməsinin özəl investisiyaların hesabına həyata keçirilməsinə üstünlük verilirdi. Dövlət investisiyalarından böyük həcmdə bu sektorlarda istifadə olunması bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verməyən baxış kimi qiymətləndirilirdi. Ancaq, əvvəlki illərdən fərqli olaraq, «Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti»nin yaradılmasından sonra emal sənayesində dövlət investisiyalarından istifadə olunmağa başlanılmışdır. Bunu da dövlət İnvestisiyalarından istifadə siyasətində müsbət dəyişiklik kimi qiymətləndiririk. Lakin Azərbaycan Respublikasının prezidenti vurğulamışdır ki, şirkətin yaradılmasından İki ildən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq, hələlik bir nəticə yoxdur. Azərbaycan Respublikası prezidenti İlham Əliyevin Nazirlər Kabinetinin 2007-ci ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına həsr olunmuş iclasm- dakı nitqində demişdir: «Əgər Dövlət İnvestisiya Şirkətinin fəaliyyətində çətinliklər varsa, xaricdən investisiyalar cəlb edə bilmiriksə, lazım deyil, özümüz vəsait qoyaq. Bizim vəsaitimiz var». O, müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarına ölkə iqtisadiyyatı üçün mühüm əhəmiyyəti olan sahələrə dövlət investisiyaları yönəltmək barədə təkliflər hazırlamağı tapşırmışdır. İndiyə qədər ölkədə formalaşmış sahəvi və regional inkişafın vəziyyəti dövlət investisiyalarından emal sənayesinin və aqrar bölmənin prioritet sahələrində daha böyük həcmdə istifadə olunmasım tələb edir. Bizim fikrimizcə, ancaq indi emal sənayesinin və aqrar sektorun prioritet sahələrində dövlət investisiyalarını genişləndirmək hesabına iqtisadiyyatın şaxə- ləndirilməsi, əhali məşğulluğu və ölkənin sənayeləşdirilməsi ilə bağlı problemləri həll etmək mümkündür. Bununla da hökümətin investisiya siyasəti ölkə prezidentinin qarşıya qoyduğu yeni vəzifələrə uyğunlaşdırıla bilər. Bundan başqa daxili investisiyaların stimullaşdırılmasım təmin edən iqtisadi

— 221 —

vasitələri (vergi güzəştləri, uçot dərəcəsi, kredit stavkalan) regional və sahə səviyyəsində diferensiallaşdırmaq yolu ilə təkmilləşdirmək dövrün zəruri tələbidir. Regionlarda emal sənayesinin və aqrar sektorun inkişafına dövlət investisiyalarının daha da artırılması zəruriyyətini meydana çıxaran amillərdən biri də regionların və orada fəaliyyət göstərən yerli sahibkarların maliyyə bazasımn hələ də zəif olmasıdır. Regionların sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi tədbirlərinin həyata keçirilməsi nəticəsində 2006-cı ildə 2003-cü ilə nisbətən yerli büdcəyə daxil olan yerli gəlirlərin 2 dəfəyə qədər artmasına baxmayaraq, onların maliyyə bazası hələ də zəifdir. Burada ölkə prezidentinin bir göstərişini xatırlatmaq yerinə düşərdi. Qəbələ rayonunda olarkən prezident demişdir: «Xa- rici investor onu maraqlandıran sahələrə investisiyalar qoyur. Bu da təbiidir. Amma elə sahələr var ki, bizim üçün vacibdir, lakin ora investisiya tapa bilmirik (1, 03.03.07). Araşdırmalarımız göstərir ki, təkcə özəl investiyalann hesabına ölkənin emal sənayesinin və aqrar sektorun modernləşdiril- məsinə və məşğulluq probleminin həUinə arzu etdiyimiz müddətdə tezliklə nail olmaq mümkün deyil. İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin proqnozlarından görünür ki, 2008-2011-ci illərdə kənd təsərrüfatında əsas kapitala hər il orta hesabla qoyulan investisiya 2007-ci ilin səviyyəsinə bərabər olacaqdır. Beləliklə, qənaətimiz ondan ibarətdir ki, iqtisadiyyatın şaxələndiril- məsi probleminin həllini özəl sektorun boynuna qoyulsa uzun illər gözləməli olacağıq, ölkə prezidentinin qarşıya qoyduğu vəzifəni bütünlükdə yerinə yetirmək və Azərbayca- mn postsənayeləşdirmə mərhələsinə daxil olmasını təmin etmək üçün emal sənayesinin və aqrar sektorun inkişaf proqramlarının investisiya təminatına yenidən baxılması və bu sahələrdə dövlət investisiyalarından istifadənin genişləndirilməsi zəruridir.

Bu məqsədlə tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün dövlətin investisiya konsepsiyasında dəyişiklik etmək zəruriyyəti meydana çıxmışdır. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Prezidenti

— 222

nin «İnvestisiya fəaliyyətinin təşviqi üzrə əlavə tədbirlər haq- qında» 30 mart 2006-cı il tarixli sərəncanu dövlət investisiyalarının iqtisadiyyatın qeyri-neft sahələrində istifadəsini daha da genişləndirməyə imkai) vermişdir. Fərmana əsasən yaradılan «Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti» açıq səhmdar cəmiyyətinin nizamnamə kapitalı Dövlət Neft Fondunun hesabına formalaşdırılmışdır. Şirkət ölkə iqtisadiyyatının qeyri-neft sahələrində fəaliyyət göstərən kommersiya təşkilatla nnda 25,1 faizlik iştirak payı və səhm almaqla, onların maddi və texnoloji bazasının yehiləşdirilməsinə müddətli investisiya qoyur. Regionların sosial-iqtisadi inkişafımn təmin edilməsi məqsədi ilə qəbul edilmiş prioritet sahələrdə investisiya layihələrini həyata keçirmək üçün özəl bizneslə birlikdə bu layihələrdə dövlətin öz investisiyası ilə iştirakı dövlət investisiya şirkəti vasitəsilə həyata keçirilir. Dövlət müəssisəsi hesab olunan Şirkət kommersiya təşkilatlarının idarəetmə orqanlarında iştirak etmə, bu və ya digər qərarlara veto hüququna malikdir. Şirkət öz payına mütənasib dividend də ala bilir. Dövlət investisiyalarının idarə olunmasında ilk dəfə tətbiq olunan bu mexanizm digər ölkələrdə də geniş istifadə olunur. Prezident sərəncamında dövlət mülkiyyətli kommersiya təşkilatlarına Şirkətin investisiya qoymaq hüququnun olmaması barədə müddəa olmadığına görə, bizim fıkrimizcə, istehlak malları istehsal edən və nizamnamə kapitalında dövlətin payı olan səhmdar cəmiyyətlərinə («Bakıkondisioner», «Azərşin», «Sumqayıtsuperfosfat»və bu tipdə digərləri) Şirkətin investisiya qoyması məqsədəuyğun olar. Sərəncamda nəzərdə tutulur ki, fəaliyyət göstərən və ya yeni təsis edilən yeni kommersiya təşkilatlan iştirak payı barədə təkliflərini Şirkətə təqdim edirlər. Burada iki məsələyə diqqət yetirmək istərdik. Birincisi, məqsədəuyğun olar ki, hökumət hansı prioritet sahələrdə kommersiya təşkilatlarının iştirak payı olmasında maraqlı olduğunu əvvəlcədən elan etsin və bundan sonra həmin sahələrin kommersiya təşkilatlarından Şirkətə müvafiq təkliflər daxil olsun. İkincisi, «iqtisadiyyatın qeyri-neft sahələri» anla

— 223 —

yışı istehsal və sosial infrastruktur obyektlərini, aqrar və tikinti sektorlarını, sənayenin qeyri-neft sahələrini, enerci-qaz- suyun istehsalı və bölüşdürülməsini əhatə edir. Zənnimizcə, ilk mərhələdə yeni yaranan Şirkətin fəaliyyətini sənayenin is- tehlak malları istehsal edən sahələri, emal sənayesi, aqrar sektorla və onlarla bağlı maşınqayırma və elmi-tədqiqat müəssisələri ilə məhdudlaşdırmaq düzgün olardı. Şirkətin məqsədyönlü fəaliyyətini təşkil etmək üçün daxil olan təkliflərin seçilməsi meyarının əhəmiyyəti böyükdür. Təkliflərin qiymətləndirilməsinin biznes-planların kommersiya səmərəliliyi əsasında həyata keçirilməsi sərəncamda nəzərdə tutulmuşdur. Bizcə, seçim zamanı yeni daimi iş yerlərinin, özü də regionlarda yaradılması ön plana çəkilərsə, bu, ölkə prezidentinin qarşıya qoyduğu proqramın yerinə yetirilməsini sürətləndirər. 2007-ci ilin birinci rübündə «Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti» açıq səhmdar cəmiyyəti ilk investisiya qoyuluşunu həyata keçirməyə başlamışdır. Bu investisiya qoyuluşu ölkədə süd və süd məhsullarının, təbii şirələrin istehsalı və ixracı ilə bağlı olmuşdur. İnvestisiya qoyuluşunun obyekti kumi Bakı şəhərində yeni süd zavodunun tikintisi və Göyçay rayonunda yerləşən süd zavodunun yenidən qurulması müəyyən edilmişdir. Layihənin özəl iştirakçısı «Milk Pro» MMC-dir. Şirkət tərəfindən Qaradağ Sement zavodunda yenidənqurma işlərinin aparılmasını, neft-qaz terminalının tikintisini, «Dəvəçi Broyler» fabrikində damazhq təsərrüfatının yaradılmasının və quş əti istehsalının genişləndirilməsini nəzərdə tutan layihələrə investisiya qoyulmuşdur. Eyni zamanda, 2008-ci ilin birinci rübündə Azərbaycan İnvestisiya Şirkətinin və İslam İnkişaf Korparasiyasının təsis etdikləri Xəzər Beynəlxalq İnvestisiya Şirkəti fəaliyyətə başlanuşdır. (1, 24.08.08). «Azərsun Holdinq» Şirkətlər Qrupunun iştirakı ilə gündəlik istehsal gücü 100 ton olan yodlaşdırılmış və saf- laşdırılnuş duz zavodunun inşası planlaşdırılır. Fransanın «Lafarqe» şirkəti ilə birlikdə tikilməsi nəzərdə tutulan sement zavodunun texniki-İqtisadi əsaslandırılması hazırlanır.

— 224 —

Beynəlxalq təcrübə və iqtisadi nəzəriyyə göstərir ki, dövlət investisiyalarından istifadənin istiqamətləri zaman-zaman dəyişilir və ölkədə yaranmış iqtisadi durumdan asılı olaraq müəyyən edilir. Məsələn, XIX-əsrin əvvəllərindən Yaponiyada kapitalist sənayesini yaratmaq üçün dövlət müəssisələrinin tikilməsinə başlanılmışdır. Özəl müəssisələrə subsidiyalar verilmiş və ölkədə yüksək müdafiə rüsumları tətbiq edilmişdir. Bu siyasət XX əsrin 30-cu İllərində daha da gücləndirilmişdir.

ABŞ-da XX əsrin otuzuncu İllərində dövlət öz vəsaiti hesabına rezervasiyalar yaratmış, işsiz insanları oraya toplamış, işlə təmin etmişdir. Hökümət əsas kənd təsərrüfatı məhsullarına qiymətlərin aşağı həddini müəyyən etmiş, kommersiya banklarmı bağlayaraq yoxlamalar təşkil etmiş, qanunsuz əməliyyatlara yol vetmiş bankların fəaliyyətinə icazə verməmişdir. Sonrakı 30 ildə dövlətin iqtisadi proseslərə müdaxiləsi zəiflətdirilmişdir. Ancaq yenə də 60-cı və 80-ci illərdə dövlət yenidən iqtisadiyyata müdaxiləsini genişləndirmişdir.

Apardığımız dərin araşdırmalardan sonra qənaətimiz ondan ibarətdir ki, dövlət gəlirlərini artırmaq və onun hesabına istehsala investisiya yönəltmək ehtiyatları çox genişdir. Onlardan bəzilərini qeyd etmək istərdik.

Mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq, özəlləşdirilən dövlət müəssisələrinin qiymətinin 70 faizi özəlləşdirmə çeklərinin vasitəsi ilə ödənilir. Müəssisələrin bu qaydada satışı dövlətin pul vəsaiti əldə etmək imkanlannı çox məhdudlaşdırır. Eyni zamanda özəlləşdirmədən daxil olan pul vəsaitləri də investisiya məqsədləri üçün yox, büdcə kəsirinin qapanması üçün istifadə olunur. Strateji dövlət obyektlərinin özəUəşdiriImə- sində çeklərdən istifadənin dayandırılması və özəlləşdirmədən daxil olan pul vəsaitlərinin investisiya kimi istifadə olunması Azərbaycan hökumətinin investisiya siyasətinin mühüm tərkib hissəsi olması zəruridir. Dövlətin investisiya imkanlarım genişləndirməyə imkan verə bilən mühüm ehtiyatlardan biri də ölkə ərazisində yaradılan gəlirlərin dövlət, təsərrüfat

— 225 —

subyektləri və ev təsərrüfatları arasında ədalətli bölgüsüdür. Bu məsələ ətraflı monoqrafiyanın dördüncü fəslində əks olunmuşdur. Burada onu qeyd edək ki, 2007-ci ildə ölkənin ümumi daxili məhsulunun 37 faizinə Azərbaycan dövləti tərəfindən sərəncam verilmişdir ki, bu da 2000-ci ilə nisbətən bir neçə dəfə çoxdur. Sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalında struktur dəyişiklikləri aparmaq üçün maliyyə mənbəyi kimi büdcədənkənar fondlar yaradıla bilər. Belə fondlar, adətən, sənaye və nəqliyyat məhsullarının (xidmətlərinin) satılması (2,5-3 faiz maddi xərclər həcmində, məhsulların və xidmətlərin maya dəyərinə aid edilməklə), əmlak və yol vergiləri, torpaq vergisi, tikintisi başa çatdırılmamış obyektlərin satılması və xarici ölkələrin investisiyaları hesabına yaradılır. Hökumətin İnvestisiya siyasətində daxili investisiya ehtiyatlarının səfərbər edilməsi konsepsiyasına üstünlük verilməsi zəruridir. Bu konsepsiya iqtisadi artımın dünya bazarının konyuktura- larından, xarici investorların Azərbaycanda investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi arzusundan və onların ölkələrindəki siyasi amillərdən asıhhğından azad edə və ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinə, millİ iqtisadiyyatın stabilliyinə və iqtisadi artımın uzun müddətli olmasına təminat verə bibr. Ölkə ərazisində yaradılan milli gəlirin bölgüsünün təkmilləşdirilməsi və daxili investisiya ehtiyatlarından dolğun istifadə olunması Azərbaycanda milli iqtisadiyyatın tarazh və davamlı artımı üçün daxili investisiyaların arlınlmasmı təmin edən etibarlı amillərdəndir, Dövlət gəlirlərinin bu mənbələr hesabına əhəmiyyətli dərəcədə artırılması məcmu tələbi və məcmu təklifi yüksəldə bilər, ölkənin daxili İnvestisiya bazasım gücləndirmək məqsədi ilə əhalinin şəxsi qənaətlərinin investisiyaya yönəldilməsi üçün iqtisadi şəraitin yaradılması da zəruridir. Regionların sosial iqtisadi İnkişafının təmin edilməsi məqsədi ilə qəbul edilmiş prioritet sahələrdə iri miqyaslı, uzunmüddətli, hətta aşağı gəlirli investisiya layihələrində Özəl bizneslə birlikdə dövlətin öz İnvestisiyası ilə iştirakının təmin edilməsi qısa zaman kəsiyində uğurlu nəticə verə bilər.

— 226 —

Çox saylı idxal mallarının normativ-hüquqi aktlara əsasən əlavə dəyər vergisindən azad olunması, müəssisələrin gəlirlərdən çıxarılmasına yol verilən xərclərinin gəlirdən artıq hissəsinin üç ilədək davam edən sonrakı dövrə keçirilməsi və sonrakı dövrdə illər üzrə məhdudiyyət qoyulmadan mənfəətin hesabına ödənilməsinə icazə verilməsi, habelə digər güzəştlər daxili investisiya resurslarını azaldan əsas amillərdəndir.

Azərbaycanın mal, xidmət və maliyyə bazarlarında mükəmməl rəqabətin olmadığını nəzərə alaraq, uzun sürən iqtisadi artımı və iqtisadi tarazlığı təmin etmək məqsədilə mülkiyyət formasından asılı olmayaraq investisiya subyektinin investisiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin gücləndirilməsi zəruridir. Bu zəruriyyət investisiya fəaliyyəti nəticəsində yaradılan məhsulun (zavod, fabrik, sex, obyekt) daşınmaz olması və yaradılan məkanda istismar edilməsi xüsusiyyətindən irəli gəlir. İnvestisiya prosesinə dövlətin təsiri iqtisadi tənzimləmə vasitələri ilə də gücləndirilə bilər. Belə ki, bəzi sahələrə investisiya qoyuluşuna vergi qoyula, investisiya təyinath məhsullarm qiymətləri müəyyənləşdirilə, habelə amortizasiya və kredit siyasəti ilə bu və ya digər sahə və ya region səviyyəsində investisiyalar stimullaşdınla bilər. Əsaslı kapitala investisiya üçün istifadə edilən kreditlərin faizini aşağı müəyyən etməklə, bank depozitlərinin faizini mənfəət norması ilə uzlaşdırmaq əsasında tənzimləməklə investisiyaları stimullaşdırmaq mümkündür. İnvestisiyaların stimullaşdırılması ilə bağlı mülahizələr monoqrafiyanın sonuncu fəslində əks etdirilmişdir.

Azərbaycan hökuməti neft gəlirlərinin müəyyən hissəsini hər il büdcəyə köçürməklə və ondan iqtisadi və sosial sahələri inkişaf etdirmək üçün istifadə edir. Lakin Beynəlxalq Valyuta Fondunun rəsmləri hesab edirlər ki, neft gəlirlərindən istifadənin başlıca məqsədi infrastruktur sahələri inkişaf etdirmək olmalıdır. Fondun fikrincə, həmin vəsait öncə inteqrasiya sistemlərinin, avtomobil yollarımn inşasına, regionların elektrik enerjisi və təbii qazla təminatına yönəldilməli

— 227 —

dir. Hal-hazırda Dövlət Neft Fondunun vəsaitəlrindon əsasən yuxulda göstərilən məqsədlər üçün istifadə edilir. Ancaq «Azərbaycan İnvestisiya Şirkəti» vasitəsilə bu vəsaitlərdən emal sənayesinin və aqrar sektorun inkişafına da yönəldilir. BVF həmin vəsaitlərdən əmək haqlarının və sosial müavinətlərin artınlmasına yönəldilməsini yasaq hesab edir. Neft gəlirlərindən ancaq infrastruktur obyektlərinin tikintisini maliyyələşdirmək üçün istifadə edilməsi barədə təkliflə razılaşmayaraq, hesab edirik ki, inkişafın indiki mərhələsində neft gəlirlərindən emal sənayesinin və aqrar sektorun prioritet sahələrinin inkişafı üçün investisiya kimi istifadə edilməsinin miqyası artırılmalıdır. Bu gəlirlərdən əmək haqqı və ya pul şəklində əhalinin sosial müdafiəsini gücləndirmək üçün istifadə edilməsi də moqədəuğyundur. Dövlət Neft Fondunun vəsaitlərindən prioritet emal sənayesində və aqrar sektorda investisiya kimi istifadə edilməsi ölkənin tarazlı iqtisadi inkişafını və investisiyaların insan amilinə yönəldilməsini sürətləndirir. Dödvlət xərclərinin artırılmasının infilyasiyamn sü- rətləndirməsi barədə söylənən fikirlər də əsaslı deyil. Ona görə ki, əwəla, bütünlükdə ölkədə məcmu tələb aşağıdır. İkincisi, xərclərin artımını və inflyasiya doğuran amilləri hökumət nəzarətdə saxlayır.

Neft Fondunun vəsaitlərinin xarici banklarda saxlanılmasına və idarə edilməsinə üstünlük verilməsi bəzi obyektiv amillərlə şərtlənir. Belə amillərdən ən əsası ölkənin maliyyə bazarının böyük həcmdə pul vəsaitlərini makroiqtisadi tarazlığı pozmadan «həzm» etməyə hələlik hazır olmamasıdır. Ancaq daxili maliyyə bazarının imkanlarını genişləndirmək mümkündür. Məsələn, 2007-ci ildə ölkəyə idxal edilən qeyri- neft məhsulları onların ixracından 3,7 milyard ABŞ dollarından çox olması o deməkdir ki, makroiqtisadi durumda fəsadlar törətmədən həmin həcmdə məhsul istehsalını Dövlət Neft Fondunun hesabına təşkil elmək olar. Neft Fondunun vəsaitlərindən istifadə barədə Norveçin təcrübəsini diqqətə çatdırmaq istərdik. Bu ölkədə Neft Fondu yaradıldığı vaxt

— 228 —

dan 2001-ci ilə qədər onun vəsaitləri xaricdə idarə olunmuşdur. Bu dövrdə Norveç Avropada faiz dərəcəsi ən yüksək olan ölkələrdən birinə çevrilmişdir. Bu müddətdə ölkədə əmək haqqları hökumətin razılığı ilə əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldilmişdir. Bu artımı konpensasiya etmək üçün firmalar qiymətləri artırmağa başlamışlar. Bu da ixrac sektorunu daha da az rəqabət qabiliyyətli etmişdir. Sahibkarlar ixrac sektoruna xidmət edən sənaye müəssisələrini bağlamağa və ya istehsalı xaricə keçirməyə başlamışlar. Nəticədə dünyanın ən varlı ölkələrindən biri olan Norveçdə işsizlik artmağa başlamışdır. 2001-ci ildə ölkədə yeni «hərəkət qaydaları» qəbul olundu, yəni Neft Fondunun gəlirlərindən yerli iqtisadiyyatın inkişafı üçün istifadə etməyə İcazə verildi. Ölkənin Milli Bankı inflyasiyanın 2,5 faiz səviyyəsində saxlamaq öhdəliyini öz üzərinə götürdü. Bu tədbir dövlətin xərclərinin ildə 4 faİz artmasına səbəb oldu. 2003-cü ildən sonra Azərbaycanda dövlətin investisiya xərcləri əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. 2006-cı ildə 2003-cü illə müqayisədə dövlət büdcəsi hesalnna investisiyalar 8 dəfə, dövlət müəssisələrinin investisiyaları 2,4 dəfə, xarici investisiyalar 17 faiz artmışdır. Buna baxmayaraq, yenə də 2006-cı ildə ölkə üzrə əsas kapitala investisiyaların 70 faizə qədəri özəl daxili və xarici investorlara məxsus olmuşdur (cədvəl 5.1). Bütünlükdə əsas kapitala investisiyaların 48 faizini dövlət mülkiyyəti təşkil etmişdir. 2007-ci ildə dövlət investisiyaları 3562 mln. manat olmuşdur ki, bu da 2003-cü ilə nisbətən 10 dəfə çoxdur. Daxili investisiyalarda dövlət investisiyaları üstünlük təşkil edir. 2003-cü ildə özəl investisiyalar bütünlükdə 437,2 mln.manat və ya daxili İnvestisiyaların 47 faizini təşkil edirdisə, 2007-ci ildə onlarm həcmi 1065 mln.manat, xüsusi çəkisi isə 23 faiz olmuşdur. Daxili investisiyaların həcminin və xususİ çəkisinin təhlili göstərir ki, 2006-cı ildə 2003-cü illə müqayisədə qeyri-dövlət daxili investisiyaları 2,5 dəfə artmış və 961 milyon manat olmuşdur. Daxili investisiyalarda onların xüsusi çəkisi 2003-cü ildəki 40,3 faizdən 2006-cı ildə 33 faizə qədər azalmışdır. Çünki bu

— 229 —

dövrdə dövlət İnvestisiyaları yerli özəl İnvestisiyalarla müqayisədə daha yüksək templə artmışdır. 2003-cü ildə daxili investisiyaların 53 faizi, 2007-ci ildə isə 77 faizi dövlətə məxsus olmuşdur. Bütünlükdə 2003-2007-ci illərdə daxili investisiyaların ümumi artımının 83 faizi dövlət investisiyalarının payına düşmüşdür. 2003-cü ildə daxili investisiyaların 12 faizini dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilmişlərsə, 2006-cı ildə onların xüsusi çəkisi 31 faizə çatmışdır. Bütünlükdə dövlət investisiyalarında dövlət müəssisələri dövlət büdcəsinə nisbətən yenə də üstünlük təşkil etmişlər. Dövlət investisiyalarının 36 faizdən çoxu belə müəssilərin payına düşür. Bu dövrdə dövlət büdcə vəsaitlərindən investisiyaların həcmi 111 mln.mant- dan 884 mln.manata qədər artmışdır. 2003-2006-cı illərdə daxili investisiya artınunın 31 faizi dövlət müəssisələrinin vəsaitləri, 39 faizi dövlət büdcəsinin hesabına, qalan 30 faizi isə qeyri-dövlət müəssisələrinin vəsaitləri hesabına təmin edilmişdir. Daxili investisiyaların güclü artım mənbəi bank kreditləridir. Son illər iqtisadiyyatın kreditləşdirilməsi əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırılmışdır. Ölkə üzrə kreditlərin 18-20 faizi əsas kapitahn yaradılmasında istifadə olunur.

Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə investisiya proqramlarında dövlətin iştirak forması müxtəlif olur. Məsələn, korporativ investisiya proqramlarında dövlət iştirak edİr, yeni dövlət müəssisələri yaradılır, vergi və gömrük güzəştləri edilir, kreditlərə dövlət zəmanəti verilir və s. Ona görə də korporativ investisiya layihələrində iştirak etmək məqsədi ilə bu və ya digər müəssisədə Azərbaycan dövlətinə məxsus olan səhmlərin idarə etməyə verilməsindən daxil olan pul vəsaitlərinin, Azərbaycan Respublikasının prezidentinin 2007-ci il 6 iyun tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş «Səhmdar cəmiyyətlərində dövlətə məxsus səhmlərin idarəetməyə verilməsi qayda- lan»nda nəzərdə tutulduğu kimi dövlət büdcəsinə deyil, həmin səhmdar cəmiyyətlərin yenidən qurulmasma və inkişafına yönəldilməsi də düzgün olardı.

-^230 —

nedici şərtidir. Belə ki, ümumi yığımın xüsusi çəkisi nə qədər yüksək Qİsa, iqtisadi inkişaf tempi də bir o qədər yüksək olar. Ölkə ərazisində yaranan gəlirlərin dövlət, təsərrüfat subyektləri və ev təsərrüfatları arasında ədalətli bölüşdürülməsi, habelə ev təsərrüfatlarının gəlirlərinin investisiyalara çevrilməsinə əlverişli şəraitin yaradılması əsasında yığımı artırmaq mümkün olur. İqtisadi ədəbiyyatda ümumi yığımın xalis (yeni kapital yaradan investisiya) investisiyalardan və amortizasiya ayırmalarından ibarət olması göstərilir (15, s. 351). Adətən amortizasiya ayırmaları norması və yığılmış əsas kapitalın həcmi ləng dəyişilir, yeni investisiyalar isə nisbətən tez dəyişkən olur. Ona görə də ümumi yığıma ən çox təsir edən də yeni investisiyaların həcmidir. Beynəlxalq təcrübədə və Dövlətstatkomun normativ sənədlərində ümumi yığımı (J) ümumi daxili məhsula bölməklə ümumi yığım norması müəyyən edilir (5, 2002, Xs 6, c. 35-82). Ancaq biz burada da bir uyğunsuzluq görürük. Monoqrafiyada əsaslandırıldığı kimi, bu normanı ümumi yığımın ümumi buraxılışa bölünməsi ilə hesablamaq düzgün olardı. Yüksək iqtisadi artım tempi olan inkişaf etmiş ölkələrdə (Cənubi Koreya, Sinqapur) XX əsrin 90-cı illərində yığım norması 30-40 faiz səviyyəsində, orta və aşağı templə inkişaf edən inkişaf etmiş ölkələrdə (ABŞ, Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya, İtaliya) yığım norması 10-25 faiz arasında olmuşdur. Lakin bu ölkələrdə güclü iqtisadi artım dövründə yığım norması çox yüksək dəyişilmişdir. Məsələn, XX əsrin 50-60-cı illərində Almaniyada yığım norması ümumi daxili məhsulun 60 faizini təşkil etmişdir. Yaponiyada ayn-ayrı illərdə yığım norması 30 faizdən çox olmuşdur. Hal-hazırda inkişaf etmiş Ölkələrdə yığım və istehlak arasında çox müxtəlif proporsiyalar yaranmışdır. Keçmiş Sovet İttifaqında ümumi yığım norması ÜDM-un 30-40 faizini təşkil edirdi. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin hesablamalanna görə, l998-ci ildə müstəqil Azərbaycanda bu norma 33,4 faiz, 2001-ci ildə 20,9 faiz təşkil etmişdir [13, S.63]. 2003-cü ildə bu göstərici 53 faizə, 2005-ci il

232-

də 41,5 faizə , 2007-ci ildə 20,1 faizə çatmışdır. Faktiki son istehlakın ÜDM-ə nisbətində də dəyişirkiUklər baş vermişdir. Bu göstərici 2003-cü ildə ki 72,4 faizdən 2007-ci ildə 44,5 faizə qədər aşağı düşmüşdür.

Keynsin investisiya nəzəriyyəsinə görə məhz investisiyaların həcmindəki dəyişmə iqtisadi artımın hərəkətverici qüvvəsidir. Çox hallarda investisiyaların səviyyəsi xalqın yığıma meylliyindən çox asılı olur. Lakin yığıma meylliyin güclü olması heç də hər zaman yığımın real kapitala yönəldilməsi ilə nəticələnmir. Məsələn, 2005-ci ildə ev təsərrüfatlarının isteh- lakdan artıq qənaəti 1733 milyon manat olmuşdur. Ancaq əhalinin əsas kapitala yönəldilən investisiyaları cəmi 332 milyon milyon manat və ya qənaətin 19 faizini təşkil etmişdir. Deməli, əhali yığıma meylli olsa da o, istehlakdan artıq gəlirini əsasən maliyyə aktivlərinə (bank depozitləri, xarici valyuta və qiymətli kağızların alınması) istiqamətləndirir.

İnvestisiya siyasəti bütünlükdə iqtisadi siyasətin strateji məqsədinin yerinə yetirilməsiniə xidmət etdiyinə görə Azərbaycanda məcmu təklifin və məcmu tələbin paralel artıniması, əhalinin ahcıhq qabiliyyətinin yüksəldilməsi, daxili bazann tələbatı- mn ödənilməsində yerli mallanmn həcmi və xüsusi çəkisinin artırılması, kooperasiya əsasında istehsal müəssisələrinin yaradılması (məsələn, alunitin, dəmir filizinin və s) və digər problemlər öz həllini iri həcmdə investisiyalann əsasmda tapa bilər.

Azərbaycamn investisiya siyasətini müəyyən edən mühüm amillərdən biri onun əhalisinin tərkibində uşaqların və gənclərin (2006-cı ilinə 60,4 faiz), əmək qabiliyyətli yaşda olanların (66,1 faiz) üstünlük təşkil etməsi, aztəminatlı ailələrin, təqaüdçülərin sayının çox olmasıdır. Dövlət tərəfindən onların sosial təminatları genişləndirilir və dövlət büdcəsindən bu məqsədlə ayrılan xərclər artırılır. Lakin problemin bütünlükdə kompleks hahnda həll edilməsi dövlət büdcəsindən sosial xərclərin artırılması ilə yanaşı investisiya xərclərinin də indiki ilə müqayisədə daha çox həcmdə ayrılması düzgün hesab edilə bilər.

— 233 —

iqtisadi artım nəinki indiki işsizliyi aradan qaldırmalı, eyni

zamanda işçi qüvvəsinin artımını da yeni iş yerləri ilə təmin

etməlidir ki, faktiki işsizliyin səviyyəsi artmasın. Yüksək iqtisadi

artıra əhalinin normal məşğulluğunu və yüksək həyat səviyyəsini

təmin etməlidir. Azərbaycanda iqtisadi inkişaf göstəricisi olan

ümumi daxili məhsulun 2005-ci ildə 1995-ci ilə nisbətən 2,7 dəfə

artmasına baxmayaraq, milli iqtisadiyyatda məşğul olanların sayı

cəmi 6,6 faiz yüksəlmişdir. 2000- 2005-ci illərdə emal sənayesində

istehsalın artırm 63 faiz, işçilərin sayı isə 11,5 faiz artmışdır (cəmi

19,4 min nəfər). Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, iqtisadi artım

probleminə iqtisadi inkişafın istiqaməti ilə birlikdə baxılması

zəruridir. Hal-hazırda Azərbaycan hökumətinin inkişaf

strategiyasının əsasını qeyri-neft sektoru, regional inkişaf və özəl

sahibkarlıq təşkil edir. 2003-cü ildən iqtisadi artımın elə istiqaməti

seçilmişdir ki, o, həm regionlarda yeni iş yerlərinin yaradılmasını

və həm də iqtisadi artımı təmin etsin. Emal sənayesinin və aqrar

sektorun investisiya təminatı əsasən özəl sektorun üzərinə

qoyulmuşdur. Belə investisiya təminatı, bizim fıkrimizcə, ölkə

sənayesinin səmərəli strukturunun yaradılma müddətini xeyli

uzada bilər. Ona görə də ölkənin emal sənayesi və aqrar sektoru

üçün xüsusi investisiya mühitinin yaradılması və vergi güzəştləri

edilməsi tələb olunur.

Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin investisiya siyasətində

prioritetlik prinsipindən zaman-zaman geniş istifadə olunur.

Dövlət prioritet sahələrin inkişafını dövlət investisiyaları,

subsidiyalar, kreditlər, vergilər, dönərli valyutalar, texniki

lisenziyalar və digər vasitələrlə stimullaşdırır. Qısa zaman

kəsiyində maksumum səmərə ilə idxalı əvəz edən sənaye siyasətini

həyata keçirmək məqsədi ilə bütünlükdə ölkəmin sosial- iqtisadi

inkişaf proqramının idarə olunması işlərini təkmilləşdirmək

lazımdır. Buna nail olmaq üçün İqtisadi inkişaf Na

— 234 —

zirliyinin bazasında İqtisadiyyat və Planlanlaşdırma Nazirliyinin

yaradılması, dövlət sifarişi sisteminin bərpası, nazirin özünə

hökumətin birinci müavini statusunu verməklə, iqtisadiyyat

blokuna daxil olan mərkəzi idarəetmə orqanlarının fəaliyyətini

koordinasiya etmək səlahiyyətinin verilməsi düzgün olardı,

İqtisadi idaretmə sistemində dövlətin rolunun gücləndirilməsi

məqsədilə mülkiyyət formasından asılı olmayaraq təsərrüfat

subyektlərinin fəaliyyətinin koordinasiyasında dövlətin iştirakını

təmin edə bilən hüquqi, iqtisadi və təş- kilati mexanizmlərdən

İstifadənin genişləndirilməsi gərəkdir. İdxalı əvəz edən sənaye

siyasətinin uğurla həyata keçirilməsində vaxt amili həlledicidir.

Bu uğuru təmin edə bilən iki şərti görürük: daxili bazarın

qorunmasını tənzimləyən normativ-hüquqi aktların

təkmilləşdirilməsi, sənayenin prioritet emal sahələrində və aqrar

sektorda dövlət investisiyalarından geniş həcmdə istifadənin

təmin edilməsi. Bu siyasətin həyata keçirilməsi təkcə yoxsulluq

və işsizlik probleminin həllində deyil, eyni zamanda ölkəmizin

valyuta bazarında daxili və xarici amillərin təsirindən yaranmış

xoşagəlməz vəziyyətin aradan qaldırılmasında da həll edici ola

bilər.

Hökumətin müasir investisiya siyasəti son nəticədə

maksimum istehsalı, əhalinin maksimum məşğulluğunu və

maksimum alıcılıq qabiliyyətini təmin etmək konsepsiyasım

reallaşdırır. Bu konsepsiyanın həyata keçirilməsi məcmu tələbin və

məcmu təklifin eyni zamanda paralel artınimasını təmin edər.

Apardığımız elmi araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycan

iqtisadiyyatı iqtisadi artım üçün zəruri daxili investisiya

resurslarına malikdir. Belə ki, dövlət büdcəsinin və dövlət Neft

Fondunun gəlirləri, amortizasiya ayırmaları, müəssisələrin xalis

mənfəəti və əhalinin pul qənaəti ölkənin investisiyalara təlabatını

əsasən ödəyə bilər.

— 235

Milli iqtisadiyyatın, önc3 sənayenin və aqrar sektorun güclü

və səmərəli maddi-texniki bazasım yaratmaq üçün investisiya

təminatında müstəsna rola malik olan iqtisadi me- xanizmlər

(vergi, pul, kredit, qiymət və s.) elə tətbiq edilməlidir ki, o, daxili

investisiya resurslarını milli prioritetlərə cəlb etsin. Bunun üçün

hökumətin investisiya siyasətində də daxili investisiya

ehtiyatlarının səfərbər edilməsi konsepsiyasına üstünlük verilməsi

zəruridir. Belə konsepsiya ölkənin iqtisadi artımını dünya bazarının

konyukturundan, xarici investorların Azərbaycanda investisiya

layihələrinin maliyyələşdirilməsi arzusundan və onların

Ölkələrindəki siyasi amillərdən asılılığından azad edə və ölkənin

iqtisadi təhlükəsizliyinə, milli iqtisadiyyatın stabilliyinə və iqtisadi

artımın uzun müddətli olmasına təminat verə bilər. Azərbaycanın

daxili investisiya ehtiyatlan genişdir. Ölkə ərazisində yaradılan

milli gəlirin institusional vahidlər və dövlət arasında ədalətli

bölgüsü, daxili investisiya ehtiyatlarından tam istifadə olunması və

dövlət investisiyalarımn infrastruktur obyektləri ilə məhdud-

laşdınlmaması Azərbaycanda daxili investisiyaların artımını

şərtləndirən amillərdir.

İnvestisiya siyasətinin idarəolunma və təminetmə vasitələrinin

tərkibində aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədəuyğun

olardı:

- hər ilə kommersiya banklarının kredit faizlərinin yuxan

həddinin Milli Bank tərəfindən təyin edilməsi, istehsal təyinatlı

kreditin ucuzlaşdınlması, ixtisaslaşdırılmış investisiya bankının

yaradılması, uçot dərəcəsinin mənfəət norması ilə uzlaşdırmaq

əsasında onun iqtisadi inkişaf amilinə çevrilməsi;

- dövlət-özəl partnyorluğu əsasında prioritet emal sənaye

müəssisələrinin sağlamlaşdınlması sisteminin və mexanizmlərinin

yaradılması və tətbiq edilməsi;

— 236 —

- qiymətlərin tənzimləyici funksiyasından investisiyaları

stimullaşdırmaq məqsədi ilə istifadə etmək mexanizminin

yaradılması;

- sosial-iqtisadi inkişafın beşillik planlarının, uzun müddətli

proqnozlarının və məqsədli proqramların işlənib hazırlanması;

- pul kütləsinin və mərkəzləşdirilmiş kredit resurslarının

tədricən artırılması;

- əhali tərəfindən yığıma yönəldilən pul vəsaitlərinin

investisiyaya və istehsal sektorunda fəahyyət göstərən səhmdar

cəmiyyətlərinin qiymətli kağızlannın alınmasına istiqamət-

ləndirilməsinə maddi marağın yaradılması;

- 1992-ci ilə qədər əhalinin əmanət banklarındakı əmanətlərini

indeksasiya etməklə özəlləşdirmədə istifadə edilməsinə icazə

verilməsi;

- daxili investisiyaların emal sənayesində və aqrar sektorda

prioritet istehsallara cəlb edilməsi üçün daha əlverişli iqtisadi

şəraitin formalaşdırılması;

Kənd təsərrüfatının investisiya təminatı köklü surətdə

təkmilləşdirilməlidir. Sahənin investisiyalarla təminat

mexanizmləri axıra qədər işlənib hazırlanmanuşdır. Məsələn, kənd

təsərrüfatı məhsullarının istehsalçıları bütün növ vergilərdən

(torpaq vergisindən başqa) azad edilmişlər. Ancaq vergi

güzəştlərindən əldə edilən qənaətin investisiya formasında istifadə

olunması normativ-hüquqi sənədlərdə nəzərdə tutulmur.

İstehsalçıların satış qiymətləri tənzimlənmir, kənd təsərrüfatının

əsas məhsullarına dövlət sifarişi tətbiq edilmir, təsərrüfat

subyektlərinin təşkilatlanması sisteminin dövlət tənzimlənməsi

təşkil edilmir, kənd təsərrüfatı maşınları və kübrə istehsalı təlabatı

ödəmir.

— 237 —

5.2.Davamlı və tarazlı iqtisadi artım

2003-cü ildə keçirilmiş prezident seçkiləri zamanı böyük üstünlüklə qələbə qazanmış cənab İlham Əliyevin dövlət başçısı kimi fəaliyyətə başlaması ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi, regionların tarazlı inkişafımn təmin edilməsi, yoxsulluğun azadılması, yeni iş yerlərinin açılması və əhalinin həyat səviyyəsinin daha da yaxşılaşdırılması sahəsində görülmüş işlərə yeni təkan verdi. Azərbaycanda yeni iqtisadi siyasət formalaşdırıldı və ölkə yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Bu siyasətin icrasını təmin etmək məqsədilə 2003-2004-cü illərdə ölkənin sosial-iqtisadi inkişafımn sürətləndirilməsi tədbirləri və regionları sosial-iqtisadi inkişafı haqqında Dövlət Proqramı- mn təsdiq edilməsi barədə prezident fərmanları imzalandı. Azərbaycanda investisiya aktivliyinin miqyası baxımından bu iki sənədin əhəmiyyəti «Əsrin müqavUəsi» ilə müqayisə oluna bilər. Ölkə prezidentinin fərmanı ilə təstiq edilmiş regional inkişaf proqramını cənab İlham Əliyev iqtisadi baxımdan görülən işlərin yeni bir istiqaməti kimi qiymətləndirmişdir. Prezident İlham Əliyev unudulmaz Heydər Əliyevin Ölkəyə rəhbərlik etdiyi dövrlərdə əldə olunan nailiyyətlərin davam etdirilməsi ilə kifayətlənməmişdir. Onun iqtisadi platformasında yeni istiqamətlər və yeni keyfiyyət dəyişiklikləri təsbit olunmuşdur. 2003- 2005- ci illərdə irəh süıülən «tarazh iqtisadi inkişaf», «idxalı əvəz edən iqtisadi siyasəb), «neftdən və neftin qiymətindən asılı olmayan iqtisadiyyab), «insanlann iqtisadi cəhətdən azad olma- sı», «xarici amillərdən asılılığın azaldılması» konsepsiyası Azər- baycamn indiki və gələcək iqtisadi inkişaf modelini müəyyən etmişdir. Bununlada iqtisadi islahatlar konsepsiyası yeni ideyalarla zənginləşdirilmişdir. Bu konseptual baxışlar Azərbaycanda yeni iqtisadi siyasətin formalaşmasım söyləməyə əsas verir. Bizim fıkrinıizcə, Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin iqtisadi siyasətinin məqsədini təkcə maksimum istehsalm deyil, eyni zamanda əhalinin maksimum məşğıdluğu- nun və maksimum alacıhq qabiliyyətinin təmin edilməsi təşkil edir. Yeni konsepsiya üzərində qurulan bu siyasət gələcəkdə Azərbaycamn sənayecə inkişaf etmiş ölkələr sırasına daxil ola

— 238 —

bilməsinə əsas verir, ölkə prezidentinin yeni baxışları iqtisadi inkaşafm yeni mərhələsi üçün yeni İqtisadi siyasətin fomalaşdı- nlmasım zəruri etmişdir.

Azərbaycamn iqtisadi inkişafımn indiki mərhələsi iqtisadiyyatın yüksək artım tempi' və ölkənin beynəlxalq imicinin yüksəlməsi ilə xarakterizə olunur. Azərbaycamn beynəbtalq imici ölkə prezidentinin bütünlükdə həm daxili və xarici siyasəti, həm də iqtisadi siyasəti əsasında formalaşmışdır. İqtisadi inkişafın yeni mərhələsini məhz ölkə prezidenti cənab İlham Əliyevin irəli sürdüyü konsepsiya formalaşdırır və xarakterizə edir. Bu konsepsiyam reallaşdırmaq məqsədi ilə ölkə başçısının 24 noyabr 2003-cü il tarbdi «Azərbaycan Respublikasında sosial-iqtisadi inkişafm sürətləndirilməsi tədbirləri haqqında» və 2004-cü il 2 fevral tarixli «Azərbaycan Respublikası regionlanmn sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)» barədə fər- manlan əsasında regionların istehsal potensiahndan və təbii resurslarından istifadə etməklə, əhalinin faydah məşğulluğuna və yoxsuUuğun səviyyəsinin azadılmasına nail olmaq nəzərdə tutulmuşdur. Regional inkişafın əsas predmetləri ilk dəfə kompleks və sistemli qaydada düşünülmüş bir proqramm çərçivəsində müəyyən edilmişdir. 2003-cü ildə Azərbaycan Respublikasıma Nazirlər Kabinetinin ilk iclasmda prezident İlham Əliyev Özünün yeni sosial-iqtisadi proqranumn əsas istiqamətlərini aşağıdakı kimi açıqlamışdı:

- 600 min yeni iş yerinin açılması istiqamətində iri miqyaslı tədbirlərin həyata keçirilməsi və real nəticələrin əldə edilməsi;

- sahibkarhğa dövlət köməyinin gücləndirilməsi; - regionların iqtisadi inkişafı və aqrar islahatlann ikinci

mərhələsi ilə bağlı dövlət proqramlarının hazırlanması; - rüşvətxorluğa, korrupsiyaya qarşı fəal mübarizə tədbirlərinin

həyata keçirilməsi; Dövlət başçısı bu fərmanların icrasım nəzarətdə saxlamaqla,

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində səfərdə olmuş, işlərin gedişi ilə maraqlanmış, yeni müəssisələrin açılışında iştirak etmişdir. Dövlət başçısı regionların inkişafındakı fərqi azaltmağı, bu sahədə taracı inkişafa nail olmağı özünün iqti

— 239 —

sadi siyasətinin prioritetlərindən biri kimi elan etimşdir. Regionların iqtisadi tərəqqisində tarazlığın təmin edilməsi mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanları qarşısında əsas vəzifələrdən biri kimi qoyulmuşdur.

Azərbaycanın dinamik sosial inkişafına, davamlı sabitliyə və yüksəlişə xidmət edən dövlət proqramları, fərman və sərəncamları bir iqtisadi sistemdən digərinə keçidin doğurduğu obyektiv problemlərin sürətli həlli istiqamətində kom- pelks tədbirlərin həyata keçirilməsinə şərait yaratmışdır. Bu sənədlərdə ölkə iqtisadiyyatında müşahidə olunan dinamik inkişafın sürətləndirilməsi yolları nəzəri-praktiki və konseptual əsasda göstərilmişdir. Müstəqillik illərində müşahidə olunan dinamik iqtisadi inkişaf Bakıda və bir sıra iri şəhərlərdə aydın görünsə də respublikanın digər bölgələrində bu proses ləng getmiş və nəticədə regional inkişafda natarazlıq baş vermişdir. Pozulmuş tarazlığın bərpası vacib problemlərin ilk sırasında olduğuna görə regionların inkişafına dair Dövlət Proqramı qəbul edilmişdir. «Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramının (2004-2008-ci illər)» əsas qayəsi regionlarda infrastruktur sektoru modernləşdirməklə və sahibkarlığın inkişafını sürətləndirməklə, oradakı əmək ehtiyatlarından, təbii və iqtisadi resurslardan kifayət qədər səmərəli istifadə etməklə iqtisadiyyatın dinamik inkişafına, əhalinin məşğulluğunun artırılmasına və yoxsulluğun səviyyəsinin azaldılmasına nail olmaqdan ibarət olmuşdur. Bu fərman Azərbaycanda 600 min yeni iş yerinin açılması barədə dövlət tapşırığının əməli fəaliyyətə söykəndiyinə dəlalət edən mükəmməl konsepsiya olmuşdur. Dövlət Proqramında nəzərdə tutulmuş məsələlərin uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində regionlarında dinamik inkişaf təmin edilir. Ötən dövrdə mühüm tədbirlərdən biri iqtisadiyyatın idarə olunmasının təkmilləşdirilməsindən ibarət olmuşdur. Hökumətdə apanlan institusional islahatların nəticəsi kimi Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi, Sənaye və Energetika Nazirliyi və «Azərsu» Səhmdar Cəmiyyəti yaradılmışdır. Sənaye və Energetika Nazirliyi ölkədə əvəzsiz potensialı olan, lakin son zamanlar tələb olunan

240 —

miqyasla inkişaf etməyən qeyri-neft sənaye sektorunun inkişaf tempini sürətləndirmək, vahid sənaye siyasətini həyata keçirmək, bu sahədə yeni iş yerləri yaratmaq məqsədlərinə xidmət edir. «Azərsu» Səhmdar Cəmiyyəti isə su təsərrüfatında əvvəllər mövcud olan müəyyən pərakəndəliyi aradan qaldırmağa və təkmil sistem yaratmağa şərait yaradır. Struktur islahatlarının mühüm mərhələsi Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi ilə bağlı olmuşdur. Tamamilə yenidən qurulan, səlahiyyətləri həm genişləndirilən, həm də konkretləşdirilən bu nazirlik qarşısında qoyulan əsas vəzifə aqrar sektorda islahatların daha yüksək iqtisadi səmərə ilə getməsinə və inkişafa nail olmağa xüsusi səy göstərməkdən ibarət olmuşdur. «Aqroli- zinq» səhmdar cəmiyyətinin yaradılması isə kənd təsərrüfatı üçün çox böyük problem sayılan maddi-texniki təchizatdakı çatışmazlığın aradan qaldırılmasına şərait yaratmışdır. Regionlara kreditlərin verilməsi prosesinə cəlb olunmuş kredit təşkilatlarının sayı artırılmışdır ki, bu da regional inkişafın investisiya təminatını yaxşılaşdırmışdır. Ölkədə aqrar bölmənin dinamik inkişafına yönəldilən tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində diqqətəlayiq nailiyyətlər əldə edilmişdir. 2007- ci ildə ölkədə 2004 min ton taxıl, 1227 min ton tərəvəz, 1037 min ton kartof, 418 min ton ləostan məhsulları, 678 min ton meyvə və giləmeyvə, 167 min ton mal-qara və quş əti (kəsilmiş çəkidə), 871 min ədəd yumurta, 14 min ton yun (fiziki çəkidə), istehsal edilmişdir. 2003-^:ü illə müqayisədə 2007<i ildə kənd təsərrüfatında istehsalın həcmi 18% artmışdır. Ölkədə 100 min ton pambıq istehsal edilmişdir ki, bu 2003- cü illə müqayisədə çoxdur. 2004-2007-ci illərdə ilk dəfə olaraq pambıq istehsalı yüz min tonu ötüb keçmişdir. Birmənalı şəkildə demək olar ki, ölkədə həyata keçirilən aqrar siyasət kənd təsərrüfatının davamlı inldşafım təmin etmiş və bu istiqamətdə gələcək uğurlara etibarlı zəmin yaranmışdır.

Dövlətin investisiya imkanlanna və əhalinin həyat səviyyəsinə dayamqlı maliyyə sisteminin müsbət təsiri ildən-ilə güclənir.

2004- cü ildə vergi yükünün azaldılması istiqamətində tədbirlər davam etdirilmiş. Vergi Məcəlləsinə olunmuş əlavə və dəyişikliklər əsasmda 2004K:Ü il yanvann 1-dən mənfəət vergisinin dərəcəsi

— 241 —

25-dən 22 faizə qədər endirilmiş, lizİnq obyekti olan əmlak üçün illik amortizasiya norması 2 dəfəyədək artırılmış, lizinq əməliyyatları əlavə dəyər vergisindən azad edilmişdir. Sadələşdirilmiş sistem üzrə verginin təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə «Azərbaycan Respubiİkasmm Vergi Məcəlləsinə əlavə və dəyişikliklər edilməsi haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edil- məsi» barədə 2003-cü ildə fərman imzalanmışdır. Qanuna əsasən hüquqi şəxslərlə yanaşı fiziki şəxslərə də sadələşdirilmiş vergi ödəyicisi olmaq hüququ verilmiş, sadələşdirilmiş vergi ödəyiciləri mənfəət (gəlir) vergisi, əmlak vergisi (fiziki şəxslər istisna olmaqla) və ƏDV-ni ödəməkdən azad edilmişlər. Kənd Təsərrüfatı məhsulları istehsahmn stimullaşdınimasınm davam etdirilməsi üçün «Kənd təsərrüfatı məhsuUan istehsalçılanna müddətli vergi güzəştlərinin verilməsi haqqmda» Azərbaycan Respublikası Qanununun qüvvədə olma müddətinin uzadılması barədə» 2003-cü il 28 noyabr tarixli qanununa əsasən, kənd təsərrüfatı istehsalçı- lanna verilən vergi güzəştləri növbəti 5 il müddətinə uzadılmışdır. Həyata keçirilən səmərəli vergi siyasəti biznes mühitinin daha da yaxşılaşmasına kömək etmişdir.

Neft gəlirlərindən səmərəli istifadə olunması ilə əlaqədar olaraq 2004-cü ilin sentyabr ayında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən olduqca vacib olan - «Neft və qaz gəlirlərinin idarə olunması üzrə uzunmüddətli slrategiya» təsdiq edilmişdir. Strategiyaya uyğun olaraq qarşıdakı illərdə neft gəlirləri çox mühüm prioritet istiqamətlərə qeyri-neft sektorunun, regionların, kiçik və orta sahibkarlığın, həmçinin infrastruktur sahələrinin geniş miqyaslı inkişafına, yox- sulluğun azaldılması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsinə və digər sosial problemlərin həllinə, iqtisadiyyatın intellektual və texnoloci bazasmın yüksəldilməsinin stimullaşdırılmasına, azad edilmiş ərazilərin yenidən qurulması ilə bağlı tədbirlərin həyata keçirilməsinə və «insan kapitah» nın inkişafına yönəldilir. Əvvəlki illərdə olduğu kimi hazırda da infrasturuktur təminatının yaxşılaşdırılması, sosial obyektlərin inkişafının sürətləndirilməsi və digər məqsədlər üçün dövlət İnvestisiyalarının artırılması siyasəti davam etdirüir. Dövlət investisiyalarından danışan İlham Əliyev demişdir: «Dövlət tərəfindən

— 242 —

investisiya xətti ilə həyata keçirilən ən prioritet məsələ infras- turuktur layihələrdir-yollar, elektrik stansiyaları, su təminatı və digər infrasturuktur layihələri» (1, 8.12.04).

Ölkədə neft sektorunun İnkişafı inşaat, nəqliyyat, kimya, neft maşınqayırması və digər sahələrin inkişfma bilavasitə təkan vermişdir. Hazırda qeyri-neft sektorunda metallurgiya, kimya, nəqliyyat, inşaat, rabitə, turizm və digər sahələr uğurla inkişaf edirlər. Ölkə iqtisadİyyatırun neftdən asılılıq dərəcəsinin azaldılmasım vurğulayaraq, «Neft bizim üçün əsas məqsəd deyil, vasitədir)) deyən İlham Əliyev «qara qızıl»dan qazamlan gəlirlərin ölkənin digər həyatı əhəmiyyətli sahələrinin inkişafına yönəltməyi iqtisadi siyasətdə prioritet istiqamət sayır. Bu məqsədlə ilk növbədə regonlann istehsal potensialmdan düzgün İstifadə etməklə qeyri-neft sektoru İnkişaf etdirilir. Son iUər bu sektorun inkişaf tempi 10 faizdən az olmayaraq təmin edilir. 2007-ci ildə ÜDM- də qeyri-neft sektorunun artım tempi 11,3 faiz təşkil etmişdir. Həyala keçirilən məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində 2007-ci il ərzində qeyri-neft məhsuUanmn ixracı 2003-cü illə müqayisədə 2,9 dəfə artmışdır. Bununla belə, qeyri-neft sektoru sahələrinin inkişafı üçün hələ çox işlər görülməlidir. Belə ki, toxuculuq, maşm- qayırma, kənd təsərrüfatı sahələrinin potensiahndan hələ kifayət qədər istifadə olunmur. Məsələn, kənd təsərrüfatı məhsullan istehsalçıları texnika, gübrə, toxum, bitki mühafizə preparatlanmn çatışmaması problemi ilə üzləşirlər. Bu problemlər ixracın strukturunda da özünü aydın göstərir. Belə ki, hal-hazırda ixracm 90 faizi neft-qaz və neft məhsullannm payma düşür. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev bir daha xatırlatmışdır: «...biz iqtisadiyyaü, iqtisadi siyasətimizi elə qurmahyıq ki, - neft amili burada çox böyük rol oynayacaq , amma biz öz siyasi, iqtisadi planlarımızı bunu rəhbər tutub qurmamahyıq- sanki Azərbaycan neft ölkəsi deyildir. Qeyri-neft sektorunun inkişafı, yeni texnologiyalarm tətbiq olunması, müasir yanaşmanın həyatda öz əksini tapması bizim gələcək uğurlanmızm əsasım qoyacaqduə) (1,8.12.04). Bununla əlaqədar olaraq, «HoUand sindromu»nun baş verməməsi üçün qeyri-neft sahələrində rəqabət qabiliyyətli məhsul və xidmətlərin istehsalı əhəmiyyətli dərəcədə artırılacaq du.

— 243

Sahibkarlığın İnkişafı iqtisadi siyasətin əsas istiqamətlərindən bjri kimi elan edilmiş, kiçik və orta sahibkarlığa dövlət köməyinin artırılması bir vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur. Bu vəzifələrin uğurla yerinə yetirilməsi üçün sahibkarlığın inkişafına əlverişli şəraitin yaradılması davam etdirilir. Yeni iş yerlərinin açılması özəl və dövlət sektorlarının inkişafı hesabına həyata keçirilir,

İnvestisiya mühitinin daha da yaxşılaşdırılmasını təmin etmək, investorların hüquq və qanuni mənafelərini qorumaq, sağlam rəqabəti inkişaf etdirmək məqsədi ilə «İnvestisiya fəaliyyəti haqqında» yeni qanunun və Antiinhisar Məcəlləsinin layihələri hazırlanmışdır. Sahibkarhğm inkişafına dövlət dəstəyinin artırılması məqsədi ilə 2004-cü ildə Bakı Biznes Mərkəzi və İxracata Yardım Fondu təsis edilmiş, BMT-nin İnkişaf Proqramı ilə birgə sənaye mərkəzinin texniki - iqtisadi əsaslandırılması tərtib edilmiş, müvafiq ərazi ayrılmışdır. Sahibkarlığın inkişafına ayrılan vəsaitlərin xüsusilə regionlarda yerləşdirilməsini təmin etmək üçün 2004-cü il 4 may tarixli prezident fərmanı ilə Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun vəsaitinin istifadəsi qaydalarına əlavə və dəyişikliklər edilmiş, müvəkkil kredit təşkilatlarmın səbəkəsi genişləndirilmişdir. Xarici və beynəlxalq maliyyə-kredit qurumları ilə kiçik sahibkarlığın maliyyələşdirilməsi sahəsində əməkdaşlığın nəticəsində yaradılmış Azərbaycan Mikromaliyyələşdirmə Bankının fəaliyyəti genişlənmiş, onun filialları açılmış, bir sıra beynəlxalq maliyyə qurumları tərəfindən sahibkarlığa maliyyə dəstəyi istiqamətində layihələr reallaşdırılmışdır. «Azər- baycan Respublikası regionlarımn sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı»nm yerinə yetirilməsi məqsədi ilə idarəetmə orqanlarının, yerli və xarici investorların diqqəti regionların inkişafına yönəldilmişdir. Dövlət Proqramı qəbul edildikdən sonra regionlarda yüzlərlə yeni müəssisə fəaliyyətə başlamış, yeni iş yerləri açıirmşdır.

Xarici ticarət əlaqələri genişləndirilir. Bu da Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsinin artmasına, onun coğrafiyasının genişlənməsinə səbəb olmuşdur. Azərbaycan dünyanın 145-dən çox dövləti ilə ticarət əlaqələri qurmuşdur. Xarici ticarətin

— 244-

həcmi 2007-ci ildə artaraq, 118 milyard dollara çatmışdır. Ölkədə həyata keçirilən iqtisadi islahatlar sosial sahədə əhəmiyyətli tədbirlərin həyata keçirilməsinə və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə imkan yaratmışdır. İqtisadi sahədə əldə olunmuş nailiyyətlər əhalinin sosial vəziyyətinin daha da yaxşılaşdmiması üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Bu istiqamətdə həyata keçirilən tədbirlərin mühüm tərkib hissəsi pensiya və sosial yardım sahəsində islahatlann apanimasmdan ibarət olmuşdur. Pensiya islahatlannm əsasını isə fərdi uçot sisteminin yaradılması və ünvanlılıq prinsiplərinə üstünlük verilməsi təşkil edir. Minimum əmək haqqının məbləği bir neçə dəfə artırılmışdır ki, bu da təhsil, səhiyyə, mədəniyyət və digər büdcə təşkilatlarında çahşan yüz minlərlə işçini əhatə etmişdir. Əhalinin gəlirlərinin artıniması işi davam etdirilir. Bu sahədə əsas vəzifə əmək haqlannın minimum səviyyəsinin minimum istehlak səbətinə uyğunlaşdırmaqdan ibarətdir. Davamlı siyasi və iqtisadi inkişaf strategiyasının uğurla davam etdirilməsi nəticəsində ölkənin gələcək inkişafı üçün əlverişli şərait yaranmışdır. Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının əsas istiqamətləri üzrə həyata keçirilən kompleks tədbirlər nəticəsində əvvəllər əldə edilmiş nailiyyətlər daha da möhkəmlənmişdir. Azərbaycan dünyada ən sürətlə inkişaf edən ölkəyə çevrilmişdir. Bütünlükdə son illərdə həyata keçirilən sistemli və geniş əhatəli islahatlar nəticəsində 2007-ci ildə 2003-cü illə müqayisədə ümumi daxili məhsul 2,3 dəfə artnuşdu*. Sənaye məhsulunun ümumi həcmi 2,4 dəfə, kənd təsərrüfatı məhsullannm ümumi həcmi 18 faiz yüksəlmişdir. Bu dövrdə əhalinin sərəncamında qalan real gəlir 1,8 dəfə artmışdır. 2007-ci ildə Naxçıvan MR- da 2003-cü illə müqayisədə sənaye məhsulunun artum 5,5 dəfə, Abşeron iqtisadi rayonunda 1,4 dəfə, Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonunda 2,4 dəfə, Lənkəran iqtisadi rayonunda 2,7 dəfə, Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunda 3,5 dəfə artmışdır. Bu dövrdə ölkə üzrə ÜDM-in orta illik artım tempi 23,7 faiz təşkil etmişdir. 2007-ci ildə ÜDM-un 25,2 milyon manata çatmışdır. Onun adambaşına düşən həcmi 2004-cü ildə ilk dəfə olaraq 1000 dollarlıq həddi keçərək, 1060 dollar (1042 manat) təşkil etmişdir. 2007-ci ildə bu göstərici 3474 dollara bərabər

245 —

olmuşdur. Adambaşına düşən gəlirin 875 ABŞ dollanndan yuxan qalxması isə o deməkdir ki, Azərbaycanın yoxsul ölkələr sırasından çıxa biləcəyi vaxt uzaqda deyil.

2003-2007-ci illərdə ümumi dövlət əhəmiyyətli istehsal və infrastruktur obyektləri tikilib istifadəyə verilmişdir. Qeyri- neft sənaye sektorunda yeni obyektlərin inşası davam etdirilmişdir. Yeyinti sənayesinin yeni müəssisələri fəaliyyətə başlamışdır. Bunlarla yanaşı nəzərə almaq lazımdır ki, neft kont- raktlannda nəzərdə tutulan inkişaf parametrləri əldə edildikcə neft sektorunda inkişaf tempinin stabilləşməsini və sonradan aşağı düşməsini gözləmək olar. Bu fikri 2007-ci ildə İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin tərtib etdiyi proqnozlar da təsdiqləyir. Belə ki, nazirliyin proqnozlarından görünür ki, ümumi daxili məhsulun artım tempi 2006-cı ildəki 34,5 faizdən 2011- ci ildə 3,5 faizə qədər aşağı düşəcəkdir. Bununla əlaqədar olaraq, ölkə üzrə uzunmüddətli davamlı, stabil və dinamik iqtisadi artımı təmin etmək məqsədi ilə iqtisadiyyatın tezliklə şaxələndirilməsi zəruriyyəti meydana çıxır.

5.3. İqtisadiyyatın şaxələndirilməsi və sənayenin milli prioritetlərinin seçilməsi

Sovet dövründə Azərbaycanın sənayeləşdirilməsi və bütünlükdə iqtisadi strukturu sosialist iqtisadi sisteminin tələblərinə uyğun formalaşdınlmışdır. Vahid SSRİ bazarının təlabatı baxımından həyata keçirilən sənayeləşdirmə bazar iqtisadi sisteminə keçən müstəqil Azərbaycanda səmərəli iqtisadi inkişafın təmin edilməsi və onun dünya iqtisadi sisteminə səmərəli inteqrasiya etməsi baxımından lazımi tələblərə cavab vermirdi. Bazar mexanizminə əsaslanan iqtisadi sistemə keçid üçün əsas vəzifə ölkənin sənayeləşdirilməsinin keyfiyyətcə yeni mərhələsinə keçidi təmin etmək, rəqabət qabiliyyətli, bazar siqnalla- nna tam və vaxtında cavab verə bilən, sonradan dövlətin birbaşa müdaxiləsi olmadan inkişaf edən iqtisadiyyatın formalaşması üçün şərait yaratmaqdan ibarət olmuşdur.

Müstəqillik dövründə emal sənayesinin yüksək xüsusi çəkisinə və yüksək texnologiyalara əsaslanan digər sahələrin in

246

kişafı ilə xarakterizə olunan «postsanayebşdirmə» mərhələsinə daxil olmaq üçün ölkənin İstehsal strukturunun təkmil- ləşdirilməsinə başlanıldı.

Keçid dövrünün başlanğıcında dövlət tərəfindən neft və qaz hasilatı, elektrik eneıjisinin istehsah, nəqliyyat, rabitə və telekommunikasiya sahələrinin inkişafma üstünlük verildi (26, s. 230-231). İnkişafm xammal-ixrac oriyentasiyası həm siyasi və həm də iqtisadi vəzifələrin qısa zaman kəsiyində yerinə yetirilməsi zəruriyyətindən irəli gəlmişdir. Bu da o dövrün xüsusiyyətlərindən irəh gətən və müsbət qiymətləndirilən tədbirlər kompleksi idi. Sənayedə yenidənqurma işlərinin neftdən başlanması Azərbaycanda zəngin neft və qaz yataqlanmn olması Uə bağlıdır. Amerikanm, Böyük Britaniyanın, Almaniyanm, ttaliyanın, Fransanm, Rusiyanın, Belçikanın, İspaniyanm və digər ölkələrin onlarla şirkətinin iştİrala İlə neft strategiyasının reallaşdml- masma başlanıldı. Həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlərin nəticəsində Azərbaycanda sənaye məhsullannm buraxılışı 1995-d ildəki 1,8 milyard manatdan 2006-ci ildə 14,8 milyard manata qədər və ya 2,4 dəfə artmışdır Əldə edilən bu uğurlarda neft strategiyasının həlledici rolu olmuşdur. Bu dövrdə mədənçıxar- ma sənayesi 3,4 dəfə, o cümlədən xam neftin hasilatı 3,5 dəfə, qaz hasilatı 1,4 dəfə artmışdır. Bütünlükdə yanacaq-eneıji kompleksinin payına ümumi sənaye məhsulunun 89 faizi düşmüşdür. 5.2 sayh cədvəldən görünür ki, 2000-2006-ci illərdə sənaye məhsulu artımmın 80 faizi, neft-qaz hasilatı daxil olmaqla mədənçıxarma sənayesinin payına düşmüşdür. 1995-ci ildə neft-qaz hasilatı ümumi sənaye məhsulunun 20 faizini verirdisə, 2000-d ildə onun xüsusi çəkisi 44 faiz, 2006-cı ildə 70 faizə yaxın olmuşdur. Neft strategiyasının yerinə yetirilməsi nəticəsində 1999-cu ilin sonundan başlayaraq 1999-2003-cü illərdə Azərbaycan dövlətmə 4,5 milyon tondan çox mənfəət nefti təhvil veıiWşdir ki, bu da Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkətinin neft hasilatının 15,7 faizinə bərabər olmuşdur (1, 09.09.04]. 2008-ci ildə Azərbaycan Respublikasmm Prezidenti İlham Əliyev keçmiş Xanlar rayonundakı çıxışında bildirmişdir ki, bir neçə aydan sonra Azərbaycan çıxardan neftin 80 faizinin sahibinə çevriləcəkdir (1, 5.03.08).

247

iqtisadi islahatların ilk dövründə iqtisadi strukturun ilk müsbət

meyllərindən bİri də ondan ibarət olmuşdur ki, ümumi daxili

məhsulun tərkibində xidmət sahələrinin payı tədricən (ticarət,

nəqliyyat, rabitə, təhsil, səhiyyə, elm, mədəniyyət və s. - üçüncü

sektor) yüksəlmişdir, (cədvəl 5.3). Belə ki, bu sferada yaranan

əlavə dəyər 2003-cü ildəki 2252 milyon manatdan, 2006-cı ildə

3795 milyon manata bərabər olmuşdur. Lakin «Əsrin

müqaviləsi»nin uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində neft və təbii

qaz hasilatının iri miqyaslı inkişafı sonrakı illərdə maddi istehsal

sahələrinin (birinci və ikinci sektorlar) üstünlüyünü təmin etmişdir.

Nəticədə 2003-cü ildə xidmət sektorunun ümumi daxili məhsulda

xüsusi çəkisi 32 faizdən 2006-cı ildə 21 faizə qədər aşağı

düşmüşdür. Xidmət sektorunun payının azalması, bizim

fıkrimizcə, təkcə neft-qaz hasilatının üstün artımı ilə bağlı deyİl.

Digər mühüm məsələ ondan ibarətdir kİ, əsasən dövlət

mülkiyyətində olan sosial xidmət sahələrində dövlət orqanlarının

göstərdikləri xidmətin həcmi də hələlik azdır. Xidmət sektorunun

uçot sistemində tam şəffaflıq təmin edilməmişdir. Müqayisə üçün

qeyd edək ki, məsələn, Almaniyada adambaşına 21 min dollar,

Fransada 23 min, İngiltərədə 8,3 min Türkiyə və Rusiyada 2,2 min,

Azərbaycanda isə 544 dollar məbləğində xidmət işləri yerinə

yetirilmişdir (2004-cü il). Əhalisi Azərbaycanla eyni olan

Avstriyada 2004-cü ildə 175 milyard dollar həcmində xidmət işi

görülmüşdürsə, ölkə üzrə məşğul əhalinin 49 faizə qədəri işləyən

Azərbaycanın xidmət sektorunda onun həcmi 4,5 milyard dollar

olmuşdur. Xidmət sektorunun inkişaf problemləri müstəqil

tədqiqat predmeti olduğuna görə burada onu diqqətə çatıdrmaq

istəyirik ki, bu sektorda faktiki uçot və hesabat sisteminin

təkmilləşdirilməsi onun iqtisadi göstəricilərini xeyli yüksəldə bilər.

Hal-hazırda Azərbaycanda istehsal və sosial sektorların inkişafı

istiqamətində

— 249 —

həyata keçirilən tədbirlər xidmət sahələrinin inkişafını

sürətləndirəcəkdir. İnkişaf etmiş ölkələrdə ümumi daxili məhsulun

70 faizə qədəri bu sektorun payına düşür. MDB ölkələrinin

əksəriyyətində ümumi daxili məhsulda xidmət sferasının payı 50

faizdən çoxdur.

İnkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatlı ölkələr üçün ümumi daxili

məhsulun strukturu xidmət sferası və ikinci sektorun (sənaye və

tikinti) emal sənayesi ilə təmsil olunması, birinci sektorun (kənd və

meşə təsərrüfatı) payının cüzi olması ilə xarakterikdir. İqtisadi

inkişafın postsənayeləşmə mərhələsində olan ölkələrdə ÜDM-da

sənayenin xüsusi çəkisi 35-40 faiz olur, bu şərtlə ki, sənayedə emal

sənayesi 65-70 faizlə üstünlük təşkil etsin. İqtisadiyyatı belə sahə

strukturuna malik olan ölkələr inkişaf etmiş ölkələr qrupuna aid

edilir. 5.3 saylı cədvəldən görünür ki, Azərbaycanın ümumi daxili

məhsulunda sənayenin xüsusi çəkisi 58,2 faizdir (2006-cı il). Özü

də mədənçıxarma sənayesi üstünlük təşkil edir (52,4 faiz).

Azərbaycanın iqtisadiyyatının baza sahələrindən biri olan kənd

təsərrüfatı da 1996-cı ilə qədər dərin iqtisadi böhran keçirirdi.

1996-cı ildən kənd təsərrüfatında dirçəliş başlandı və 2006-cı ildə

1995-ci ilə nisbətən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı 1,7 dəfə

artdı. Ancaq 1995-ci ildə ümumi daxili məhsulda kənd

təsərrüfatının payı 25,1 faiz olmuşdursa, 2000-d ildə bu sahənin

xüsusi çəkisi 16 faizə, 2005-ci ildə 9,1 faizə, 2006-cı ildə 7 faizə

qədər azalmışdır. Bu müsbət meylin gələcəkdə də davam etməsinə

baxmayaraq, Azərbaycan üzrə bu göstərici yenə də inkişaf etmiş

Ölkələrlə müqayisədə ən azı 2-3 dəfə yüksək olaraq qalır. Belə ki,

inkişaf etmiş ölkələrdə bu sektorun xüsusi çəkisi bir faizdən üç

faizə qədər formalaşır.

— 250 —

Cədval 5.3

2000-2006-cı illərdə Azərbaycanda ümumi daxili məhsulun sahəvi həcmi və strukturu (cari qiymətlərdə, mln. man.)

İqtisadi sektorlar

2000 2003 2005 2006 Məli lə

Faiz lə

Məb ləğ

Faiz lə

Məb- İ»İ

Faiz lə

Məb- lə£

Faiz lə

Cəmi, o cümlədən: 4718 100,0

7147 100 12523 100 18037 100

Mədənçıxarma sənayesi I.M)5 27,7

1968 27,5 5284 42,2 9459 52,4

Emal sənayesi 250 53 617 8,6 812 6,5 943 5,2

Elektirik enercjisi,

qaz və su təchizatı 145 3,1 82

1,1 94 0,8 102 0,6

Kənd təsərrüfatı, ovçuluq

və meşəçUik 751 15,9

876

123 1146 9,1 1253 7 Tikinti 308 6,5 802 11,

2 1172 9,4 1335 7,4

Təhsil 233 4,9 235 3,3 311 2,5 333 1,8

Səhiyyə və sosial

xidmətlər 87 1.8

112

1,6 174 1,4 189 1,0 Digər xidmət

sektorları 1351 28,6 1905

26,7 2583 20,5 3273 18,2

Cəmi əlavə dəyər 4427 93,8 6597

92,3 11576 92,4 16887 93,6

•Məhsullara və

idxala vergilər (+) 302 6,4 582

8.1 974 7,8 1185 6,6 Məhsullara

subsidiyalar (-) 11 0,2 32

0,4 28 0,2 35 0,2

Mənbə: «Azərbaycanın Milli hesablanw, Bakı, 2007-ci il, səh. 67-73, əsasında müəllif tərtib etmişdir.

Qiymətlərin disparitetliyi, yəni yanacağın, gübrələrin,

maşınların qiymətlərinin kənd təsərrüfatı məhsullarının

qiymətlərinə nisbətən yüksək olması, istehsalçıların maliyyə

çətinlikləri və xarici rəqabətin güclənməsi əksər kənd təsərrü-

— 252 —

fati məhsullarının (taxıl, pambıq, üzüm, barama, tütün, çay) istehsalının artımını zəiflədir. Bütünlükdə Azərbaycanda iqtisadiyyatın sahə strukturu keçid iqtisadiyyatlı inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün xarakterikdir. Belə ki, birinci sektor (kənd təsərrüfatı) və hasilat sənaye sahələri hesabına ikinci sektor (sənaye və tikinti) yüksək xüsusi çəkiyə malikdirlər. MDB məkanında bəzi mütəxəssislər də hesab edirlər ki. Mərkəzi Asiyanın və Zaqafqaziyanın MDB iştirakçılan özlərinin sosial-iqtisadi parametrlərinə görə inkişaf etməkdə olan ölkələrin təsnifatına daxildirlər. Məsələn, N.Şumskiy yazır ki, onlar sənayenin, kənd təsərrüatı və mineral xammalın ilkin emalının yüksək xüsusi çəkisi və iqtisadiyyatın aqrar-xammal strukturunun üstünlüyü ilə xarakterizə olunurlar. (27, iKyp- najı «Bonpocbi 3KOHOMHKH», MocKBa, 2003, c.122). İqti sad elmləri doktoru, akademik Ziyad Səməd-zadənin fikrincə, Azərbaycan üzrə ümumi daxili məhsulun ən yüksək artımının təmin edildiyi şəraitdə ölkə bir neçə onilliklərdən sonra inkişaf etmiş dövlətlərin səviyyəsinə çata bilər. O, yazır: ((Respublikanın inkişaf sürəti uzun bir dövr ərzində dünya iqtisadiyyatının İnkişaf sürətindən ən azı 2-3 dəfə yüksək olmalıdır... Əhalinin əsas hissəsinin həyat səviyyəsi və keyfiyyətini yüksəltmək - XXI əsrdə yeni inkişaf modelinin meyarı olmalıdır» (45). Nobel mükafatı laureatı, Kolumbiya Universitetinin professoru, Birləşmiş Ştatların İqtisadiyyat üzrə Müşavirlər Şurasının keçmiş sədri, doktor Cozef Stiqlits 2003-cü ildə Azərbaycanda olarkən yerli qəzetlərin birinə verdiyi müsahibədə demişdir: «Ümumi daxili məhsulun ar- tınu çox sürətlə gedir. Lakin bu artım əsasən təbii sərvətlərin, neft və qaz sektorunun inkişafı sayəsində olmuşdur. Əlbəttə, hökumətin apardığı islahatlar iqtisadiyyatın inkişafında mühüm rol oynarmşıdır. Neft və qaz sektorunda həyata keçirilən layihələrdən Azərbaycana daha çox vəsait daxil olmuş və ÜDM-in artımı sürətlənmişdir. Azərbaycan hökuməti yeni iş yerləri açmaq, qeyri-neft sektorunun, kiçik və orta sahibkarlığın sürətli inkişafını təmin etməklə, yoxsulluğun azaldılması

— 253 —

sahəsində təsirli tədbirlər həyata keçirir, İqtisadi artımı da- vamh etmək üçün emal sənayesinə daha çox sərmayə yönəldilməli və ÜDM-in artımında bu sahənin payını daha da artırmaq lazımdır. Əgər bu tədbirlər həyata keçirilməzsə, ölkənin iqtisadiyyatı təkcə neft amilindən asılı olarsa, günlərin birində böhranla üzləşə bilərsiniz. Qloballaşmanın inkişaf etməkdə olan ölkələrə təsiri bu ölkələrin hökumətlərinin iqtisadiyyatı necə idarə etmələrindən çox asılı olacaqdır. Qeyd etməliyəm ki, davamlı inkişafın təmin edilməsinin əsas şərtlərindən biri müasir texnologiyaların tətbiq olunmasıdır. Bəzi ölkələr qloballaşma prosesinə biganə yanaşırlar və belə bir təəssürat yaranır ki, bu, əsasən Birləşmiş Ştatlar və Avropa dövlətlərinə aid olan məsələdir. Lakin təcrübə göstərir ki, müasir texnologiyaların tətbiqinə, iqtisadi əməkdaşhğın inkişafına və ümumüikdə, müxtəlif sahələrdə dünya ictimaiyyətinə inteqrasiya olunmasına ciddi yanaşan hökumətlər daha böyük tərəqqiyə nail olurlar. Yəqin ki, Azərbaycan da bu sahədə səylərini artıracaqw (10, 22.11.03).

Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyev 2006-cı ilin əvvəlində Qarabağa səfəri zamam demişdir: «İnkişaf sürəti məni qane edir. Ancaq ümumi inkişaf səviyyəmiz məni qane edə bilməz. Çünki işsizlik var, yoxsulluq var» (1,03.03.06). Ölkə prezidenti özünün çıxışlarında iqtisadiyyatın həm sahəvi, həm də regional baxımından tarazlı inkişafının təmin edilməsini, struktur islahatlarının genişləndirilməsini, qeyri-neft sektorunun dinamik inkişafının təmin edilməsini bir neçə dəfə vurğulamışdır. 2003-cü ildən sonra emal sənayesində və kənd təsərrüfatında istehsal strukturunun dəyişdirilməsi istiqamətində dövlət tərəfindən həyata keçirilən tədbirlər əhəmiyyətli dərəcədə fəallaşdırılmışdır.

ölkənin tarazlı və dayamqlı iqtisadi inkişafı istiqamətində həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində Azərbaycamn sənaye istehsalının strukturunda mütərəqqi dəyişikliklər baş vermişdir. 5.4 saylı cədvəldən göründüyü kimi, tikinti materialları və neft məhsulları istehsalı, metallurgiya və kimya sənayesi.

■254 —

elektrik enerjisi, qaz və suyun istehsalı yüksək templə inkişaf etmişdir. 2006-cı ildə 2003-cü illə müqayisədə bütünlükdə emal sənayesində məhsul istehsalı 37 faiz artmışdır. Nəticədə sənayenin tərkibində emal sahələri 23,4 faiz olmuşdur (Cədvəl 5.4). Neft məhsullarını çıxmaqla digər emal sahələrinin xüsusi çəkisi 11 faiz, o cümlədən kimya sənayesi Ü2a:ə 1,3 faiz, maşın və avadanlıqlar istehsah üzrə 0,4 faiz, metallurgiya üzrə -2,8, toxuculuq və tikiş sənayesi üzrə - 0,4, qİda məhsulları üzrə - 2,4, tikinti materialları sənayesi üzrə 1,1 faiz təşkil etmişdir. Lakin ’sənaye məhsulunun ümumi buraxılışında istehlak malları istehsalının xüsusi çəkisi aşağı düşsə də son illər irəliləyişlər müşahidə olunur. Belə ki, 2006-cı ildə toxuculuq və tikiş sənayesi 2003-ci illə müqayisədə 35 faiz, qida məhsulları istehsalı 11 faiz artmışdır. İnvestisiya təyinatlı mal istehsal edən metallurgiya sənayesi 2,6 dəfə, tikinti materialları istehsalı 2 dəfə yüksəlmişdir. Neft məhsulları istehsalı 28 faiz artmışdır. Bizim fikrimizcə, yaxın gələcəkdə yüngül, yeyinti, tikinti materialları, metallurgiya, maşınqayırma, neft emah və kİmya sənayesi sahələrinin sürətlə inkişafı hesabına emal sənayesinin miqyaslı inkişafını təmin edə bilən potensial mövcuddur. 2011-ci ilə hökumət proqnozlarında qeyri-neft sənaye sektorunda artım 44 faiz proqnozlaşdırılmışdır. Ancaq sənayenin strukturunda yenə də neft sektoru üstünlük təşkil edəcəkdir. 2011-ci ildə 2005-ci illə müqayisədə sənayenin neft sektorunda əlavə dəyərin artımı 3,8 dəfə müəyyən edilmişdir. Bizim fikrimizcə, neft sektorunun faktiki artım tempi proqnozlardan fərqli olacaqdır. Ona görə ki, proqnoz hesablamalarında bir barel neftin ixrac qiyməti 70 dollar qəbul edilmişdir. Ancaq ekspertlərin fikrincə, 2020-ci ilə qədər neftin ixrac qiyməti stabil olmayacaqdır. 2007- ci ildə bu rəqəm 100 dolları keçmişdir. Neft sektorunun üstün artımı nəticəsində sənaye sektorunda onun xüsusi çəkisi (əlavə dəyərə görə) 2005-ci ildəki 89 faizdən 2011-ci ildə 91 faizə çalacağı proqnozlaşdırılmışdır. Yüksək artım tempinə baxmayaraq, proqnozlarda 2011-ci ilə sənaye məhsulunun strukturunda

— 255

emal sənayesinin xüsusi çəkisi ümumi buraxılışa görə 2005-ci ilin səviyyəsində formalaşacağı müəyyən edilmişdir. Yaxın beş ildə gözlənilən iqtisadi struktur neft kontraktlanmn uğurla yerinə yetirilməsinin nəticəsidir və XXI əsrin birinci

Cədvəl 5.4

2000-2006-cı illərdə Azərbaycan Respublikasında sənaye istehsalının indeksləri və strukturu

(cari qiymətlərlə)

2006-cı ildə, %

İqtisadi fəaliyyət növləri 2000 2003 2005 2006

2000- ci

ilə

2003- cü

ilə

Sönaye məhsulu, cəmi i 00 100 100 100

223 193

O cümlədən: Mədənçıxarma

sənayesi 53,5 56,9 67,6 72.3 231 210 Emal sənayesi, o cümlədən 31,3 31,3 26,0 23,4 174 137 Neft məhsullanmn istehsalı 18,4 15,4 10,0 12,5 93 128 Oida məhsullanmn istehsalı 3,2 4)1 3,2 2,4 132 111 Toxuculuq və tiki$ sənayesi 0,8 0.5 0,4 145 135

Dəri və dəridən ayaqqabı istehsalı 0,1 0.1 0,1 0,1

59 89

Digər qcyri-metal mineral maddələr

istehsalı 0,8 1.6 1.6 1.1 601

196

Metallurgiya sənayesi və hazır

metal məhsullar istehsalı 0.4 3.6 3.9 2.8 14 dəfə

259

Kimya sənayesi 3,4 3,3 2,4 1,3 188

145

Maşın və avadanlıqlar istehsalı 1.1 1.0 0,4 0,4 88 102

Elektrik enerjisi, qaz və suyun

istehsal) və bölüşdürülməsi 15,2 10,0 6.4 4,3 143 117

Mənbə: Cədvəl wAzərbaycanın sənayesi», Dövlətstatkom, Bakı, 2006, 2007 əsasmda müəllif tərəilndən tərtib edilmişdir.

— 256

yarısında da bu meyli gözləmək olar. 2009-2011-ci illərdə sənayenin qeyri-neft sektorunun modernləşdirilməsi üçün ölkə sənayesi üzrə əsas kapitala yönəldiləcək investisiyaların 40 faizə qədərinin istiqamətləndirilməsi nəzərdə tutulur. Hökumət proqnozlarına görə, xidmət sahələrinin ümumi daxili məhsulda xüsusi çəkisi 2005-ci ildəki 24,5 faizdən 2011-ci ildə 23 faizə qədər aşağı düşəcəkdir. Bu dövrdə sənayenin payı 52 faizə qədər artacaqdır. Tikintinin xüsusi çəkisi 2005-ci ilin səviyyəsində proqnozlaşdırılır baxmayaraq ki, 2011-ci ildə 2005- ci ilə nisbətən investisiyaların həcmi 1,4 dəfə artır. Kənd təsərrüfatının xüsusi çəkisi yenə də 9 faizdən 7,5 faizə qədər azalır. Aqrar sektorda bu meyl beynəlxalq təcrübəyə uyğundur.

İdxalın güclü təzyiqinə baxmayaraq yüngül sənaye məhsullarının istehsalı 2003-cü ildən sonra dirçəlməyə başlamışdır. Məsələn, bütün növ pambıq və ipək parçalar istehsalı stabilləşmiş və 2006-cı ildə 3,4 milyon kv.m. olmuşdur. Corab məmulatları 1,3 mln. cütdən 3,2 mln. cütə, xalça və xalça məmulatları 269 min kvm-dən 689 kvm-ə, kişi köynəkləri 1,2 min ədəddən 131 min ədədə qədər artmışdır. Nəticədə 2006- cı ildə məhsulların indeksi 2003-cü ilə nisbətdə toxuculuq sənayesi üzrə 135 faiz, mebel istehsalı üzrə 175 faiz, geyim istehsalı üzrə bu göstərici 134 faiz olmuşdur. Ancaq ağac emalı sənayesində, dəri və dəri məmulatları və ayaqqabı istehsahn- da irəliləyiş əldə edilməmişdir. Bütünlükdə islahatlar dövründə yeyinti sənayesindəki irəliləyişlər daha uğurlu olmuşdur. 2006- cı ildə 2003-cü illə müqayisədə 13 faiz artıma nail olunmuşdur. İslahatlar dövründə emal sənaye sahələri ən çox zərər çəkdiklərinə görə 2007-ci ildə onların məhsul istehsalı 1990-cı ilin səviyyəsinin 44 faizinə bərabər olmuşdur. Lakin 1995-ci ilin səviyyəsinin 1,5 dəfə, 2000-ci ilin səviyyəsini 1,8 dəfə ötüb keçmişdir. Müstəqillik dövründə mədənçıxarma sənaye sahələri sürətlə inkişaf etmiş və 1990-cı ilin səviyyəsindən 2,3 dəfə çox olmuşdur. Bu məhsullann ixracı xarici valyuta əldə etmək və bütünlükdə iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək üçün əsas vasitə olmuşdur.

■257 —

inkişafın indiki mərhələsində əsas vəzifə ölkənin sənaye- ləşdirilməsinin keyfiyyətcə yeni mərhələsinə keçidi təmin etmək, rəqabət qabiliyyətli, innovasiya təyinatlı, bazar siqnallarına tam və vaxtında cavab verə bilən, sonradan dövlətin birbaşa müdaxiləsi olmadan inkişaf edən iqtisadiyyatın formalaşması üçün şərait yaratmaqdır.

Yüngül sənaye və xalq istehlakı mallan istehsal edən digər sahələrin məqsədyönlü tədbirlər hesabına sürətli inkişafı bir zəruriyyət kimi tələb olunur. Çünki daxili bazarın istehlak mallan ilə təmin olunmasında hələlik idxal üstünlük təşkil edir. Azərbaycan Respublikasmm Prezidenti hələ 2005-ci ildə idxalın əvəz edən sənayeləşmə siyasətinin yeridilməsi vəzifəsini müəyyən etmişdir ki, bu da istehlak mallanmn yerli istehsalının həcmini və çeşidini artırmaq hesabına icra oluna bilər. Toxuculuq, paltar, ayaqqabı, dəri və digər dəri məmulatlarına daxili bazarın tələbatı əsasən idxalın hesabma ödənihr. Öz həllini gözləyən digər problem yerli kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı hesabına daxili bazarın tələbatım ödəməkdir. 2006-ci ildə ölkəyə 1044 min ton taxıl və un, 230 min ton şəkər, 48 min ton kartof, 7 min ton çay, 11 min ton makaron və ondan məmulatlar gətirilmişdir. Ən mühüm nöV sənaye məhsuUarımn İstehsalını xarakterizə edən göstəricilərin təhlili təsdiq edir ki, sənayenin emal sektoru Ölkənin tələbatını hələlik ödəyə bilmir. Geniş inkişaf potensiahna malik olan aqrar sektorun mineral gübrələrə və bitkilərin kimyəvi mühafizə vasitələrinə iUİk tələbatı əsasən idxalın hesabma ödənilir. 2006-cı ildə ölkəyə 82 min ton mineral gübrə gətirilmişdir ki, bu da 2000-ci ilə nisbətən 2,5 dəfə çoxdur. Neft-qaz avadanhqlarma daxili tələbatı təmin etmək məqsədi ilə ölkəyə on milyon manatlarla analoji avadanhq gətirilir.

İslahatlar dövründə investisiya fəaliyyətinin böyük miqyasda və sürətlə inkişaf etdiyi Azərbaycanda investisiya təyinatlı malların (maşınlar avadanlıqlar, metal məmulatları, cihazlar, alətlər, tikinti materialları) istehsalı da sürətlə inkişaf etmişdir. Təkcə onu göstərmək kifayətdir ki, 1995-ci illə mü-

— 258

qayisodo tikinti materialları istehsalı 2007-ci ildə 13 dəfə artmışdır. (28, 2007, səh.385). Hesablamalar göstərir ki, tikinti materiallarının istehsalı tikinti işlərinin həcminə nisbətən üstün templə inkişaf etdirilməlidir. Tikinti-quraşdırma işlərinin hər faiz artım tempinə tikinti materiallarının istehsalının 1,5- 2 faiz artımı təmin edilməlidir (29). Hər iki istehsal sektoru arasındakı bu proporsional inkişaf nəzərə alınsa, onda Azərbaycanda 2000-2005-ci illərdə tikinti materiallarının artım tempi 14 dəfə olmalı idi. Ancaq tikinti materialları istehsalı üzrə bu göstərici 5,9 dəfə təşkil etmişdir. Apardığımız təhlillər göstərir ki, tikinti-quraşdırma işlərinin material resurslarına ümumi tələbatının 60 faizi idxalın hesabına təmin edilir. Halbuki ölkənin təbii xammal və təkrar xammal resursları imkan verir ki, Azərbaycan tikinti materialları ilə özünü tam təmin etsin (46). Emal sənayesinin sovet dövründə yaradılmış müəssisələri islahatlar dövründə rəqabət qabiliyyətli olmamışlar. İndi onların müasir texnika və texnologiyanın tətbiq edilməsi əsasında modernləşməsi, başqa sözlə Azərbaycanın sənayeləşdirilməsi böyük həcmdə investisiya tələb edir. Onların investisiya təminatını emal sənayesinin bir çox sahələrinin prioritetliyinin elan olunması əsasında həyata keçirilməsi düzgün olar. Qeyri-neft emal sahələrinin ümumi sənaye məhsulunda xüsusi çəkisinin çox aşağı olması və ixracın 15 faizinin bu sahələrin payına düşməsi onların prioritetliyini zəruri edir. Ölkənin kənd təsərrüfatının yüngül və yeyinti sənayesinin davamlı xammal bazasına çevrilməsi və onun xarici bazarlarda güclü mövqeyinin təmin edilməsi mühüm vəzifə kimi qiymətləndirilə bilər. Bu vəzifənin vaxtında yerinə yetirilməsi Azərbaycamn iqtisadi inkişafının müasir tələblərə uyğun formalaşmasına qısa müddət ərzində nail olmağa imkan verə bilər. Yeni 2001-ci il, yeni əsr və üçüncü minillik münasibətilə unudulmaz Heydər Əliyevin Azərbaycan xalqına müraciətində deyilir: «Yeni minilliyin başlanğıcı iqtisadi islahatların dərinləşdirilməsində dönüş mərhələsi olacaq və onun əsas istiqamətləri iqtisadiyyatın strukturunun yenidən

259 —

qurulması və yeni şəraitə uyğun təsisat dəyişildiklərinin həyata keçirilməsindən ibarət olacaqdır» (1, 30.12.00). Beynəlxalq təcrübə

göstərir ki, indiki inkişaf etmiş ölkələrdə vaxtilə istehlak mallarının istehsalının daha yüksək sürətlə inkişafını təmin etməklə daxili bazarın tələbatını ödəmiş və xarici bazarlara inteqrasiya etmişlər. İndi idxalı əvəz edə bilən sənaye və kənd təsərrüfatı məhsuUarmın çeşidini müəyyən etmək düzgün olar. Bu çeşidin seçilməsində meyar ölkənin mövcud xammal bazası və əmək resursları ola bilər. Bu amillərə əsaslanan yeni sənaye məhsullarının yeni texnologiya ilə istehsalı təşkil olunarsa, eyni zamanda dünya bazarına çıxışı həyata keçirmək mümkün olar. Müqayisə üçün İnkişaf edən Ölkələrin təcrübəsindən bir misal gətirmək istərdik. Bəzi Asiya Ölkələri əvvəlcə ixrac üçün sadə mallar (məsələn, ayaqqabı və ya futbol topları) istehsal etmiş, əldə olunmuş mənfəəti sonradan əsas kapitalın təkmilləşdirilməsinə yönəltmişlər. Nəticədə ölkə ixrac üçün daha mürəkkəb, məsələn, yarımkeçirici- lər və ya kompüterlər istehsal etmişlər. Bu prosesin gedişində əmək haqqı və həyat səviyyəsi yüksəlmiş və inkişaf etmiş ölkələrin səviyyəsinə çalmışlar, tik dəfə bu yolla Yaponiya, ondan sonra Qonkonq, Sinqapur, Cənubi Koreya və Tayvan inkişaf etmişdir. Malayziya, Tailand, Filippin və İndoneziya bu ölkələrə qoşulmuşlar. Avropa ölkələri ilə sərt rəqabət şəraitində Finlandiya öz yerini telefonlar istehsalında tapdı. Çin isə başqa yolla getmişdir. Eyni zamanda sadə və mürəkkəb mallar ixrac etməyə başlamışdır. Dünyada baş verən qloballaşma struktur konsepsiyasında müəyyənedici amillərdən biri olaraq qalır. İnkişaf etmiş Ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, struktur dəyişiklikləri konsepsiyası uzun müddətə davamlı iqtisadi artıma şərait yaratmaq, daxili və xarici bazarlarda rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsal etmək və ya milli maraqlara xidmət edən sahələri müdafiə və inkişaf etdirmək məqsədi ilə milli iqtisadiyyatın strukturunun yenidənqurulmasmı təmin edən dövlət tənzimləmə tədbirləri sistemindən ibarətdir. Məhz buna görə də Qərb ölkələrinin iqtisadi inkişafında

— 260 —

3İdo edilən uğurlar dərin struktur dəyişikliklərinin aparılmasından çox asılı olmuşdur.

Müasir dövrdə dünya təsərrüfatımn sahə strukturunun dəyişilməsinin ümumi qanunauyğunluğu ondan ibarətdir ki, ilk mərhələdə ümumi daxili məhsulda kənd təsərrüfatının və hasilat sənayesinin yüksək xüsusi çəkisindən tədricən texniki cəhətdən mürəkkəb olmayan istehsallara (yüngül, yeyinti sənayesi), sonralar kapital və materialtutumlu sahələrə (metallurgiya, kimya sənayesi), habelə yüksək texnologiyalara əsaslanan məhsul istehsal edən elmtutumlu sahələrə keçilir. Beləliklə, sahə strukturunda «birinci sektor» (kənd təsərrüfatı, ovçuluq və balıqçılıq) öz üstünlüyünü itirir, İkinci sektorun (sənaye və tikinti) emal sahələri üstün inkişaf edir. Göstərilən dəyişikliklər ona görə baş verir ki, elmi-texniki tərəqqinin təsiri altında kənd təsərrüfatının tərkibindən bəzi fəaliyyət növləri çıxır və ayrıca sənaye və xidmət sahəsi kimi formalaşırlar. Eyni zamanda kənd təsərrüfatının, sənayenin və ticarətin inteqrasiyası baş verir, istehsal əlaqələrinin yeni tipi olan aqrarsənaye kompleksi yaramr, xidmət sahələri (üçüncü sektor) iqtisadiyyatın aparıcı sektoruna çevrilir. Vaxtı ilə bəzi ölkələrdə xidmətin həcmi həmin ölkələrin emal sənayesində istehsalın həcmindən çox olmuşdur. İndi bu ölkələrdə ikinci sektor yüksək texnologiyalara əsaslanan emal sənayesi ilə təmsil olunur. Hal- hazırda ABŞ-da, İngiltərədə, İtaliyada, Yaponiyada, Almaniyada və Fransada kənd təsərrüfatının ümumi daxili məhsulda xüsusi çəkisi 1,2-3 faiz, xidmət sferasmın 60-70 faiz, sənayenin payı 24-34 faiz həddində formalaşmışdır.

Dünya təcrübəsində iqtisadi strukturun dəyişdirilməsinin iki yolu məlumdur: xalis bazar münasibətlərinə əsaslanan kortəbii yol və dövlət idarəetmə vasitələrinə əsaslanan tənzimlənən yol. Birinci halda mənfəət normasının dəyişməsi nəticəsində istehsal strukturunda dəyişikliklər baş verir. Az gəlirli müəssisələr investisiya baxımından cəlbediciliyini itirirlər. Kapital, İşçi qüvvəsi, sahibkarlar o sahələrə üz tuturlar ki, onlar normal mənfəət norması əldə etməyə imkan verirlər. İkinci

— 261 —

halda mütərəqqi struktur dəyişikliklərini sürətləndirmək üçün idaretmə vasitələrindən dövlət geniş istifadə edir. Belə halda proqnoz qiymətləndirilməsi əsasında bu və ya digər sahənin ixtisar olunması və ya inkişaf etdirilməsi əvvəlcədən müəyyən edilir. İqtisadi ədəbiyyatda birinci yolu adətən şərti olaraq Amerika yolu aldlandmrlar. Bu yolla 80-ci illərdə Böyük Britaniya da getmişdir. Burada bazarın kortəbiiUyi dayaq rolunu oynanruşdır. Dövlətin passiv müdaxiləsi olmuşdur. Bu yol çox uzundur, ciddi sosial ağırlıqları var, istehsalın səmərəliliyinin zəif artım tempi müşahidə olunur. İkinci yol Yaponiya yoludur. Bu yolun dayağı mərkəzləşdirilmiş tənzimləmə vasitələri, dövlət planlaşdırılması və resursların sahələrarası axınım təmin edilməsidir. Bu yol daha sürətlidir, az sosial ağrılıdır, məhsuldarlığın artım tempi yüksəkdir. Cənubi Koreya 40 ildən çoxdur ki, bu yolla irəliləyir, özü də çox uğurla. Hələ XIX əsrin əvvəllərindən Yaponiyada kapitahst sənayesini yaratmaq üçün dövlət müəssisələrinin tikilməsinə başlanılmışdır. Müəssisələrə subsidiyalar verilmiş və iqtisadiyyatda yüksək müdafiə rüsumlan tətbiq edilmişdir. Bu siyasət XX əsrin 30-cu illərində daha da gücləndirilmişdir, tkinci dünya müharibəsindən sonra dövlətin iqtisadiyyatda yüksək rolu saxlanılmışdır. Dövlət xüsusi müəssisələrin cari təsərrüfat fəaliyyətinə müdaxilə mexanizmlərindən geniş istifadə etmişdir. «İnzibati rəh- bərlik» adlanan bu mexanizm hökumət aparatının və özəl biznesin əlaqələndirilmiş və razılaşdırılmış hərəkətini təmin etmişdir. «İnzibati rohbərliyin» təşkilati forması iqtisadiyyatla məşğul olan nazirliklərdə yaradılan məşvərətçi komitələr olmuşdur. Bu komitələrdə təmsil olunan dövlət və iri biznesin nümayəndələri iqtisadi siyasət məsələləri barədə razılaşdırılmış qərarlar hazırlayırdılar. XX əsrin 50-60-cı illərində Yaponiyada «İnzibati rəhbərlik» sənaye siyasətini hazırladı. Bu siyasət köhnə baza sahələrinin (kömür, metallurgiya, kimya və maşmqayırma) yeni texniki əsaslarla sürəüi inkişafını, dünya bazarında rəqabətə tab gətirən yeni sahələrin (neftkimyası, elektronika, kimyəvi liflər və s.) yaradılmasım nəzərdə tutur-

262 —

du. özəl müəssisələrin investisiyaları və onların maliyyələşdirilməsi, istehsal gücləri, məhsulların assortimenti, qiymətləri və bunlara bənzər digər fəaliyyət növləri birbaşa dövlət tənzimləmə obyekti olmuşdur. Maddi və əmək resursları mərkəzləşdirilmiş qaydada prioritet sahələr arasında hökumət tərəfindən bölüşdürülmüşdür. Bu siyasətin uğurlarını xarici rəqabətin məhdudlaşdırılması (himayədarhq ticarəti, valyuta siyasəti), investisiyalar və texniki yeniliklər xətti ilə sahələrarası daxili rəqabətin stimullaşdıniması təmin etmişdir. Özəl biznes dövlət nəzarətini məmnuniyyətlə qəbul edirdi. Çünki dövlət onları subsidiyalar, kreditlər, vergilər, dönərli valyutalar, texniki lisenziyalar vasitəsi ilə stimullaşdırırdı. O dövrdə dövlət reqlamentasiyası xarici iqtisadi və kredit-maliyyə sferasını ən yüksək dərəcədə qanunvericilik aktları ilə əhatə edirdi. Yaponiyanın müharibədən sonrakı təcrübəsi göstərir ki, spesifik şəraitdə qısa müddətdə ölkənin baza sahələrindən tutmuş yüksək texnoloji sahələrinə qədər istehsal sferasını bərpa etmək və sənayeləşdirilmiş cəmiyyət yaratmaq üçün bazar rəqabətinə nisbətən dövlət tənzimlənməsi daha səmərəlidir. Yaponiya ancaq 1985-ci ildən başlayaraq, xarici ticarəti və kredit-maliyyə sferasını liberallaşdırdı, açıq bazan elan etdi. 1996-cı ildə Yaponiyada dövlət xərcləri ümumi daxili məhsulun 35,6 faizini təşkil etmişdir. 1985-ci ildə Yaponiyada ölkənin maliyyəsini sağlamaşdırmağın yeddiillik, 1995-ci ildə reqlamentasiyanın məhdudlaşdınimasının beşillik planlan qəbul edilmişdir. Hal- hazırda dünyada liberallaşdırma siyasəti apanlsa da Yaponiya əvvəlki kimi «tənzimlənən» böyük ölkə kimi qalır. Ölkənin sə- nayeləşdirilməsi vəzifəsini qarşıya qoyan dövlətlər çox geniş vasitələrdən istifadə etməklə miUi iqtisadiyyatın struktur dəyişikliklərinə nail olmuşlar. İqtisadi ədəbiyyatda iqtisadi strukturun əsash dəyişdirilməsi barədə Asiya Ölkələrinin (Yaponiya, Çin, Cənubi Koreya və Hindistan) təcrübəsini daha yüksək qiymətləndirirlər. Qarşıya qoyulan vəzifədən asılı olaraq bu Ölkələrin bəzilərində dövlət sektoruna (Çin, Cənubi Koreya), digərlərində isə özəl sektora əsaslanmışlar. Fəal dövlət

— 263 —

tənzimlənməsindən və ya liberal siyasətdən istifadə iqtisadi İnkişafın mərhələsindən asılı olaraq tətbiq edilmişdir. Struktur dəyişikliklərinin idarəetmə mexanizmi kimi dünya ölkələrində hökumət prioritet sahələrin seçimini həyata keçirmiş və onların inkişafında müxtəlif formalarda, o cümlədən investisiya yönəltməklə və vergi güzəştləri etməklə iştirak etmişdir. Yaponiyada ilk mərhələdə metallurgiya və kömür sənayesi, gübrə istehsah, neftkimya sənayesi, 50-ci illərin axınndan avtomobil sənayesi prioritet sahələr olmuşlar. Çində əvvəlcə kənd təsərrüfatı, ərzaq sənayesi və istehlak malları istehsal edən sahələr, sonradan isə maşınqayırma, tikinti materialları istehsalı, avtomobil və kimya sənayesi prioritet kİnıi qəbul edilmişdir. Doxsanıncı illərin ikinci yarısmdan mikrosxemlərin, şəxsi kompüterlərin, telekommunikasiya komponentlərinin və yeni materialların istehsalı prioritetlərə daxil edilmişdir. Cənubi Koreyada, Çində, Yaponiyada, Hindistanda orla və uzunmüddətli mərkəzləşdirilmiş planlaşdırma və idarəetmə sistemindən geniş istifadə olunmuşdur. Bu ölkələrdə xarici investorlara münasibət müxtəlif olmuşdur. Cənubi Koreyada 1970-cı illərin əvvəlinə xarici investisiyalann güclü axım olmuşdur. Bunun mənfi nəticələrindən qorxan hökumət «oyun» qaydalarmda dəyişiklik etmişdir. Birgə sahibkarhğa prioritet verildi, xarici investisiya layihələrinin seçilməsinə sərt meyarlar qoyuldu, birgə müəssisələrdə xaricilərin payı 50 faizə qədər müəyyən edildi. Hindistanda bu rəqəm 40 faiz səviyyəsində müəyyən edilmişdir. Çox ölkələrdə xarici iqtisadi əlaqələrdə himayədarlıq siyasəti həyata keçirilmiş, istehlak və sənaye mallarına yüksək rüsumlar və ya idxala kvotalar qoyulmuşdur. İxraca subsidiya verilmiş, avadanhqların və texnologiyalarm idxalı rüsumlardan azad edilmişdir. Yaponiyada avtomobil sənayesi üçün 50 faiz səviyyəsində avadanhğın amortizasiyası norması müəyyən edilmişdir. Yaponiya yenidən sənayeləşdirmə (rcİndustrial) mərhələsini bir neçə onillik ərzində keçmiş və postsənayeləşdi- rilmiş cəmiyyətə çevrilmişdir. Avropa ölkələrindən trlandiya və Finlandiyada da ölkənin sənayecə inkişafma prioritetlər və

— 264 —

onlara müxtəlif dövlət yardımları sxeminə əsaslanaraq nail olmuşlar. İrlandiyada prioritet sahə olan informasiya texnologiyası üçün mənfəətdən vergi dərəcəsi 2,8 dəfə azaldılmışdır. Ölkədə dövlət subsidiyası sistemi geniş inkişaf etmişdir. Finlandiyada meşə sənayesi, onunla bağlı maşınqayırma və informasiya texnologiyaları prioritet sahələrdir.

Hal-hazırda Azərbaycan dünya iqtisadi inteqrasiya sistemində əsasən neftlə və təbii qazla təmsil olunmuşdur. İki neft kəmərinin mövcud olması və Bakı-Tbİlisi-Ceyhan neft kəmərinin 2006-ci ildə tikilib istifadəyə verilməsi və Bakı-Ərzurum qaz kəmərinin çəkilib istismara verilməsi Azərbacanın beynəlxalq iqtisadi əlaqələrində gələcəkdə də xam neftin və təbii qazın öz aparıcı mövqeyini saxlayacağına əsas verir. İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin proqnozlarına görə 2011-ci ildə Azərbaycan 64 milyon ton neft və 34 milyard kub metrdən çox təbii qazhasi ediləcəkdir. 2015-ci ilə qədər Xəzərin Azərbaycan sektorunda və quru ərazilərdə neftin ümumi ixracının təqribən 60-80 milyon tona, qazın ixrac potensiabnın isə 14- 15 milyard kub metrə çatacağı gözlənilir (1, 20.09.03). Azərbaycan güclü emal sənayesi sənaye yaratmaqla beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlıqda yeni keyfiyyət dəyişiriklikləri etmək imkanlarına malikdir. Əlverişli coğrafi mövqeyi, yeraltı, yerüstü, təbii sərvətləri, peşəkar mütəxəssislərin varlığı imkan verir ki, Azərbaycan sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalında dərin struktur dəyişikliyi etmaklə dünya iqtisadi sisteminə səmərəli İnteqrasiya edə bilsin.

Qloballaşma şəraitində dövlətin iqtisadi struktur siyasətində ayn-ayn dövrlər üzrə prioritet sahələr müəyyən edilməsi zəruridir. Bu da imkan verər kİ, dövlət və özəl sektorların maddi-texniki və maliyyə resursları həmin sahələrə yönəl- disin. Dünya təcrübəsində bir qayda olaraq, ölkənin sosial- iqtisadi inkişafının konseptual əsaslan və istiqamətləri milli iqtisadiyyatda yaranmış konkret şəraiti, mövcud olan resursların və digər amillərin, habelə İqtisadi nəzəriyyələrin digər ölkələrdə tətbiqindən əldə edilən təcrübənin bazasında müəy-

— 265 —

yənbşdirilir. Hal-hazırda respublikada iqtisadi durumun xarakterik xüsusiyyətləri mülkiyyət formasından asılı olmayaraq müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətinə dövlətin müdaxiləsinin olmaması, liberal daxili və xarici iqtisadi münasibətlərin və sərt pul qıtlığının davam etdirilməsi, iqtisadi idarəetmədə inkişaf etmiş ölkələrə xas olan bazar tənzimləmə vasitələrindən geniş və hərtərəfli istifadə olunmasıdır. Dövlət və özəl müəssisələrlə dövlətin münasibətləri inkişaf etmiş bazar iqtia- diyyatı prinsiplərinə əsaslanan normativ hüquqi aktlarla tənzimlənir, Azərbaycanda vergilər və digər bazar vasitələri ilə idarə olunan monetar meylli açıq liberal iqtisadi siyasət həyata keçirilir. Müstəqil dövlətin iqtisadi bazisi çoxşaxəlidir. Bu bazis iqtisadi artımı, iqtisadiyyatda struktur dəyişikliklərini və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsini əhatə edir. Müasir Azərbaycanın ümumdaxili məhsulunun 60 faizə qə- dəri sənayenin hasilat sahələrinin və kənd təsərrüfatı sektorunun payına düşür. İnkişaf etmiş ölkələrdə isə dövlətin iqtisadi bazisini sənayenin emal, əmək və eimtutumlu sahələri (elektron maşınqayırma nəzarət-ölçü cihazları, yüngül sənaye, metallurgiya və maşınqayırma) təşkil edir. Dövlətin iqtisadi gücü, birinci növbədə sənayenin inkişaf səviyyəsindən asıb olduğuna görə Azərbaycan sovetlər dövründəki sənayeləşmədən yeni, bazar sisteminin tələblərinə cavab verə bilən sənayeləşdirməyə nail olmağa israrlıdır. 2004-cü ilin dekabrın 7-də Nazirlər Kabinetinin geniş iclasında Azərbaycan Respublikası prezidenti cənab İlham Əliyev göstərmişdir: «Azərbaycanda sənaye potensialı çox güclüdür... Son zamanlar bu sahə bir az diqqətdən kənarda qalmışdır və biz Öz sənaye potensialımızı gücləndirmək üçün çox böyük addımlar atmalıyıq, investisiyalar cəlb etməliyik» (1, 8.12.04.). Bu məqsədlə ölkə prezidetinin fərmanı ilə 2004-cü ildə yeni nazirlik - Sənaye və Energetika Nazirliyi yaradıldı. İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin sənaye ilə bağlı bütün səlahiyyətləri düzgün olaraq bu nazirbyə verildi. Yaxın beş ilə Azərbaycanda yüngül, yeyinti, tikinti materialları, maşınqayırmanın

— 266 —

neftlə, islehlak malları istehsalı və aqrar sektorla bağlı sahələri, neft emalı və kimya sənayesinin aqrar və istehlak malları istehsalını xammalla təmin edən sahələrinin prioritetliyinin elan olunması məqsədəuyğundur. Sonrakı illərdə kapital və materialtutumlu sənaye sahələrinin (metallurgiya, bütünlükdə kimya) və eimtutumlu sahələrin (elektronika) inkişafı mümkün ola bilər. Dünya təcrübəsindən bəhrələnərək Azər- baycamn sənaye sahələrinin, elm və texnologiyaların prioritet istiqamətlərinin seçilməsini və inkişafım əhatə edən məqsədli proqramların hökumət tərəfindən hazırlanması və icrasının təmin edilməsi zəruridir. İndiki mərhələdə prioritetlərə emal sənayesinin bəzi sahələrini, əsas kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalını və təbiətdən istifadənin səmərə- liləşdirilməsini daxil etmək zəruridir. Lakin onu da qeyd edim ki, Azərbaycan Respublikasının bəzi alimləri hesab edirlər ki, Azərbaycanın investisiya siyasətində hər hansı yeni sahələrin prioritetliyindən söhbət getməməlidir (47).Yaxın on ildə investisiyaların istiqamətlərinin seçimi Azərbaycanın yenidən sonayeləşdirilməsi konsepsiyasına əsaslanmalıdır. Elə bir sənayeləşdirmə ki, o, ölkənin bütünlükdə rəqabət qabiliyyətini, iqtisadi müstəqilliyini, iqtisadi təhlükəsizliyini və dünya bazarının konyukturasmdan asılı olmamasını təmin etsİn. Dünya ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda davamlı iqtisadi inkişafa nail olmaq və insanların həyat səviyyəsini beynəlxalq standartlara qədər yüksəltmək üçün sənayeləşdirmə- dən əsas vasitə kimi istifadə edilməsi zəruridir. Tarixən sənayeləşdirmə cəmiyyətin modernləşdirilməsinin güclü hərəkətverici qüvvəsi kimi çıxış etmişdir.

Ümumi daxili məhsulun strukturu, əhalinin kəndyerlərin- də məskunlaşması səviyyəsi və işçilərin iqtisadi sektorlar üzrə bölgüsü əsasında nəticə çıxarmaq olar ki, Azərbaycan cəmiyyətinin postsənayeləşdirmə mərhələsinə keçməsi üçün urbanizasiya məsələləri və emal sənayesinin inkişaf problemləri əlaqəli həll edilməlidir. Bu məqsədlə iqtisadiyyatın özəyini yüksək dərəcədə inkişaf etmiş emal sənayesi və digər yüksək

267 —

texnoloji sahəbr təşkil etməlidir. Ölkənin əsas kapitalının 60 faizi, torpağın 45 faizi, yeraltı sərvətlərin hamısı dövlətə məxsus olduğuna görə, habelə dövlət mülkiyyətinin təkcə infrastrukturlarda yox, istehsal sahələrində də mövcudluğu Azərbaycanda indi olan İqtisadi sistemi xalis (təmiz) bazar sistemi kimi yox, qanşıq sistem kimi, qiymətləndirməyə əsas verir. Bununla əlaqədar olaraq hal-hazırda dövlətin bütünlükdə iqtisadi idarəetmədə rolu qarışıq iqtisadi sistemin tələbləri ilə uzlaşdırılmalıdır. Sənaye cəmiyyətinin formalaşdınlmasında dövlətin və bazar elementlərinin yerinə və roluna yenidən baxılması iqtisadi idarəetmədə dövlətin rolunun əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirilməsi zəruridir, tndiki yaranmış şəraitdə dövlət tənzimləmə vasitələri ilə bazar mexanizmlərinin önəmli əlaqələndirilməsi daha səmərəli ola bilər.

İqtisadi sistemin istehsal strukturunu təkmilləşdikcə ÜDM yaradılmasında kənd təsərrüfatının və hasilat sahələrinin payı aşağı düşəcək, əmək və eimtutumlu sahələrin, habelə digər emal və sənaye sahələrinin üstün inkişafı təmin olunacaq, xidmət sferasının xüsusi çəkisi artırılacaqdır. Ancaq investisiyaların prioritet istiqamətləri elə seçilməlidir ki, bütünlükdə iqtisadi sistemin səmərəliliyinin artırılması və əhalinin məşğulluq səviyyəsi aşağı olan regionların sosial-iqtisadi inkişafının təmin edilməsi mümkün olsun. Bu monoqrafiyanın müəllifi hələ 1992-ci ildə «Ət-süd», «Üzüm», «Tütün», «Parabıq», «Mədəni-məişət təyinatlı mallar», «Alunit», «Metab>, «Elm- istehsalat» adı altında kompleks məqsədli proqramların hazırlanması və həyata keçirilməsini əsaslandırmışdır (48, s.l6- 20). Proqramlarda xammal ehtiyatlarının formalaşması və hazır məhsullara qədər emalına dair kompleks tədbirlər nəzərə alınmalıdır. Onların maliyyə mənbələri dövlət və qeyri- dövlət vəsaitləri ola bilər. Dövlətin öz vəsaitini müasir texnoloji avadanlıqlarm buraxılmasına, yüngül sənayeyə, aqro- komplcks və digər obyektlərin inkişafına yönəltməsi zəruridir. Emal sənayesinin inkişafı əhalinin tələbatını tam ödəmək, beləliklə, məcmu tələbi və məcmu təklifi artırmaq üçün

268 —

vacibdir. Məqsədli proqramların seçilməsinin mühüm meyarı məhsulun daxili və xarici bazarlarda rəqabət qabiliyyətli olması və əhalinin məşğulluğu qəbul edilməlidir. Əks təqdirdə onların həyata keçirilməsi vəsaitlərin düşünülməmiş məsrəflərinə gətirib çıxarar. Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin təcrübəsi nəzərə alınmaqla, idarəetmə mexanizmlərinin tərkİbİ, istifadə mexanizmləri və təsdiqi qaydaları hökumət tərəfindən müəyyən edilməsi lazımdır.

Gələcək üçün neft-qaz hasilatı ilə yanaşı, sənayenin aşağıdakı sahələrinin prioritetliyinin rəsmləşdirilməsİ düzgün olardı (49).

- neft və qaz emalı; - kənd təsərrüfatı və emal sənayesi; - yüngül və yeyinti sənaye sahələri; - gübrə və bitki mühafizəsi məhsullarının istehsalı; - məişət kimyası; - rezin və plastik kütlələr istehsalı; - elektrotexnika məhsulları (məişət maşınları daxil olmaqla); - kənd təsərrüfatı maşınları; - yüngül və yeyinti sənayesi üçün texnoloji avadanlıqlar

istehsalı; - kimya və neftkimya sənayesində polipropilen, polistrol və

digər polimer materiallarının istehsalı üzrə iri həcmli və geniş çeşidli istehlak malları istehsalı;

- neft-qaz avadanlıqları və neft assortimentli borular istehsalı ; - alüminium prokatı və ondan müxtəlif çeşidh hazır

məmulatlar istehsalı; - cihazqayırma, elektrotexnika, elektron sənayesi üzrə xarici

firmalarla əməkdaşhq əsasında rəqabət qabiüyyəth məhsul istehsal; - avtomobil istehsalı;

- tikinti materiallarımn geniş çeşiddə və böyük həcmdə

istehsalı.

— 269

Müasir texnika və texnologiyalar əsasında ölkənin Özünün maşınqayırma və digər sənaye komplekslərinin yenidən qurulması lazımdır. Bir neçə il ərzində taxılın, yüngül və yeyinti sənaye məhsullarının istehsah üçün xammalın, kənd təsərrüfatı maşmlarmm, tibbi avadanlığın, bəzi digər sahələr üçün xammal və yarımfabrikatlann və məhsulların mərkəzləşdirilmiş tədarük sisteminin yaradılması və saxlanılması zəruridir. Aqrar sektorun taxılçılıq, üzümçülük, pambıqçılıq, baramaçılıq, tütünçülük və digər mühüm sahələri hökumət tərəfindən prioritet inkişaf sferasına daxil edilməlidir. Elə götürək yunun və dərinin istehsalı, tədarükü və emalı prosesini. Yerlərdə tədarük təşkilatları, emal müəssisələri çatışmadığından fermer və ya hər hansı fiziki şəxs saxladığı qoyundan əldə etdikləri yunu çətinliklə, özü də dəyər-dəyməz qiymətinə bazar alverçilərinə satırlar. Bəzən də çirkli yun bu ildən o biri ilə qalaraq xarab olur. Dövlətin və sahibkarların köməyi ilə qoyunçuluq inkişaf etmiş regionlarda bu məsələni həll etməyin vaxtı çoxdan çatmışdır.

Qısa zaman kəsiyində maksimum sosial-iqtisadi səmərə ilə istehsalda struktur dəyişikliyi əldə etmək məqsədi ilə aşağıda göstərilən istiqamətlərdə tədbirlər kompleksinin həyata keçirilməsi lazımdır:

- iqtisadi idarəetmə sistemində dövlətin rolunun gücləndirilməsi;

- dövlətin özəl və dövlət təsərrüfat subyektlərinin idarə olunmasında iştirakının yeni mexanizmlərinin yaradılması və istifadəsi;

- idxalı əvəz edən sənayeləşdirmə siyasətinin tətbiqinin təmin edilməsi;

- milli sənaye məhsulları üçün dövlət tərəfindən satış ba- zarlarımn axtanşı;

- dövlət elmi-texniki siyasətin hazırlanması və həyata keçirilməsi;

- məqsədli kompleks proqramların hazırlanması və idarə olunması sisteminin yaradılması.

270'

istehsalın sahə və regional struktur dəyişikliklərinin təmin

edilməsi iri miqyaslı investisiya ilə bağlıdır. İndiki mərhələdə bu

struktur dəyişikliklərində özəl qurumlarla yanaşı, dövlətin bir

investor kimi iştirakı zəruridir. Bu, təkcə Respublika üzrə iqtisadi

artımın təmin olunması zərurətindən irəli gəlmir. İqtisadi artım

Azərbaycanın regionlarında tarazlı və hamıma bəhrələnə biləcək

inkişafı təmin etməlidir ki, işsizlik aşağı düşsün. Bizim fikrimizcə,

XXI əsr ərzində Azərbaycama iqtisadi strukturu bir neçə dəfə

dəyişiləcəkdir. Bazar iqtisadiyyatına keçid mərhələsində ümumi

daxili məhsulun yaradılmasında xammalın hasilatına və ilkin

emalına əsaslanan sənaye və kənd təsərrüfatı sahələri üstünlük

təşkil edir. Azərbaycanın iqtisadi strukturunda neft sektoru uzun

müddət üstünlük təşkil edəcəkdir. İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin

2008-ci ildə tərtib etdiyi proqnozlara görə 2011-ci ildə Azərbaycan

64 milyon ton neft istehsal etdiyi xam neftin dünya bazarına 56

mln. tonunu çıxaracaqdır.

Əsrin birinci yarısında ÜDM istehsalında neftin, dəmir

filizinin və alunitin hasilatı hesabına xammal sahələrinin xüsusi

çəkisi yüksək olaraq qalacaqdır. Kənd təsərrüfatının xüsusi çəkisi

aşağı düşəcək və xidmət sahələrinin payı yüksələcəkdir.

Azərbaycanın iqtisadi strukturunda əsaslı dəyişikliklər əsrin ikinci

yarısında baş verə bilər. Ümumi daxili məhsulda emal sənayesinin

payı müəyyən həddə qədər artacaq, sonralar onun sabitləşməsi və

ya azalması baş verəcəkdir. İnkişaf etmiş ölkələrin (ABŞ, Böyük

Britaniya, Fransa, Yaponiya, İtahya) təcrübəsinə əsaslanaraq deyə

bilərik ki, artım prosesi 25-30 il ərzində davam edəcəkdir. Ancaq

sonradan emal sənayesinin xüsusi çəkisi azalmağa xidmət sektoru-

nunki artmağa başlayacaqdır. Sonrakı mərhələlərdə Azərbaycan

sənayesi elm və yeni texnologiyalar əsasmda inkişaf edəcəkdir.

Prioritetlik prinsipindən istifadə genişlənəcəkdir. Prioritetlər

yanacaq-enerji kompleksi ilə yanaşı, istehlak mal-

271 —

lan istehsalım, kimya və maşınqayırma sənayesini, yeni tikinti

materiallarının istehsalını, inn ovasiya-kommunikasiya

sistemlərini, biotexnologiyaları, təbii sərvətlərdən istifadənin

iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsini, tibbi və sosial-mədəni

inkişafı əhatə edəcəkdir. Burada aparıcı meyl ondan ibarət

olmalıdır ki, istehsal həm daxili və həm də xarici bazarlarda ödəmə

qabiliyyətli tələbin həcminə və strukturuna yönəldilsin. Sənaye

cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin texnologiyası və şirkətləri ilə

kooperasiya əsasında istehlak mallarının uzunmüddətli istehsalı

artırıla bilər. Bu yolla buraxılan məhsulların bir hissəsi ixrac edilə

bilər.

Geniş miqyaslı investisiyanın nəticəsi olaraq ölkə sənayesinin

modernləşdirilməsi davam edir. Belə ki, 2006-cı ildə bütünlükdə

sənayedə əsas fondların yeniləşmə əmsalı 13,2 faiz, o cümlədən

neft-qaz hasilatında 15,5, qida məhsulları istehsalında 19,1,

toxuculuq sənayesində 7,6 faiz olmuşdur. Ancaq maşın və

avadanlıqlar istehsalında bu göstərici - 0,8 faiz təşkil etmişdir.

Nəticədə bütünlükdə sənaye əsas fondlarının aşınma səviyyəsi

2000-ci ildəki 56,1 faizdən, 2003-cü ildə 44,2 faizə, 2006-cı ildə

37,4 faizə qədər aşağı düşmüşdür. Buna baxmayaraq sənayenin

əsas fondlarının 37 faizi, mebel istehsalının, qida məhsullarının,

maşın və avadanlıq istehsalının, toxuculuq, geyim istehsahnın

55-65 faizi aşınmışdır (Cədvəl 5.5). Köhnə texnika və texnologiya

ilə rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsal etmək mümkün olmadığına

görə sənaye sahələrinin maddi-texniki bazasmın

modernləşdirilməsi xüsusi dövlət proqramlarının həyata

keçirilməsini tələb edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki,

2003-2006-cı illərdə əsas fondların yeniləşməsi, xüsusilə neft-qaz

hasilatında, qida məhsulları istehsalında, toxuculuq sənayesində,

mebel istehsalında əhəmiyyətli dərəcədə sürətlənmişdir.

— 272 —

Cədvəl 5.5

Sənaye-istehsal fondlarının modernləşdirilməsinin dinamikası, faizlə

İqtisadi taaliyyat novtəri

2000 2003 2006 Əsas fondlann asmması,

faizlə, 2006-cı il

1 i e

>

e 1 ^ 2

g

g ’s u >

01 E X ^ =

1 tj5

1 E i? ‘ä İP ><

İ X _

"M ^ ıZ

Bütünlükdə sənaye 1,4 21,9 0.4 133 0,4 37,4 -xa m neft və təbii qaz hasilatı 5,1

2,2 29,4 0.2 153

0,1 33

- qida m^ısullan istehsalı 2,0 0,8 0,9 0,7 19,1 33 39,4 - ^tün məmulatları istehsalı 59,4 3.5 0,0 0,0 0,2 333

- toxuculuq sənayesi 0,0 0.6 0,1 1,8 7,6 1.6 54,4 - eeynn istehsalı OJt 0,3 3,2 oa 0,0 0,1 58,4

• dəri məmulatları və ayaqqabı istehsalı

0,5 0,0 -

0,0 13 0,0 583

- ma^m və avadanlıqlar istehsalı

1,5 2.2 0.1 03 03 0,5 65,7

- mebel və digər məhsullar istehsalı 0,0 0,3 0,7

0,6 23 0,0 51,4

Mənbə:«Azərbaycanm sənayesb>, Dövlətstatkom, B., 2007, s,57-59. mövcud metodikaya uyğun olaraq əsas fondlann yeniləşməsi əmsalı istifadəyə verilən əsas fondlann dəyərini onlarm ilin axınna ümumi dəyərinə, sıradan çıxma əmsalı silinən əsas fondlann dəyərinin ilin əvvəlinə əsas fondlann ümumi dəyərinə bölməklə hesablanır.

Araşdırmalarımız göstərir ki, yeni əsr üçün Azərbaycanın yeni prinsiplər əsasında sənayeləşdirilməsi və onun investisiya təminatı konsepsiyasının mahiyyəti ondan ibarət ola bilər ki, investisiya ehtiyatlarının, xüsusi itə dövlət investisiyalarının əsas hissəsi sənayenin emal sektoruna və kənd təsərrüfatına yönəldilsin. Bununla da əhalinin səmərəli məşğulluğu və regional inkişaf daha da sürətləndirilə bilər.

— 273 —

5.4. tdxab əvazedən sənayeləşdirmə siyasəti və daxili

bazarın qorunması

Ölkədə baş verən sənayeləşdirməni xarakterizə edən əsas göstəricilərdən biri onun dünya iqtisadi sisteminə hansı məhsullarla inteqrasiya etməsinin səviyyəsidir. Milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfat sistemi itə qarşılıqlı əlaqəsi iqtisadiyyatın mürəkkəb sferalarından biridir. Buradan da bu sferaya dövlətin çox müdaxilə etməsi ənənəvi xarakter daşıyır. Tənzimləmə sistemi də dövlətin xarici iqtisadi əlaqələr siyasətinə əsaslanır. Dövlət xarici iqtisadi əlaqələrin tənzimləmə rejimini müəyyən edir və ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirakını optimallaşdınr. Xarici iqtisadi əlaqələrin dövlət tənzimlənməsi müxtəlif mexanizmlərin vasitəsi ilə həyata keçirilir. Müstəqiliyyin ilk illərində əsas problemlərdən biri ondan ibarət idi ki, daxili qiymətlər dünya qiymətlərindən kəskin surətdə fərqlənirdilər. Sovetlər dövründə xammalın, yanacağın, ərzaq məhsullarının daxili qiyməti dünya qiymətlərindən aşağı idi. Uzun müddət istifadə olunan istehlak mallarının qiymətləri, əksinə, yüksək idi. Bu da ixracatçıların və idxalçıların normal bazar motivasiyasmı pozurdu. Xammalın və yanacağın ölkədən kənara aparılması ixracatçılar üçün sərfəli idi. Xarici qiymətlərin daxili qiymətlərdən yüksək olmasına görə ərzaq və digər zəruri mallarm ölkəyə gətirilməsi rentabelli olmurdu. 1991-d İldən ixracdan əldə olunan valyuta bilavasitə müəssisələrin hesabına daxil olurdu. Onun müəyyən hissəsi məcburi qaydada dövlətə satılırdı. Sonradan valyutanın məcburi satışı mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, bütün müəssisələr üçün ləğv olundu. Müəssisələr dövlət büdcəsi İlə hesablaşmaları həyata keçirdikdən sonra qalan valyutaya özləri sərəncam verməyə başladılar. 1991-1993-cü İllərdə bütün müəssisə və təsərrüfat təşkilatlarına tapşırılmışdır ki, İstehsal etdikləri məhsulları tender əsasında və ya əmtəə birjaları vasitəsilə satsınlar. Ancaq müəssisələr birjaların xidmətindən istifadə etməkdə iqtisadi cəhətdən maraqlı ol-

— 274 —

madilar. DaxiH bazarda mal qıtbğı olduğuna görə müəssisə rəhbərbri istehsal olunan məhsulu öz maraqlan daxilində konkret satıcıya verirdilər. 1992-ci ildə strateji əhəmiyyətli malların ixracı ölkənin Xarici İqtisadi Əlaqələr Nazirliyinə həvalə olundu. 1994-cü ildə xarici ticarət sahəsində dövlət öz strategiyasını dəyişdirdi və bu funksiyam dövlət öz lizərindən götürdü. «Xarici ticarətin sərbəstləşdirilməsi haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 5 aprel 1994-cü il tarixli fərmanına əsasən Respublikanın ixracat potensialının əsasını təşkil edən strateji əhəmiyyətli malların (neft, neft məhsulları, qara və əlvan metallar, bir sıra kimya məhsulları, pambıq mahhcı və s.). Respublikadan bütün hüquqi şəxslər tərəfindən sərbəst ixrac olunmasına icazə verildi. Onlar satdıqları malların dəyəri ödənildikdən və ya geri çağrılmayan akkreditiv açıldıqdan sonra Respublikadan kənara göndərə bilərdilər. Respublikanın iqtisadiyyatına xələl gətirməmək və müəssisələrin fəaliyyətini təmin etmək üçün strateji mallara olan daxili tələbatın həcmi mərkəzi dövlət orqanları tərəfindən müəyyən edilirdi və hökumət isə təsdiq edirdi. Bəzi metal mal qrupları İstisna olmaqla, ixrac kvotaları qoyulurdu. Tədricən xarici iqtisadi münasibətlərin infrastrukturunun və kadr hazırlığının normativ-hüquqi bazası formalaşdı. Xarici ticarətin lisenziyalaşdıniması, kvotaların qoyulması, xarici valyutuların dövlətə məcburi satışı, müxtəlif qeyri-tarif vasitələrinin və inzibati tənzimləmə vasitələrinin tətbiqi sistemi ləğv edildi. Daxili tələbatın tənzimlənməsinə də son qoyuldu. İndi xarici ticarətin tənzimlənməsinin əsas vasitəsi kimi idxal rüsumlarından, gömrük rəsınləşdirilməsindən və gömrük nəzarətindən istifadə edilir. Hazırda Rusiya, Ukrayna, Gürcüstan və Qazaxıstanla bağlanmış azad ticarət sazişinə uyğun olaraq, həmin ölkələrdən Azərbaycana gətirilən, Azərbaycandan həmin ölkələrə göndərilən mallar (protokolla müəyyən edilmiş mallardan savayı) idxal rüsumlanna cəlb edilmirlər. Avropa Birliyi ilə Azərbaycan arasındakı sazişə görə bu ölkələrdən daxil olan əvəzsiz maliyyə və texniki yardımlar,

-275 —

qrantlar, kreditlər və borclar hesabına alman, habelə investisiya təyinatlı mallar da gömrük vergi və rüsumlarından azad edildilər. Bura kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək üçün gətirilən yem, toxum, gübrə, həmçinin maşın və mexanizmləri də əlavə etmək olar. Gömrük siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri tarif tənzimlənməsidir. Yerli istehsalçıların maraqlarmı qorumaq üçün beynəlxalq təcrübədə özünü doğruldan diffe- rensiallaşdınlmış tarif sistemindən istifadə edilir. 1997-ci ildən gömrük vergi və rüsumlarının vergitutma bazası əsasən idxal əməliyyatlarıdır. Həmin ildən Azərbaycanda ixrac vergisi tətbiq edilmir, idxal rüsum dərəcələrinin yuxarı həddi sabit saxlanılmaqdadır. Hal-hazırda Azərbaycana idxal olunan malların 60 faizi normativ-hüquqi aktlara əsasən əlavə dəyər vergisindən azad edilmişdir. Bu deyilənlərdən aydın olur ki, Azərbaycanda azad və açıq ticarət siyasəti həyata keçirilir. İndi istehsalçı dövlət və özəl müəssisələr bazarları və partnyorları özləri sərbəst seçirlər və əməliyyatların nəticələrinə görə müstəqil cavabdehlik daşıyırlar. Gömrük rüsumlarının minimum səviyyəsi nəzərdə tutulur. Ancaq idxal vergi dərəcələrinin minimum həddə müəyyən edilməsi milli mal istehsalçılarını tələb olunan səviyyədə qoruya bilmir və idxalı əvəzedən siyasətin uğurla həyata keçirilməsinə mane olur. Belə hallarda çox ölkələrdə idxalın lisenziyalaşdırılması, kvotaların tətbiqi və s. vasitələrdən istifadə edilir.

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, gömrük siyasəti hər bir ölkədə formalaşmış iqtisadiyyatın xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla işlənib hazırlanır. Azərbaycanda daxili bazarın mal təminatı, alıcılıq qabiliyyətli tələbin və milli istehsalın vəziyyəti zəruri edir ki, qeyri-bazar vasitələri tətbiq etməklə ölkə prezidentinin irəli sürdüyü idxalı əvəzedən siyasətin həyata keçirilməsi təmin oluna bilsin. Bu problemin həllində Dünya Bankının və Beynəlxalq Valyuta Fondunun tövsiyyələri milli mənafe baxımından qəbul edilməzdir. İdxal mallarının çox hissəsi gömrük vergi və rüsumlarına cəlb olunmur. Məsələn, 2002-ci ildə gömrük vergi və rüsumlardan azad olmuş malla-

— 276 —

nn həcmi ümumi idxalın 59,1 faizim təşkil etmişdir. 2003-cü ildə bu rəqəm daha yüksək, yəni 70 faiz olmuşdur. 2008-ci ildə bu göstərici 50 faizə çatdu-ıirmşdır. Bununla da idxal əməliyyatları üçün əlverişli mühit yaradılmışdır. Bundan başqa pul denominasiyası ilə yanaşı eyni zamanda milli valyutanın revalvasiya edilməsi, yəni xarici valyutaya görə onun nominal qiymətinin beş min dəfə bahalaşdırıhnası idxal əməliyyatlarım daha da stimullaşdırır.

Azərbaycanda xarici ticarət qaydaları Gömrük Məcəlləsi. «Gömrük tarifləri haqqmdaw (20.06.1995-ci it), «İdxal-ixrac əməliyyatlarının tənzimlənməsi haqqmda» və «Valyuta tənzimlənməsi haqqında» qanunlarla müəyyən edilmişdir. İndi tamamilə xarici ticarəti inkişaf etmiş ölkələrdə olduğu səviyyədə liberallaşdırılmışdır. Son illərdə Azərbaycanın iqtisadi strukturunda baş vermiş dəyişikliklərin xarici ticarət əlaqəsinə təsirini xarakterizə edən göstəricilər 6.6-6.10 saylı cədvəllərdə verilir. 2006-cı ildə ölkənin xarici ticarət dövriyyəsi 2003-cü illə müqayisədə 2,6 dəfə, o cümlədən idxalı 1,6 dəfə, ixracı 4,2 dəfə artmışdır. Ümumi daxili məhsulun, ixrac və idxahn artım tempi Dövlətstatkom tərəfindən cari qiymətlərdə hesablanmış zəncirvari indekslər metodu əsasında müəllif tərəfindən müəyyən edilmişdir. Müsbət haldır ki, bu dövrdə ilbəil idxalın artım tempi aşağı düşmüşdür. 2006-cı ildə 2000- ci illə müqayisədə Azərbaycanın ümumi daxili məhsulu 2,5 dəfə, ixracı 2 və idxalı 4 dəfə artmışdır (Cədvəl 5.6). Burada diqqətə çatdırmağı lazım bilirik ki, beynəlxalq təcrübədə ixrac və idxalın ölkədə istehsal olunan məhsul və xidmətlərin həcminə nisbəti müəyyən edilərkən ümumi daxili məhsul əsas götürülür. Ancaq bu monoqrafiyada həm beynəlxalq yanaşmadan, həm də monoqrafiyanın əvvəlki fəslində əks olunan yanaşmadan istifadə edilmişdir. Ancaq, bizim fikrimizcə, düzgün olar ki, idaxahn və ixracın nisbəti ümumi daxili məhsula görə deyil, mal və xidmətlərin ümumi buraxıhşma görə müəyyən edilsin. 2003-cü ildə Azərbaycan Respublikasının ümumi daxili məhsulunun 42 faizi, 2006-cı ildə 69 faizi ixrac

— 277 —

edilmişdir. 2003-cü ildəki idxalın ümumi daxili məhsula nisbəti 66 faizdən 2006-cı ildə 40 faizə qədər azalrmşdır. Ancaq müəllifin təklif etdiyi yanaşma ilə apardığımız hesablama göstərir ki, 2006-cı ildə ixracın ümumi məhsul (xidmət) buraxılışına nisbəti 46 faİz, İdxalmkı 27 faiz olmuşdur. Xarici ticarət dövriyyəsi ümumi daxili məhsuldan 9 faiz çox olmuşdursa, ümumi məhsul buraxılışından 27 faiz az olmuşdur. Beləliklə, xarici ticarətin makroiqtisadi göstəricilərinin ümumi məhsul buraxılışına nisbəti nəzəri və praktiki baxımdan daha obyektiv nəticə göstərir. 2006-cı ildə Azərbaycanın idxalında birinci yer Rusiyaya, ikinci yer Birləşmiş Krallığa (İngiltərə), üçüncü yer Almaniyaya məxsus olmuşdur. İxracında isə birinci yerdə İtaliya, ikinci yerdə İsrail, üçüncü yerdə Türkiyə olmuşdur. 2006-cı ildə xarici ölkələrdən 1861 milyon dollar dəyərində istehlak malları Azərbaycana idxal edilmişdir ki, bu da ümumi idxalın 35 faizinə bərabərdir. Özü də bu göstərici sabit olaraq artır. Azərbaycanın xarici ticarəti əsasən özəl qurumlar tərəfindən həyata keçirilir.

Cədvəl 5.6

Azərbaycan Respublikasının xarici ticarət dövriyyəsi (mln.man. faktiki qiymətlərlə)

2000 2003 2005 2006 Məb

ləğ %

Məb- % Məb

ləğ % Məb

ləğ %

Ümumi daxili məhsul 4718 100 7147 100 12523 100 18037 100

Xarici ticarət dövriyyəsi 3706 78,6 7686,2 107,5 14507 116 19733 109

İxracın məbləği 1895 40,2 3002 42 7882 63 12467 69 İdxalm məbləği 1811 38,4 ^,2 65,5 6625 53 7266 40

Ümumi məhsul buraxılışı 8194 - 12225 100 20252

27168 -

QEYD: Cədvəl uAzərbaycanın milli hesablan», Dövlətslatkom, Bakı,

2006, s.52-53 toplusu əsasmda müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir.

278 —

ölkənin xarici ticarət dövriyyəsinin mal qrupları üzrə strukturunun ətraflı təhlili göstərir ki, 2006-cı ildə ölkə ixracının 85 faizini mineral yanacaq, neft və neft emalı məhsulları təşkil etmişdir (cədvəl 5.7). «Mineral yanacaq, neft və neft emalı məhsullan» mal qrupu ölkənin ixracında birinci yeri, əsasən xam neft və təbii qaz tutur. Ölkə üzrə müsbət xarici ticarət saldosu da məhz «MineraI yanacaq, neft və neft emalı məhsulları» qrupunun hesabına yaranmışdır. 2003-cü ildə qeyri-neft mal qruplan üzrə idxal ixracdan 6,4 dəfə çox olmuşdur. Ancaq sonrakı illərdə bu nisbət azalaraq, 2006-cı ildə 4,7 dəfə təşkil etmişdir. Bu müsbət meylə baxmayaraq, adı çəkilən mal qrupu üzrə 2006-cı ildə 3673 mln. ABŞ dolları məbləği qədəri mənfi saldo yaranmışdır. Özü də bu mal qrupları üzrə defısit ildən ilə əhəmiyyətli dərəcədə artaraq, 2003-cü ilə nisbətən 2006-cı ildə 1,9 dəfə çox olmuşdur. Buna baxmayaraq, sevindiciri haldır ki, qeyri-neft məhsul qrupları üzrə ixracın həcmi 2003-cü ildəki 363 mln. ABŞ dollarından 2006-cı ildə 982 mln, dollara qədər artmışdır. 2006-cı ildə ixracda ikinci yeri (322 mln. ABŞ dolları) «Ərzaq məhsul- ları» mal qrupu tutur ki, onun da 50 faiz ə qədərini bitki mənşəli yağ məhsulları təşkil edir. Bu məhsul qrupunun ümumi ixracda xüsusi çəkisi cəmi 5,1 faizdir. İxrac məhsullarından üçüncü yerdə «Kimya sənayesi məhsulları» (4,6 faiz, 294 mln. ABŞ dolları, əsasən plastik kütlələr və onun məhsulları, digər üzvi kimya birləşmələri), dördüncü yerdə az qiymətli metallar (150 mln dollar və ya 2,4 faiz), beşinci yerdə «Yüngül sənaye məhsulları» (ümumi ixracın bir faizi, 64 mln. ABŞ dolları, əsasən pambıq mahlıcı) durur. Beləliklə, 2006- cı ildə, əvvəlki illərdə olduğu kimi əsasən bitki mənşəli ərzaq məhsulları, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər, tütün məhsulları, pambıq mahlıcı, aliminium, plastik kütlə, gön-dəri ixrac olunmuşdur. İxracın mal qruplan üzrə təhlilində əsas məqsədimiz qloballaşma şəraitində dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiya imkanlarını aşkar etmək, sənaye və kənd təsərrüfatında istehsal strukturunu qiymətləndirməkdir. Bundan da

— 279 —

asılı olaraq, əsas məqsəd iqtisadi struktur və investisiya siyasətində prioritet sahələrin müəyyən edilməsini ön plana çəkməkdir. 2006-cı ildə idxabn 88 faizini qeyri-neft məhsulları təşkil etmişdir. Onların idxalı 2000-ci ilə nisbətən 4,4 dəfə, 2003-cü illə müqayisdə 2 dəfə artmışdır. İdxalın həcminə görə, birinci yeri «maşınlar, elektrotexnika avadanlıqları, cihazlar və mexanizmlər» mal qrupu (ümumi idxalın 32 faizi, 1663 mln. dollar), ikinci yeri nəqliyyat vasitələri (17 faiz, 878 mln.dollar), üçüncü yeri « az qiymətli metal və metal məmulatlan» (11,7 faiz, 616 mln. dollar), dördüncü yeri «mineral məhsullar» (14,8 faiz, 780 mln. dollar, əsasən xam neft və neft məhsulları), beşinci yeri «ərzaq və heyvandarlıq məhsullaru) (10,6 faiz, 557 mln. dollar) tutmuşdur. 2006-cı ildə 2000-ci illə müqayisədə ərzaq məhsullarının idxalı 1,5 dəfə, rezin şinlərin idxah 5 dəfə, sementin idxalı 3,5 dəfə və məişət soyuducuların İdxalı 2,4 dəfə, mineral gübrələrin idxalı 2,5 dəfə artmışdır.

Cədvəl 5.7

Azərbaycan Respublikasının xarici ticarət dövriyyəsinin mal qrupu üzrə strukturu (mln. ABŞ dolları)

2000 2003 2005 2006 İdxal İxrac İdxal İxrac İdxal İxrac İdxal İxrac

Cəmi 1172,1 1745,3 2626,4 2591,7 4211,2 4347,2 5267,7 6372,2 0 cümladra:

- mineral yanacaq, neft və neft emalı məhsulu 115^ 1485,3 296,1 2229,1 499,7 3337,0 6124 53904 Xüsusi çəkisi 9,8 85,1 lU 86,0 11,9 76,8 11,6 84,6 - digər mal

qrupları 1056,9 260,0 2330,1 362,6 37114 1010,2 46544 9814 Xüsusi çəkisi 90,2 İ4.9 ~88J 14,0 88,1 234 88,4 15,4

Mənbə; «A2ərbaycanm statistik göstəricilərm, Dövlətstatkom, B., əsasında müəllif tərtib etmişdir.

280 —

Yerli istehsal və idxal malları hesabına daxili bazarın tə- minolunma səviyyəsini müəyyən etmək məqsədi ilə müəllif tərəfindən hazırlanmış 5.8 saylı cədvəldən görünür ki, Azərbaycan Respublikasının 2006-cı ildə ümumi ticarət dövriyyəsi 31673 mln. manat məbləğində olmuş və ya 2003-cü ilə nisbətən 2,3 dəfə artmışdır. Daxili ticarət 1,9 dəfə artmış və ümumi ticarətin 38 faizini təşkil etmişdir. Bu da ölkə üzrə daxili ticarətin həcminin azlığını və bütünlükdə ölkənin xarici ticarətdən əhəmiyyətli səviyyədə asüı olmasım əks etdirir. 2006-cı ildə idxalın ölkənin daxili ticarətinə nisbəti 44,1 faiz olmuşdur. İdxa hn özünün daxili ticarətdə xüsusi çəkisinin yüksək olaraq qalması emal sənayesinin və aqrar sektorun daxili tələbata hələ də zəif uyğunlaşdınlmasmı xarakterizə edir. Ümumi ticarət dövriyyəsində daxili ticarət dövriyyəsinin xüsusi çəkisi 2003-cü ildəki 45 faizdən 2006-cı ildə 38 faizə qədər azalmışdır ki, bu da xarici ticarət dövriyyəsinin daxili ticarətə nisbətən (1,9 dəfə) daha yüksək templə (2,6 dəfə) artması ilə izah edilir. İdxalın mal qrupu üzrə təhlilindən görünür ki, 2006-cı ildə xarici ölkələrdən Azərbaycana 1380 min tona qədər ərzaq məhsulları və ya 2003-cü ildəkindən 5,4 dəfə, 1371 min ton sement (artım 3,2 dəfə), 82 min ton mineral kübrə (artım 1,8 dəfə), 628 min ədəd rezin şinlər (artım 1,2 dəfə), 26 min ton yuyucu maddələr, 470 min ton metal və metal prokatı, 30 min ədəd məişət soyuduculan, 29 min ədəd televiziya qəbulediciləri idxal edilmişdir (cədvəl 5.9). Bu siyahım davam etdirmək olardı. Lakin bu məhsul adlarını açıqlamaqda məqsədimiz onu göstərməkdir kİ, onların hamısı Azərbaycanda istehsal oluna və idxalı əvəz edilə bilər. Məsələn, ölkənin özündə məişət soyuducuları, televiziya qəbulediciləri və sərinkeşlər istehsah üçün istehsal gücləri mövcuddur. Onların modernləşdirilməsi və istehsalın artırılması tələb olunur. Məişət soyuducularının idxalının son illər 2,5 dəfə artımı daxili bazarın bu məhsula təlabatmın olduğunu əks etdirir. Diqqət yetirməli mühüm cəhət ondan ibarətdir ki, Azərbaycanın ixracının strukturunda xammal və yarımfabri- katlar əsas yer tutur. Bizim hesablamalanrmza görə 2006-cı ildə bütünlükdə ixracın 68 faizi xammal və yarımfabrikatla-

— 281 —

nn payına düşmüşdür. Xam neft və təbii qazla yanaşı 20,6 min ton şəkər çuğunduru, 1,4 mln. ədəd heyvan dərisi, 32,4 min ton emal olunmanuş aliminium, 3,6 min ton biyan kökü, 5,5 min ton tütün, 360 min ton alüminium oksidi, 63,7 min ton polietilen, 45 min ton pambıq lifi, 197,5 min ton təzə meyvə və tərəvəz ölkədən ixrac edilmişdir. 2005-ci ildə Sumqayıt aliminium zavodunda hazırlannuş ilkin aliminiumun 60-65 faizi, təəssüf ki, İran, Türkiyə və Birləşmiş Ərəb Əmirliyinə ixrac edilmişdir. 2006-cı ildə Gəncə gil-torpaq zavodunda istehsal edilən gil-torpağın yalnız 15 faizi emal üçün Sumqayıt aliminium zavoduna verilmişdir. Qalanları xaricə,

Cədvəl 5.8

Azərbaycan Respublikasının ümumi ticarət dövriyyəsi (mln. manat)

Göstəricilər 2000 2003 2005 2006

Məb ləğ

%- lə

Məb ləğ

%- lə

Məb ləğ b

Məb ləğ

%- b

Omuml ticarət

dövriyyəsi, cəmi

ocömlədən: 8210 100 13933 100 23983 100 31673 100 1.

daxili ticarət dövriyyəsi

(pərakəndə və topdansatış) 4504 54,9 6247 44,8 9476 39,5 11940 37,7

2. Xarici ticarət dövriyyəsi 3706 45,1 7686 55,2 14507 60,5 19733 623

3. tdxabn daxili ticarət

dövriyyəsində xüsusi çəkisi,

faizlə

40,2 - 42 - 44,4 - 44,1 -

Mənbə: Cədvəl müəllif tərəfindən «Azərbaycan rəqəmləri)) və «Azər- baycan statistik göstəricilərb) əsasmda tərtib edilmişdir («Mallann və xidmətlərin istehlak bazan» bölməsi).

— 282 —

Tacikistan Respublikasına göndərilmişdir. Göründüyü kimi «Azəraliminium» səhmdar cəmiyyətinin məhsulları əsasən yarımfabrikat şəklində ixrac edilir. Bu siyahıdan aydın görünür ki. Ölkədən ixraç olunan xammal və yarımfabrikat- lann hazır məhsula qədər yenidən emalının təşkil edilməsi ölkənin sənayeləşdirilməsi, iqtisadi və sosial məsələlərin həlli üçün dövlət əhəmiyyətli problemdir. Eləcə də nəzərə ahnaq lazımdır ki. Azərbaycanda şəhər əhalisi 1990-cı ilə nisbətən 14,5 faiz artdığı halda, sənayedə məşğul olanların sayı 1,7 dəfə azalmışdır (2007-cİ il). Son illər Azərbaycan hökuməti bu İstiqamətdə ciddi tədbirlər həyata keçirir və iri sənaye kompleksləri yaradılır. Belə ki, «Azərkimya» Dövlət şirkətinin tərkibində yeni gübrə və neft-kimya kompleksinin yaradılması istiqamətində tədbirlər həyata keçirilir. Azot gübrələrinin istehsalı nəzərdə tutulur. 2007-ci ildə sovet dövründən qalmış Neftçala yod zavodu müasir texnologiyalar əsasında yenidən qurulduqdan sonra istifadəyə verilmişdir. İndi həmin zavod «Azəryod» səhmdar cəmiyyətinə çevrilmişdir. Hal-hazırda zavodun illik istehsab 100 tona bərabərdir. 2010-cu ildə burada yod istehsalı 500 tona çatdırılacaqdır. Zavodun avadanlıqları xaricdə layihələndirilmiş və istehsal edilmişdir. Mütəxəssislərin fikrincə, dünyada ən qabaqcıl texnologiyaya əsaslanan bu zavodda 100 kq yodtərkibli kütlədən 94 kq yod əldə edilir. Bütünlükdə ərazisi 16 ha olan zavodun məhsuUarma dünya bazannda təlabat yüksəkdir. Zavoda lazım olan xammal yerli Neftçala və Xıllı yataqlarından hasil edilir. Zavod yataqları lisenziya əsasmda istismar edir. Mütəxəssislərin hesablamaları göstərmişdir ki, istifadə olunan texnologiya və xammal ehtiyatları ildə 3 min ton yod istehsal etməyə imkan verir («3X0» qəzeti, 31.05.08). Sumqayıt şəhərində dünyanın ən müasir texnologiyaları əsasında yeni neft-kimya kompleksi yaradılacaqdır. Bu isə, öz növbəsində, yüksək templə inkişaf edən xalq təsərrüfatının digər sahələrində - tikinti, səhiyyə, cihazqayırma, kənd təsərrüfatı, maşınqayırma, avtomatika və məişət avadanlıqlarının isteh

— 283 —

salı üçün ölkədə dünya standartlarına cavab verən yeni istehsal və xidmət sahələrinin yaradılmasına, çox profili iş yerlərinin açılmasına, yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanmasına imkan verəcək. Layihənin reallaşması Xəzər və Aralıq dənizləri ilə əhatə olunan böyük bir regionda Azərbaycanın kimya və neft kimya sənayesindəki liderliyini uzun illər təmin edəcək. Azərbaycanda ilk dəfə olaraq, xarici firmalarla birlikdə «Bakı fəhləsi zavod u» törəmə səhmdar cəmiyyətində yüksək- tonnajh avtomobil kranları istehsalı təşkil edilmişdir. «Azkompozit» firması «Sumqayıt Sənaye İstehsalı» səhmdar cəmiyyətinin istehsal bazasında beynəlxalq standartlara cavab verən sənayeyönümlü yeni şüşəlifli boruların istehsalını təşkil etmişdir. Belə boruların su xəttinin çəkilişində, kanalizasiya şəbəkəsində və digər sahələrdə istifadə olunması nəzərdə tutulur. 2007-ci ildə Gəncə avtomobil zavodundan aqrar sektora 382 ədəd traktor satılmışdır (1, 25.04.08.) ki, bu da «AqroIizinq» səhmdar cəmiyyətinin satın aldığı traktorların 72 faizini təşkil edir. 2008-ci ildə «Daşkəsən filizsaflaşdırma» açıq səhmdar cəmiyyətinin Gəncə polad kompleksinin təməli qoyulmuşdur. Daşkəsən dəmir filizindən son məhsula qədər istehsalı özündə birləşdiriən polad kompleksi bir neçə zavoddan ibarət olacaqdır. Kompleksi İtaliya şirkətlərinin qabaqcıl texnologiyaları əsasında Türkiyənin «EKOM» şirkəti inşa edir, ildə bir milyon ton polad istehsal ediləcəkdir. Zəylik alunit yatağımn (Daşkəsən rayonu) kompleks istifadəsi ölkədə inkişaf etmiş alminium sənayesini yaratmaq və dünya bazarına hazır məhsulla çıxmaq mümkündür. Uzunmüddətli idarəetmə barədə Holland firması ilə bağlanan kontrakt ləğv edildikdən sonra 2006-cı ildə «Azəralminium» (Sumqayıt şəhəri) açıq səhmdar cəmiyyəti dövlətin balansma qaytarılmışdır (10, 15,07.06). 3 müəssisənin, yəni Sumqayıt aliminium zavodu, Gəncə gil-torpaq zavodu və Zəylik alunit idarəsi bazasında yaradılan bu səhmdar cəmiyyətində kompleks tədbirlər həyata keçirilir. Bu tədbirlər onun yeni avadanlıq və yeni texnologiyalarla təmin edilməsinə imkan verəcəkdir.

— 284 —

2006-cı ildə mövcud zavodda 363 min ton aliminium oksidi istehsal edilmişdir. 2008-ci ildə Gəncədə illik 100 min ton istehsal gücündə yeni zavodun inşasına başlanılmışdır. Çin Xalq Respublikasının şirkətinin investisiyası hesabına tikilən «Detal aliminium)) adlanan bu zavodun tikintisi başa çatdıqdan sonra Azərbaycanda 160 min ton aliminium istehsal ediləcəkdir. Sumqayıt aliminium zavodunun istehsal gücü 30 min tondan 60 min tona çatdırılacaqdır. Əvvəlki illərdən fərqli olaraq aliminium istehsalı xarici ölkədən gəlirilən bok- sid xammalından yox, yerli alunitdən həyata keçiriləcəkdir. Böyük həcmdə buraxılan aliminium əsasında hazır məhsullar istehsal edən komplekslərin yaradılması tələb olunur. İdxalın 50 faizini maşınlar, avadanlıqlar və mexanizmlər təşkil edir ki (2,5 mlrd.dollar), bu da əsasən neft-qaz və nəqliyyat sektorlarının miqyaslı inkişafı ilə bağlıdır. Ölkənin neft maşınqayırması müasirləşdirilsə və ölkədə işləyən xarici firmalarla ticarət əlaqələri genişləndirilsə bu məhsullara təlabat daxili istehsaldan ödənilə bilər. Azərbaycanda quş ətinə təla- balın 45 faizə qədəri idxalın hesabına təmin edilir (1, 23.06.06). Xarici ölkələrdən quş ətinin idxal edilməsi və aşağı qiymətə satılması yerli istehsalçıların işində ciddi problemlər yaradır. Məsələn, «Siyəzən broyler» ASC-nin istehsal gücü sutkada 50 tona qədər quş əti istehsal etməyə imkan verir, ancaq bazara faktiki 10 ton quş əti göndərir. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə 2010-cu ilədək hər il ölkəyə 8 min tondan çox quş əti idxal olunmamah, sonrakı Ulərdə isə onun qarşısı ahnmahdır (Türkiyədəki kimi). Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin mütəxəssisləri quşçuluğun sürətli inkişafına kömək edən bir sıra tədbirlərin həyala keçirilməsini təklif edirlər. Bunların başlıcası, bir tərəfdən daxili bazarın qorunması və digər tərəfdən, yerli istehsalın müvafiq həcmdə artırılmasıdır. Ölkəmizədə quş əti istehsalı yerli müəssisələrin, xüsusilə «Bakı broyler», «Siyəzən broyler» və «Dəvəçi broyler» açıq səhmdar cəmiyyətinin hesabına artırıla bilər.

— 285 —

Cədvəl 5. 9

Azərbaycanın əsas idxal məbsuUarının həcmi

Məhsul numeııklaturası

Olfä vahidi

2tK)0- Cİ

Lİ 2003-eü

İl 2005-ci

il 2006- ct il

2000-d il 2006-cı İlə, faizlə

ƏrxəQ ntəhsuJlən (ət, taxıl, un, kartof yağ, $əkər və başqaları)

Min t. •ISO 1153,1 1240,5 1381) 145

Sement, scmaent klinkeri

Min t. 398 427 1133,3 1371 345

Aliminium filizi və kooscntratı

Min t. 168,4 504 1104,7 1229 732

Neft məhsulları Min t. 66 8 304,7 147 223 Mineral eübrələr Min t. 33 45 77,3 82 249

Kaustik soda Min t 25,5 29 69,9 55 216 Rezin şinlər Min

ədəd 126 505 627 628 498

Yuyucu maddələr (sabun, sintetik

maddələr)

Min t. 8,5 16 21,3 26 306

Metal və metal prokatları

Min t. 124,3 431 375,4 470 379

Məişət soyuducuları

Min 12,4 21 22,8 30,2 244

Elektrik transforma torları

Min ədəd

25,1 26 23,1

10,8 43

Televiziya qəbulediciləri

Min ədəd

134,4 167 88,3 29 22

Avtomobillər Min ədəd

9 18,5 37,0 8,6

96

Maibə: «Azərbaycanm statislik göstəriciləri, Dävlətstatkom, B., 2001-2007'Cİ Ubr əsasında müəllif tərtib elmişdir,

«Britiş Petroleum» Şirkətinin proqnozlarına görə, dünyada neft hasilatı və kəşfiyyatı indiki səviyyədə davam etsə, onun ehtiyatı yalnız 41 ilə çatar (1, 03.07.03). Neft amili ümumi iqtisadi inkişafa, həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərir. 1998-ci ildə neft amilinin mənfi təsirini Azərbaycan iqtisadiyyatı hiss etmişdir. Həmin ildə ixrac neftinin bir barelinin qiyməti 1997-ci illə müqayisədə 1,6 dəfə aşağı düşdüyünə görə ölkənin ümumi daxili məhsulu və sənaye məhsulu

— 286 —

buraxılışı, dövlət büdcəsinin gəlirləri üzrə proqnozlar kəsirlə yerinə yetirilmişdir. 1997-ci illə müqayisədə büdcə gəlirləri aşağı düşmüşdür. Hal-hazırda ixrac neftinin qiymətlərinin artdığı bir şəraitdə pul-kredit bazarına ciddi təzyiq göstərməklə investisiya fəaliyyətinin kredit təminatım pislə^irir.

2007- ci ildə Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyev Vilnyus enerji təhlükəsizliyi konfransındakı çıxışında demişdir ki, ölkənin təsdiq edilmiş neft ehtiyatlan, ən azı, 15 milyard barrel, qaz ehtiyatları 2 trilyon kubmetrə bərabərdir (1, 16.10.07). Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü K.Kərimovun hesablamalarına görə Azərbaycanın çıxanla bİlən neft ehtiyatlan 6,5 mlyard ton, təbii qaz ehtiyatlan 5-6 trilyon kubmetrdir (1,22.04,07). Ölkədə görülən işlər nəticəsində yaxın illərdə Azərbaycanın təsdiq edilə bilən qaz ehtiyatlarının həcminin 5 trilyon kubmetrə çatdırılacağı gözlənilir (1, 01.08,09). Bu o deməkdir ki, yaxın on beş-iyirmi ildə neft-qaz sektorunun ölkənin gəlirlərində dominant olacağı şübhəsizdir. Bakı-Novorossiysk, Bakı-Suja və Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərinin, Bakı-Ərzurum qaz kəmərinin mövcud olması Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi əlaqələrində xam neftin və təbii qazın öz aparıcı mövqeyini saxlayacağına əsas verir. Azərbaycamn sənayeləşmə siyasəti işlənərkən hökumət bu amili nəzərə almaqla, ilkin mərhələdə idxal mallarım əvəz edən emal sənaye sahələrini və aqrar sektoru daha sürətlə və iri miqyasda inkişaf etməsini nəzərdə tutmahdır. Azərbaycan özünün güclü qara və əlvan metallurgiyasını, neft-qaz avadanlıqlarının istehsalını, məişət və kənd təsərrüfatı maşınlarını, geniş çeşidli istehlak mallarının, ərzaq məhsullarının istehsalının, mülayim iqlim şəraitində yetişən bir sıra kənd təsərrüfatı (pambıq, barama, üzüm, tütün, çay, meyvə-tərəvəz) məhsullarının dərin emalı əsasında rəqabət qabiliyyətli hazır məhsulların istehsalını təşkil etməklə, milli maraqlar baxmamdan idxalı əvəz edə və beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığı qura bilər. Lakin xam neftin emalımn genişləndirilməsi məqsədəuyğundur. Yetmişinci illərdə Azərbaycanın

— 287

neft emalı zavodları tam istehsal gücü ilə işləyərək ildə 23-24 mln. top xam neftin emalını təmin edə bilirdilər (50). Ancaq indi Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti tərəfindən hər il onlara emal üçün 7-8 mln. tona qədər xam neft verilir.

İnkişaf etmiş ölkələrlə kooperasiya və yerli xammal əsasında Azərbaycanda pambıq-parça istehsalı geniş inkişaf edə bilər. Toxuculuq sənayesi üçün etibarlı xammal bazası yaratmaq olar. Azərbaycan inkişaf etmiş ölkələrə parça ixrac etməklə özünün güclü tikiş sənayesinin yenidən qurulmasına və inkişafına nail ola bilər. İnkişaf etmiş ölkələrlə kooperasiya əsasında kənd təsərrüfatı məhsullarının dərin emalı üçün onların investisiya imkanlarından istifadə oluna bilər. Dünya təcrübəsi göstərir ki, milli iqtisadiyyatın rəqabət üstünlüyünün yaradılması və saxlanılması üçün əlverişli təşkilati-hüquqi, iqtisadi və təşkilati-idarəetmə şəraitinin yaradılmasına istiqamətlənmiş dövlət siyasəti zəruridir. 2005-ci ildə Azərbaycan Respublikasımn prezidentinin irəli sürdüyü konsepsiyalardan biri «idxah əvəz edən iqtisadi siyasəb>in aparılması olmuşdur. Bu siyasətin mahiyyəti idxal məhsullanm əvəzləmək və daxili tələbi təmin etmək məqsədi ilə yerli sənaye məhsuUanmn istehsalım stimullaşdırmaq üçün yüksək tariflər və qeyri-tarif vasitələri ilə daxili bazan qorumaqdan ibarətdir.

İdxalı əvəzedən sənayeləşmə siyasəti formalaşdırılarkən onun icra mexanizmində nəzərə alınmahdu: ki, bazarda rəqabət mübarizəsində bütünlükdə dövlətlər yox, konkret müəssisələr və firmalar üz-üzə gəlirlər. Onlann inkişaf strategiyası, iqtisadi idarəetmənin və marketinqin təşkili metodları dövlət siyasətinin bazasında yaradılmabdır. Bu metod və mexanizm- lər dövlət siyasətinin həyata keçirilməsinə xidmət etməlidirlər. Apardığımız elmi araşdırmaiann yuxanda verilən yekunları göstərir ki, hal-hazırda emal müəssisələrinin çoxu keyfiyyətinə, qiymətlərinə və istehsal xərclərinə görə xarici analoqlarla müqayisə oluna bilən məhsullar istehsal edə bilmirlər. Ona görə də Azərbaycanın dünya təsərrüfat sisteminə emal məhsulları ilə səmərəli daxil olması o şərtlə mümkün ola bilər ki.

— 288 —

milli iqtisadiyyatın strukturunun dəyişdirilməsi və rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi üçün həm xarici iqtisadi və həm də ümumi iqtisadi istiqamətlərdə fəal dövlət tənzimlənməsi tətbiq edilsin. Bu və ya digər məhsulun istehsahnda müəssisələr qrupunun resursları vahid məqsəd üçün dövlət tərəfindən koordinasiya əsasında cəmləşdirilə və istiqamətləndirilə bİlər. Ümumi iqtisadi və struktur dəyişiklikləri siyasəti belə bİr konsepsiya əsasında formalaşdırılsa, emal sənayesində və aqrar sektorda struktur dəyişiklikləri sürətlə aparıla bilər. Yeni məhsul istehsalını təşkil etmək və ya mövcud istehsal güclərini artırmaq üçün prioritet sənaye sahələrinin məhsulları üzrə idxalın hesabına daxili tələbatın təmin olunmasmm həcmi hər il hökumət tərəfindən müəyyən edilməsi düzgün olardı. Xarici ticarət əlaqəsi elə tənzimlənə bilər ki, istər xarici və istərsə də daxili investor bilsin ki, ölkə daxilində bu və ya digər məhsula ehtiyac var və o ehtiyacı təmin etmək üçün ölkə ərazisində yeni istehsal gücü yaratmaq lazundır. Daxildə rəqabəti təmin etmək üçün rəqabət qabiliyyətli məhsulların idxalı tənzimlənməlidir. Daxili rəqabəti gücləndirmək üçün yerh müəssisələr xarici müəssisələrlə rəqabətə tədricən cəlb edilməsi düzgün olar. Bu da imkan verər ki, istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsində və tərəqqinin əldə edilməsində rəqabətin gücündən yerli müəssisələr tərəfindən ölkənin xeyrinə istifadə edilsin. Əsasən xam neft-təbii qaz, ük aliminium, pambıq mahhcı ixracatçısı olan Azərbaycanın müasir iqtisadi durumunu təkmilləşdirmək üçün ölkənin xarici ticarətinin tənzimlənməsi sistemində bəzi zəruri dəyişikliklərin edilməsi tələb olunur. Bu sahədə yeni ak- sentlərin qoyulması ondan irəli gəlir ki, açıq milli iqtisadi sistem şəraitində xarici ticarətin indiki tənzimləmə vasitələri müli iqtisadiyyatda qısa dövr ərzində struktur dəyişikliyi etməyi ləngidirlər. Yaranmış şəraitdə məqsədəuyğun olardı ki, idxalın və ixracm Azərbaycanda istifadə olunan dövlət müdafiəsi və stimullaşdıniması sisteminə yenidən baxılsın. Modernləşdirü- miş bu sistemdə idxah əvəzedən sənayeləşmə siyasətinin əsas yer tutması zəruridir. Sənayedə, nəqhyyatda, rabitədə, ticarət

— 289 —

də inhisarın hələ də güclü olması, sağlam rəqabətin tam həcmdə bərqərar olmaması, sənaye və kənd təsərrüfatında istehsal strukturunun daxili bazarın tələbatından geri qalması, məşğulluğ səviyyəsinin yaxşılaşdırılması və ölkənin müharibə vəziyyəti zəruri edir ki, Azərbaycanda indiki yeni şəraitdə iqtisadi inkişafın idxalı əvəzedən sənayeləşmə əsas götürülsün. Bununla yanaşı, məsələn, Malaziyada olduğu kimi, ölkənin ixrac potensialını genişləndirmək məqsədi Üə yüksək dərəcədə emal olunmuş hazır məhsulların hesabına ixracın strukturunda mütərəqqi irəliləyişlər təmin edilə bilər (51). Xarici iqtsadi əlaqələr barəsində inkişaf etmiş ölkələrin və postsosialist respublikalarıma keçdiyi yolu diqqətə çaldırmaq istərdik. Bu ölkələrdə iki dünya müharibəsi arasındakı dövrdə xarici ticarətdə himayədarlıq (proteksionizm) və avlarkizm (qapalı iqtisadiyyat) siyasəti aparılmışdı. Ancaq ikinci dünya müharibəsindən sonra xarici ticarətin liberallaşdırılması dönməz xarakter aldı. Bu ölkələrdə XX əsrin 50-ci illərində gömrük rüsumunun idxala nisbəti 30-40 faiz, 70-ci illərdə 7-10 faiz təşkil edirdi. 30 ildən çox proteksionist siyasəti aparan indiki inkişaf etmiş ölkələr əlli ilə qədər xarici ticarətdə yüksək (1950-1997-ci illər) gömrük rüsumları tətbiq etmiş və ancaq son 7-8 ildə (1977-ci ildən) gömrük rüsumunun səviyyəsi 4 faiz olmuşdur.

Cədvəl 5.10

Gömrük rüsıımııııun idxala nisbəti

(milyon man)

Göstəricilər 2000 2003 2005 2006 İdxal 1811 4684 6625 7266

Gömrük rüsumu 62,2 59 101,2 139 Gömrük rüsumunun idxala nisbəti,

faizlə 3.4 »>3 1,5

Mənbə: Cədvəl müəllif tərəfmdən tərtib edilmişdir.

— 290

Azərbaycan Respublikasında ancaq 5 il ərzində (1991-1994- cü illərdə) xarici ticarətdə lisenziyalaşdırma və strateji məhsulların ixracına kvotaların qoyulması tətbiq edildi. Əvvəllər deyildiyi kimi, iqtisadi islahatlann başlanğıcında, yəni lS>94-cü üdən xarici ticarət tam sərbəstləşdirildi. Himayədarlıq siyasəti həyata keçirilmədiyinə görə Azərbaycanda gömrük rüsumlarının səviyyəsi qısa zaman kəsiyində inkişaf etmiş ölkələrin səviyyəsinə çatdı. 5.10 sayh cədvəldən görünür ki, id.xal rüsumu 2000-ci üdə 3,4 faizə qədər, 2006-cı ildə 1,9 faizə qədər aşağı düşmüşdür. Ancaq nəzərə alınmalıdır ki, inkişaf etmiş ölkələrin xarici ticarətinin indiki səviyyədə liberallaşdınlması, birinci növbədə, onların öz aralarında apardıqları mal mübadiləsi hesabına əldə edilmişdir. Onlar keçid iqtisadiyyatlı ölkələrə qarşı az liberal rejimi və antidempinq prosedurasım tətbiq edirlər. Hal-hazırda ən çox antidempinq tədbirləri ABŞ-da, Avropa İttifaqında və Kanadada həyata keçirilir. ABŞ 1993-1996-cı illərdə 35 Ölkəyə qarşı 61 dəfə iqtisadi sanksiya tətbiq etmişdir. Son ülər ABŞ hökuməti Öz ölkəsinin btracatçüan ilə münasibətdə güzəştli vergi və gömrük rüsumları siyasəti həyata keçirir. Ümudünya Ticarət Təşkilatının və Avropa Birliyinin etirazma baxmayaraq, ABŞ hökuməti bu siyasəti davam etdirir. ABŞ kökuməti antidopinq qanunundan məharətlə istifadə edərək ölkəyə metal idxahna gömrük vergisini 40 faizdən 160 faizə qədə müəyyən etmişdir. Bununla da ölkənin metal istehsalçılarım müdafiə edir. Avropa Birliyi də öz növbəsində ABŞ-dan idxal olunan bəzi mallara (zinyət əşyalanna, toxuculuq, maşmqayırma və ət məhsulla- rma) 5 faizlik əlavə rüsum tətbiq edir (1, 03.03.04). LiberaUaş- dırma siyasəti aparümasına baxmayaraq, inkişaf etmiş ölkələr öz istehsalçılarını (ixracatçılarma) ixracın subsidiyalaşdmlması və ixrac kreditlərinin təminatı vasitəsi Uə müdafiə edirlər. Burada da prioritetlər müəyyən edilir. Məsələn, subsidiyalar əsasən kənd təsərrüfatı və struktur cəhətdən böhran keçirən sahələrə tətbiq edilir (Gəmiqayırma və kömür istehsalı). Ən yüksək texnoloji İstehsallara yüksək rəqabət qabiliyyətinə və rentabellik səviyyəsinə çatana qədər maliyyə yardınu göstərilir (Qərbi

— 291 —

Avropada aerobus İstehsala). İnkişaf elməkdə olan ölkələrdə dövlət tənzionləmə mexanizminin aşağıdakı vasitələrindən istifadə etnjiək qanunvericilikdə indi də nəzərdə tutulur: - idxal gömrük tarifi və idxal mallarına daxili vergilər; - malların ölkədən kənara aparılmasının və gətirilməsinin

tənzimlənməsinin qeyri-tarif metodları (kvotalar, lisenziyalar); - ticarətdə texniki baryerlər (texniki standartlar, sanitar, ekoloji və

digər tələblər); - ixracın müdafiəsi tədbirləri; - idxal-ixrac əməliyyatlarında milli valyutanın vahid kursunun

tətbiqi; - ölkədə xarici kapitalm fəaliyyət rejimi; - gömrük və valyuta nəzarəti.

Həmin ölkələr bu vasitələrdən iqtisadi inkişafın müxtəlif mərhələlərində müxtəlif həcmdə istifadə edirlər. İnkişaf etmİş ölkələrdə hazır məhsulların idxalı o zaman sərbəst həyata keçirilir ki, həmin məhsulların ölkədə istehsalı dünya səviyyəsində rəqabət qabiliyyətlidir. Məsələn, Yaponiyada məişət elektrik malları və ya avtomobillər. Əgər bu və ya digər istehsalın inkişafı milli iqtisadiyyat üçün böyük əhəmiyyət kəsb etmirsə, o məhsulların idxalı da sərbəst aparılır. Məsələn, ABŞ-da videomaqnitofonlar istehsalı.

Azərbaycan iqtisadiyyatımn açıqhq səviyyəsini müəyyən etmək məqsədi ilə bu monoqrafiyada 2 göstəricidən istifadə edilmişdir: idxal mallanna tarif dərəcəsi və daxili bazarda həmin mallann xüsusi çəkisi. Ümumiyyətlə nisbi anlayış kimi iqtisadiyyatın açıqhğı səviyyəsi müxtəlif Ölkələrdə müxtəlifdir. Hətta dövlət eyni ölkədə müxtəlif dövrlərdə müxtəlif dərəcədə iqtisadiyyatın açıqlığı siyasətini həyata keçirir. Əksər ölkələrdə xarici iqtisadi əlaqələrdə himayədarhq və iqtisadiyyatın liberallaşması siyasəti əlaqəli, paralel və birgə həyata keçirilir. Məsələn, XX əsrin 90-cı ülərinin əvvəllərində inkişaf etmiş ölkələrə gətirilən mallann 18 faizinə, xüsusi ilə ərzaq mallanna, toxuculuq məh-

— 292

sullanna və nəqliyyat vasitələrinə qeyri-tarif (idxala kvota, anti- dempinq qanunvericiliyi, texniki standartlar, sanitar normalar, idxal mallanmn qiymətləndirilməsi qaydalan və s.) məhdudiyyətləri tətbiq edilmişdir (15, s. 707-708). Azərbaycanda hal-ha- zuda kvotalardan, lisenziyalardan və d igər inzibati qaydada məhdudlaşdıncı vasitələrindən istifadə olunmadığma görə milli bazar təminatlı müdafiə oluna bilmir. Yaxşı olar ki, həm iqtisadi, həm də inzibati vasitələrdən istifadə etməklə dövlətin xarici iqtisadi siyasətində emal sənayesinin və kənd təsərrüfatı məhsullannm daxili bazannm qorunması və milli iqtisadiyyatın diversifikasiyası prioritet təşkil etsin. Məsələnin belə qoyuluşu ondan irəli gəlir ki, ölkənin iqtisadi strukturunu və səmərəli təsərrüfat kompleksini formalaşdıran sahələrin və müəssisələrin dirçəldilməsi və yemlərinin yaradılması zəruridir. Bu da öz növbəsində iqtisadiyyatm strukturunun təkmilləşdirilməsinə, iqtisadiyyatın prioritet istiqamətlərində resurslarm cəmləşdirilməsinə, milli məhsullar üçün yeni bazarlarm açılmasma şərait yaradar və kömək edər.

Liberal iqtisadi siyasət aparan ölkələrdə, məsələn, ABŞ dövlət əsasən gömrük tarifləri, Almaniyada iqtisadi strukturların inkişaf proqramları vasitəsi ilə bazara təsir göstərirlər. Digər ölkələrdə (Yaponiya, Fransa, İtaliya) təsərrüfat subyektlərinə fəal təsir vasitələri həyata keçirilir. Məqsəd istehsalçıları müdafiə etməklə, onları dünya iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşdırmaq, həmin istehsalçıların dünya bazarının müasir tələblərinə cavab verə bilməsini təmin etməkdir. Bunun üçün həmin ölkələrdə dövlət müxtəlif vasitələrdən kompleks şəklində istifadə edir. Onlara daxildir:

- iqtisadiyyatm müəyyən sektoruna investisiyalannın sti- mullaşdırılması;

- gömrük tarif dərəcələrinin artırılması və ya azaldılması; - həmin sektorların məhsullannm xarici satış bazarlarına

çıxışının təşkili, ixrac əməliyyatlarımn kreditləşdirilməsi və sığortalanması;

- iqtisadi diplomatiya.

293 —

Məsələn, Şenqen zonası ölkələrində Azərbaycandan fındıq məhsullarına idxal vergİsİ tətbiq olunur {52, 2003, JSs 5, s, 13]. Bununla yanaşı, hətta liberal iqtisadi siyasət ölkələrində ixrac məqsədləri üçün böyük həcmdə maliyyə resursları sərf edilir. Məsələn, ABŞ-da ixraca yardım və onun inkişafı üçün hər il 20 milyard dollara yaxın (ondan 3 milyard dollar federal büdcədən) pul xərclənir. Büdcə vəsaitlərinin xeyli hissəsi birbaşa ixraca dotasiya yardımı kimi ayrılır (17, səh.269). Belə siyasətdən həmçinin inkişaf etməkdə olan ölkələr də istifadə edirlər. Məsələn, dövlətin məqsədyönlü tədbirləri nəticəsində Malayziya xammal idxal edən ölkədən hazır məhsullar, o cümlədən maşın texnikası ixrac edən böyük dünya ölkəsinə çevrildi. Ölkənin ümumi ixracı 1960-cı ildəki 1 milyard dollardan keçən əsrin 90-cı illərinin ikinci yarısında 60 milyard dollara qədər artmışdır, ixracda emal sənayesi məhsullarının payı 10 dəfə artaraq 78 faizə çatmışdır. Belə kursun məqsədi beynəlxalq əmək bölgüsündə daha sərfəli mövqe tutmaq, ölkə iqtisadiyyatının texnoloji səviyyəsini və əhalisinin həyal səviyyəsini yüksəltməkdən ibarət olmuşdur. Yaponiya və Avropa Ölkələri idxalçılardan lisenziya almağı tələb edirlər. Eyni zamanda lisenziya verilişini də məhdudlaşdırırlar. Yaponiya avtomobilqayıranları özlərinin istehsal etdikləri avtomobillərin ABŞ-a ixracına məhdudiyyətlərin tətbiq olunması barədə Yaponiya dövlətinə könüllü razılıq verirlər (30, 2002, No3, S.45). Beləliklə, dövlət idxalı da səmərəli şəkildə məhdudlaşdıra bilir. Vaxtı ilə Böyük Britaniya bu mexanizmin vasitəsi ilə daş kömür idxalına qadağa qoymuşdur. Araşdırmalar göstərir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə xarici ticarətin tənzimlənməsinin bazar mexanizmi tədricən formalaşdırılmışdır. Mərkəzi və Şərqi Avropada yerləşən keçmiş postsosialist ölkələri Qərbi Avropaya inteqrasiya etməyə başladıqdan sonra ixracın strukturu pisləşməyə başladı. Qərbi Avropa ölkələrinin təlabatına uyğun olaraq, postsosialist ölkələri əsasən kənd təsərrüfatı məhsulları, istehlak malları, xammal, qara metallar, kimya məhsulları ixrac edirdilər. Ancaq Polşa və

294-

Çexiyada ixracda maşın və avadanlıqların payının 25%-ə çatmasına nail ola bildilər. Çünki Avropa İttifaqı ölkələri Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrindən onların məhsulları ilə rəqabət apara bilən məhsulların məhdudlaşdırılması üçün dəfələrlə müxtəlif tədbirlər həyata keçirmişlər region ölkələrində iqtisadi islahatların ilk illərində ixtisaslaşdırılmış dövlət firmaları ilə yanaşı, digər mülkiyyət formalarına məxsus olan müəssisələrə də icazə verildi ki, xarici ticarətlə məşğul olsunlar. Nəticədə, xarici iqtisadi əlaqələrin iştirakçılarının sayı xeyli artdı. Bu ölkələrdə ilk dövrlərdə hüquqi şəxslərə özünün xarici valyuta vəsaiti olmasına icazə verilmirdi. Polşada və Macarıstanda bu qayda indi də öz qüvvəsində qalır. Ancaq Çexiya və Slovakiyada öz müəssisələrinə milli kommersiya banklarında valyuta hesabı açmağa icazə verilmişdir. Həmin ölkələrdə idxalçıların milü valyuta ilə xarici valyuta alması imkanına müəyyən məhdudiyyətlər, xüsusi ilə iqtisadi islahatlarının ilk illərində, qoyulmuşdur. O zaman valyuta müəyyən olunmuş məzənnə ilə konkret kontrakt üçün satılırdı. XX əsrin 90-cı illərin axırlarına Çexiya, Macarıstan və Sloveniya mal və xidmətlər üçün cari hesablar üzrə öz valyutalarının nisbi dönərliyini təmin edə bilmişlər. Bununla yanaşı hələ indi də kapital ixracına məhdudiyyətlər qüvvədədir. Mərkəzi-Şərqi Avropa ölkələrində xaricdə daşınmaz əmlakın satın ahnması ilə bağlı əməliyyatların, habelə xaricdə birbaşa və portfel investisiyalarının sərt tənzimlənməsi saxlanılır. 1994-cü ildən Türkiyə hökuməti idxala nəzarəti təmin edən tədbirləri həyata keçirir, bəzi ölkələrdən idxala nəzarət edir, yerli istehsalçılara ziyan dəyən hallarda idxalı məhdudlaşdırır. 1994-cü ildə Rusiya Federasiyasının Mərkəzi Bankı ixracatçı müəssisələr üzərində nəzarəti həyata keçirmişdir. Xarici ölkələrdə valyuta hesabı açmaq icazəsi olan ixracatçı müəssisələr «İxrac əməliyyatının pasportu»nu Mərkəzi Bankın ərazi orqanlarında rəsmləşdirmişlər. İxracatçıların xaricdə valyuta saxlamasının qarşısını almaq və valyutamn vaxtında Rusiya banklarına daxil olmasını təmin

— 295 —

etmək məqsədilə Rusiya Mərkəzi Bankı və Dövlət Gömrük Komitəsj xüsusi təlimat hazırlayıb təsdiq etmişlər. Təlimatda gömrük'və bank nəzarətinin ciddi surətdə əlaqələndirilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

İqtisadi inkişaf daxili ticarətin səviyyəsindən, daxili ticarət isə alıcılıq qabiliyyətli tələbi olan bazardan asılıdır. Dünya txrübəsi göstərir ki, gömrük siyasəti ölkə iqüsadiyyatımn inkişaf səviyyəsindən və daxili istehsalçılann beynəlxalq rəqabət qabiliyyətindən asıb olaraq müxtəlif vasitələrlə həyata keçirilir. İdxah əvəz edən sənaye siyasəti barədə MDB ölkələrindən Özbəkistan Respublikasının təcrübəsi də maraq doğura bilər. 15 ildir ki, Özbəkistanda idxah əvəz edən sənaye siyasəti həyata keçirilir. İxrac məhsullarına yüksək gömrük tarifləri qoyulmuşdur. Daşkənddə Rusiya, Fransa və Kanada ilə birlikdə İL-114 markab təyyarələr istehsal edilir. Amerika ilə birlikdə kabel məhsullan, Çinlə-mini traktorlar, İsveçrə üə lyüstürlor istehsal edilir. Respublikada yüngül minik avtomobilləri, yük maşınları, kompyuterlər, televizorlar yığdır. Amerikaldarla birlikdə pambıq yığan maşınlar buraxı- br. Özbəkistamn özünün qiyməüi kağızlar və pul buraxan fabriki var. İngiltərə ilə bhlikdə yaradıbb. Özbəkistanda hökumət tərəfindən prioritet sahələr müəyyən edilmişdir. Belə sahələr üzrə hökumət çoxsayb güzəştlər nəzərdə tutur. Dövlət investisiyaları kimya, hasilat və digər sənaye sahələrinə prioritetbk prinsipi əsa- smda yönəldilir. 2000-ci ildən toxuculuq sənayesi prioritet sahədir. Özbəkistan pambıq mahbcınm istehsabna görə (1,15 mln.ton 2005-il) dünyada altmcı, ixracma görə ABŞ-dan sonra ikinci yeri tutur. Hal-hazırda hökumət toxuculuq sənayesinin inkişafım sü- rəüəndirmok və stimullaşdırmaq siyasəti apanr. Pambıq mahbcı- mn ixracı ilə Xarici İqtisadi Əlaqələr Nazirbyi məşğul olur. Onun tərkibində üç dövlət xarici ticarət kompaniyası mövcuddur. Qanunvericiliyə uyğun olaraq abcdardan 15 faiz əvvəlcədən Ödəniş tələb olunur. Qalanlan təsdiq edilmiş akkreditiv əsasmda satıbr. Pambıq sahələrinin çox hissəsi özəl fermer təsərrüfatlanna məxsusdur. Bununla yanaşı kənd təsərrüfatırun əsas məhsullanmn is- tehsah dövlət tərəfindən planlaşdırılır. Hər bir rayon üzrə pambı-

296 —

ğm, taxılın, düyünün dövlətə təhvil verilməsinə aid planlar müəyyən edilir. Planlarda məhsulun hansı hissəsinin hər bir fermer tərəfindən dövlətə, hansı hissəsinin rayona təhvil verilməsi tapşınğı mərkəzləşdirilmiş qaydada mərkəzi idarəetmə və yerli vilayət orqanları tərəfindən müəyyənləşdirilir. Torpaqdan istifadə qayda- lanm müəyyənləşdirmək vilayət idarəetmə orqanlanmn səlahiyyətinə daxildir. Gübrələrin, texnikamn və suvarma sulanmn bölünməsini də dövlət orqanları müəyyən edirlər. Dövlətə təhvil veriləndən sonra qalan məhsullan fermerlər özləri satırlar. Bir sözlə kənd təsərrüfatmda dövlət sifarişi sistemindən istifadə olunur. Satış qiymətilərini dövlət tənzimləyir, Planlarm yerinə yetirilmə- məsinə və ya istehsal texnologjyasma riayət edilməsinə görə fermerlərdən torpaqlar geri alına bilər. Özbəkistan ümumi daxili məhsulun həcminə görə 1990-cı ilin səviyyəsini 2002-ci ildə ötüb keçmişdir. Bizim fıkrimizcə, prioritet emal sənayesi sahələri və aqrar sektor üçün əlverişli investisiya mühiti yaratmaq, həmin sahələrin məhsullannm maksimum istehsahnı təmin etmək üçün müəyyən müddətə, sözün əsi mənasında, himayədarhq siyasəti həyata keçirmək düzgün olar. İnvestor əvvəlcədən əmin olmah- dır ki, onun istehsal edəcəyi məhsula, birinci növbədə, daxili bazarın tələbatı kifayət qədərdir. Azərbaycan istehsalçılan üçün daxili bazar əhalinin ahcıhq qabiliyyəti baxımından təminath və gəlirli olmalıdır. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə gömrük rejimi, qey- ri-tarif məhdudiyyətləri, vergi tənzimləmələri, ixracm stimuUaşdı- nlması (ixracın birbaşa subsidiyalaşdıniması, kredit və sığorta əməliyyatlan zamanı dövlət yardımı) kimi tənzimləmə mexanizmlərindən dövlət geniş istifadə edir.

SSRİ dağıldıqdan sonra MDB Ölkələrində xarici ticarətin tezliklə liberallaşdırılması daxili istehsahn stimullaşdırılması baxımından heç də həmişə özünü doğrultmadı. Halbuki Çində və Vyetnamda planlı iqtisadiyyatın iqtisadi mexanizmləri və inkişaf edən bazar mexanizmləri uzun müddət paralel fəaliyyət göstərmişdir. Çində xarici ticarət və valyuta məhdudiyyətləri böyük əhəmiyyətə malikdirlər (17, c.612). İnkişaf etmiş ölkələr və onların birlikləri (Avropa İttifaqı) xarici tİca

— 297 —

rətin və kapitalın hərəkətinin liberallaşdırılmasında təkid etsələr də, özləri himayədarlıq siyasətindən imtina etmirlər. Onlar idxalı səmərəli şəkildə məhdudlaşdıra bilirlər. Bu məsələlərdə «ikili standartlardan)) istifadə edirlər. Məsələn, Avropa İttifaqı Azərbaycandan yüngül sənaye mallarının idxalına kvota müəyyən etmişdir (31). Dünya təcrübəsini nəzərə almaqla, milli sənayeləşdirmənin sürətləndirilməsi xatirinə aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi zəruridir;

- idxalı əvəz olunması zəruri hesab edilən məhsulların siyahısının tərtib edilməsi;

- idxalı əvəzedən sənaye siyasətinin prioritetliyinin təmin olunması; bunun üçün idxalı əvəz edən məhsullar istehsal edən və daxili tələbatı ödəyən milli sənaye sahələrinin və müəssisələrinin inkişafını stimullaşdırmaq məqsədi ilə yüksək tarif və qeyri-tarif məhdudiyyətləri ilə daxili bazarın qorunması; (kvotalar, lisenziyalar, texniki standartlar, sanitar və ekoloji tələblər)

- idxalı əvəz edən məhsulların istehsalçılarmın cəlb etdikləri kredit resurslarına təminat verilməsi və sığortalanması;

- idxah əvəz edən perspektivli investisiya layihələrinin yerinə yetirilməsində dövlətin payla iştirakı;

- beynəlxalq keyfiyyət sertifikatı almaq üçün dövlət tərəfindən xüsusi fondun yaradılması;

- idxalı əvəz edən məhsulların istehsalını müəyyən müddətə vergi güzəşti ilə stimullaşdırılması;

- ümumi dövlət şəbəkəsi vasitəsilə idxalı əvəz edən məhsulların istelwalçılanna informasiya, marketinq və konsulta- siya xidmətlərinin göstərilməsi;

- ölkə istehsalçılarıma beynəlxalq sərgi və yarmarkalarda iştirakına köməklik edilməsi;

- iqtisadi diplomatiyanın vasitəsi ilə milli raəhsullann xarici bazara çıxarılması.

Xarici ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, iqtisadiyyatın modernləşdirilməsi, rəqabət qabiliyyətli istehsal sahələrinin yaradılması və inkişafı dövründə milli istehsalçıların qorunma təd

— 298

birlərinin və müdafiəsinin gücləndirilməsi zəruridir. Tamamilə aydındır ki, qorunma və müdafiə total xarakter daşıya bilməz, uzunmüddətli ola bilməz. Onların həyata keçirilməsi müdafiə olunan sahənin «ayaq üstə durması» dövrü ilə məhdudlaşdırılmalıdır. İqtisadi cəhətdən səmərəli olmayan istehsalların müəyyən məhsullarının idxalla qismən əvəz olunmasına şərait yaradılmahdır. Milli islehsahn müdafiə dərəcəsi tədricən aşağı salınmalıdır. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, zəif tənzimlənən və nəzarət edilən idxal və ixrac ölkənin iqtisadi ləhlükəsizhyini zərbə altına qoyur. İndiki mərhələdə daxili bazarın tələbatından, ölkədaxili istehsalçıların maraqlanndan, əhalinin alıcılıq qabiliyyətindən, rəqabət mühitinin yaradılmasından, inhisar- çıhğın ləğv edilməsindən asılı olaraq xarici ticarətin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi sisteminin gücləndirilməsi günün tələbidir. İdxal və ixrac kvotaları bu amillərdən asılı olaraq müəyyən edilməlidir. «İxrac yerli məhsulların texniki-iqtisadi səviyyəsinin və keyfiyyətinin yüksəldilməsini təmin etməlidir... İdxal ölkədə istehsal və istehlakın balanslaşdırılmasınm təmin olunmasına kömək etməlidir» (32).

Xarici ticarətə təkcə valyuta vəsaiti qazanmaq mənbəyi kimi baxılmamalıdır. Dövlətin iqtisadi təhlükəsizliyi baxımından ona yanaşılmalıdır. O, daxili bazarda rəqabət mühitinin formalaşmasına şərait yarada bilən vasitədir. Eyni zamanda xarici ticarət bu və ya digər məhsullara daxili bazann tələbatım ödəmək üçün milli istehsalm stimullaşdırılması elementi kimi çıxış etməlidir. İlk mərhələdə idxah əvəz edən sənayeləşmə siyasətinin tərkib hissəsi aqrar sektorun maşın və avadanlıqlara, mineral gübrələrə və bitkilərin kimyəvi mühafizə vasitələrinə təlabatımn yerh istehsahn hesabına ödənilməsi ola bilər. Bu məqsədlə dövlət vəsaitlərinin mövcud müəssisələrin yenidən qurulmasına istiqamətləndirilməsi və lazım olan məhsulların istehsahmn ölkədə təşkil edilməsi bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə hec də zidd deyil. Geniş çeşidli idxal mallanmn əvəz edilməsini əhatə edən xüsusi dövlət proqramının hazur- lanması gərəkdir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, əvvəllər

299 —

deyildiyi kimi ölkə iqtisadiyyatının əsasən xammal istehsal edən sektoru ixrac yönümlüdür (xam neft,təbü qaz, alüminium oksidi, polietilen, pambıq mahlıcı, təzə tərəvəz və meyvə, biyan kökü və s.). Xammalın hazır məhsula qədər yenidən emahnın təmin edilməsi -ümumi dövlət əhəmiyyətli problem olduğuna görə onun həllini təkcə özəl qurumların vəsaitləri hesabına həll etmək üçün çox uzun vaxt tələb oluna bilər. Bu isə qəbul edilməzdir. Ölkənin indiki iqtisadi durumda hökumətin, Azərbaycan Respublikası prezidentinin dediyi kimi, idxalı əvəzedən sənayeləşmə siyasətini həyata keçirməsi məqsədəuyğundur. Ancaq mərkəzi idarə etmə orqanlarında hazırlanrmş proqnozların təhlili göstərir ki, proqnozlarda idxalı əvəz edən siyasətin həyata keçirilməsi üçün kifayət qədər tədbiflər kompleksi nəzərdə tutulmamışdır. Belə ki, 2011-ci ildə 2005-ci illə müqayisədə sənayedə məhsul islehsalımn artı- mımn (ümumi buraxıhşa görə) yalnız 6 faizə qədəri qeyri-neft sənaye sektorunun payına düşür (33). Bu isə o deməkdir ki, sənayenin qeyri-neft sektorunun orta səviyyədən üstün inkişaf tempi nəzərdə tutulmamışdır. İpək və pambıq parçalarının, xalça və xalça məmulatlınmn, müxtəlif təyinatlı mebellərin, məişət kondinsionerlərinin, soyuducuların istehsalını daha yüksək artımla proqnozlaşdırmaq olardı. Hal-hazırda yarım- fabrikat və xammal halında ixrac edilən bir çox kimyəvi və metallurgiya məhsullarının ölkə daxilində hazır məhsula qədər emal olunması miqyasımn genişləndirilməsi proqnozlarda öz əksini tapması düzgün olardı.

AMEA İqtisadiyyat İnstitutunda aparılmış elmi-tədqiqat araşdırılmalarmın yekunları əsasında bir daha müəyyən edilmişdir ki, iqtisadi inkişafın indiki mərhələsində məhz ölkə prezidentinin bəyan etdiyi idxalı əvəz edən siyasətin həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur. Bunun üçün iqtisadiyyat blokuna daxil olan mərkəzi idarəetmə orqanları praktiki tədbirlər həyata keçirməyə borcludurlar. Hökumət tərəfindən seçilən milli prioritetlərin daxili bazarın qorunmasına dair tədbirlər kompleksinin əsasında durması düzgün olardı.

— 300 —

Milli iqtisadiyyatın yeni texnika və texnologiya əsasında modernləşdirilməsi və diversifıkasiyası milli istehsalçıların qorunma tədbirlərinin və müdafiəsinin gücləndirilməsini zəruri edir. Belə tədbirlərin həyata keçirilməsi müdafiə olunan sahənin «ayaq üstə durması» dövrü ilə, yəni rəqabət qabiliyyətli olmasına qədər məhdudlaşdırıla və milli istehsalın müdafiə dərəcəsi tədricən aşağı sahna bilər. Çox ölkələrdə istehlak və sənaye mallanmn idxahna yüksək rüsumlar və ya idxala kvotalar qoyulmuşdur. Ancaq selektiv qaydada prioritet sahələr və məqsədlər üçün avadanlıqların və texnologiyaların idxah rüsumlardan azad edilmişdir. Müəssisələr qrupunun resursları vahid məqsəd üçün dövlət tərəfindən koordinasiya əsasında cəmləşdirilməli və istiqamətləndirilməlidir. Ümumi iqtisadi və sənayeləşdirmə siyasəti belə bir konsepsiya əsasında formalaş- dınlsa, struktur dəişİklikləri sürətlə aparıla bilər.

2005-ci ildə «Azərbaycan Respublikası regionlarmm sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramımn» icrasının bir illiyinə həsr olunmuş və Ölkə prezidentinin də iştirak etdiyi konfransda ölkəni təmsil edən beynəbcalq təşkilatlar adından çıxış edən BMT-nin Azərbaycandakı rezident-əlaqələndirİcisi Marko Borsottinin söylədiyi bir fikri diqqətə çatdırmaq yerinə düşərdi. O, demişdir: «... regionların inkişaf planı ölkənin inkişafı üçün ümumi plamn tərkib hissəsi kimi nəzərədə tutulmalıdır... Ümumiyyətlə, ölkənin idarəçilik sisteminin gücləndirilməsi islahatlarına ehtiyac var» (1, 12.02.05). O, həmçinin vurğulamışdır ki, bu plan iqtisadiyyatın əsas çərçivəsinin və həyata keçirilməli olan başlıca qayda-qanunların nədən İbarət olduğunu özündə əks etdirməlidir. Beynəlxalq təşkilatm nümayəndəsinin tövsiyyəsini dəstəkləməklə, bu monoqrafiyanın müəllifi hələ 1994-cü ildə «Azərbaycan» qəzetində (13.01.1994) dərc olunmuş «Planlaşdırma lazımdır- rm?» məqalələrində sosial-iqtisadi inkişafın yeni məzmunlu planlaşdırma sisteminin yaradılmasının zəruriliyini əsaslandırmışdı.

— 301 —

5.5. Emal sanayesinin və aqrar sektorun kompleksli inkişafı

• Beynəlxalq Valyuta Fondu, Avropa İnkişaf və Rekonstruksiya Bankı, digər beynəlxalq və yerli strukturlar neft ehtiyatlarının qurtarması versiyasını əsas götürərək 2013-cü ildən sonra Azərbaycanda xam neft istehsalımn əhəmiyyətli dərəcədə azalacağı, nəticədə iqtisadi inkişaf tempinin aşağı düşəcəyi proqnoz- laşdınlır. Məsələn, Beynəbcalq Valyuta Fondunun hesablamalarına görə (2008-cİ il) 2011-cİ ildə ÜDM artıra tempi 1,6 faiz, 2013-cü ildə isə 2,6 faiz təşkil edəcəkdir. Onu da qeyd edək ki, BVF-unun hesablaşmalarında xam neftin bir barelinin qiyməti 70 dollar səviyyəsində qəbul edilmişdir. Bu proqnozları pessimist variant kimi qəbul edərək, düşünürük ki, qeyri-neft sektorunun, xüsusilə emal sənayesinin və xidmət sektorunun daha miqyash və sürətli inkişaf etdirilməsi neft-qaz amilindən itkiləri (azalmalan) kompensasiya edə bilər. Buna baxmayaraq, optimizmi saxlamaqla, bu problem üzərində ciddi düşünməyə dəyər. Yaxşı olar ki, ölkənin bir neçə elmi-tədqiqat institutları 2020-ci ilə qədərki dövrü əhatə edən müstəqil iqtisadi inkişaf proqnozlarını həyata keçirsinlər və onlann yekunlanna əsaslanaraq hökümət tədbirləri həyata keçirilsin. Avropa İnkişaf və Rekonstruksiya Bankının nümayəndələri iqtisadiyyatı indidən həmin dövrə hazulamağı tövsiyyə edirlər. Bu məqsədlə onların fikrincə, Azərbaycan höküməti struktur yenidən qurmanı davam etdirməli, elektroenergetikada və rabitədə özəl sektorun iştirakım genişləndirməli, antiinhisar qanunvericiliyinin praktikada yerinə yetirilməsinə nail olmah, korrupsiya ilə mübarizə istiqamətində konkret tədbir həyata keçirməli, qeyri-neft sahələrinin rəqabət qabiliyyətini yüksəltməli və ölkə təlabatmı təmin etmək üçün uzun müddət büdcə vəsaitlərini İri miqyash investisiyalara istiqamətləndirməlidir (10,01.03.08.) BMT-nin prqnoz- larma görə 2020-ci ilə kimi əsas kənd təsərrüfatı ölkələrində məhsuldarlıq 2 dəfə azalacaq və bu problem dünyanm bütün ölkələrində hiss olunacaqdır.

— 302 —

ölkənin perspektiv dövrdə davamlı inkişafım təmin etmək istiqaməti barədə AzərbaycanRespublikasının prezidenti İlham Əliyev 2008-ci ildə Finlandiyaya səfəri zamanı demişdir: «İqtisadiyyatımızı şaxələndirməyə və əsa sən, qeyri- neft sektoruna sərmayələrin qoyulmasına ürəkdən çalışdığımıza baxmayaraq, enerji sektoru bir neçə il bundan sonra da iqtisadiyyatımızda əsas yeri tutacaqdır. Neft hasilatım artırırıq, qaz hasil və ixrac edən ölkəyə çevrilirik. Enerji resurslarının hazırki qiymətlərini nəzərə alsaq, bu amil iqtisadi sistemimizdə uzun illər ərzində əsas yeri tutacaqdır. Şaxələndirmə, insan kapitalına-təhsilə, səhiyyəyə və informasiya texnologiyaları sahəsinə sərmayələrin qoyuluşu Azərbaycan üçün əsas prioritetləri təşkil edir. Təbii sərvətlər bizim üçün məqsəd deyildir. Bu, sadəcə üstünlükdür. Biz bilməliyik ki, gec-tez neft və qaz tükənəcəkdir. Bəs sonra necə olacaq? Biz əlli il və hətta ondan da sonranı düşünməliyik. Bu gun biz ölkəmizin gələcəkdə davamlı inkişafının əsaslarım formalaşdırmalıyıq».

2004- cü ildə ölkənin iqtisadi durumunu düzgün qiymətləndirməsi əsasında qəbul edilmiş «Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqranu»nm məqsədini konkret rayonun və şəhərin uzun illər yığılıb qalmış iqtisadi və sosial problemlərinin həlli kimi qiymətləndirmək azdır. Bu Dövlət Proqramı Azərbaycan iqtisadiyyatımn şaxələndirilməsinin strategiyasını müəyyən etmişdir. Bu strategiyanın mahiyyəti bütünlükdə ölkə iqtisadiyyatının sahəvİ və regional strukturunun təkmilləşdirilməsindən, neft və neftin qiymətindən asılılığın minimuma endirilməsindən, əhalinin məşğulluğunun yüksəldilməsindən, şəhər və rayonların infrastrukturunun modernləşdirilməsindən ibarətdir. Dövlət Proqramı ölkə iqtisadiyyatının dayanıqlı və tarazh inkişafının təmin edilməsində mühüm rol oynayan və strateji əhəmiyyətli dövlət sənədidir.

Dövlət Proqramında nəzərdə tutulan tədbirlərin həyata keçirilməsi 2007-ci ildə 2003-cü İllə müqayisədə ümumİ daxili məhsulun qeyri-neft sektorunda 1,7 dəfə artmasına səbəb ol

303 —

muşdur. Nəticədə regionların sənayeləşdirilməsİ sürətləndirmişdir. Belə ki, neft sektoru nəzərə alınmasa, ölkənin sənaye məhsulunun 61 faizi Bakıdan kənar regionlarda istehsal olunmuşdur (2006-cı il). Bu, ölkənin iqtisadi qüdrətinin, dövlət büdcəsinin gəlirlərinin, daxili investorlarm imkanlarının artmasının nəticəsidir. Yeni istehsal gücləri ən çox yeyinti məhsullarını istehsal edən sahələrdə istifadəyə verilmişdir. Belə ki, 2003-2006-cı illərdə istifadəyə verilmiş xalq istehlakı malları istehsal edən 31 yeni müəssisə və sexdən 26-sı bu sektorun payına düşür. Belə zavodların hazır məhsulları xarici bazarlara da yol tapır. Məsələn, 2006-cı ildə onlar 38,7 min ton meyvə-tərəvəz şirələri və konservləri, 6,4 ton çay, 23 min ton bitki yağları ixrac etmişlər. İqtisadiyyatda emal sənaye sahələrinin rolu yüksəlmişdir. 2007-ci ildə 2003-cü illə müqayisədə emal sənayesində məhsul istehsalı 47 faiz artmışdır, işsizlik probleminin həlli istiqamətində həyata keçirilən kompleks tədbirlər əhalinin məşğulluğunun yüksəldilməsinə imkan vermişdir. Son dörd il ərzində ölkədə açılmış yeni iş yerlərinin 85 faizə qədər i regionlarda və qeyri dövlət sektorunda yaradılmışdır. Ancaq unutmaq olmaz ki, bazar iqtisadi sistemində rəqabətə tab gətirməyən təsərryfat subyektləri müflisləşir və ya ləğv olunur, iş yerləri də ixtisar edilir. Bu proses bütün ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da gedir. Belə ki, 2003-2007-ci illərdə ölkə sənayesində 155,3 mİn nəfər müxtəlif səbəblərdən işdən çıxarılmışdır. Baxmayaraq ki, 49,6 min yeni iş yeri açılmış, 173, 3 min nəfər işə qəbul edilmiş, beş ildə işçilərin artımı cəmisi 24,2 min nəfər olmuşdur (12,2008, s.92-163). 642 min yeni iş yeri yaradılmasına baxmayaraq, 2003-cü illə müqayisədə 2007-ci ildə ölkə iqtisadiyyatında məşğul olanlann ümumi sayı cəmi 267,1 min nəfər, o cümlədən dövlət sektorunda 54,6 min nəfər, özəl sektorda isə cəmi 212,5 min nəfər artmışdır. Əhalinin, xüsusilə gənclərin səmərəli məşğulluğu probleminin həllində iqtisadiyyatın şa- xələndirilməsi həlledici amil olduğuna görə onun üzərində bir qədər ətraflı dayanmağı lazım bilirik.

— 304

ölkə İqtisadiyyatının şaxələndİrilməsindən danışarkən bəzi mütəxəssislər neft və qaz ehliyatlaruun 15-20 üdən sonra tükənəcəyini ön plana çəkirlər. Düşünürük ki, bu, heç də əsaslandırılmış arqument deyil. Ona görə ki, əwəla, mümkündür ki, ərazimizdə yeni yataqlar kəşf edilsin, texniki-tərəqqi nəticəsində mineral yanacaqları əvəz edən yeni yanacaq növləri yaradılsın. Elə indinin özündə bu proses gedir və neft məhsullarına qənaət edən texnologiyalar meydana çıxır. İkincisi, bu fikrin ortaya atılması insanlarda, xüsusilə mərkəzi idarəetmə orqanlarında arxayınçılıq psixologiyası formalaşdırır.

Hələ 2005-ci ildə Azərbaycan Respublikasmın Prezidenti cənab İlham Əliyev demişdir: «Əgər biz öz iqtisadiyyatımızı şaxə- ləndirmosək, yalnız və yalnız iqtisadiyyatımızı neft amüi üzərində qursaq böyük uğurlar əldə edə bilmərik» (1,13.05.05). Ona görə də ölkə iqtisadiyyatımn şaxələndirilməsi bu gün qapını döyən və həlli uzunmüddətli olan problemdir. Vaxt baxımından problemin həllinə yanaşmada bu gün iqtisadiyyatda cərəyan edən iki prosesin əsas götürülməsi zəruridir: əhalinin məşğulluğu və maliyyə bazarmın stabiUiliyinin təmin edilməsi. Nəzərə almaq lazımdır ki, hər il Ölkənin orta məktəblərini 120 min nəfərə qədər gənc qurtarır. Minlərlə gənc ordudan tərxis olunurlar. Onlann 35-40 min nəfəri universitetlərə və digər təhsil müəssisələrinə qəbul olunurlar. Qalan (80 minə qədər) gənclərin məşğul olması üçün ləyaqətli və şəffaf iş yerləri yaradılmahdır. Cəmiyyətdə baş verən bu proses gələcək planlarda da nəzərə alınmalıdır. Ancaq narahatçılıq doğuran odur ki, İqtisadi inkişaf Nazirliyi tərəfindən tərtib olunan proqnozlarda nəzərdə tutulan tədbirlər əmək ehtiyatlarından tam istifadə olunmasım təmin etmir. 2007<i ildə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikasının Müli təhlükəsizlik konsepsİyası»nda deyilir ki, sürətlə artan neft və qaz gəlirlərindən həddən artıq asıldıq makroiqtisadi tarazlığı poza və beləliklə, ölkəni potensial, qlobal və regional iqtisadi böluanlarm təsirinə qarşı müdafiəsiz vəziyyətə sala bilər. Milli təhlükəsizlik konsepsiyasında o da vurğulanır ki, iqtisadi qeyri-sabiüiyin qarşısmı almaq məqsədilə iqtisadi siyasət iqtisadi çoxşaxəliliyin təşviqinə

— 305

yönəldilməlidir. Bu baxımdan İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin yuxarıda adı çəkilən proqnozlanndan iqtisadiyyatın şaxələndiriİmə- sini xarakterizə edən bəzi göstəriciləri oxuculann diqqətinə çat- du'maq istəyirəm. Proqnozlardan görünür ki, 2011-ci ilə Respublikanın ÜDM-un 48%, ixracının isə 95 faizə qədəri çoxu neft sektorunun payına düşəcəkdir. X arici ticarət dövriyyəsinin ÜDM-ə nisbəti 60 faiz olacaqdır. 2011-ci ildə sənaye investisiya- lannın 40,5 faizi xarici investorlara məxsus olacaqdır. Bu nisbətlər, bir tərəfdən, ölkə iqtisadiyyatının energetika sektorundan həddən çox asdı olacağını, digər tərəfdən, iqtisadiyyatın şaxələn- dirilməsi üzrə tədbirlərin qənaətbəxş olmadığım biruzə verir. Deməli, nazirliyin proqnozlan ölkə başçısının iqtisadiyyatın şaxə- ləndirilməsi və Azərbaycanın sənayecə inkişaf etmiş ölkəyə çevrilməsi barədə qarşıya qoyduğu vəzifələrin vaxtında yerinə yetirilməsini təmin etmir. Proqnozlarda qarşıdakı illərə nəzərdə tutulan tədbirlər mİUi təhlükəsizlik baxımından da önəmli deyü. Ölkə iqtisadiyyatının çoxşaxəliliyini xarakterizə edən göstəricilərdən biri də onun sənayesinin sahəvi strukturudur. Məsələn, sənayecə inkişaf etmiş ölkələrdə ümumi daxih məhsulda xidmət sektorunun xüsusi çəkisi 60-70%, aqrar sektorun payı 1-3%, sənayenin payı 25-35 faiz təşkil edir. Sənayenin özünün tərkibində ümumi buraxılışa görə emal sahələrinin xüsusi çəkisi 70-80 faiz olur. 2007- ci ildə Azərbaycan Respublikasında ÜDM-in tərkibində bütünlükdə sənayenin xüsusi çəkisi 60%-ə yaxın, xidmət sektorunun payı 20,2%, aqrar sektorun payı 6 faiz olmuşdur. Bütünlükdə sənayedə emal sənayesinin payı cəmisi 22 faiz olmuşdur (faktiki qiymətlərlə).

Neft-qaz hasilatının ümumi daxili məhsulun həcminə, strukturuna və dinamikasına təsiri güclü olduğuna görə digər sahələrdə bu göstəricinin formalaşması meylini aydınlaşdırmaq məqsədilə 5.11 saylı cədvəli tərtib etməyi zəruri hesab etmişik. Cədvəldən göründüyü kimi, neft-qaz hasilatı nəzərə alınmadan kənd təsərrüfatının ümumi daxili məhsulda xüsusi çəkisi 2003-cü ilə nisbətən 2007-ci ildə 4,3 faiz bənd aşağı düşmüş və 12,5 faiz təşkil etmişdir. Emal sənayesində də nis

— 306 —

bi azalma meyli müşahidə olunmuşdur, baxmayaraq ki, hor iki sektorda ÜDM-in həcmi xeyli artmışdır. Emal sənayesinin strukturunun təhlilində xüsusi diqqət yetirilməli cəhət ondan ibarətdir ki, neft ayırma məhsullarının xüsusi çəkisi 1,8 dəfə artmış və 3,6 faizdən 6,4 faizə çatmışdır. 2007-ci ildə emal sənayesinin ÜDM-da xüsusi çəkisi 11,2 faiz olmuşdur. Ancaq emal sənayesinin qeyri-neft sahələrində əlavə dəyərin cuzi artımı (151 milyon man.) baş vermiş və onların bütünlükdə emal sənayesinin tərkibində xüsusi çəkisi də 2003-cü ildəki 8,3 faizdən 2007-ci ildə 4,8 faizə qədər azalmışdır.

Cədvəl 5.11

Neft və qaz hasilatı nəzərə ahnmadan Azərbaycanda ümumi daxili məhsulun strukturu

2003 2005 2006 2007 mln. mnn

V.-İƏ mln. man

%-lə mln. man

%-lə mln. man

%-lə

ÜDM-cənıi 7147 100 12523 100 18746 100 25228 100 O

cümlədən: -xam neft va

təbii qaz hasilatı

1965 27,5 4934 39,4 9523 50,8 13320 52,8

-digər sahələr

5182 100 7589

100 9223 100 11908

100

0 cDmiədan: a)

kənd təsərrüfatı

872 16,8 1127 14,9 1256 13,6 1489 12.5

b)eınal səıuyejiif

615 11,9 902 11.9 1087 lU 1337 lU

ondan; •neft

ayırma mabsnllan

186 3,6 251 3,3 562 6,1 757 6,4

v) xidmət sahələri

2244 43,3 3206 42,2 4199 45,5 5121 43,0

Mənbə: «Azərbaycan rəqəmlərdə», Dövlətstatkom, B., 2008, s.61-62 əsasında müəllif tərtib etmişdir.

— 307

2008- ci ildə Azərbaycan Respulikasının Prezidenti İlham Əliyev Nazirlər Kabinetinin 2007-ci ilin yekunlarına həsr edilmiş

riclasında bir daha vurğulamışdır ki, Azərbaycanda sənayeləşmə prosesi daha da sürətlə getməlidir, sənayemiz çoxşaxəli olmalıdır, çox güclü sənaye potensialı yaradılmalıdır, Azərbaycan müasir infrastruktura malik olmalıdır, bir neçə ildən sonra neft amilindən asılılıq tamamilə aradan qaldırılmalıdır. Qarşıya qoyulan bu vəzifələrin yerinə yetirilməsində emal sənayesinin müstəsna əhəmiyyəti olmasını inkişaf etmiş Ölkələrin təcrübəsi də sübut edir. Emal sənayesinin inkişaf səviyyəsi ölkənin bütünlükdə inkişaf səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilərdən biridir. Sənayecə inkişaf etmiş ölkələr dünya bazarlarına məhz emal məhsulları vasitəsilə inteqrasiya edirlər. Emal sənayesinə yönəldilən investisiyaların iqtisadi və sosial səmərəliliyi də hasilat sənaye sektoruna nisbətən bir neçə dəfə yüksəkdir. Məşğulluq baxımından diqqətə onu çatdırmaq lazımdır ki, Azərbaycanın sürətlə və miqyaslı inkişaf edən neft sektorunda stabil olaraq cəmisi 42- 43 min nəfərə qədər adam çalışır. Onların sayının gələcəkdə azalmasım da söyləmək olar. Emal sənayesinin digər üstünlüyü ondan ibarətdir ki, az kapital tutumludur, daha çox əlavə dəyər yaradır. Emal sənayesinin inkişafı eyni zamanda aqrar sektorun da inkişafına həlledici təsir göstərir. Məsələn, «Azərsun» şirkətinin İmişlidə tikdiyi zavod hər il bir milyon tona qədər şəkər çuğunduru emal etmək imkanına malikdir. Dünya bazarında şəkər çuğundurunun qiyməti artdığına görə şirkət yerli fermerlərlə əlverişli müqavilələr bağlaya bilir. Şirkət şəkər çuğundurunun əkin sahələrini genişləndirmək üçün stimullaşdırıcı tədbirlər həyata keçirir. Ancaq bəzi regionlarda yetişdirilən şəkər çuğunduru müxtəlif səbəblərə görə hələlik xarici ölkələrə satıhr. İmişli şəkər zavodunun tikilib istifadəyə verilməsi bir çox rayonlarda şəkər çuğundurunun əkin sahələrini əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirməyə imkan vermişdir. Bununla da əhalinin məşğulluğuna, pul gəlirlərinin artırılmasına şərait yaradılmışdır. Mütəxəssislərin

— 308 —

fikrincə, regionlarda tütünçülüyün inkişafına mane olan əsas səbəblərdən biri fermentləmə müəssisələrinin çalışmamasıdır. Belə ki, 2006-cı ildə ölkədə 2,3 min ton fermentləşdirilmiş tütün istehsal edilmişdir. Bu da 2000-ci ildəkindən 2,5 dəfə azdır. Təlabatı ödəmək üçün yerli istehsaldan 2 dəfə çox (4,5 min ton) tütün idxal edilmişdir. Təəssüflə qeyd etməyi lazım bilirik ki, papiros və siqaret istehsalı 2000-ci ildəki 2,3 milyard ədəddən 2006-cı ildə 4,6 milyard ədədə qədər və ya 2 dəfə artmışdır. Hər ton tütünün idxalı 763 ABŞ dollarma başa gəlir. Əgər tələbat varsa, təbii iqlim şəraiti imkan verirsə, iqtisadi cəhətdən sərfəlidirsə, bu istehsal sahəsinin inkişafı üçün maddi-texniki bazanın genişləndirilməsi də önəmlidir. Bundan başqa dünya slandartlarımn tələb etdiyi tütün növlərinin əkininin genişləndirilməsi tütünçülüyün inkişafını sürətləndirə bilər. Bu işdə fermerlərin tütün toxumlarının seçilməsi barədə aqrotexniki tövsiyyələrə və s. məsləhətlərə ehtiyacı var. Mütəxəssislərin fikrincə, tülünçü fermerlərin təşkilatlanması və emal müəssisələri ilə əlaqələrin yeni təşkilati-iq- tisadi prinsiplər əsasında qurulması, həmçinin yeni tütün emalı müəssisələrinin yaradılması zəruridir. Bir misal da çay- çılıqdan gətirmək istərdik. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə ölkənin illik təlabatım ödəmək üçün 15-20 min ton quru çay lazımdır (10,12.07.08.). 2006-cı ildə ölkə sənayesində cəmisi 7,7 min ton təbii çay istehsal edilmişdir. Çayçıhğm gələcək inkişafı üçün 25 min hektar əlavə torpaq sahəsi və yeni istehsal gücləri də daxil olmaqla təxminən 100 milyon dollar məbləğində investisiya tələb olunur. Azərbaycamn kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsi, kimyəvi preparatlarla, gübrə və toxumla təmin edilməsi məqsədi ilə aqrotexservis müəssisələri yaradılmışdır. Rayonlarda onların füiallan uğurla fəaliyyət göstərirlər. Lizinq əsasında taxılyığan kombaynlar və digər kənd təsərrüfatı texnikası alınmışdır. Gədəbəy rayonunda çox dəyərli və genişmiqyash bir işin bünövrəsi qoyulmuşdur. Rayonun mərkəzində kartof zavodu xarici sərmayənin köməyi ilə inşa olunacaq. Təqribən 2 milyon dollara başa

— 309 —

gələn zəvodda 8 növ məhsul buraxılacaqdır. Həmin müəssisə üçün yüz hektar sahədə ən müasir texnologiya üzrə məhsul yetişdiriləcək. Zavod həmçinin fərdi adamlarla müqavilə bağlayacaq, qabaqcadan onlara vəsait verəcək. Məhsulu zavod özü qəbui edəcək. 2004-cü ildən keçmiş Şirvan şəhərində «ETS» Aqro MMC-nin pambıq emalı zavodu fəaliyyətə başlamışdır. Həmin ildə Masallı rayonunda tikilmiş yeni Şəkər sexində ildə 1500 ton şəkər istehsal edilməsi nəzərdə tutulur. Bu məqsədlə 2004-cü İldə zavodla bağlanmış müqaviləyə əsasən müxtəlif rayonlarda fermerlər şəkər çuğunduru məhsulu becərirlər. Yenə də Masallı rayonunda sovet dövründə tikilmiş mebel fabriki yenidən qurulduqdan sonra müasir tələblərə cavab verən məhsullar istehsal edilir. Fabrikdə hazırlanan rhebellər nəinki Azərbaycanda, hətta Rusiya, İran, Gürcüstan, Qazaxıstan və Orta Asiya ölkələrində satılır. Müəssisənin məhsulları bir neçə dəfə beynəlxalq mebel sərgilərində nümayiş etdirilərək müxtəlif mükafatlara layiq görülüb. Fabrikə 2004-cü ildə «İSO-9001» beynəlxalq keyfiyyət sertifikatı verilmişdir. Yuxanda göstərilən diqqətəlayiq uğurlarla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırda emal sənayesinin İnkişaf səviyyəsi qarşıya qoyulan vəzifələrin vaxtında həyata keçirilməsi baxımından kifayət deyil. Əvvəllər deyildiyi kimi, 2007-ci ildə bütünlükdə sənaye məhsullarının ancaq 22 faizi emal sənayesində istehsal edilmişdir ki, onun da yarısı neft emalının payına düşür. Axırıncı dörd ildə daimi iş yerlərinin yalnız 10 faizi emal sənaye sahələrində yaradılmışdır. Statistika göstərir ki, sənayeyə yönəldilən daxili investisiyaların yalnız 5-6 faizi bu sektora qoyulur. Emal sənayesinin qeyri- neft sektorunda isə daha az həcmdə investisiyalardan istifadə olunur. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, elmi-texniki tərəqqinin nəticəsi kimi aqrar sektorda işçilərin sayı azalır. Deməli, kənd təsərrüfatı məhsullarımn eraah genişləndirilməlidir ki, kənd yerlərində ləyaqətli daimi iş yerləri yaradılsın. Bu, eynİ zamanda ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi probleminin həllidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, hər il ölkəyə 650-700 mln. dollar

— 310 —

məbləğində ərzaq məhsulları gətirilir. Aqrar sektorun emal sənayesi ilə tarazlaşdırılmış inkişafını təmin etmək məqsədilə iki mühüm məsələ həll edilməlidir. Onlardan biri aqrar sektorda təsərrüfat subyektlərinin təşkilatlanması və iriləşdiril- məsidir. Çünki xırda-xırda ailə və fermer təsərrüfatları (1,2 milyon təsərrüfat subyekti) bazasında müasir texnologiyaları tətbiq etmək, əmək məhsuldarlığını əhəmiyyətli dərəcədə yüksəltmək mümkün deyil. İndi hər təsərrüfat subyektində orta hesabla 1,3 nəfər adam çalışır. Prezident İlham Əliyev Nazirlər kabinetinin 2008-ci ilin birinci rübünün sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına həsr olunmuş iclasmdakı nitqində demişdi: Biz əlavə tədbirlər görməliyik ki, daxildə kənd təsərrüfatı istehsalçılarını artıraq, özümüzü tam şəkildə əsas ərzaq məhsulları ilə təmin edək. Hələ ki biz bunu görmürük. Baxmayaraq ki, həm «Aqrolizinq» Səhmdar Cəmiyyəti yaradılıb və böyük həcmdə texnika gətirilir, kreditlər verilir, islahatlar aparıhr, ancaq kənd təsərrüfatı istehsalı sahəsində artım bizi qane edə bilməz. Bu sahəyə daha da böyük diqqət göstərilməlidir. Əgər lazım olarsa əlavə güzəştlər verilməlidir, əlavə vəsait ayrılmalıdır. Həm yanacaq almaq üçün, həm də gübrə ilə təmin etmək üçün» Düşünürük ki, bu sektorda məhsul istehsalının həcmi heç də işçilərin sayına adekvat deyil. Əmək məhsuldarlığı aşağıdır. Bu sektorda uçotun təkmil- ləşdirilməsino də ehtiyac var. Kənd təsərrüfatı istehsalının əhalinin ərzağa olan təlabatmı tibbi normaya uyğun ödəmə- məsi, 2008-2011-ci illərə mərkəzi icra orqanlarımn nəzərdə tutduğu inkişaf konsepsiyasmın və proqnoz göstəricilərinin qeyri-qənaətbəxş olması barədə fikirlər dövrü mətbuatda, xüsusilə «Azərbaycan» qəzetində öz əksini tapır (1,28.11.07). Aqrar sektorun inkişafı ilə bağlı ikinci mühüm məsələ onun investisiya təminatının əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırılmasıdır. Belə ki, 2003-2006-cı illərdə kənd təsərrüfatında hər il orta hesabla 42,3 mln. man həcmində əsas kapitala investisiya istifadə edilmişdir. 2007-ci ildə bu sektorun əsas kapitah- mn inkişafına 221 mln. man. və ya əvvəlki ilə nisbətən 3,8

311 —

dəfə çox İnvestisiya qoyulmuşdur. Ancaq 2008-2011-ci İllərdə kənd təsərrüfatına bütün maliyyə mənbələri hesabına (xarici investisiyalar da daxil olmaqla) qoyulan investisiyaların orta illik həcminin cəmisi 190 mln. manat olacağı İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən proqnozlaşdırılmışdır. Əvvəlki illə müqayisədə bu rəqəm xeyli azdır və kifayət deyil. Sahənin investisiya təminatından damşarkən qeyd etmək lazımdır ki, ölkənin ümumi daxili məhsulunun böyük bir hissəsi istehsal olunan aqrar sektor uzun müddətdir ki, vergilərdən qeyd-şərtsiz azad edilmişdir. Ancaq bu güzəştin verilməsi investisiya qoyuluşu ilə şərtlənməmişdir. Bu da ilk növbədə sahənin özünün investisiya təminatına mənfi təsir edir. İnkişaf etmiş ölkələrdə aqrar sektorun inkişafına bir qayda olaraq, ümumi daxili məhsulun 3-4 faizi, İsveçrədə 6 faizi istifadə olunur (39, s.5-13). Avropa Birliyinin 2007-ci il büdcəsinin (115,5 milyard evro) yarıdan çoxu birlik ölkələrinin kənd təsərrüfatının subsidiyalaşdırılmasına nəzərdə tutulmuşdur (1,16.12.06). Dünya təcrübəsini və iqtisadi nəzəriyyənin tələblərini əsas tutaraq düzgün olar ki, vergi güzəştləri, əwəla, ancaq strateji xarakterli kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına, özü də müəyyən müddətə və o şərtlə verilsin ki, onlar güzəştdən əldə etdikləri maliyyə vəsaitlərini investisiya kimi təsərrüfatlarda istifadə etsinlər. Bu tədbir sahənin investisiya təminatım xeyli yaxşılaşdıra bilər. İndiki mərhələdə bu sektorun investisiya təminatı ancaq dövlət investisiyalarından istifadənin genişləndirilməsi hesabına təmin edilə bilər. Aqrar sektora dövlətin münasibəti barədə Litva Respublikasının təcrübəsini diqqətə çatdırmaq istərdik. Bu ölkədə aqrar sektorun investisiya təminatının hökumət tərəfindən diqqətəlayiq stimullaşdırıcı sistemi yaradılmışdır. Təkcə 2006-cı ildə aqrar sektorda 1250 mln. dollar məbləğində pul vəsaitindən istifadə edilmişdir. Bu vəsaitin 500 mln. dolları dövlət büdcəsindən, qalanları isə Avropa İttifaqı tərəfindən əvəzi ödənilmədən verilmişdir. Sonrakı 5 ildə (2007-2013-cü illər) kənd və ərzaq təsərrüfatının inkişafına yönəldilən pul vəsaitlərinin həcminin

— 312 —

hər il orla hesabla 20 faiz artırılması nəzərdə tutulmuşdur. Bu gün Litva özünü əsas ərzaq məhsulları ilə nəinki təmin edir, hətta kənd təssərüfatı məhsuUarmm emahndan ahnan məhsulların yarısını ixrac edir. Əmək qabiliyyətli əhalinin ancaq 13 faizi aqrar sektorda məşğuldur. Müqayisə üçün qeyd edim ki, 2007-ci ildə Azərbaycanda kənd təsərrüfatına dövlət büdcəsindən cari və kapital xərclərini maliyyələşdirmək üçün cəmisi 243 mln. manat pul vəsaiti xərclənmişdir. 2008-ci ildə bu rəqəmin 251,1 mln. manat olacağı nəzərdə tutulmuşdur. Baxmayaraq ki, respublika əhalisinin yarıya qədəri kənd yerlərində yaşayır və əmək qabiliyyətli əhalinin 28% kənd təsərrüfatında məşğuldur, ancaq ərzaq məhsullarnm 45 faizini xaricdən idxal edirik. Cüzi həcmdə hazır ərzaq məhsulları ixrac edirik. Beləliklə, aydın olur ki, hal-hazırda aqrar sektorun inkişafına xərclənən pul vəsaitlərinin, o cümlədən investisiya xərclərinin həcmi kifayət deyil. Kənd təsərrüfatının inkişaf problemlərini və malİyyə-investisiya təminatmı nəzərə almaqla aqrar sektorun kompleks inkişafını əhatə edən Dövlət Proqramının hazırlanması zəruridir.

Qloballaşma dövründə iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi həyata elə keçirilməlidir ki, rəqabət qabiliyyətli iqtisadiyyat yaradılsın. Rəqabət qabiliyyətli iqtisadi sistemin qurulması nə qədər vacibdirsə, bir o qədər də mürəkkəb və uzunmüddətli prosesdir. Qloballaşan dünyada iqtisadiyyatın bu və ya digər sektorunda Azərbaycan öz yerini elə müəyyən etməlidir ki, istehsal edəcəyi məhsul dünya bazarlarında özünə yer tula bilsin. İndi rəqabətqabiliyyətlilik baxımından ölkə iqtisadiyyatı hansı mərhələdədir sualına aydınlıq gətirmək üçün ilk növbədə mal ixracının tərkibinə nəzər salmaq istərdik. Xammal və yarımfabrikat formasında ölkəmizdən çıxarılan məhsullar ümumi ixracın 95 faizə qədərini təşkil edir. 2006-cı ildə 360 min ton alüminium oksidi, 64 min ton polietilen, 1,4 mln ədəd heyvan dərisi, 45 min ton pambıq lifi, 21 min ton şəkər çuğunduru, 4 min ton biyan kökü, 6 min tona yaxın tütün ölkədən çıxarılmışdır. İqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətini yük

— 313

səltmək üçün məhsullar üzrə güclü ixtisaslaşdırılmış, müasir texnologiyalara əsaslanan iri istehsal komplekslərinin yaradılması lazımdır. Müasir texnologiya dedikdə mən təkcə xaricdə yaradılmış texnologiyaların ölkə müəssisələrində tətbiqini nəzərdə tutmuram. Bununla yanaşı ölkənin özündə də yeni texnologiyalar, ancaq bizdə tətbiq olunan texnologiyalar yaradılmalıdır ki, xarici rəqib qarşısında bizə üstünlük versin. Çünki xarici texnologiyaların tətbiqi bizi onlara çatmağa şərait yarada bilər. Xammal və material resurslarının hazır məhsula qədər emal edilməsi nəinki İqtisadi səmərə verə bilər, həmçinin mühüm sosial məsələ olan əhalinin məşğulluğunun yaxşılaşdırılmasında əhəmiyyətli rol oynaya bilər. Məsələn, neft-kimya və kimya sənayesinin perspektiv inkişafı üçün Fransa və İngiltərə şirkətləri tərəfindən texniki iqtisadi əsaslandırmanın hazırlanması və həyata keçirilməsi bu kompleksin rəqabət qabiliyyətli, müasir tələbələrə cavab verən məhsullarından tikintidə, səhiyyədə, cihazqayırmada, kənd təsərrüfatında, maşınqayırmada və digər sahələrdə geniş istifadə etməyə imkan verəcək və ölkənin ixrac potensialına da gücləndirəcəkdir. Belə layihələrin hazırlanması xalq istehlakı mallarını, maşın, avadanlıqlar və kübrə istehsalını, kənd təsərrüfat və emal sənayesinin bir neçə prioritet sahələrini əhatə etməsi düzgün olar, ölkənin maliyyə bazarının sta- billiyi ilə iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi arasındakı qarşılıqlı təsirdən danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, qeyri-neft sektorunun məhsullarının idxalı və ixracı arasında idxalın xeyrinə çox böyük məbləğdə fərq var. Məsələn, 2005-ci ildə təkcə is- tehlak mallarının Azərbaycana idxah ixracdan 4,1 dəfə, 2006-cı İldə isə 5,2 dəfə və ya 1,5 milyard ABŞ dolları məbləğində çox olmuşdur. Yerli istehsalın inkişafı mənafei baxımından bu meyl önəmli deyil. Ancaq, o, xarici valyutaya tə- labatı artırır və xarici valyuta ilə daxİl olan neft gəlirlərinin ölkədən çıxarılmasına, bununla da pul bazarının stabilliyinə müsbət təsir göstərir. Bazarda stabilliyi təmin etmək məqsədilə 2007-ci ildən xarici valyutanın ölkədən çıxarılması da

— 314 —

tam tiberallaşdırılmışdır. Bütün bunlara baxmayaraq, keçən il Milli Bank təlabatdan artıq olan 2 milyard dollar məbləğində xarici valyutanı sterlizasiya edərək dövriyyədən çıxarmaq məcburiyyətində olmuşdur. Neft-qaz ixracı genişləndikcə ölkənin valyuta bazarına təzyiqin yaxın 10-12 il ərzində daha da güclənə biləcək ehtimalını nəzərə alsaq, onda ixracdan ölkəyə daxil olan pulları sənayenin emal sahələrinin və aqrar sektorun müasir texnologiyalar əsasında inkişaf etdirməsinə və şaxələndirilməsinə yönəltməliyik ki. daxili bazarda pula təlabat artsın, təkliflə tələb arasında tarazlıq yaransın. Kütləvi informasiya vasitələrində tez-tez səslənir ki. Milli Bank sərt pul-kredit siyasətini davam etdirir. Bu da bütünlükdə real sektorun, ən başlıcası emal sənayesinin və aqrar sektorun inkişafında maliyyə problemləri yaradır. Bu, düzgün fikirdir. Ancaq Milli Bankın bu siyasəti indiki şəraitə adekvatdır. Bu siyasətin dəyişdirilməsinə maddi baza yaradılmalıdır ki, bu da İqtisadiyyatın şaxələndirüməsi vasitəsdə emal sənaye sahələrinin və aqrar sektorun böyük miqyasda İnkişaf etdirilməsi yolu ilə təmin oluna bilər, ölkə artıq investisiya idxal edən ölkədən ixrac edən ölkəyə çevrilmişdir. Gəlirlərdən səmərəli istifadə etməklə, iqtisadiyyatı şaxələn- dirə, xalqm yaşayış standartlarım yaxşılaşdıra və Azərbaycanı sənayecə inkişaf etmiş güclü ölkəyə çevirə bilərik.

2004-cü ildə cənab İlham Əliyev Fransanın «La Letr Diplomatik)) jurnalına müsahibəsində demişdir ki, yoxsulluğun azaldılması, iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi, regionların sosial-iqtisadi inkişafı barədə dövlət proqramlarında nəzərdə tutulan tədbirlərin həyata keçirilməsi Azərbaycanın dayanıqlı iqtisadi inkişafında daxili amillərin rolunu artıracaq və xarici amillərdən asılılıqlarını azaldacaqdır. Eyni zamanda bəyan edilmişdir ki, iqtisadiyyatın həm sahə, həm də regional baxımından tarazlı inkişafı və qeyri-neft sektorunun dinamik inkişafı təmin ediləcək, emal müəssisələrinin yaradılmasına dövlət dəstəyi artırılacaqdır. O dövrdə Ölkənin iqtisadi inki- şafımn xarici amillərdən asılılığı investisiya, əmtəə və valyuta

— 315 —

bazarianndakı vəziyyətdə öz əksini tapmışdır. Beləki, investisiyaların TSyo-dən çoxu xarici investorlara məxsus olmuşdur, daxili bazarın tələbatımn 55-6ü%-ni idxal mallarının hesabına ödənilmişdir, 2005-ci ilin əvvəlinə valyuta bazarında hüquqi və fiziki şəxslərə məxsus olan beş milyard ABŞ dolları və ya milli valyutadan 7 dəfə çox pul olmuşdur. İnkişaf etmiş ölkələrdə, məsələn, ABŞ-da xarici ticarət dövriyyəsinin ÜDM-ə nisbəti 23%, o cümlədən ixracın payı 8%, idxalın payı 15 faiz təşkil edir (11, 2007 və «Mnp B uH4)pax» 2007, əsasında müəllifin hesablaması). Bu o deməkdir kİ, bu ölkənin iqtisadi inkişafı xarici ticarətdən asılı deyil, onun daxili bazarı həlledici rol oynayır. 2006-cı ildə Azərbaycanda isə xarici ticarət dövriyyəsinin ÜDM nisbəti 109%, ixracın nisbəti 69%, idxalın nisbəti 40% təşkil etmişdir. Həmin ildə ölkənin ümumi ticarət dövriyyəsində xarici ticarətin xüsusi çəkisi 62%-dən çox olmuşdur. Nəzərə alınmalı mühüm bir fakt da ondan ibarətdir ki, ölkə sənayesinin istehsal etdiyi məhsulların 63 faizi (2006-cı il) xarici mülkiyyətçilərə məxsusdur (12, 2007, S.24). 2008-ci ilə İqtisadi İnkişaf Nazirliyi xarici ticarət dövriyyəsinin 2005-ci illə müqayisədə iki dəfə artmasını, ümumi daxili məhsula nisbətinin 78%-ə, o cümlədən ixracın 64 faizə çatmasını proqnozlaşdırmışdır. Proqnozlara görə ümumi ixracın yalnız 10 faizi qeyri-neft məhsullarının payına düşəcəkdir. Onların idxalı 2 dəfədən çox artacaqdır. Xarici ticarətin artması öz-özlüyündə müsbət meyldir. Ancaq ümumi daxili məhsula görə onun nisbətinin yüksəlməsi və strukturu xarici amillərdən ölkənin asılılığının güclənməsini, habelə daxili və xarici bazarlar üçün işləyən emal sənayesi sahələrinin inkişafının təlabata adekvat olmayaca- ğım əks etdirir, indiyə qədər Azərbaycan iqtisadiyyatında xarici investisiyaların həlledici üstünlüyü neft strategiyası ilə bağlı olmuşdur. Neft strategiyasının uğurla həyata keçirilməsi ölkənin bütünlükdə iqtisadi və sosial sektorlanmn inkişafına həlledici təsir göstərmişdir. Ancaq gələcəkdə ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi və iqtisadi müstəqilliyi baxımından xa

^316

rici investisiyaların ölkəyə məhdudiyyətsiz daxil olmasına icazə verilməsini məqbul hesab etmək düzgün olmazdır. Müəllifin təxmini hesablamalarına görə 2007-ci ilin əvvəlində ölkənin ərazisindəki əsas fondların üçdə biri xarici investisiyalar hesabına yaranmışdır. Neft-qaz sənayesinin, qara və əlvan metallurgiyanın, qızıl hasilatının, xalq istehlakı malları və tikinti materialları istehsalının böyük bir hissəsi xaricilərin əlində cəmlənmişdir. Xarici ölkə alimlərinin tədqiqatları göstərir ki, ölkə iqtisadiyyatına xarici investisiyaların payının 8- 12%-dən çox olması ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyini təhlükə altına alır. Ona görə də xarici investisiyalara münasibətdə məhdudiyyətlərin qoyulması prinsipindən istifadə edilməsi düzgün olardı. Nəzərə almaq lazımdır ki, iqtisadi inkişafın indiki mərhələsində xarici investisiyalara sahə məhdudiyyətləri qoyulsa ölkə iqtisadiyyatının özünün qazandığı gəlirlər onun investisiya təlabatmı ödəyə bilər. Bu istiqamətdə beynəlxalq təcrübəni diqqətə çatdırmaq istərdik.

Xarici investisiyalarla milli kompaniyaların və ya dövlətin aktivlərinə qoyulursa o, xarici investisiya hesab olunur. Xarici investisiyalar birbişa və portfel investisiyalar formasında həyata keçirilir. Birbaşa investisiyalar bilavasitə istehsala, real aktivlərin əldə edilməsinə qoyulur. Birbaşa investisiyalar xarici investorlara müəssisə üzərində nəzarət və ya onun idarə edilməsində iştirak etmək hüququ verirlər. Onlar müxtəlif metodlarla qoyulurlar. «Xarici investisiyaların qorunması haqqmda» Azərbaycan Respublikasının qanununda göstərilir ki, xarici investorlar tərəfindən mənfəət əldə etmək üçün sahibkarhq və digər fəaliyyət obyektlərinə qoyulan bütün əmlak növləri və əmlak hüquqları xarici investisiya hesab edilir (maddə 3). Özəl vəsaitlər, investisiyaya yönəldilmiş mənfəət, qısa və uzunmüddətli mahyyə qoyuluşları buraya aid edilir. Portfel investisiyaları xarici investisiyaların qiymətli kağızların ahnmasına yönəldilən hissəsidir. Bəzi tədqi- qatçdann fikrincə, xarici müəssisəyə məxsus olan və onun tərəfindən idarə olunan kapital qoyuluşu birbaşa xarici investi

— 317 —

sİya adlanır. Xarici pula maliyyələşən, lakin yerli vətəndaşlar tərəfindən idarə olunan investisiya portfel xarici investisiya adlanır (13,s.547). Beləliklə, xarici ölkələrin əmanətlərindən yferli investisiya layihələrini maliyyələşdirmək üçün istifadə olunur. Xarici investisiyalar nə qədər çox olarsa ölkədən çıxarılan mənfəət də bir o qədər çox olur. Bütün bunlara baxmayaraq, xarici investisiyalar ölkənin iqtisadi İnkişafına yardımçı olan vasitələrdən biridir. Bu investisiyalar iqtisadiyyatın kapital ehtiyatlarını artırır, inkişaf etmiş Ölkələrdə hazırlanmış və istifadə edilən texnologiyaların və idarəetmə qaydalarının tətbiq edilməsinə imkan verir. Xarici investisiyalar hesabına yaradılan istehsal gücləri ölkənin ümumi daxili məhsulunu artırır. Ancaq xarici investor əldə etdiyi gəlirin bir hissəsini mənfəət formasında öz ölkəsinə qaytarır. Bu proses həm birbaşa, həm də portfel investisiyaları qoyularkən baş verir. Bu səbəbdən xarici investisiyalar iqtisadi tərəqqinin bütün meyarlarına eyni cür təsir etmir. Ona görə də çox ölkələrdə milli hökumət xarici investisiyaların öz iqtisadiyyatına buraxılmasının müəyyən şərtlərini işləyib hazırlayır. Adətən belə şərtlərə daxil edilir: milli bazarda satışın ümumi həcmində xarici kompaniyalann ixracının maksimum həddi; yerli işçi qüvvəsindən istifadə barədə xarici kompaniyama öhdəliyi; yerli kompaniyanın kapitahnda xarici kompaniyanın paymın maksimum və minimum hədlərinin müəyyən edilməsi; yeni texnologiyaların gətirilməsi barədə tələblər; xarici kompaniyaların ölkə daxilində elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərini həyata keçirməsi.

İnkişaf etmiş ölkələrdə xarici investisiyaların tənzimlənməsi məqsədi ilə ən çox aşağıdakı tədbirlərdən istifadə edilir (14, C.568).

- birbaşa xarici investisiya qoyulmasına əvvəlcədən icazə

verilməsi;

- müəyyən sahələrə və fəaliyyət növlərinə birbaşa xarici

investisiyaya məhdudiyyətin qoyulması;

— 318 —

- milli kompaniyaların kapitalında xarici investorların payına məhdudiyyətin qoyulması və ya milli kompaniyaların xarici investorların nəzarəti altına düşməsinə qadağanın qoyulması;

- xarici investorların mənsub olduqları ölkələrdən qarşılıqlı tələb.

Göstərilən tədbirlərdən istifadə olunması nəzərdə tutulan istehsal və xidmət sektorları əvvəlcədən müəyyən edilir. Bəzi ölkələrdə hətta xarici kapitahn iştirakı ilə fəaliyyət göstərən müəssisələrin fəaliyyətlərini genişləndirərkən, birləşərkən və ya nizamnamə kapitalındakı paylar və ya səhmlər digər müəssisəyə satılarkən əvvəlcədən hökumətin icazəsi tələb olunur. Xarici birbaşa investisiyalara məhdudiyyət və ya qadağa müxtəlif ölkələr üçün fərqlidir. Bu tədbirlər ən çox hərbi və hasilat sənayesinə, bank və sığorta fəaliyyətinə, nəqliyyat və rabitə sahələrinə tətbiq edilirlər. Bəzi ölkələrdə elə sahələr var ki, onlarda ancaq dövlət müəssisələri yaradıla bilər. Bu, əsasən poçt, teleqraf, telefon, energetika, tele-radio verilişləri, nəqliyyat və şərab-araq istehsalı sahələrinə aid edilir. Xarici investorların mənsub olduğu ölkələrdən qarşılıqlı tələbi ən çox Avropa İttifaqı ölkələri maliyyə sferasında və qiymətli kağızların birjalarda yerləşdirilməsi zamanı tətbiq edirlər. Birbaşa investisiyaları qəbul edən Avropa İttifaqına daxil olan ölkə xarici investorlara müəyyən hüquqlar verirlər, bu şərtlə ki, onların ölkəsində də belə hüquqlar nəzərdə tutulur. 2008- ci ildə ABŞ-da xarici investisiya və milli təhlükəsizlik haqqında qanun qəbul edilmişdir. Qanuna əsasən, ölkə iqtisadiyyatına qoyulan xarici investisiyalara nəzarət gücləndirilir və böyük sövdələşmələrin yoxlanılmasına xüsusi xidmət orqanları da dəvət olunurlar. Xarici investisiyaya nəzarətin gücləndirilməsində məqsəd milli təhlükəsizliyi möhkəmləndirməkdir. 2007-ci ildə Avropa Birliyi öz hüdudları daxilində xarici investisya həcmini məhdudlaşdırmaq haqqında qanun layihəsi hazırlamışdır (1, 27.07.07). Azərbaycanda xarici investisiyalara məhdudiyyətlərin qoyulmasımn zəruriliyi onun

— 319

la izah edib bibr ki, awəla, hal-hazırda ölkə iqtisadiyyatının özünün qazandığı gəlirlər onun investisiya təminatını həyata keçirməyə imkan verirlər. İkincisi, 2008-ci ilin ortalarından ABŞ-da başlayan iqtisadi böhran göstərdi ki, hər bİr ölkə xarici konyukturadan asılılığın azaldılması üçün qabaqlayıcı tədbirlər həyata keçirməlidir.

Məsələnin mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini nəzərə alaraq onun üzərində bir qədər ətraflı dayanmaq İstərdik.

Kütləvi informasiya vasitələrində böhranı doğuran səbəb kimi ABŞ-da ipoteka kreditinin geniş vüsət alması, onun həcminin əhalinin alıcılıq qabiliyyəti ilə mütənasib olmaması və kreditlərin vaxtında qaytanimaması vurğulanır. Bu şərhdə həqiqət var. Ancaq tam deyil. Öncə onu deyim ki, ABŞ-da başlatıan böhranın tarixi Bili KHntonun prezidentlik dövrünə gedib çıxır. O dövrdə prezidentin sərəncarm ilə Amerikanın iki iri kommersiya bankına azgəlirli insanlara dövlət vəsaiti hesabına mənzillərin tikintisi və ahnması üçün ipoteka krediti verilməsinə icazə verilmişdir. Bu məqsədlə həmin banklara federal büdcədən küllü məbləğdə pul vəsaiti ayrılmışdır. Sonrakı illərdə ipoteka əməliyyatının miqyası sürətlə genişləndirilmişdir. Bu işə başqa özəl banklar da cəlb olunmuşlar. İngiltərədə nəşr olunan «Qardian» qəzetinin 2009-cu ilin yanvar ayının axırlarında dərc olunmuş məlumatlarında göstərilir ki, Corc Buşun dövründə nə gəliri, nə də işi olan etibarsız müştərilərə ipoteka kreditlərinin verilməsi kritik həddə çatmışdır. Eyni zamanda qəzet xəbər verir ki, ABŞ Federal Ehtiyat Sisteminin rəhbəri də səhvə yol verdiyini etiraf etmiş və böhranın miqyasını lazımınca qiymətləndirilmədiyini söyləmiş və böhranın Öhdəsindən bankların təkbaşına gələcəklərini düşünmüşdür. Qəzet bir çox məşhur maliyyəçini və hökumət başçılarını vaxtında həyacan siqnalı verməməkdə ittiham edir.

Bizim fikrimizcə, indiki böhranın əsas səbəbi Amerika iqtisadi sisteminin tələb olunandan çox-çox yüksək səviyyədə liberallaşdırılmasıdır. Əgər belə olmasa idi ümumi daxili

-^320 —

məhsulu 13 trilyon dollar olan ölkodo ipoteka krediti 12 trilyon dollara çatmazdı. Alimbrimiz haqlı olaraq hesab edirlər ki, amerika dövlətinin makroiqtisadi tənzimləmə mexanizmləri önəmli deyil, müasir qloballaşma prosesinin tələblərinə cavab vermir. Fond bazarlarında spekulyativ amillərdən geniş istifadə olunmuşdur. Bu da böhramn yaranmasına güclü təsir etmişdir. Nəticədə kompaniyaların və bankların səhmlərinin fond bazarındakı satış qiymətləri onların kapitalının bərpa dəyərindən qat-qat çox olmuşdur. Beləliklə, iqtisadi böhran göstərdi ki, qloballaşmış dünyada qiymətli kağızlar bazarında və maliyyə sektorunda baş verə bilən spekulyasi- yalardan cəmiyyəti qoruya bilən qlobal requlyator yoxdur. İndi bütün dünyada sərt dövlət nəzarəti və planlaşdırılması mexanizmlərinə qayıtmaq fikirləri geniş yayılmışdır. Böhranın digər bir səbəbi də bəzi dövlət başçılanmn əvvəlcədən müəyyən edilmiş məqsədə nail olmaq üçün nəticəsini axıra qədər düşünmədikləri siyasətin həyata keçirilməsi olmuşdur. Dünya bazarında neftin qiymətinin birdən birə sürətlə artması, sonradan həmin templə aşağı düşməsi, Amerika əhah- sinin ahcıhq qabiliyyətinin yenə də sürətlə zəifləməsi və bu kimi digər meyllərin ortaya çıxması mütəxəssislərin belə qənaətə gəlməsinə əsas vermişdir. Onu da əlavə edək ki, XX əsrin doxsanıncı illərinin ortalarında ABŞ-ın daşınmaz əmlak bazarında maliyyə böhram baş vermişdir. O dövrdə bu məsələdə daşınmaz əmlakın qiymətləndiricilərini təqsirləndirmişlər. Konqres səviyyəsində baxıldıqdan sonra müvafiq tənzimləyici tədbirlər barədə qanunlar qəbul edilmişdir.

ABŞ-ın yeni prezidentinin antiböhran planında nəzərdə tutulan səkkiz yüz milyard manatdan çox vəsaitin bir hissəsinin birbaşa investisiyalara, qalan məbləğinin isə vergi güzəştlərinə xərclənməsi nəzərdə tutulmuşdur. Dünyamn bir ölkəsində baş verən böhran çox sürətlə digər ölkələrə sirayət etmişdir, bunun əsas səbəbi qloballaşmanın nəticəsi kimi, ölkələrin iqtisadiyyatının güclü inteqrasiyasıdır. Amerika ildə 13 trilyon dollardan çox məbləğində ümumi daxili məhsul isleh-

— 321 —

sal etməklə, dünyada birinci yeri tutur. İndiyə qədər Amerikanın daxili bazarının alıcılıq qabiliyyəti çox yüksək olmuşdur. Ona görə

də digər ölkələrdən idxal edilən mallar onun ixracından iki dəfə çoxdur ki, bu da dünya Ölkələrinin Amerika iqtisadiyyatına güclü inteqrasiyasını əks etdirir. İndi isə ölkənin daxili bazarında alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi idxalın azalmasına və digər ölkələrdə istehsalın aşağı düşməsinə, bununla da həmin ölkələrdə iqtisadi böhranın yaranmasına gətirib çıxarmışdır.

Bu böhran ilk mərhələdə maliyyə böhranı kimi baş vermişdir. Sonradan iqtisadi fəaliyyətin bütün sahələrini və sektorlarını əhatə edərək, iqtisadi böhrana çevrilmişdir.

Azərbaycan dünya iqtisadi sisteminin tərkib hissəsi olduğuna görə böhramn təsiri də hiss olunmuşdur. Bu, özünü, birinci növbədə, ixrac neftindən gəlirlərin azaldılmasında, iqtisadi inkişaf tempinin aşağı düşməsində, özəl mvestisiyaların azalmasmda göstərmişdir. Ölkənin kommersiya bankları müəyyən məhdudiyyətlərlə kredit verməyə məcbur olmuşlar. Mərkəzi Bankın məlumatlarına görə 2008-ci ildə Azərbaycan banklarının xarici kreditorlara 2,5 milyard dollar məbləğində öhdəlikləri olmuşdur. Onun bir milyard dolları 2008-ci ijıdə qaytarılmışdır. 2009-cu ildə də 1,5 milyard dollarının qaytarılması nəzərdə tutulmuşdur. Bu Öhtəliklərin yerinə yetirilməsi bankların kredit resurslarını, təbii ki, məhdudlaşdırır. Böhranın mənfi təsiri ölkəmizin tikinti, ticarət və nəqliyyat sektorlarında daha tez və miqyaslı dərəcədə özünü biruzə vermişdir. Son vaxtlar qeyri-neft sektorunun məhsullarının ixracı müəyyən qədər azalmağa başlamışdır ki, bu da sözsüz ki, dünya iqtisadi böhram ilə əlaqədardır. Bütün bunlar da ümumi iqtisadi inkişafa təsir edir.

Böhranın Azərbaycan iqtisadiyyatına təsirinin minimum səviyyədə olmasını təmin etmək məqsədi ilə müəyyən qabaqlayıcı tədbirlər həyata keçirilmişdir. Əvvəla, onu deyək ki, üç amil Azərbaycanın maliyyə bazarını qorumuşdur; Mərkəzi Bankın indiyə qədər apardığı sərt pul-kredit siyasəti, kor

— 322 —

porativ qiymotli kağızlar bazarının zəif inkişafı və dövlətin mövcud valyuta ehtiyatı. İnkişaf etmiş ölkələrdə böhrandan ən çox zərər çəkən investisiya fondları və investisiya yönümlü banklar olmuşdur. Azərbaycanda isə kommersiya bankları ən çox kommersiya əməliyyatlarını kreditləşdirirlər. Ölkə əhalisi isə öz sərbəst vəsaitlərini investisiyalara deyil, əsasən depozitlərə və dönərli valyutaların alınmasına istiqamətləndirir. Bu meyllər də böhranın təsirinin qarşısını alırlar. Qabaqlayıcı tədbirlərə gəlincə, əvvəlcə böhran şəraitində ən çox ziyan çəkmək ehtimalı olan iqtisadi fəaliyyət sahələri müəyyən edilmişdir. Antiböhran tədbirləri müxtəlif ölkələrdə müxtəlif olmuşdur. Məsələn, ABŞ Prezidenti Barak Obamanın antiböhran proqramının əsas mahiyyəti federal büdcə vəsaitləri hesabına bankların səhmlərinin müəyyən hissəsini satın almaqla (milliləşdirməklə) maliyyə sektorunu müdafiə etməkdən ibarət olmuşdur. Bununla da o, biznesə kreditlərin verilməsini bərpa etmək və bazar agentləri arasında etibarı bərpa etmək istəmişdir. Maliyyə bazarının, bütünlükdə korporativ sistemin daha sərt tənzimlənməsi və «məsuliyyət» ideyasının həyata keçirilməsi irəli sürülmüşdür. Fransa Prezidenti Nikola Sarkozinin antiböhran siyasəti öncə istehsal sektorunu (yüksək texnologiyalı) müdafiə etməkdən, istehlakçılara isə vergi və kredit güzəştləri verməkdən ibarət olmuşdur. İstehsal sektoruna vəsait verərkən dövlət böhrandan çıxmağın dəqiq biznes-planını, istehsalın restruktrizasiya və səmərəliliyinin yüksəldilməsi planını tələb edirdi. İngiltərənin Baş Naziri bank- rot olan müəssisə və təşkilatların dövlət tərəfindən milliləşdi- rilməsini və bütün risklərin dövlətin üzərinə qoyulmasını təklif etmişdir. Onun əsas məqsədi bu və ya digər istehsalın və maliyyə təşkilatının sadəcə saxlanılmasından ibarət olmamışdır. Əsas seçim meyarı iqtisadi məqsədəuyğunluq və iqtisadi səmərəni artırmaq olmuşdur.

İqtisadi nəzəriyyədə və dünya təcrübəsində iqtisadiyyata investisiyaların cəlb edilməsinin bir çox dolayı vasitələri nəzərdə tutulur. Onlardan ən çox dövlət vəsaitlərindən istifadə.

— 323 —

daxili bazarın qorunması, özəl sektorun və əhalinin gəlirlərinin investisiyalara istiqamətləndirilməsinin stimullaşdınl- ması, qiymətlərin tənzimlənməsi və digərləridir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin təklif etdiyi anti- böhran modeli Mərkəzi Bankın pul-kredit siyasətinin davam etdirilməsi, sığorta sektoruna vergi güzəştlərinin verilməsi və Azərbaycanın valyuta ehtiyatlarının bir hissəsinin ölkə banklarında yerləşdirilməsi əsasında kreditləşməni bərpa etməklə, bank sektorunu və real sektoru müdafiə etmək məqsədini güdmüşdür. Güclü dövlət nəzarəti altında həmin vəsaitlərin yalmz iqtisadiyyatın real sektoruna yönəldilməsi, ixrac yö- nümlü müəssisələrin maliyyə cəhətdən dəstəklənməsi, ixrac edilən xammal və materialların emalı üzrə müəssisələrin yaradılması, maliyyə və istehlak bazarına nəzarətin gücləndirilməsi, sahibkarlara kömək Milli Fondu vasitəsilə daha böyük məbləğdə sahibkarlara kreditlərin verilməsi, aqrar sektorun inkişafı üçün lazımi tədbirlərin görülməsi və s. nəzərdə tutulmuşdur.

Birbaşa dövlət büdcə vəsaitlərinin iqtisadiyyata yönəldilməsi dünya ölkələrinin əksəriyyətində həyata keçirilir. Bu addımın məntiqi ondan ibarətdir ki, kompaniyalar investisiyaları azaldırlar, iş yerləri bctisar edilir, istehlakçıların alıcılıq qabiliyyəti aşağı düşür. Dövlət investor funksiyasını icra etməklə yeni iş yerləri yaradır, bununla da daxili tələbi artırır. Bu proses artıq Azərbaycanda baş verir. Məlumdur ki, böhran 2008-ci ilin ortalarından başlamışdır. Həmin ildə Azərbaycanda müəssisə və təşkilatların əsas kapitala qoyduqları investisiyalar 2007-ci ilə nisbətən 400 mln.manat və ya 9,7 faiz, bank kreditləri 49 mln. manat və ya 14 faiz aşağı düşmüşdür. Qeyri-dövlət investisiyaları 8,4 faiz, xarici investisiyalar 16,3 faiz azalmışdır. Cari ilin yanvar-iyul ayında Ölkə üzrə əsas kapitala investisiyalar keçən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə istər dövlət və istərsə də qeyri-dövlət bölmələrində xeyli azalmışdır. Ən çox geriləmə xarici investisiyalarda (1,5 dəfə), təhsil, səhiyyə və mədənçıxarma sənaye sektorlannda baş

— 324 —

vermişdir. İlkin proqnozlarımız göstərir kİ, bütünlükdə 2009- cu ildə keçən illə müqayisədə əsas kapitala xarici İnvestisiyalar 2 dəfəyə qədər azalacaqdır. İndiki şəraitdə ixrac edilən xammal və materialların emalı üzrə müəssisələrin yaradılmasım ön plana çəkmək düzgün olardı. Çünki bu, ölkə sənayesinin diversifikasiyasmı bilavasitə təmin edə bilən tədbirdir. Bütünlükdə iqtisadiyyatın, o cümlədən sənayenin diversifıka- siyası həmişə ölkə prezidentinin diqqət mərkəzində olmuşdur. İdarəetmə orqanlarının qarşısına qoyulan vəzifələrdən biri sənaye potensialını, xüsusilə qeyri-neft sektorunun potensialını gücləndirmək, iri sənaye komplekslərini yaratmaq olmuşdur. 2003-cü ildən bu istiqamətdən əhəmiyyətli işlər də görülmüşdür. Məsələn, təkcə Gəncə şəhərində 2004-2008-ci illərdə 30-dan artıq müəssisə fəaliyyətə başlayıb, yaxud yenidən qurularaq istifadəyə verilib. Ancaq diversifıkasiya probleminin həlli vaxt itirmədən daha miqyaslı məqsədyönlü addımların atılmasım tələb edir. Ona görə ki, hər il Azərbaycana böyük məbləğdə təkcə istehlak malları idxal edilir. Bu da həmin malların ixracından bir neçə dəfə çox olur və bu mal qrupu üzrə ticarət balansında böyük məbləğdə defısit yaranır. İdxalın belə böyük miqyası, bir tərəfdən, dönərli valyutanın ölkədən çıxarılmasına, digər tərəfdən, Azərbaycanın idxalçılarının xarici öhdəliklərinin artmasına gətirib çıxarır. Bu meyllərin hər ikisi indiki dövrdə, yəni neft gəlirlərinin azalması şəraitində ölkə üçün arzu olunmazdır. Əvvəllər deyildiyi kimi, nəzərə almaq lazımdır ki, hər il ölkənin orta məktəblərini təxminən 120 min nəfərə qədər gənc qurtarır. Onların 35-40 mini universitetlərə və digər təhsil müəssisələrinə daxil olurlar. Qalan 80 min nəfərə qədər gəncin məşğul olması üçün ləyaqətli və şəffaf maddi-texniki şərait yaradılmalıdır. Xaricdə, xüsusilə MDB ölkələrində işləyən həmvətənlərimizin Azərbaycana dönmək ehtimahm da nəzərə almaq vacibdir. Doğrudur, son iUər yeni iş yerlərinin yaradılmasına xüsusi diqqət verilir və əhəmiyyətli nailiyyətlər də əldə edilir. Ancaq, eyni zamanda, bazar iqtisadi sisteminin at

— 325 —

ributu kimi, mövcud müəssisələr müflis olur, bağlanır və ya işçilər ixtisar edilir. Məsələn, 2003-2007-ci illərdə Azərbaycan sənayesində 173 min nəfər işə qəbul olunub, 155 min nəfər işdən azad edilmişdir. Nəhayət, axırıncı motiv ondan ibarətdir ki, əvvəllər deyildiyi kimi, bütünlükdə sənaye məhsullarının ancaq 22 faİzi emal sənayesində istehsal olunur. Onun da yarısı yenə də neft sektoruna, yəni neft emalına məxsusdur. Qeyri-neft sənaye sahələrinin xüsusi çəkisi cəmisi 11-12 faiz təşkil edir. Bu da inkişaf etmiş ölkələrə nisbətən müqayisə olunmaz dərəcədə azdır. Bütün bu yuxarıda sadalanan problemlərin həlli sənayenin diversifıkasiyasından bilavasitə asılıdır. Sənayenin tərkibində də prioritet sahələr müəyyən edilməlidir. 2006-cı il aprelin 26-da Vaşinqtonda Beynəlxalq Münasibətlər Şurasında görüş zamanı prezident İlham Əliyev «qeyri-nefl sektorunda inkişaf prioritetləri hansıdır?» sualına cavabında demişdir! «...bizim üçün prioritet sahə kənd təsərrüfatıdır. Bundan başqa, təbii ki, söhbət tikinti, turizm, neft kimyası və digər sahələrdən gedə bilər» (1, 02.05.06). Bizim fıkrimizcə, həmin prioritetlər siyahısına is- tehlak malları istehsal edən sənaye sahələri, maşınqayırma, elektrotexnika, cihazqayırma, kənd təsərrüfatı məhsullarını emal edən yüngül və yeyinti sənayesi sahələri, tibb sənayesi və bunlara bənzər digər sahələr daxil edilməlidir. Yaxın beş ildə bu sahələrin investisiya təminatında dövlət investisiyalarının həlledici rol oynaması zəruridir. Çünki ekspertlərin fikrincə, hələ 2010-cu ildə böhran kritik nöqtəyə çatacaq və 2012-ci ilə qədər uzanacaqdır. Belə şəraitdə, 2008-ci ildə olduğu kimi, ölkə iqtisadiyyatına özəl daxili və xarici investisiyaların azalması baş verə bilər. Əhalinin depozitlərinin də aşağı düşməsi istisna deyil. Prioritet məsələsi ilə bağlı Nazirlər Kabinetinin yuxarıda adı çəkilən iclasında ölkə başçısı hökümətə müvafiq tapşırıqlar vermişdir.

Hər bir ölkədə olduğu kimi, Azərbaycan Respublikasm- da da mövcud olan mühüm iqtisadi problemlərin həllini iqtisadi böhranın yaratdığı yeni situasiyasını nəzərə alınmaqla

326 —

həll etmək zəruridir. Belə problemlərdən biri üzərində də dayanmaq istərdim. Bu yaxınlarda SNBS televiziya kanalına verdiyi müsahibədə Ölkə prezidenti bir daha vurğulanuşdır ki, bizim inkişaf strategiyamızın əsas məqamları şaxələndir- mədən, modernləşdirmədən, iqtisadiyyatın enerji sahəsindən asılılığının azaldılmasından, ölkənin dayanıqlı inkişafının təmin olunmasından ibarətdir. (1, 03.02.09). Bu baxımdan İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin proqnozlarından bəzi informasiyaları açıqlamaq yerinə düşərdi. Belə ki. Nazirlik 2010-cu ilə ümumi daxili məhsulun artunını 6,6 faiz, 2011-ci ilə 4,5, 2012-ci ilə 2,4 faiz proqnozlaşdırmışdır. Bizim hesablarımız göstərir ki, dayanaqlı inkişafın təmin olunması üçün, 2010- 2012-ci illərdə ölkə üzrə ümumi daxili məhsulun hər il ən azı 10 faiz dayanaqlı artıımm saxlamaq lazımdır. Bu məqsədlə qeyri-neft sektorunda ÜDM hər il orta hesabla 26,3 faiz artmalıdır. Nazirlik isə bu göstəricini 10,1 faiz müəyyən etmişdir. İqtisadi artımın bu səviyyədə təmini iqtisadiyyatın bütünlükdə diversifıkasiya, aqrar sektorla və emal sənayesi ilə bağlı proqnozlarda nəzərdə tutulan tədbirlərə yenidən baxmaq tələb olunur. Məqsədəuyğun olar ki, yuxanda göstərilən problemləri də nəzərə almaqla, Azərbaycan hökumətinin an- tiböhran proqramı işlənib hazırlansın, müəyyən olunmuş qaydada baxılsın və təsdiq edilsin.

İqtisadi böhranın hələ üç il davam edəcəyi şəraitində an- tiböhran tədbirləri ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi baxımından hazırlanmalı və həyata keçirilməlidir. Ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi dedikdə onun iqtisadiyyatımn elə durumu başa düşülür ki, o, dünya iqtisadi sistemində fors-major şəraitinin yaranmasından asılı olmayaraq, vacib maddi nemətlərə ölkənin tələbatım təmin edir. Nazirlər Kabinetinin iclasmda bəyan edilmişdir ki, 2009-cu ilin əvvəlinə ölkənin valyuta ehtiyatı 18 milyard dollar təşkil edir. Hökumətlə yanaşı, Azərbaycanın Mərkəzi Bankı da öz növbəsində müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsini davam etdirmişdir. Belə ki, 2008-ci ildə Mərkəzi Bank mərkəzləşdirilmiş kredit resurslarına faiz

— 327 —

dərəcəsini, kommersiya banklarının ehtiyat normalarını azaltmışdır. Bu da banklarda sərbəst pul vəsaitlərinin yaranmasına -imkan vermişdir. İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin proqnozlarına görə 2009-2012-ci illərdə Azərbaycanın valyuta ehtiyatı 76,3 milyard dollar artacaqdır. Bu hesablamalarda 1 barel neftin qiyməti 80-70 dollar səviyyəsində nəzərdə tutulmuşdur. Lakin hal-hazırda ixrac neftinin qiyməti stabil deyil və 40-45 dollar arasında dəyişilir. Mənim apardığım dəqiqləşdirməyə görə əgər 2010-2012-ci illərdə Neft Fondundan dövlət büdcəsinə transfert və birbaşa fondun özünün investisiya qoyuluşu 7 milyard dollar məbləğində götürülsə (2009- cu ilin səviyyəsində) və neftin qiyməti 40 dollar səviyyəsində qalsa, 2013-cü ilin əvvəlinə ölkənin valyuta ehtiyatı 42 milyard dollar artacaq və transfertlərdən sonra 14 milyard dollar həcmində qalacaqdır. Bu da onu göstərir ki, ölkənin iqtisadiyyatında kollaps yaranmayacaqdır. Ancaq diqqəti ona cəlb etmək istərdim ki, 2008-ci ildə Mərkəzi Bankın məlumatına görə ölkəmizin xarici ticarət dövriyyəsi ümumi daxili məhsulun 90%-ni təşkil etmişdir. İdxalın həcmi keçən illə müqayisədə 1,3 dəfə artaraq 7 milyard dollardan çox olmuşdur. Bu rəqəmlər onu göstərir ki, Azərbaycanın, bir tərəfdən, istehlak bazarının təminatı, digər tərəfdən, daxildə istehsal etdiyi məhsulların satışı xarici ölkələrdən çox asüıdr. İndiki şəraitdə bunun da nə demək olduğunu təsəvvür etmək çətin deyil.

İqtisadi təhlükəsizlik baxımından diqqətə çatdırmaq istədiyim bir məsələ də ondan ibarətdir ki, dövlət vəsaitlərinin əsasən ixrac yönümlü müəssisələrdə istifadə olunması önəmli deyil. Azərbaycanın bütünlükdə ixracının 95 faizini xammal və yarımfabrikatlar təşkil edir. Dünya bazarında alıcılıq qabiliyyəti aşağı düşməkdə davam edir. Bizim ixrac etdiyimiz qeyri-neft təyinatlı mallara (alüminium oksidi, polietilen, pambıq lifi, armatura və metal prokatları, biyan kökü, bitki yağlan, alkaqollu içkilər və kənd təsərrüfatı məhsulları) dünya bazarında təlabatm azalması ehtimalı yüksəkdir. Bu məh-

— 328 —

şulları istehsal edən müəssisələrə fərdi qaydada yanaşmaqla, idxalı əvəzedən emal müəssisələrini inkişaf etdirmək məqsədəuyğun olardı. Nəzərə almaq lazımdır ki, 2008-ci ildən idxal-ixrac əməliyyatlarında azalmalar baş vermişdir. 2008-ci ildə Azərbaycandan ixrac olunan çay 12 faiz, tütün 42 faiz, mazut yanacağı 40 faiz, ağ neft 31 faiz, şəkər 54 faiz, alüminium oksidi 4 faiz, mebel 9 faiz azalmışdır. Malların İdxalında da əhəmiyyətli azalmalar baş vermişdir. Operativ statistik uçotu aparılan 40 adda məhsuldan 50 faizi üzrə idxalın həcmi 10-60 faiz intervalında aşağı düşmüşdür. Məsələn, şəkərin idxalı 16 faiz, kərə yağının idxalı 41 faİz, çayın idxalı 18 faiz və s. azalmışdır. Bu proses artıq digər ölkələrdə də başla- mışdu-. Praktikada dünyada bütün mal qruplarına tələbat azalır. Bunun nəticəsində, məsələn, RycHfla ekspertlərinin fikrincə, 2009-cu ildə Rusiya ÜDM istehsah 2008-ci ilin həcmindən 2 faiz az olacaqdır. Dünyanın aparıcı iqtisadi ekspertləri 2009-cu ildəki mövcud iqtisadi durumla bağlı nikbin deyillər. Avropa iqtisadiyyatında tənəzzül davam etmişdir. Bu sahədə vəziyyət hələ də qeyri-sabit olaraq qalmışdır. Azərbaycanın daxili bazarında ən azı 3,5-4 milyard dollardan çox dəyərində istehlak matlarına ödəməqabiliyyətli təlabat var. Gələcəkdə bu təlabatm azalmasını ehtimal etmək olar. Onu da qeyd edək ki, 2009-cu ilİn əvvəllərindən bəzi ölkələrdə, məsələn,Yaponiyada daxili təlabatı artırmaq və daxili istehsalı stimullaşdırmaq məqsədi ilə parlamentin qərarı ilə dövlət büdcəsindən öUcə vətəndaşlarına birdəfəlik nəğd pul verilməsinə başlanılmışdır. Ona görə də Azərbaycanda idxah əvəz etmək üçün yerli məhsulların istehsalını dövlət vəsaitinin köməyi ilə genişləndirmək zəruridir. Bütünlükdə İqtisadiyyatın, xüsusilə sənayenin qeyri-neft sektorunun diversifikasiyası üçün konkret proqram hazırlayarkən vaxt baxımmdan nəzərə almaq lazımdır ki, «Əsrin kontraktı»nın sonuncu illərində hasilatın xeyli azalması proqnozlaşdırılmışdır. Bu, o deməkdir ki, yaxın 4-5 il ərzində ölkənin neft amilindən və xarici konyukturadan asıiıhğı aradan qaldırılmalıdır.

329 —

ölkənin investisiya baxımından cəlbediciliyini yüksəltmək məqsədi ilə daxili bazarın qorunmasının və himayədarlıq (proteksionist) siyasətinin bəzi məhsullar üzrə aparılmasının böyük əhəmiyyəti var. Qida sənayesinin bir neçə məhsulu üzrə vəziyyətdən görünür ki, 2007-ci ildə, əmtəəlik məhsul və ev təsərrüfatlarının özlərinin istehlak etdikləri yağ da daxil olmaqla, 14,4 min ton kərə yağı istehsal edilmişdir. Kərə yağının idxalı isə 4,4 min ton olmuşdur. Hesab etmək olar ki, ölkə əhalisi bir ildə 18,8 min ton və ya adambaşına 2,2 kq kərə yağı istehlak etmişdir ki, bu da digər ölkələrlə müqayisədə 1,5-2 dəfə azdır. Əgər gündə adambaşına 10 qram kərə yağı istehlakı götürsək, onda Azərbaycan ən azı 31 min ton kərə yağı istehsal etməlidir. Hal-hazırda Bakı və onun qəsəbələrinin, Sumqayıtın mağazalarında yerli kərə yağa, demək olar ki, təsadüf etmirik. Ancaq o da fakdır ki, kərə yağımn qıtlığı yoxdur. Deməli, bu bolluq idxalın hesabına yaranır. Bundan başqa 2007-ci ildə Azərbaycana 8,1 min ton çay, 4,2 min ton fermentləşdirilmiş tütün, 322 min ton qənd və şəkər tozu, 6,2 min ton makaron məmulatı, 18,7 min ton quş əti, 11,3 milyard ədəd papiros və siqaret idxal edilmişdir (2007-ci il). Bu misalları gətirməklə vurğulamaq istəyirik ki, göstərilən məhsullara ölkənin təlabatım yerli istehsal hesabına təmin etmək mümkündür. Rusiyanın Maliyyə Naziri Aleksey Kudrin bu yaxınlarda (mart, 2009-cu il) BBS-yə verdiyi müsahibəsində qlobal iqtisadi böhramn ən azı 3 il davam edəcəyini vurğulayaraq demişdir ki, Qərb ölkələri böhrandan çıxmaq üçün iqtisadi proteksionizmə üstünlük verirlər.

Azərbaycan üçün yaxın gələcəyə əsas məsələ dövlət investisiyalarının istiqamətlərinə zamamn tələbinə uyğun olaraq dəyişiklik etmək, dövlət gəlirlərinin daha da artırılmasına imkan verən real ehtiyatları hərəkətə gətirmək və daxili investisiyaların stimullaşdırılmasını təmin edən iqtisadi vasitələri təkmilləşdirməkdir.

— 330

VI FƏSİL.

İNVESTİSİYALARIN STİMULLAŞDIRMA

VASİTƏLƏRİ

6.1. Amortizasiya fondunun yaradılması

Bazar iqtisadi sistemində investisiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin bir çox iqtisadi mexanizmləri mövcuddur. Amortizasiya ayırmaları, vergi, pul-kredit və qiymət siyasəti belə tənzirnləmə vasitələrindondir. Keçmiş SSRİ məkamnda amortizasiya ayırmaları xərc maddəsi kimi qəbul edilmişdir ki, bu da onunla şərtlənirdi ki, onun məbləği bütünlükdə dövlətə məxsus idi. Vahid amortizsiya fondu yaratmaqla dövlət ona investisiya mənbəi kimi sərəncam verirdi. Bir müəssisədə formalaşmış amortizasiya məbləği digər müəssisədə investisiya mənbəyi kimi istifadə olunurdu. Məhsulların satış qiymətləri dövlət tərəfindən təyin olunduğu sosialist iqtisadi sistemində müəssisə zərərlə işləsə də hesablanmış və maya dəyərinə daxil edilmiş amortizasiya ayırmaları toxunulmaz şəkildə dövlətin sərəncamına keçirdi. Yaradılan amortizasiya fondunun təyinatı müstəsna olaraq əsas fondların alınması, bərpası və modernləşdirilməsi üçün istifadə etmək idi. Dövlət tərəfindən vahid amortizasiya normaları əsas fondların elementləri üzrə təsdiq edilirdi və təsdiq olunmuş ölçülərdə tətbiqi məcburi xarakter daşıyırdı. A mortizasiya ayırmaları normaları əsas vəsaitlərin normativ istismar müddətinin əsasmda müəyyən edilirdi. Əsas fondların bu və ya digər elementinin istisman- nın müəssisə üçün sərfəli olub-olniaması nəzərə aimmırdı. 1995-ci ilin əvvəlində qəbul edilmiş «İnvestisiya fəaliyyəti haq- qmda» Azərbaycan Respublikasının Qanununda amortizasiya ayumalanmn investisiya fəaliyyətinin maliyyə mənbələrindən biri kimi nəzərdə tutulmuşdur (Maddə 9). Azərbaycan Respublikasının yuxanda adı çəkilən qanununun 11-ci maddəsində göstərilir ki, amortizasiya siyasəti investisiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənmə vasitələrindən biridir. Qanuna görə amortizasiya üzrə güzəştlər nəzərdə tutula bələr. Bu güzəştlər ayn-

— 331 —

ayrı iqtisadi sahələr, əsas fondların və avadanlığın müxtəlif növləri və elementləri üçün dəyişkən və fərqli müəyyən edilə bilər. Bütün bu müddəaları əsas tutaraq, digər ölkələrdə olduğu kimi, bir sistem yaratmaq olar. Amortizasiya sisteminin mahiyyəti isə, bir tərəfdən, amortizasiya ayırmalarının hesablanma norma və metodlarını, digər tərəfdən, amortizasiya fondundan istifadənin dəqiq qaydasmm müəyyən edilməsindən İbarətdir. Beləliklə, amortizasiya ayırmalarından ancaq investisiya üçün istifadə etmək, yəni onların təyinatı üzrə istifadəsini bərpa etmək tələbi «İnvestisiya fəaliyyəti haqqında» qanundan irəli gəlir. Xarici ölkələrin amortizasiya sisteminə aid təcrübəsi üzərində bir qədər ətraflı dayanmaq istərdik. Beynəlxalq standartlara görə isə amortizasiya siyasəti amortizasiya fondunun formalaşdınimasını və əsas fondların təkrar istehsalını təmin edə bilən məbləğdə vəsaitlərinin yığılmasını təmin etməlidir, İnkişaf etmiş ölkələrdə müəssisələrin mənfəətindən vergi və amortizasiya ayırmalarının hesablanmasının norma və metodları vahid sistem halında fəaliyyət göstərirlər. Bu ölkələrdə amortizasiya ayırmaları ancaq kapital qoyuluşunun maliyyələşmə mənbəi kimi istifadə olunur (15, s.341) və amortizasiya sistemi əsas fondların sürətli təzələnməsini təmin edən güclü vasitədir. Firmalara yüksək normalar əsasında sürətli amortizasiya həyata keçirməyə, yəni əsas fondları silməyə ancaq dövlət icazə verir. Adətən sürətli amortizasiya əsas fondların aktivi üzrə icazə verilir. Məsələn, ABŞ-da amortizasiya normalarının dəyişdirilməsi, maşın və avadanlıqların silinməsi, mənfəətdən vergUərdən investisiya kreditlərinin güzəştləri xüsusi amortizasiya qanunvericiliyi ilə tənzimlənir. XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Yaponiyada əsas kapitala investisiyanın 50 faizi, AFR-da 64%, ABŞ-da 70 faizi amortizasiya- mn payına düşürdü [89, c.l 10]. İnkişaf etmiş ölkələrdə qanun- vericilüclə firmalar amortizasiya fondları yaradırlar və amortizasiya ayırmaları həmin fondlara daxü edilir. Qanunvericilikdə nəzərdə tutulur ki, amortizasiya fondu ancaq təyinatı üzrə, yəni əsas fondlann sadə və təkrar istehsalı üçün istifadə olunmalıdır. Qanunvericiliklə firmalara uzunmüddətli amortizasiya planları tərtib etmək həvalə olunur. Amortizasiya planla

— 332

rına dəyişikliyə dövlət tərəfindən, özü də müstəsna hallarda icazə verilir. Firma bu dəyişikliyin zəruriliyini vergİ və planlaşdırma orqanlarında əsaslandırmalı və sübut etməlidir. Çünki dəyişiklik firmanın bütün hesab sisteminə və mühasibat uçotuna, istismar xərclərinin, mənfəətin və vergi bazasının yenidən hesablanmasına təsir edir. Ölkələrin təsərrüfat hüququnda amortizasiya silinməsinin müxtəlif metodları nəzərdə tutulur. Uzunmüddətli amortizasiya planlarında bu metodlardan hansının istifadə olunmasının seçimi firmanın ixtiyarına verilir. Amortizasiya fonduna pul məbləğini əsas fondların faktiki köhnəlməsi daxilində yox, yəni gözlənilən istismar müddəti on il olan əsas fondun dəyərinin ildə onda biri qədər deyil, çox məbləğdə daxil etməyə firmalara ancaq dövlət tərəfindən icazə verilir. İnkişaf etmiş ölkələrdə tətbiq olunan belə amortizasiya siyasəti investisiya prosesini stimullaşdırır, beləliliklə, ümumi daxili məhsulun artımını təmin edir. Investisiylarm tənzimlənməsi eyni zamanda struktur siyasəti çərçivəsində dövlət tərəfindən məqsədyönlü istiqamətlərdə də həyata keçirilir. Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə iqtisadi səmərə ön plana keçdiyinə görə qanunvericilik aktlannda nəzərdə tutulur ki, müəssisə əsas vəsait elementini o vaxta qədər istifadə edə bilər ki, o, müəssisəyə gəlir gətirir. Məsələn, Rusiya Federasiyasında illik amortizasiya normaları əsas vəsaitlərin sərfəli müddətinə görə təyin edilir. Sərfəli istifadə müddəti o dövr hesab edilir ki, o dövr ərzində əsas vəsait obyektinin istifadəsi təşkilata gəlir gətirir. Əsas vəsaitlərin bəzi qrupları üçün sərfəli istifadə müddəti onlardan istifadə nəticəsində məhsulların (natura ilə işlərin həcmi) gözlənilən miqdarı əsasında müəyyən edilir. Sərfəli istismar müddəti təşkilat tərəfindən əsas vəsait obyektləri mühasibat uçotuna qəbul edilərkən təyin edilir. Sərfəli istifadə müddətinə müəyyən şərtlər daxilində təşkilat tərəfindən yenidən baxıla bilər (modernizasiya, təmir, rekonstruksiya). Hesablanmış amortizasiya məbləği mühasibat uçotunda ayrıca hesabda müvafiq məbləğlərin yığımı vasitəsilə əks etdirilir. Amortizasiya ayırmaları əsas vəsaitlər üzrə müəssisənin fəaliyyətinin nəticəsindən asüı olmayaraq hesablamlır və hesabat dövründə mühasibat uçotunda əks etdirilir. Sərfəli istismar

— 333 —

müddəti ərzində əsas vəsaitlər üzrə amortizasiya ayırmalarının hesablanması dayandırılmır. Ancaq müəssisə rəhbərinin qərarı ilə əsas vəsait 3 aydan çox müddətə konservasiyaya qoyularsa, amortizasiya ayırmaları hesablannur. Beynəlxalq standartlara uyğun olaraq, Rusiya Federasiyasımn normativ aktlarına əsasən təsərrüfat subyektlərinin balansında olan torpaq sahələri və təbii istifadə obyektləri də (su, yerin ləki və digər təbii resurslar) əsas fondların tərkibində uçota alınır. Bu ölkədə amortizasiya ayırmaları daxili investisiyaların artırılması üçün çox mühüm mənbədir,

Azərbaycanda islahatlar dövründə amortizasiya ayırmalarından təyinatı üzrə istifadəyə dövlət nəzarəti ləğv olundu. İndi amortizasiya fondu yaradılmır və amortizasiya vəsaitləri mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, müəssisələr tərəfindən həm cari və həm də kapital xərcləri üçün istifadə olunur. Eyni zamanda amortizasiya mənfəətdən verginin bazasını azaltmaq üçün təsərrüfat subyektlərinin əlində samballı vasitəyə çevrilmişdir. Lakin amortizasiya ayu*malarmm hesabına amortizasiya fondunun yaradılması və ancaq investisiya məqsədləri üçün istifadə edilməsi ölkənin heç bir normativ-hüquqi aktında təsbit edilməmişdir. Ona görə də elmi cəhətdən əsas- landınlmış amortizasiya siyasəti və amortizasiya fondunun yaradılması və səmərəli istifadəsi barədə normativ-hüquqi ak- tm hazırlanması və qəbul edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Bütün bu deyilənlər əsas verir ki, istər cari və istərsə də strateji vəzifələri yerinə yetirmək üçün bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin amortizasiya sistemindən və qanunvericihyindən Azərbaycanda da istifadə olunmasının zəruriliyini qeyd edək. Beynəlxalq standartlarda amortizasiya ayırmaları anlayışı aktivlərin ilk alınma xərclərini retrospektiv (tarixi) bərpa etmək mənasında başa düşülür. Qanunvericilik aktı ilə təsərrüfat subyektlərinə amortizasiya fondu yaratmaq həvalə edilməlidir. Amortizasiya fondu ancaq əsas fondların bərpası və təkrar istehsalı üçün xərclənməlidir. Həmin fondun vəsaitlərinin digər məqsədlər üçün istifadə olunması qadağan olunmalıdır. Amortizasiya fondu inflyasiyadan asılı olaraq indek- sasiya edilməlidir ki, silinən əsas fondları bərpa etmək müm

— 334 —

kün olsun. Sürətli amortizasiya metodundan istifadənin hələlik ancaq maşın və avadanlıqlara tətbiq edilməsi məqsədəuyğun olardı ki, istehsalın texniki səviyyəsi yüksəldilsin. Əsas fondların sadə təkrar istehsalı zamanı illik amortizasiya ayırmaları onların illik sıradan çıxmasına bərabər olmalıdır. Əsas fondların geniş təkrar istehsalı dövründə amortizasiya ayırmaları onların illik sıradan çıxması həcmindən çox olmalıdır. Hüquqi baxımdan dövlət müəssisələrində hesablanan amortizasiya ayırmaları bütünlükdə dövlət mülkiyyəti və səhmlərinin bir liissəsi dövlətə məxsus olan səhmdar cəmiyyətlərində isə onların nizamnamə kapitalında dövlətin payına uyğun amortizasiya ayırmalarının müvafiq hissəsi dövlətin hesab olunmahdır. Mərkəzi dövlət idarəetmə orqanları isə ona sərəncam vermək hüququna malik olmalıdırlar. Lakin hal-hazırda həmin amortizasiya məbləğlərinə sərəncam vermək hüququ dövlət müəssisələrinə məxsusdur. Əgər amortizasiya ayırmaları təyinatı üzrə istifadə edilərsə ziyanla işləyən müəssislərdə də investisiya üçün amortizasiya hesabına vəsait əldə edilə bilər. wAmortizasiya ayırmaları haqqmda» qanunun qəbul edilməsi zəruridir İd, o, dövlətin amortizasiya siyasətini özündə əks etdirsin və amortizasiya ayırmalanmn məcburi qaydada əsas kapitala investisiya mənbəyinə çevrilməsini təmin etsin. İndiki dövrdə amortizasiya ayırmalarına diqqətin artırılması təkcə onun öz təyinatı üzrə istifadə olunması ilə şərtlənmir. Nəzərə ahnmahdır ki, ölkədə amortizasiya ayırmaları böyük məbləğ təşkil edir və dövlətin daxili investisiya resursunu artırmaq üçün kifayət qədər stabil mənbədir. Mütəxəssislərin fikrincə, mühasibat uçotunun mövcud hesablar planına amortizasiya ayırmalan məbləğinin qahğı və hərəkətini əks etdirən məqsədli hesab, yaxud subhesab (02 sayh hesaba) daxil etmək vacibdir. Həmin hesablar balans hesablan olmalıdır (30, 2002, JMo2). Amortizasiya ayırmaları müəssisələrin gəlirlərindən istehlak edilmiş əsas vəsaitləri bərpa etmək məqsədi ilə yenidən istehsal prosesinə daxil edilməlidir. Amortizasiya ayırmalanmn hesablanmasında açıq metodun tətbiqi bu sahədə müəssisələrin müstəqilliyini artırır. Hal-hazırda Azərbaycanda amortizasiya ayırmalanmn normaları

— 335 —

«Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlbsi» ib (maddə 114) əsas vəsaitlərin növləri üzrə onların normativ istismar müddətindən asılı olmayaraq müəyyən edilmişdir. Əsas fondların növləri üzrə Vergi Məcəlləsi ib təsdiq edilmiş normaların seçimində müəssisələr sərbəstdirbr.

Müəssisələrdə amortizasiya ayırmalarının hesablanması sxeminin optimallaşdırılması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Dünya ölkələrinin çoxunda ayrıca xidmət növü kimi bu işləri əmlak qiymətbndiricibri həyata keçirirlər. Amortizasiyanın optimallaşdırılması vergi islahatlarının tərkib hissəsi kimi qəbul edilməlidir. Beynəlxalq standartlarda və Azərbaycanın Milli Hesablar sistemində ümumi investisiyaların xalis investisiyalardan və amortizasiya ayırmalarından ibarət olması nəzərdə tutulur. Əgər ümumi investisiyalardan amortizasiya ayırmaları çıxılarsa, qalan hissə xalis investisiyaları hesab edilir. Hesabat materiallarının təhlili göstərir ki, 2005-ci ildə Azərbaycanda əsas fondların istehlakı (amortizasiya ayırmaları) 1244 milyon manat olmuşdur.

6.2. İnvestisiyaların stimullaşdırılması və vergi siyasəti

Apardığımız tədqiqatlar göstərir ki, iqtisadiyyatın mövcud ehtiyatlarından və əldə olunan gəlirlərindən tam və səmərəli istifadə etmək əsasında daxili investisiyaların həcmini daha da çox artırmaq mümkündür. Daxili ehtiyatların investisiya üçün səfərbər etməyin mühüm vasitələrindən biri vergi siyasətidir. Belə ki, hal-hazırda hökumətin vergi siyasəti bir tərəfdən fıskal təyinatlıdırsa, digər tərəfdən iqtisadi inkişafın stimullaşdırılması vəzifəsini həyata keçirməyi təmin edən əsas mexanizmlərdəndir. Vergi siyasətinin bu iki istiqamətinin optimal nisbəti zaman-zaman dəyişilir. Öncə oxucuların diqqətini birinci istiqamətə cəlb etmək istərdik. Dövlət fıskal me- xanizmlər vasitəsilə gəlirlərin dövlət, təsərrüfat subyektləri və ev təsərrüfatları arasında ədalətli bölgüsünü təmin edə bilir. Burada istərdim ki, akademik Ramiz Mehdiyevin «Azərbay- can» qəzetində (16.01.2008) dərc olunmuş bir fikrini diqqətə

— 336 —

çatdırım. O, yazır: «2007-ci il milli iqtisadiyyatın liberallaşmasında müəyyənedici mərhələ olmuşdur. Tədbirlərin bütöv bir kompleksi, o cümlədən... dövlət xərclərində prioritetlərin orientasiyasını yüksək iqtisadi səmərəni, rentabelliyi təmin edən və gəlirlərin bölgüsünü yaxşılaşdırmağa imkan verən sahələrin xeyrinə dəyişməsi, həqiqətən inqilabi dəyişikliklər olmuşdur və onlar... milli iqtisadiyyatın səmərəli inkişafına şərait yaradacaqdır». Bu tədbirlər kompleksi sırasından vergilərlə bilavasitə əlaqəli olan gəlirlərin yaranması və bölüşdürülməsi müddəasının üzərində bir qədər ətraflı dayanmaq istərdik. 6.1 saylı cədvəldən görünür ki, 2005-ci ildə (sonrakı illərin informasiyası hələlik dərc edilməmişdir) ölkənin istehsal və xidmət sektorlarında 11576 mln.man. məbləğində əlavə dəyər yaranmışdır. Hökumət tərəfindən həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində bu gəlirdən işçilərin əməyinin ödənilməsinə yönəldilən hissə 2000-ci İllə müqayisədə 2,8 dəfə artaraq (inflyasiya nəzərə alınmadan), 24,4 faizə çatmışdır. Cədvəldə əks olunan «ümumi mənfəət» (qarışıq gəlirlər) göstəricisi, əvvəllər deyildiyi kimi, işçilərin əmək haqqını və istehsala görə vergilərin ödənilməsi ilə əlaqədar olan xərclərin məbləği çıxıldıqdan sonra istehsalçılarda qalan əlavə dəyəri göstərir. Buraya ev təsərrüfatlarına məxsus olan müəssisələrin əldə etdiyi mənfəət və bu müəssisələrdə çalışan mülkiyyətçilərin yerinə yetirdikləri işlərə görə aldıqları maaşda daxil edilir. Gəlirlərin yaranma mərhələsində təsərrüfat subyektlərinin və ev təsərrüfatlarının da ümumi mənfəəti (qarışıq gəlirlər) 2,6 dəfə ço- xalnuşdır. Ancaq onların payına düşən əlavə dəyərin, yəni ümumi mənfəətin (qarışıq gəlir) xüsusi çəkisi 2000-ci ildəki 76 faizdən 74,8 faizə qədər aşağı düşmüşdür. Bu meyl gəlirlərin bölgüsünün işçilərin xeyrinə yaxşılaşdırılmasını əks etdirir. Bu cədvəldə diqqət yetirməli mühüm meyl dövlət gəlirlərinin azlığıdır, yəni 11,6 mlrd.manat.həcraində yaranmış əlavə dəyərin cəmisi 97 mln.manatı dövlətə çatmışdır.

— 337 —

Cədvəl 6.1

Azərbaycan Respublikasında ilkin gəlirlərin dinamikası

və strukturu (cari qiymətlərlə, mln.man)

2000-ci ü 2003-cü ü 2005-ci il məbləğ faiz məbləğ faiz məbləğ faiz

1. ümumi alavə dəyər, cəmi, o

cümlədən istifadə edilmişdir:

4427 100 6597 100 11576 100

- işçilərin əmək haqqı

1021 23,1

1620 24,6

2821 24,4

-•istehsala vergilər

40 0,9 65 0.9 97 0,8

- təsərrüfat subyektlərinin və

ev təsərrüfatlarının ümumi mənfəəti (qarışıq gəlirlər)

3366 76,0 4912 74,5 8658 74,8

Mənbə: «Azərbaycanın milli hesablan », Dövlətstatkom, B., 2007, S.55 əsasmda müəllif tərtib etmişdir. 2005-ci ildən sonrakı dövrün informasiyası hələlik dərc edilməmişdir.

Bu da yaranma mərhələsində ümumi əlavə dəyərin vergi formasında dövlətə çatan gəlirin 0,8 faiz olduğunu əks etdirir. Ancaq gəlirlərin təkrar bölüşdürülməsindən sonra dövlətin gəlirləri xeyli artır. Bu artım dinamikası 6.2 sayh cədvəl- dəki informasiyalarla xarakterizə olunur. Belə ki, 2000-ci ildə dövlət gəlirləri 1268 milyon manat olmuşdursa, 2007-ci ildə 9042 milyon manata çatmışdır. Dövlət gəlirlərinin ümumi daxili məhsula nisbəti 2000-ci ildəki 26,9 faizdən 2007-ci ildə 35,8 faizə qədər yüksəlmişdir. Başqa ölkələrlə müqayisədə Azərbaycanda dövlət gəlirlərinin azlığının bir çox səbəbləri vardır. Onlardan biri vergilərlə əlaqədardır. Azərbaycanda

— 338 —

dövlət gəlirlərinin 60%-ə qədəri daxili vergilər və rüsumlar təşkil etdiyinə görə (2007-ci il) Öncə vergilər probleminə diqqət yetirmək istərdik.

Bütünlükdə vergilər (sosial vergilər də daxil olmaqla) ABŞ-da, Yaponiyada, Kanadada və Avstraliyada ümumi daxili məhsulun üçdə birinə, Qərbi Avropa ölkələrində orta hesabla 40-50 faizinə, İsveç və Danimarkada 50 faizinə bərabərdir. Azərbaycanda bu göstərici, məcburi dövlət sosial sığorta haqları daxil olmaqla, 20-25 faiz təşkil edir

Cədvəl 6.2

2000-2007-ci illərdə ölkənin və Azərbaycan dövlətinin gəlirləri (nün.man.)

Gəlirlərin mənbəyi 2000 2003 2005 2007

məbləğ faizlə

roəbl^ faizlə

məbləğ

faizlə

məbləğ

faizlə

Omıuni dftxili məhsul

4718 100 7147 100 12523 100 25228 100

Düvlət gəlirləri. 0 cümlədən;

1268 26,9 2401 33,6 3665 29,3 9042 358

- dövlət büdcəsinin gəlirləri.

715 15,2 1221 17,1 2055 16,4 6007 238

ondan daxili vergilər və rüsumlar

510 10,8 818 11.4 1433 11,4 5319 21,1

Dövlət Sosial Müdaflə

Fondunun gəlirləri

163 3,5 362 5,1 504 4,0 990 3,9

Dövlət Neft Fondunun gəlirləri

243 5,2 364 5,1 660 5,3 1556 6,2

Qeyd: 2007-ci ilin göstəricUəri ilkin məlumatlara əsaslanır.

— 339 —

6.2 saylı cədvəldən göründüyü kimi daxili vergilər və rüsumlar 2000-2007-ci illərdə, inflyasiya nəzərə alınmadan, on dəfədən,çox artmışdır. Onların ümumi daxili məhsula nisbəti 11 faizdən 21 faizə qədər çatmışdır. Bununla yanaşı inkişaf elmiş ölkələrlə müqayisədə bu göstərici Azərbaycanda xeyli aşağıdır. Araşdırmalarımız göstərir ki, bunun da əsas səbəbi Azərbaycanın qanunlarında təsərrüfat subyektləri üçün xeyli sayda vergi güzəştlərinin nəzərdə tutulması hallarıdır. Özü də beynəlxalq təcrübədən fərqli olaraq dövlət tərəfindən konkret olan heç bir şərt qoyulmadan belə güzəştlər bütün iqtisadi sektorlara, özü də çox hallarda müddətsiz verilir. Belə bİr qənaətə təkcə müəllif deyil, digər mütəxəssislər də gəlmişdir. Onlar da hesab edirlər ki, Azərbaycanda bu göstəricinin Aşağı olmasının başhca səbəbi bir sıra gəlir növlərindən vergi yı- ğımımn təşkil edilməməsi və vergi güzəştləridir (1,20.11.1996). Vaxtı ilə Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin idarə rəisi işləmiş, AMEA-nm müxbir üzvü Akif Musayev yazmışdır: «... Azərbaycanın vergi qanunvericiliyində ümumi vergi potensialının təxminən 30 faizə qədər güzəşt və imtiyazlar nəzərdə tutulmuşdur» (1.18.04.07.X Azərbaycan Respublikasının Vergilər Naziri Fazil Məmmədov bildirmişdir ki, əvvəllər özəl sektorlar qanuni şəkildə vergiyə cəlb olunmayıblar. İndi onlardan qanuni vergi tələb etdikdə hay-küy sa- hrlar. özəl sektorlardan yığılan verginin həcmi faktiki yığıla biləcək həcmin 50 faizidir (52, 12. 04. 01). 2006-cı ilin birinci yarısımda Vergilər Nazirliyi 13 mindən çox obyektdə, yəni nəzarət tədbirləri həyata keçirilən obyektlərin üçdə birində qanun pozuntusuna yol verildiyini aşkar etmiş və onları 1,2 mln. AZN məbləğində cərimə etmişdir (1, 18.08.06). Aşağıda göstərilənlər belə güzəştlərə aiddir:

- kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarının bütün növ vergilərdən (torpaq vergisi istisna olmaqla) azad edilməsi;

- əhalinin depıozitlərdən və investisiya qiymətli kağızlardan

gəlirlərinin vergilərdən azad edilməsi;

— 340 —

- müəssisələrin gəlirlərdən çıxarılmasına yol verilən xərclərinin gəlirdən artıq olan hissəsinin üç ilədək davam edən sonrakı dövrə keçirilməsi və illər üzrə mənfəətin hesabına ödənilməsinə icazə verilməsi;

- amortizasiya ayırmalarının vergidən azad edilməsi; - hasilatın pay bölgüsü əsaasmda fəaliyyət göstərən xarici

şirkətlərə xüsusi vergi rejiminin tətbiq edilməsi; - çoxsaylı məhsulların idxal və ixrac vergilərindən azad

edilməsi; - məhsullarının (xidmətlərinin) qiymətləri (tariflər) dövlət

tərəfindən tənzimlənməyən adi inhisarçıların (sement, boya, armatur, çay və s. istehsalçıları, xidmət müəssisələri) əlavə mənfəətinin vergiyə cəlb edilməməsi;

Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə amortizasiya fonduna daxil edilən amortizasiya ayırmaları İnvestisiya kimi istifadə olunduğuna görə vergidən azad edilir. Ona görə də bu, investisiyaya vergi güzəşti hesab olunur. Təyinatı üzrə istifadə olunmayan hissə vergitutma bazasıdır. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin əsas vəsaitləri üzrə amortizasiya ayır- malarımn gəlirdən çıxılması barədə 114-cü maddəsi normativ sənəd kimi təsdiq olunmuş «Azərbaycan Respublikasının Milli Hesabları»na (3, 2007, s. 13) uyğun deyil. Belə ki, norma yaradan sənəd statusunda Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən «Azərbaycanm Milli Hesablan» hazırlanmış, Ədliyyə Nazirliyi ilə razılaşdırılmış və təsdiq edilmişdir. Bu sənəddə amortizasiya ayırmaları təsərrüfat subyektlərinin ümumi mənfəətinə daxil edilmişdir. Eyni zamanda İqtisadi İnkişaf Nazirliyi və Maliyyə Nazirliyi hər il ölkənin «Toplu maliyyə balansı»m hazırlayırlar və büdcə paketi ilə birlikdə Milli Məclisə təqdim edirlər. Bu sənəddə də amortizasiya ayrnna- ları təsərrüfat subyektlərinin ümumi mənfəətinə daxİl edüir. Azərbaycanda amortizasiya ayırmalarının mənfəətdən vergitutma bazasına aid edilməsi, amortizasiya ayırmalanndan kapital qoyuluşu kimi prioritet sahələrdə məqsədli qaydada hökumətin icazəsi ilə istifadə edilməsi və ancaq investisiya

— 341 —

kimi istifadə olunan amortizasiya ayırmalarının mənfəət vergisindən azad edilməsi zəruridir. İllik məbləği 2 milyard manata yarian olan, 2011~ci ildə 3,8 milyard manata (AZN) çatması proqnozlaşdırılmış amortizasiya ayırmalarım mənfəətdən vergi bazası elan olunması dövlət gəlirlərini əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilər. Hasilatın pay bölgüsü əsasında fəaliyyət göstərən xarici şirkətlər üçün dövlət xüsusi vergi rejimi müəyyən edir. Onlardan bəziləri üçün mənfəətdən vergi, sub- podryad təşkilatları üçün isə dövriyyədən vergi ödəmələri nəzərdə tutulur. Digər vergilərdən onlar azad edilirlər. Onlar öz kapital xərclərini götürdükdən sonra mənfəət vergisinin ödə- yicisi olurlar. Mənfəətin formalaşdırılması mexanizmində diqqət yetirməli bir mühüm cəhətdə ondan idarətdir ki, hasilatın pay bölgüsü əsasında işləyən xarici şirkətlər hər il milyard manatlarla amortizasiya ayırmaları hesablayır, məhsulun maya dəyərinə daxil edirlər. Beləliklə, məhsulun maya dəyərinə amortizasiya ayırmalarını daxil etməklə, onlar balans mənfəətini azaldır, azaldıirmş mənfəətdən cari və kapital xərclərini çıxır. Mahiyyət etibarı ilə onlar illik kapital xərcləri üçün bir dəfə mənfəətin, ikinci dəfə amortizasiya ayırmalırı- nm hesabına maliyyə mənbəyi yaradırlar. Ədalətli və düzgün olardı ki, onlar özlərinin ümumi mənfəətini beynəlxalq standartlara uyğun olaraq müəyyənləşdirsinlər. Bununla da, xarici şirkətlər istehsalın miqyasına adekvat vergi ödəməli olarlar. Bu da respublika üzrə ümumi vergi məbləğinə əhəmiyyətli dərəcədə müsbət təsir göstərər. Bundan başqa hasilatın pay bölgüsü ilə fəaliyyət göstərən xarici şirkətlərə verilimiş xüsusi vergi rejimi təsərrüfat subyektlərinə qeyri-bərabər iqtisadi şərait yaradır. Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu və digər məsləhətçi beynəlxalq təşkilatlar belə şəraiti məqbul hesab etmirlər. Dövlət büdcəsinə məcburi vergi Ödənişləri əhəmiyytli dərəcədə azalır, xarici şirkətlərə investisiya resurslarını Azərbaycandan repatriasiya etməsinə hüquqi əsas yaradır. Elə buradaca beynəlxalq təcrübədən bəzi nümunələr gətirmək İstərdik. Rusiya alimlərinin hesablamalarına gÖrə

— 342 —

inkişaf etmiş ölkələrdə neft hasilatı ilə məşğul olan və daxili bazarda işləyən kompaniyaların kapital qoyuluşunun normal mənfəətiik səviyyəsi 5-6%, inkişaf edən və keçid iqtisadiyyatlı Ölkələrdə transmilli korporasiya kimi fəaliyyət göstərənlərin- ki isə 15-17%-ə qədər olur (34,2004,Jf92, c.31). Onların fikrincə, ölkənin vergi orqanları yeraltı sərvətlərin bütün istifadəçilərinə vergi dərəcəsi müəyyən edərkən məhz bu normal mənfəət səviyyəsinə orientir etməlidirlər.

1975-ci ildən Norveçdə fəaliyyət göstərən «Neftdən vergi haqqında» qanunla sualtı neft yataqlarının kəşfiyyatı və işlənilməsi zamanı kapitalın və gəlirin hesablanmasının xüsusi qaydaları müəyyən edilmişdir. Qanuna əsasən xüsusi «neft» vergisinin dərəcəsi adi qaydada ödənilən verginin dərəcəsindən 2 dəfə yüksəkdir və 56%-ə bərabərdir. Xüsusi vergi gəlirin o hissəsindən tutulur ki, o, adi qaydada vergiyə cəlb olunan məbləğdən çox olsun (35, 2004 r., Xo2, c. 38), Ümumiyyətlə Azərbaycanda faydalı qazıntıların çıxarılmasında vergi qanunvericiliyinə yenidən baxılmasına ehtiyac var. Onun zəruriliyini aşağıdakı misaldan da görmək olar. R.V.Unvest- ment Group Services LLS adlı Amerika şirkəti Azərbaycanın Gədəbəy və Ordubad rayonlarında Hasilatın Pay Bölgüsünə əsaslanan müqaviləyə görə qızıl yataqlarımn istismarı ilə məşğuldur. 1997-ci ildə bağlanmış müqaviləyə əsasən Azər- baycamn iştirak payı (AR Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi) 51 faizdir. Bütünlükdə 6 qızıl yatağının 25-30 İl ərzində işlənilməsini nəzərdə tutan bu müqavilə, həmçinin Kəlbəcər və Zəngilan rayonlarını da əhatə edir. Bu yataqlardan bir ton dağ massivindən 2,5 qramdan 5 qramadək qızıl əldə edilə bilər («Exo» qəzeti, 17.06.2006). Şirkətin rəhbərliyi hesab edir ki, hər ton dağ massivinin işlənmə xərcləri 15-17 dollara bərabər olacaq və hər tondan şirkət 25 dollardan 45 dollara qədər mənfəət əldə edəcəkdir. Bu halda qızıl hasilatının mən- fəətlilik səviyyəsi 150-265 faizə bərabər olacaqdır. Təsərrüfat subyektinin belə yüksək rentabellik səviyyəsi bu sektorda vergi qanunvericiliyinin dəyişdirilməsinə dəlalət edir.

— 343

Azərbaycanda kömrük rüsumlarından dövlət büdcəsinə daxil olmaların məbləği xarici ticarət dövriyyəsinin həcminə adekvat deyil. 2006-cı ildə kömrük rüsumları 2000-ci illə müqayisədə 2,2 dəfə artmışdır (cari qiymətlərlə), baxmayaraq ki, idxal 4,5 dəfə, bu müddətdə ixrac 3,7 dəfə artnuşdır. Bizim fıkrimizcə, bunun əsas səbəbi odur ki, bəzi metal mallar istisna olmaqla qalan məhsullar ixrac vergisindən azad edilmişdir. Eləcə də idxal mallarının 50 faizə qədəri idxal vergisindən azad edilmişdir, ölkənin ümumi daxili məhsulunun böyük bir hissəsi istehsal olunan aqrar sektorun bütün vergilərdən, torpaq vergisi istisna olmaqla, qeyd-şərtsiz azad edilməsi, bir tərəfdən, onun özünün investisiya təminatına mənfi təsir edir, digər tərəfdən, ölkə üzrə dövlət büdcəsinin gəlirlərini azaldır. Azərbaycanda vergilərin ümumi daxili məhsula nisbətinin aşağı səviyyədə olmasına səbəb olan əsas amillərdən biri məhz budur. Belə ki, məsələn, 2005-ci ildə bu iqtisadi sektorda 1 milyard manata qədər xalis mənfəət yaranmışdır. Əgər onun heç olmasa 10 faizi vergi şəklində büdcəyə ödənilsə idi, bu 100 milyon manat edərdi və dövlət də onun böyük bir hissəsini dotasiya kimi strateji kənd təsərrüfatı məhsulla- rımn istehsalçılarına sahənin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi üçün investisiya məqsədilə verərdi. Düşünürük ki, məqsədəuyğun olar ki, kənd təsərrüfatı subyektləri adi qaydada vergiyə cəlb edilsinlər və vergidən daxil olan vəsaitlər ünvanlı qaydada investisiya kimi istifadə edilsin. Düzgün olar ki, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına müəyyən müddətə vergi dərəcələri aşağı səviyyədə müəyyən edilsin, özü də o şərtlə ki, onlar güzəştdən əldə etdikləri maliyyə vəsaitlərini investisiya kimi təsərrüfatlarda istifadə etsinlər. Burada göstərmək lazımdır ki, aqrar sektorda təsərrüfat subyektlərinin maliyyə nəticələrinin hesablanması və uçotunun institusional xarakterli çətinlikləri mövcuddur. Belə ki, 2008-ci ilin əvvəlinə bu sektorda bir milyondan çox təsərrüfat subyekti fəaliyyət göstərmişdir ki, onlarm da cəmisi 2 faizə qədəri müəssisə statusuna malikdirlər və mühasi

— 344 —

bat sonodləşdirilməsi aparırlar. Qalanları ailə təsərrüfatlarıdır. Məhz buna görə də ölkə üzrə mənfəət göstəricisinin statistik uçotu aqrar sektoru tam əhatə edə bilmir. Düşünürük ki, aqrar sektorda təsərrüfat subyektlərinin təşkilatlanması və iriləşdirilməsi hökumətin yaxından iştirakı əsasında, müəyyən stimullaşdırıcı tədbirlər tətbiq etmək yolu ilə həyata keçirilə bilər. Onu da qeyd edək ki, müəyyən regionlarda bu proses gedir. Məsələn, 2008-ci ilin əvvəllərində Lənkəranda çayçılığm inkişafına həsr olunmuş redaksiya məqaləsində «Azərbaycan» qəzeti yazmışdır ki, 1996-cı ildə əkin sahələrinin xeyli hissəsi ayrı-ayrı vətəndaşlar arasında bölüşdürülməsi müsbət hal olsa da, kreditlərin alınması və çayçılığm inkişafı sahəsində müəyyən çətinliklər yaratmışdır. Onları aradan qaldırmaq məqsədilə şəhər icra hakimiyyətinin təşəbbüsü ilə işçi qrupu yaradılmış və onun köməyi ilə ayrı-ayrı fermerlər öz torpaq paylarım birləşdirərək vahid müəssisə yaratmışlar. Bu da qısa bir zamanda çayçıhğın inkişafına öz müsbət təsirini göstərmişdir (1, 09.02.08).

Mülkiyyət formasmdan asüı olmayaraq, xalq istehlakı mal- larımn yerli istehsalçılanna və kənd təsərrüfatı məhsuUarmı emal edən müəssisələrə (alkoqollu içkilər və tütün məmulatlan istisna olmaqla), müddəti göstərilməklə, əhəmiyyətli vergi güzəştləri edilməsi düzgün olardı. Həmin sahələrin istehsalçılan, habelə rəqabət qabiliyyətli yeni məhsullar istehsal edən müəssisələr istehsal gücü istifadəyə veriləndən ən azı iki il (istehsal gücünün mənimsənilməsi müddəti) müddətinə vergidən azad edilsə düzgün olar. Ancaq bu güzəştlərin o şərtlə verilməsi məqsədə uyğundur ki, güzəşt hesabma əldə edilən vəsaitlər əsas kapitala investisiya kimi yönəldilsin. Mənfəətin investisiya məqsədi ilə istehsala yenidən qoyulan hissəsi (reinvestisiya) ya vergidən azad olunmalıdır (2002-ci ilə qədər olduğu kimi), ya da beş il müddətinə aşağı dərəcə ilə vergiyə cəlb olunmahdır. Bu tədbirlər ölkədə yerli istehsahn inkişafına, xüsusi ilə kənd yerlərində investisiya təminatı yaratmaq və daxili bazan yerli məhsullarla daha çox təmin etmək məqsədinə xidmət edə bilər.

345 —

Banklar tərəfindən əhalinin əmanətləri üzrə ödənilən faiz məbləğlərindən, investisiya qiymətli kağızlar üzrə divident və faizlərdən gəlir vergisinin tutulmamasını da tam əsaslandırılmış hesab etmək olmaz. Bu hal üzrə güzəştin şamil ediləcəyi gəlirin həddinin müəyyən edilməsi düzgün olardı. Məsələn, səhmlər və istiqrazlar üzrə mənfəət vergisinin dərəcəsi, başqa ölkələrdə olduğu kimi, onun məbləğindən asılı olaraq müəyyən edüə bilər. Ancaq bu mənbədən gəlirlər əsas kapitala investisiya üçün istifadə olunarsa o, vergidən azad oluna bilər. Banklarda depozitlərin uzun müddətə yerləşdirilməsini və sonradan investisiya krediti kimi verilməsini stimullaşdırmaq məqsədi ilə məqsədəuyğun olardı ki, ölkədə bank faizlərinin və dividentlərin vergidən azad edilməsi barədə güzəşti ancaq uzun'(2 ildən çox) müddətə qoyulmuş depozitlərə və qiymətli kağızlara şamil edilsin, qısa müddətə qoyulmuş depozitlərdən gəlirlər vergitutma obyekti elan edilsinlər.

Mal (xidmət) bazarında payı 35%-dən çox olan adi inhisarçıların əlavə mənfəətinin vergiyə cəlb olunması düzgün olardı.

Deyilənlərin yekunlaşdırılması əsasında yaranmış qənaətimiz ondan ibarətdir ki,vergi və kömrük fəaliyyətini tənzimləyən normativ-hüquqi aktların təkmilləşdirilməsi varlı ölkədə varlı dövlətin yaranmasım, sənayecə inkişaf etmiş ölkəyə çevrilməsini, əhalinin həyat səviyyəsinin standartlarının yüksəldilməsini sürətləndirə bilər. Beynəlxalq təcrübəni və apardığımız tədqiqatlann nəticəsini nəzərə alaraq məqsədəuyğun olardı ki, güzəştlərə yenidən baxılsın. Vergi güzəştləri dövlətin mənafei- ni daha obyektiv nəzərə alsın və əsas kapitala investisiya qoyuluşu ilə şərtləndirilsin. Bu deyilən faktlardan təəsürat yaranmasın ki, Vergilər Nazirliyi nəyi isə düz təşkil etmir. Mərkəzi icra orqanı kimi Nazirlik ölkə qanunlarında yazılanlar həyata keçirir. Deməli, müvafiq qanunlara yenidən baxmaq zəruridir. Burada diqqət yetirməli mühüm məsələ ondan ibarətdir ki, vergi güzəştləri investisiya qoyuluşu ilə şərtləndirilsin və ancaq prioritet sahələrə şamil edilsinlər.

346 —

Regionların və iqtisadi sektorlann İnvestisiya baxımından

cəlbediciliyini yüksəltmək məqsədilə vergi dərəcələrinin dife- rensiallaşdırılmasının böyük əhəmiyyəti var. Beynəlxalq təcrübədə geniş istifadə olunan bu yanaşma, təəsüf ki, bizim Ölkəmizdə tətbiq edilmir. Ancaq digər ölkələrdə, məsələn, ABŞ-da dövriyyə vergisi kimi satışdan vergi tətbiq olunur ki, onun da dərəcəsi hər bir ştat üzrə müəyyən edilir. Ölkənin beş ştatında bu vergi ümumiyyətlə tətbiq edilmir. Bu vergi növünün dərəcəsi hətta şəhərlər üzrə də diferensiallaşdınlır. Məsələn, onun dərəcəsi Vaşinqtonda-5, Nyu-Yorkda-8, Merilenddə-3,5 faizdir. Mənfəət vergisində də 3-4 qradasiya mövcuddur. Vergi növlərinin diversiflkasiyası istiqamətində nəzəri-metodoloji baxımdan elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına ehtiyac var. Belə ki, bizim ölkəmizdə 9 növ vergİ tətbiq edilirsə, inkişaf etmiş ölkələrdə çoxsaylı vergi növləri, məsələn, Yaponiyada 25 dövlət və 30 yerli vergi növü mövcuddur.

Əmlakdan tam və səmərəli istifadəni xarakterizə edən göstəricilərdən biri olan əmlak vergisi hesabına 2000-ci ildə ölkənin dövlət büdcəsinə 11,8 milyon manat daxil olmuşdursa, 2006-cı ildə bu göstərici 55,8 milyon manata qədər artmışdır. Lakin təkcə əsas fondu 41 milyard manatdan çox olan ölkə üçün bu nailiyyət kifayət deyil. İnkişaf etmiş ölkələrdə əmlak vergisi dövlət büdcəsi gəlirlərinin 3-9 faizini, yerli büdcələrin yarıya qədərini təşkil edir. Belə ki, 2006-cı ildə büdcə gəlirlərinin tərkibində əmlak vergisinin xüsusi çəkisi Azərbaycanda 1,5 faiz olmuşdur. Bunun da əsas səbəbi əmlakın qiymətləndirilməsində metodoloji yanaşmamn düzgün seçilməməsidir. Başqa sözlə qiymətləndirmənin əmlakın inventar və balans dəyərinə əsaslanmasıdır. 2005-ci ildə Azərbaycan Respublikasının prezidenti cənab İlham Əliyev demişdir: «Bir önəmli məsələ də budur ki, bizdə əmlak vergisinin tutulması şəffaf deyildir. Yəni əmlak vergisi var, amma əmlakın qiymətləndirilməsi məsələsi, hesab edirəm ki, lazımi səviyyədə deyildir. İnkişaf etmiş ölkələrdə hər bir mənzil sahibi, yaxud da ki, mülk sahibi üdə müəyyən əmlak vergisi ve

347 —

rir. Ancaq o şərtb ki, onun mülkiyyəti bazar qiyməti ilə qiymətləndirilir, Bizdə isə verilən məlumata görə bu qiymət simvolikdir. Bu, çox ciddi məsələdir. Bunun həllİ həm Azərbaycanda gedən prosesləri dünyada gedən proseslərlə uyğunlaşdıra, həm də büdcəmizə əlavə gəlir mənbəyi yarada bilər... Azərbaycanda bütün əmlak gərək bazar qiyməti ilə qiymət- ləndirUsin» (1,22.07.2005).

Müasir dövrdə ölkəmizin fızİki və hüquqi şəxs statuslu investorları xarici ölkələrdə yeni-yeni daşınmaz və daşınan əmlak alırlar. Ancaq Azərbaycanın Vergi Məcəlləsində həmin əmlakların vergitutma obyekti olması nəzərdə tutulmamışdır. Onu da əlavə edək ki, on min manatlarla dəyəri olan nəqliyyat vasitələri də vergiyə cəlb edilmir. Nəzərə almaq lazımdır ki, XX əsrin 90-cı illərində ABŞ-da nəinki yaxtalar və şəxsi təyyarələr, hətta dəri məmulatları, zərgərlik əşyaları və bahalı maşınlar vergitutma obyektləri olmuşlar. Bütün bu deyilənlər göstərir ki, əmlak vergisinin konsepsiyasına yenidən baxılması məqsədəuyğun olardı.

6.3.1nvestisiyaların stimullaşdırılması və pul-kredit siyasəti

Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə investisiya mənbəyi kimi bank kreditlərindən geniş istifadə olunur. 2003-cü ildə Azərbaycanın təsərrüfat subyektləri kapital qoyuluşu məqsədləri üçün 187,3 milyon manat məbləğində bank kreditindən istifadə etmişlər ki, bu da ümumi kreditlərin 28 faizini, əsas kapitala investisiyanın cəmi 5 faizini təşkil etmişdir (cədvəl 6.3). Lakin 2004-cü ildən başlayaraq tikintidə bank kreditlərindən istifadə sürətlə artmışdır. Burada onu göstərək ki, uzunmüddətli kreditlərin xüsusi çəkisi 2003-cü ilə nisbətən 2006-cı Udə 2 dəfə artmış və 52 faiz olmuşdur. Bu dövrdə iqtisadiyyata bank krediti bütünlükdə 3,5 dəfə, o cümlədən uzunmüddətli kredit 6,7 dəfə artdığı halda, əsas kapitala bank krediti 2,3

— 348 —

dəfə artmışdır (müqayisəli qiymətlərdə). Son üç ildə əsas kapitala banklar tərəfindən kredit qoyuluşu əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Ancaq 2003-cü ildə məcmu kredit məbləğində əsas kapitala bank kreditinin xüsusi çəkisi 28%-dən 2006- cı ildə 18%-ə qədər azalmışdır. Beləliklə, ölkə üzrə kreditin yalnız beşdə birindən az hissəsi əsas kapitala yönəldilir, yəni yeni istehsal güclərinin yaradılmasında, mövcud obyektlərin yenidənqurulmasında istifadə edilir. Özü də belə kreditlər özəl sektor tərəfindən, əsasən, yaşayış binalan və digər qeyri- istehsal təyinatlı obyektlərin inşası üçün istifadə olunur. İnkişaf etmiş ölkələrdə əsas kapitala investisiyaların tərkibində bank krediti 80 faizə yaxındır. Qərbi Avropa ölkələrində bütün növ bank kreditlərinin həcmi ÜDM 80-120 faizini təşkil edir (5, 2002, JVe5, c.35). Müqayisə üçün göstərək ki, 2003-cü ildə Azərbaycanda bu göstərici 6,5 faizdən, 2006-cı ildə 12,6 faizə çatmışdır. İqtisadiyyatın real sektorunun inkişafına kredit qoymağa mane olan bir çox amillər mövcuddur. Buraya kredit faizinin yüksək olması, borc götürənlərin etibarlılıq səviyyəsinin aşağı olması, aqrar sektorda təşkilatlanma və təmərküzləşmə proseslərinin ləng getməsi, regionlarda likvid girovların məhdudluğu, torpaq və digər daşınmaz əmlak bazarının lazımi səviyyədə formalaşmaması və s. səbəblər daxildir. Bank sisteminin kommersializasiyası ona gətirib çıxardı ki, banklar kredit resurslarım xidmət sektoruna yönəltməyə üstünlük verirlər. Kredit faizi mənfəət normasından yüksək olduğuna görə, çox hallarda istehsalın modernizasiyası üçün tələb olunan uzunmüddətli kreditləri götürmək investorlar üçün sərfəli olmur. İqtisadi siyasət üzrə dövlət müşaviri i.e.d. Vahid Axundov 2002-ci ildə çıxışlarının birində demişdir: «İqtisadiyyatın tərəqqisində... lokomotiv rolunu bank sektoru oynamalıdır. Təəssüf ki, belə deyildir» [1, 07.03.02].

— 349 —

Cədvəl 6.3

Əsas kapitala bank krediti (milyon manat)

2000 2003 2005

2006

S

«Q n s

‘5? İ S

n S

1. lqtlsa<Iiyyata

kredit qoyuluşları,

cəmi

466,4 100 670,3 100 1440,9 100 2363 100

O cümlədən: -

qısamüddətli •

uzunmüddətli

336,4 130

72.0 20.0

487.1 183.2

72,7 273

9133 527,7

63,4 36,6

1142 1221

48 52

2. Əsas kapitala

bank kreditləri

131,9 28,4 1873 27,9 372,1 25,8 425 18

Mənbə: «Azərbaycanm statistik göstəricilərb), Dövbtstatkom, 2007, B., «Səda», S.351 əsasında müəllif tərtib etmişdir.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, maliyyə və real kapitala (əsas və dövriyyə fondları) investisiyalar arasındakı nisbət kredit və depozit faizinin səviyyəsindən və iqtisadi yüksəlişin nəzərdə tutulan perspektivlərindən asılıdır. Depozitin faiz dərəcəsi yüksək olanda pul vəsaitləri maliyyə qoyuluşlarına aşağı olanda əsas kapitala istiqamətləndirilir. Belə hallarda qənaətin sahibləri gələcəkdə öz gəlirlərini maksimum artırmaq üçün onu real kapitala investisiya edirlər. Azərbaycanda depozit faizləri yüksək olduğuna görə, 2003- cü ildə əmanət qoyuluşlarının artınuna və qiymətli kağızların alınmasma əhali 103,2 mln.man, 2004-cü ildə - 159,3 mln.man. və 2005-ci ildə 179,3 mln.man. məbləğində pul sərf etmişdir. (28, 2006, s. 129-130). Əgər bu və ya digər iqtisadi

— 350 —

sektorda mənfəət norması kredit faizindən çoxdursa, onda təsərrüfat subyektləri kredit götürməklə onu investisiyaya istiqamətləndirirlər. Azərbaycanda bank kreditinin faiz dərəcəsi ölkə üzrə orta mənfəət normasından bir neçə dəfə yüksəkdir. Banklar haqqında qəbul edilmiş qanunların və digər normativ sənədlərin verdiyi hüquqlardan bəhrələnən bankların apardığı faiz siyasəti daxili investisiyaların stimullaşdı- rılmasına xidmət etmİr. Monoqrafiyada əks etdirilmiş hesablamalardan görünür ki, Azərbaycanda 2003-cü ildə faktiki mənfəət norması (əsas fondların rentabelliyi) ölkə üzrə 4,8 faizdən 2006-cı ildə 7,5 faizə qədər və ya 1,6 dəfə yüksəlmişdir. Sənayedə bu göstərici 5,4 faizdən 9,6 faizə qədər artmışdır. Sənayenin emal sektorunda mənfəət norması isə 3-4 faizdir. 2006-2007-ci illərdə kommersiya banklarının kredit faizlərinin orta iUik dərəcəsi 20 faiz olmuşdur. İqtisadi nəzəriyyədə və dünya təcrübəsində investisiyaların stimuUaşdu-ıl- ması baxımından bank krediti faizinin orta mənfəət normasından az olması tövsiyyə olunsa da, Azərbaycanda kredit faizi iqtisadiyyatın orta rentabellik səviyyəsindən xeyli yüksəkdir. Bunun nəticəsidir ki, bankların rentabellik səviyyəsi real sektoru bir neçə dəfə üstələyir, (36, 2007, MeS, s.30). Məlumdur ki, beynəlxalq təcrübədə uçot dərəcəsi müəyyən edilərkən həm inflyasiyanın, həm də kapital qoyuluşuna marağın səviyyəsi nəzərə alınır. Azərbaycanda əsas kapitala investisiya marağının yüksək olduğu bir şəraitdə bank kreditlərinin faizi mənfəət normasından 2006-cı ildə 3 dəfə, sənayedə isə 2,5 dəfə yüksək olmuşdur. Baha kredit əsas kapitala investisiya qoyuluşunun artımında maneəyə çevrilmiş və investisiyalara yönəldilən bank kreditləri inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə aşağı səviyyədədir. Sahibkarlıq subyekti kimi mənfəət götürmək bank fəaliyyətinin əsas məqsədi olsa da, banklar iqtisadi sektorların da mənafeini nəzərə almaqla qərar qəbul etməlidirlər. Bundan başqa banklar kredit məbləğindən çox həcmdə girov qoyulmasım tələb edirlər. Tədqiqatçıların fikrincə, normal fəaliyyət göstərən iqtisadiyyatda

— 351

orta faiz dərəcəsi orta mənfəət normasından iki dəfə az olur (53,s.61). Məsələnin kökü ondan ibarətdir ki, mövcud qanunvericiliyə əsasən, kreditlərin faiz dərəcəsini kommersiya bankları özləri müstəqil müəyyən edirlər. 2004-cü ilin mart ayında qəbul edilmiş «Banklar haqqmda» Azərbaycan Respublikasının Qanununda (Maddə 36.6) deyilir ki, hər bir bank müştərilərlə bağladığı müqavilədə xidmət şərtlərini, o cümlədən faiz dərəcələrini müəyyən etməkdə sərbəstdirlər. Kommersiya banklarının nizamnamə kapitalının minimum həddini artırmaq yolu ilə Mİlli Bank bankların iqtisadi islahatlarda rolunu gücləndirmək, onların fəaliyyətini investisiya baxımından cəlbedici etmək, iş texnologiyasını təkmilləşdirmək, göstərilən xidmətlərin spektrini genişləndirmək istəyir. Lakih digər mütəxəssislər kimi, biz də hesab edirik ki, Milli Bankın fəaliyyətini tənzimləyən qanunların və pul-kredit siyasətinin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac var. 2004-cü üdə qəbul edilmiş «Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı haqqında» qanunda deyilir ki. Milli Bankın fəaliyyətinin əsas məqsədi öz səlahiyyətləri daxilində qiymətlərin sabitliyini, həmçinin bank və ödəniş sistemlərinin sabitliyini və inkişafını təmin etməkdir (Maddə 4). Qanunla qarşısına qoyulan məqsədə uyğun olaraq. Milli Bank hər il üçün özünün pul siyasətinin əsas istiqamətlərini hazırlayır və təsdiq edir. 2006-cı ilə aid hazırlanan sənətdə göstərdir ki. Milli Bank üçün pul siyasətinin əsas hədəfi inflyasiyadır. Milli Bank manatın revalvasi- yasi, uçot dərəcəsinin yüksəldilməsi, pul emissiyasının məhdudlaşdırılması, xarici valyutaların respublikadan çıxarılmasını daha da liberallaşdmması və digər tədbirlərin həyata ke- çirüməsi vasitəsi üə inflyasiyanı aşağı səviyyədə saxlamağı nəzərdə tutur. Ancaq Milli Bankın özü etiraf edir ki, manatın revalvasiyası qeyri-neft sektorunun inkişafı baxımından önəmli deyil (1, 31.12.05). 2005-ci ildə Milli Bank uçot dərəcəsini 3 dəfə dəyişdirmiş və 9 faizə çatdırrmşdır. 2007-ci ildə uçot dərəcəsi 12 faiz təsdiq edilmişdir. 2008-ci İlin aprel ayından uçot dərəcəsi 14 faiz təsdiq edilmişdir. 2008-ci ilin ma

— 352 —

liyyə böhranına qədər inkişaf etmiş ölkələrdə bu göstərici 5-7 faiz olmuşdur. Məsələn, 2006-cı ildə Avropa Mərkəzi Bankı digər kommersiya banklarına kreditləri 3 faizlə vermişdir. ABŞ-ın Fedaral Ehtiyatlar Sisteminin faiz dərəcələri isə 5,25 faiz olmuşdur (37, 6.10.2006). Milli Bank düzgün hesab edir ki, indiki şəraitdə uçot dərəcəsinin ölkənin kredit bazarında rolu o qədər də təsirli deyil (1, 31.12.05). Respublikada pul- kredit siyasətinin real sektorun ehtiyacları ilə uzlaşdırılması zəruridir. Çünki investisiyalarda əsas motiv mənfəət əldə etməkdir. Ancaq bu iş təkcə Milli Bankdan asılı deyil. Hər bir investor investisiyanın məqsədəuyğunluğuna əmin olmaq üçün gələcəkdə yaratmaq istədiyi kapitalın mənfəətlilik səviyyəsini araşdırır, İnvestisiyanın mənfəətlilik səviyyəsi bank faizi ilə müqayisə olunduqdan sonra investor qərar qəbul edir. Müsbət qərar qəbul etmək üçün investisiyanın mənfəətlilik səviyyəsi bank faizindən çox olmalıdır ki, sahibkar borc qaydasında götürdüyü pul vəsaitlərini həm vaxtında qaytara və həm də özü üçün gəlir əldə edə bilsin. Əgər investor öz vəsaiti hesabına investisiya edirsə, bu dəfə o, investisiyanın iqtisadi səmərəliliyini (mənfəət normasını) depozit faizi ilə müqayisə edir, investisiyaların səmərəliliyi depozit faizindən az olarsa, investor investisiya barədə qərar qəbul etmir. Keyns nəzəriyyəsinə görə faiz dərəcəsini istehsalın mövcud vəziyyəti deyil, pul bazarı müəyyən edir. Azərbaycanda pul bazarında yaradılan pul qıthğı məhz faiz dərəcəsinin çox yüksək olmasım şərtləndirir. Beləliklə, bir tərəfdən faiz dərəcəsi yüksəkdir, digər tərəfdən real sektorun emal sənayesində və aqrar sahəsində gəlirlər azdır, yəni mənfəət norması aşağıdır. Bu iki amili nəzərə almaqla, elə qayda yaratmaq lazımdır ki, həm kreditlərin və həm də depozitə qoyulan sərbəst pulların hesabına daxili investisiyalar, xüsusilə sənayenin emal sektorunda və kənd təsərrüfatında əhəmiyyətli dərəcədə artsın. «Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı haqqında» qanuna uyğun olaraq, Milli Bank uçot dərəcəsini müəyyən edir (Maddə 31). Eyni zamanda qanunda (Maddə 35) nəzər

— 353

də tutulur ki, Milli Bank kredit təşkilatlarının əməliyyatları üzrə faiz dərəcələrinin aşağı və yuxarı hədlərini müəyyənləşdirə bilər. Əvvəlki qanunda nəzərdə tutulmayan bu müddəa mütərəqqi olsa da hələlik tətbiq olunmur. Ona görə də kredit təşkilatları, mərkəzləşdirilmiş resurslar da daxil olmaqla, bütün kredit resurslarını sonradan təsərrüfat subyektlərinə yüksək faiz dərəcəsi ilə satırlar. Çünki, əvvəllər deyildiki kimi «Banklar haqqmda» qanunla (maddə 36.6) bank-kredit təşkilatlarına faiz dərəcələrini sərbəst müəyyən etmək səlahiyyətləri verilmişdir. Kredit təşkilatlarının öz mənafeləri üçün sui-istifadənin qarşısını almaq və mərkəzləşdirilmiş resurslardan milli mənafe üçün istifadəni təmin etmək məqsədi ilə düzgün olar ki, qanunda göstərilsin ki, mərkəzləşdirilmiş kredit resurslarına kredit təşkilatlan tərəfindən təyin edilən yeni faiz dərəcəsinə Milli Bank nəzarət edir və bu faiz dərəcəsi Milli Bankın müəyyən etdiyi faiz dərəcəsindən 1,5-2 faizdən çox ola bilməz. Bank-kredit təşkilatlarına faiz dərəcələrini sərbəst müəyyən etmək səlahiyyətlərinin verilməsi və faiz dərəcələrinə Milli Bankın məhdudiyyət müəyyən etməməsi pul qıthğı və investisiyalara yüksək təlabat şəraitində ölkədə bahalı kredit bazarının formalaşmasının əsas səbəblərindən biridir. Bu sərbəstlikdən istifadə edən banklar yüksək kredit faizləri müəyyən edirlər. Ölkə iqtisadiyyatının, milli sahibkarlığın davamlı və səmərəli inkişafı üçün investisiya təmina- tınm yaradılması xatirinə Milli Bank qanunla ona verilmiş məhdudiyyət qoymaq səlahiyyətindən istifadə etməsi düzgün olardı. İnflyasiyamn səviyyəsi ilə yanaşı, mənfəət normasını da meyar götürməklə, bankların kredit faizi barədə hərəkətlərinə məhdudiyyət qoyulması zəruridir. Maliyyə bazarında faiz dərəcəsi tələb və təklifi tarazlaşdıran qiymət rolunu oynayır. Dövlət öz siyasəti ilə faiz dərəcəsini dəyişməklə iqtisadiyyatın maliyyə resurslarını, yəni depozit və kredit resurslarını investisiya məqsədləri üçün istifadə etməyə stimul yarada bilir. Ölkədə faiz dərəcəsi yüksək olduqda onun aktivlərinə sahib olmaq daha cəlbedici olur, ölkənin xalis kapital axını

354 —

aşağı düşür. Və əksinə də ola bilər. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, «Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı haqqında)) qanunda Milli Bankın üzərinə ancaq maliyyə xarakterli funksiyalar qoyulmuşdur (Maddə 5). İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsini, mühüm iqtisadi problemlərin həlli üçün yerli özəl sektorda daxili investisiya qıtlığını və Milli Bankın mərkəzi idarəetmə sistemində statusunu nəzərə alaraq, qanunvericiliklə onun üzərinə iqtisadi artımın stimullaşdıniması, məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsi (ABŞ-da Federal Ehtiyat Sistemində oldüğü kimi), dövlət məqsədlərinə nail olunmasına yardımçı olması (Yaponiya Bankı), məşğulluq sferasında siyasətin koordinasiyası (Mərkəzi Avropa Bankı), qiymətlərin sabitliyinin iqtisadi artımın zəmini kimi təmin edilməsi (Mərkəzi Avropa Bankı) kimi vəzifələrin də qoyulması zəruridir. Diqqəti cəlb edən bir məsələ də odur ki, nisbətən aşağı faizlə kredit resursu verməsinə baxmayaraq. Milli Bank kommersiya banklarının sərbəst müəyyən etdikləri kredit faizinin aşağı düşməsinə təsir göstərə bilmir. Çünki Milli Bankın məkəzləşdirilmiş kreditinin payı kommersiya banklarının kredit resurslarının cüzi bir hissəsini təşkil edir. Ona görə də faiz dərəcəsinin Milli Bank tərəfindən aşağı salınması kommersiya banklarının kredit faizinin azaldılmasına səbəb olmur. İnvestisiya məqsədi güdən kreditlərin az həcmdə olması bir də onunla izah olunur ki, Azərbaycan Milli Bankının kredit resursları adətən qısa müddətə (adətən, 180 günlük) verilir, banklar da həmin vəsaitləri özlərinin likvidliyini saxlamaq üçün ehtiyat kimi istifadə edirlər. Vacib odur ki, beynəlxalq praktikada olduğu kimi, kommersiya banklarının kredit faizlərinin dərəcəsi bütünlükdə, o cümlədən uzunmüddətli kreditlər üzrə faizlər dövlət tərəfindən tənzimlənsin. Kreditlərin rasionlaşdırılması nəzəriyyəsində nəzərdə tutulur ki, investisiyaların artım tempi eyni zamanda kreditin mümkünlüyündən, yəni kredit resurslarınm həcmindən də asıbdır. Kommersiya kredit faizinin dövlət tərəfindən tənzimlənmə- məsi, sərt pul-kredit siyasəti, yerli banklarla münasibətində

355 —

himayədarlıq siyasəti və bu əsasda xarici bankların ölkənin maliyyə ^bazarına daxil olmasının məhdudlaşdırılması Azərbaycanın kredit bazarında ədalətli rəqabətin formalaşmasına imkan vermir. Bu da öz növbəsində kredit fazinin yüksək qalmasına maddi baza yaradır. Milli Bank xarici maliyyə qurumlarının yerli banklarla birgə fəaliyyət qurmasına üstünlük verir. Birgə banklar isə Azərbaycanın qanunvericiliyi əsasında fəaliyyət göstərdiklərinə görə kredit bazarına ciddi təsir edə bilmirlər. 2006-cı ilin iyul ayında Azərbaycanda 44 bank, o cümlədən 18 birgə və 2 xarici bankın filialı mövcud olmuşdur (8, 12,08.06). Ancaq birgə bankların nizamnamə kapita- hnda xarici kapitahn xüsusi çəkisi heç 10 faiz də təşkil etməmişdir. Bu da idarəetmə strukturlarında xarici iştirakçıların həlledici səsə malik olmasına imkan vermir. 2006-cı ilin iyun ayının əvvəlinə ölkənin bütün banklarının verdiyi kreditlərin 22,3 faizi birgə bankların, yalmz 2,1 faizi nizamnamə kapitalı 100 faiz xarici kapitaldan ibarət olan banklarm («Milli İran Bankı» və Pakistan Milli Bankının filialları) payına düşmüşdür. Mütəxəssislərin fikrincə, ABŞ və Avropa İttifaqı tələb edir ki, filiallar xarici banklarm qaydalarına uyğun fəaliyyət göstərsinlər. Ancaq Azərbaycan Respublikasımn Milli Bankı bu təklifi qəbul etmir. Məlumdur ki, xarici kapitalın milli bazara daxil olmasının həm müsbət, həm də mənfi tərəfləri vardır. Müsbət cəhətlərə kreditlərə görə faiz dərəcəsinin azalmasım, bank sistemində rəqabətin artmasım göstərmək olar. Digər tərəfdən xarici bank filiallarının fəaliyyətinə nəzarətin çətinləş məsi, xarici kapitalın Azərbaycanın bank sisteminə təsir göstərməsi kimi meyllər gündəmə gələ bilər. Ancaq, bizim fikrimizcə, milli bank kapitahnı müəyyən həcmdə saxlamaq və bank sistemində əsas rolu xarici kredit təşkilatlarının oynamasına rol verməmək üçün müvafiq tədbirlər həyata keçirməklə milli kapitalla xarici kapitalın ara- smda milli maraqlara uyğun olan proporsiya yaratmaq olar. Kreditin təyinatı (investisiya, al qı-satqı, cari ödənişlər və s.) nəzərə ahnmadan Azərbaycan Milli Bankı tərəfindən vahid

— 356 —

uçot dorocasi müəyyən edilir, özü də uçot dərəcəsi ölkədəki mənfəət normasını nəzərə almadan müəyyən edilir. Kommersiya bankları isə, öz növbəsində, uzunmüddətli kreditlərə qı- samüddətliliyə nisbətən daha çox faiz dərəcəsi müəyyən edirlər ki, bu da investisiya kreditlərinə stimul yaratmır.

İlbəil kredit təşkİİatlarmın resurs bazası əhəmiyyətli dərəcədə möhkəmlənir. Belə ki, 2007-ci ildə depozit və əmanətlər 2003-cü illə müqayisədə 2,2 dəfə artmış və 1368 milyon manat olmuşdur. Burada problem ondan ibarətdir ki, bu resursların yarıya qədəri tələb olunanadək hesablarda saxlanılır və ona görə də bu resursları uzun müddətə investisiya məqsədi üçün vermək mümkün olmur.Kredit bazarında kommersiya bankları həlledici mövqeyə malikdirlər. Onlar Öz mənafelərinə uyğun ölkənin kredit bazarını İdarə edirlər. Bu səbəbdən kredit bazarında dövlətin tənzimləyici rolunun gücləndirilməsinə ehtiyac vardır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, inkişaf etmiş ölkələrdə kommersiya bankları mərkəzi bankın uçot dərəcəsindən 1-1,5 faiz bənd çox kredit faizi qoya bilməsinə hökumət icazə verir. Azərbaycanda bu nisbəti banklar özləri 1,5-2 dəfə yüksək müəyyən edirlər. Qanunvericilikdə dəyişiklik etməklə kommersiya banklarının bu hüququnu məhdudlaşdırmaq zəruridir. Kommersiya banklarının faiz dərəcələri ilə Milli Bankın faiz dərəcəsi arasındakı nisbət, inkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi, dövlət tərəfindən normativ sənədlə müəyyən edilsə düzgün olar. Kredit dərəcələri onun təyinatından, mülkiyyət formasından və regiondan asUı olaraq, differensiyah müəyyən edilsə, regionlann sosial-iqtisadi inkişafının investisiya təminatını yaxşılaşdıra bilər. Pul-kredit siyasətinin başlıca istiqamətlərini Milli Bank özü hazırlayır, özü də təsdiq edir. Milli mənafe baxımından bu səlahiyyətləri Milli Məclisə vermək düzgün olardı. «Azərbaycan Respublikasmda sahibkarlığın inkişafına dövlət himayəsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqmda» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 10 sentyabr 2002-ci il tarixli fərmanı ilə Azərbaycan Respublikasmın Milli Bankma tapşırılmışdır ki, ölkədə kreditlər üzrə formalaşmış ülik faiz

— 357 —

dərəcələrini aşağı salmaq məqsədilə mərkəzləşdirilmiş kredit üçün uçot dərəcəsinin azaldılmasım təmin etsin və onun gələcəkdə makroiqtisadi vəziyyətdən və inflyasiyanın səviyyəsindən asılı olaraq çevik tənzimlənməsini davam etsin. Düşünürük ki bu sahədə problem mərkəzləşdirilmiş uçot dərəcəsində deyil. Əsas məsələ mərkəzləşdirilmiş kredit resurslarını əhəmiyyətli dərəcədə artırmaqdadır ki, kredit təklifi artırılsın. Ancaq rəqabət şəraitində kommersiya bankları kreditlərə yüksək faiz dərəcəsi qoya bilməzlər. Milh bankın pul qıtlığı siyasətini həyata keçirdiyi və kommersiya banklarını kredit siyasətinin investisiyaları stimullaşdırmadığı bir şəraitdə məqsədəuyğun olardı ki, kredit müəssisələri ilə real sektorun müəssisələrinin maddi marağını təmin edə bilən qurumlar və mexafıizmlər yaradılsın. Belə qurumlardan biri maliyyə-sənaye qruplarının və ixtisaslaşdırılmış investisiya bankının yaradılması ola bilər. Maliyyə-sənaye qruplannm yaradılması yeni iş yerlərinin açılmasına kömək edər, yeni texnika və texnologiya əsasında istehsalın yenidən qurulmasmı sürətləndirərdi. Maliyyə-sənaye qrupu bankirlərlə istehsalçılarm nəinki maddi marağmı, eyni zamanda məsuliyyətini də bir məqsəd naminə birləşdirərdi.

Dövlətin əlində investisiyaların tənzimləmə vasitələrindən biri də iqtisadiyyatın pul kütləsi ilə təminatının tarazlaş- dırılmasıdır. Dünya təcrübəsi göstərir ki, sürətli iqtisadi artım pul kütləsi təklifindən çox asılıdır. Monetaristlərin fikrincə, əsas məsələ nəyin bahasına olursa-olsun pul qıtlığı yaratmaq deyil. Onlar «pul-kredit siyasətinin iqtisadi yüksəlişə nail olmağı təmin etməlidir» konsepsiyasını təqlid edirlər. Bunun üçün də investisiya fəallığını artırmaq məqsədi ilə dövriyyədəki pul kütləsi ümumi daxili məhsula proporsional səviyyədə çoxaldılmalıdır. Hətta iqtisadi nəzəriyyənin mone- tarizm məktəbinin nümayəndələri hesab edirlər ki, iqtisadi inkişafı müəyyən edən birinci vasitə puldur. Onların fikrincə, dövlət tənzimlənməsi təkcə pul kütləsi üzərində nəzarətlə məhdudlaşdırılmamalıdır. Pul təklifi qiymətlərin və milli gəli-

— 358 —

rin dinamikasına birbaşa uyğun olmalıdır, başqa sözlə, onlar arasında düz mütənasiblik proporsiyası təmin olunmalıdır. Pul kütləsi və ümumi daxili məhsulun dəyişməsi göstəricilərinin müqayisəli təhlili göstərir ki, son on ildə (1995-2005-ci illər) Azərbaycanda cari qiymətlərlə ümumi daxili məhsulun artımı məcmu pul kütləsinin artımım 34 faizə qədər üstələmişdir. Eyni zamanda pul kütləsinin artımı həm vaxt etibarı ilə, həm də ümumi daxili məhsulun artım tempinə münasibətdə qeyri-bərabər olmuşdur. 2006-cı ilin ortalarında Azərbaycan höküməti nağd pul dövriyyəsinin azaldılması və bankların vasitəsi ilə nağdsız dövriyyənin genişləndirilməsi barədə məsələ müzakirə edərək. Milli Banka müvafiq tövsiy- yələr təklif etmişdir.

Apardığımız araşdırmalar göstərir ki, 2006-cı ildə məcmu pul kütləsinə (M3) tələbat 2962 milyon AZN olmuşdur. 01.01.2006-cı il vəziyyətinə bu göstərici faktiki 796,7 milyon AZN, 01.01.2007-ci il vəziyyətinə isə 2137,7 milyon manata və ya tələbatın 78 faizinə bərabər olmuşdur. Onu da qeyd etmək zəruridir ki, Qazaxıstanda pulun ülik dövriyyəsi 6 dəfə, Rusiyada 4, Belorusiyada, Özbəkistanda və Ukraynada 3 dəfə, Çində 5-6 dəfə olduğu halda, Azərbaycanda 2005-ci ildə bu göstərici 15 dəfəyə çatmışdır. İnkişaf etmiş ölkələrdə bu göstərici 1,5-2 dəfə intervahnda dəyişilir. Hesablamalanmız göstərir ki, 2000-2005-ci illərdə ümumi daxili məhsulun bir manat artımına məcmu pul kütləsinin 8 qəpik artımı düşmüşdür. Sonrakı illərdə bu artım iqtisadiyyatın normal pul təminatı üçün xeyli çox ola bilər. Ancaq nəzərə almaq lazundır ki, Azərbaycamn iqtisadi strukturunun spesifik xüsusiyyəti olan neft amili bu göstəricinin də formalaşmasında həlledici təsirə malikdir. Azərbaycan Respublikasımn Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarından görünür ki, 2006-cı ildə ölkə üzrə mal mübadiləsinin 63,5 faizi, o cümlədən idxalın 63,5 faizi, ixracın 63,6 faizi sərbəst dönərli valyuta sövdələşmələri yolu ilə həyata keçirilmişdir (38,2006, yanvar-dekabr, s.9İ). ÜDM-də böyük həcmə malik olan xam neftin və qazın əsas hissəsinin

359 —

xaricdo satılması milli valyutaya faktiki tələbatı hesablamalara nisbətən azaldır. Sonrala mərhələdə ixracdan Ölkəyə daxil olan xawci valyutanın müəyyən hissəsi dövlət və Özəl qurumlar tərəfindən milli valyutaya dəyişdirilməklə, ölkə daxilində istifadə olunur. Bu da milli valyutaya təlabatı artırır. Milli valyutaya təlabatı artıran mühüm amillərdən biri də idxaldır. Beləliklə, əvvəllər Azərbaycanda məcmu pul kütləsinin ümumi daxili məhsula nisbətinin inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə aşağı səviyyədə olmasını şərtləndirən əsas amillərdən biri də neft-qaz istehsalı və satışı olmuşdur.

2006-cı ildə denomenasiya həyata keçirilmiş, köhnə pul ni- şanlan yeniləri ilə əvəz edilmiş və üin axırma 2005-ci illə müqayisədə məcmu pul kütləsi (Ma) 2,7 dəfə artmışdır. Ümumi daxili məhsulun artımı isə 1,7 dəfə təşkil etmişdir. Bu meyl, yəni əvvəllər ölkədən milli pulun dövriyyədə az olmasını, əməliyyatlarda xarici valyutanın geniş istifadə olunduğunu bir daha təsdiq edir. Denominasiyadan sonra daxüi bazarda milli valyuta xarici valyutam əvəz etməyə başladı. Bu qədər artıma baxmayaraq, iqtisadiyyatın pul kütləsi ilə təminat səviyyəsini əks etdirən əsas göstəricilərdən biri, yəni məcmu pül kütləsinin ümumi daxili məhsula nisbəti 2006-cı ildə 19,1 faiz olmuşdur. 2007-ci ildə məcmu pul kütləsi 2,1 dəfə artmış və dövriyyədə 4,4 mlrd, manat pul kütləsi olmuşdur ki, bu da ÜDM-un 24,4 faizinə bərabərdir. 2005-ci ildə bu göstərici 6,7 faiz olmuşdur. İnkişaf etmiş ölkələrdə onun səviyyəsi 60-70 faİz arasında dəyişilir. Ölkə iqti- sadiyyatımn tarazU inkişafı üçün mühüm əhəmiyyəti olan pul təminatımn aşağı olması ahcılıq qabiliyyətli tələbi məhdudlaşdı- nrdı, iqtisadi artıma mane olurdu, investisiya fəalhğmı zəiflədirdi. Pul qıtlığı siyasəti 1991-1995-ci illərdə öz müsbət funksiyasım yerinə yetirmişdir. İndiki mərhələdə isə bu nisbətin artırılması iqtisadiyyatm inkişafım, xüsusilə istehsal sektorlanmn və kiçik biznesin inkişafını sürətləndirəcəkdir. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, o dövrdə ölkənin pul bazarında böyük məbləğdə xarici valyuta mövcud olmuşdur. Bu, bir faktdır ki, o dövrdə praktikada böyük həcmli maliyyə və ticarət əməliyyat-

— 360 —

lan əsasən xarici valyutanın vasitəçiliyi ilə həyata keçirilirdi. Mənzillərin satışı və icarə haqqı, daşınmaz əmlakla digər əməliyyatlar belə valyutalarla apaniırdı. Belə kİ, MiUİ Bankın mə- lumatlanna görə 2005-ci ihn əvvəlinə Azərbaycanda dövriyyədə 5 mlrd. ABŞ dollan məbləğində xarici valyuta olmuşdur [1,08.12.4] . 2004-cü üdə dövriyyədə olan milli valyutam da buraya əlavə elsək, onda dövriyyədəki məcmu pul kütləsinin ümumi daxüi məhsula faktiki nisbəti 65,6 faizə bərabər olar. Bu da inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə, demək olar ki, eynİ səviyyədir. XX əsrin 70-80-cı illərində Azərbaycanda bu göstərici 70 faiz olmuşdur. 2006-cı ildən tənzimlənən qiymətlərin (tariflərin) artımı milli pula olan tələbi daha da artırır, bu da öz növbəsində bank kreditinin faizlərinin yüksəlməsinə səbəb olur. Son ülər iqtisadiyyatm pul təminatımn yaxşılaşdırılması üə yanaşı, mərkəzləşdirilmiş kredit resurslanmn artırılması da daxili investisiya imkanlarını genişləndirən amillərdəndir.

Azərbaycanda 2006-cı ilə qədər sərt pul-kredit siyasətinin həyata keçirilməsinə baxmayaraq, ölkədə iqtisadi inkişafın əhəmiyyətli artımına və onunla bərabər işsizliyin və yoxsullu- ğun azaldılmasına nail olmaq mümkün olmuşdur. Bu da, ölkə iqtisadiyyatında neft-qaz hasUatmm həlledici rola malik olmaları ilə izah edilə bilər.

6.4. İnvestisiyaların

stimullaşdırılınası və qiymət siyasəti

Ölkə iqtisadiyyatına investisiyaların cəlb edilməsi üçün inkişaf etmiş ölkələrdə dövlət qiymətin tənzimləyici funksiyasından zaman-zaman istifadə edirlər. Bazar iqtisadiyyatında qiymət, marksist iqtisadi nəzəriyyəsində deyildiyi kimi, dəyərin pulla ifadəsi deyil, maddi nemətin (mal, xidmət, iş) satılmasına və ahnmasına ödənilən pulların miqdarıdır. Qiymət bazar iqitsadiyyatının İndikatoru funksiyasını yerinə yetirərək, təsərrüfat fəaliyyətini tənzimləyən vasitələrdəndir. Bazar

— 361 —

sistemində qiymətlərin artması istehsalm genişləndirilməsi, azalması isə, əksinə, onun ixtisan üçün siqnaldır. Belə ki, bazarda malın qiyməti yüksək olduqda satıcılar tərəfindən təklif olunan malların miqdarı da çoxalır və əksinə. Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə makroiqtisadi siyasətin ikinci əsas məqsədi qiymətlərin tənzimlənməsi və onların sabitliyinin təimn olunmasıdır. Hal-hazırda Azərbaycanda dövlət tərəfindən 35 adda mal və xidmətlərin qiymətlərinin (tariflərinin) tənzimlənməsi həyata keçirilir. Yanacaq-enerji sahələri istisna olmaqla, sənayenin digər sahələrində və aqrar sektorda topdan və pə- rakəndə satış qiymətlərinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi aparılmır.

Konkret mal bazarında inhisar mövqe tutan digər müəssisələrin (sement, siqaret, mebel, un istehsalı, metal prokatı və b.) istehsal və istehlak təyinatlı məhsullarının (xidmətlərinin) qiymətləri də tənzimlənmir (54, s.38). Bazar sistemində maddi-texniki, investisiya və əmək resurslarının sahələrarası bölüşdürülməsi prosesi məhz qiymətlərin aşağı və yuxarı olmasından asılı olaraq baş verir. Ancaq hal-hazırda Azərbaycanda qiymətlər (tariflər) maddi-texniki, əmək və investisiya resurslarının istehsal və xidmət sektorları arasında bazar prinsipləri əsasında bölüşdürülməsini təmin etmir. Buna misal olaraq aqrar sektoru göstərmək olar. Araşdırmalar göstərir ki, kənd təsərrüfatında qiymətlərin dövlət tərəfindən tən- zimlənməməsi bu sahəyə investor marağını əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salır və, beləliklə, sahənin inkişafım əhəmiyyətli dərəcədə ləngidir. Bu proses 1995-ci ildən 2003-cü ilə qədər davam etmişdir. Nəticədə bu müddətdə pambıq istehsalı 2,8 dəfə, tütün istehsalı 2,6 dəfə, üzüm istehsalı- 3 dəfə, çay yarpağı istehsalı 10 dəfədən çox aşağı düşmüşdür. Texniki bitkilərin istehsahnın azlığı, bizim fikrimizcə, bir neçə amillə şərtlənmişdir. Satış qiymətlərinin istehsalçı üçün sərfəli olmaması, kənd yerlərində emal müəssisələrinin çatışmaması, kənd təsərrüfeti İstehsalçüanmn təşkilatlanma səviyyəsinin müasir tələblərə tam cavab verməməsi, kənd təsərrüfatı isteh-

— 362 —

salçılan İlə emal müəssisələri arasında iqtisadi-ticarət münasibətlərini tənzimləyən mexanizmlərin təkmil olmaması və digər səbəblər bu qəbildəndir. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə 2007-ci ilin may ayı vəziyyətinə ölkənin aqrar sektorunda təsərrüfat subyektlərinin sayı 1,2 milyon olmuşdur. Onların 66,8 faizi ailə kəndli təsərrüfatları, 32,8 faizi ev təsərrüfatları, 0,2 faizi kəndli (fermer) təsərrüfatları statusunda fəaliyyət göstərmişlər (1,17.05.07). Qiymətin tənzimləyici rolu üzərində bir qədər ətraflı dayanmaq istərdik. Pambığın ilkin emalı bazarında inhisarçı mÖvqe tutan alıcı müəssisə aşağı qiymət təklif edir. Belə İDazarda istehsalçının marağı olmur ki, pambıq plantasiyasını genişləndirsin. İnhisarçı firma bazarda qiyməti və digər alqı-satqı şərtlərini fermerlərə diktə edir. Fermerin ilkin kapitalı olmadığına görə əkin və becərməyə lazım olan kompanentləri müstəqil olaraq bazardan satın ala bilmir. İnhisarçı emal müəssisəsinin avansı hesabına fəaliyyət göstərən pambıqçılar mövsümün axırında nəinki gəlir əldə edə bilmirlər, hətta kreditora borclu qalırlar. 2003-cü ildən sonra uzun illər davam edən bu vəziyyətdən çıxmaq meyli mümkün olmuşdur. Belə ki, 2006-cı ildə 2003-cü illə müqayisədə pambıq istehsalı 1,3 dəfə, tütün is- tehsah 2 faiz artmışdır. Bu artımlar, əsasən, emal sənayesinin canlanması və xarici bazarlarda pambıq lifinə təlabatın artması ilə şərtlənmişdir. Ancaq üzüm istehsalı və çay yarpağı istehsalı yenə də azalmışdır. Tex nİki bitkilərin istehsalı və emabnda problemlərin olması xarici ticarətdə də özünü göstərir. Fermentləşdirilmiş tütün istehsah 2000-ci ildəki 5,9 min tondan 2006-cı ildə 2,3 min tona qədər azalmışdır. Ona görə də ölkəyə xaricdən tütünün gətirilməsi 5 min tona yaxınlaşmışdır. Çay yarpağı istehsah tələbatı ödəmədiyinə görə onun idxalı həyata keçirilir. Papiros və siqaretlərə daxili tələbatın yalnız 45 faizə qədəri daxih istehsalın hesabına ödənilir. Əsas kənd təsərrüfatı məhsullarına qiymətlərin dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin ümumi dövlət əhəmiyyəti var. Ancaq, nədənsə, bəzi mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarında

— 363 —

strateji əhəmiyyətli kənd təsərrüfatı məhsullarının, habelə is- tehlak bazarında bəzi mal (xidmət) qruplarının qiymətinin yuxan və aşağı həddinin dövlət tərəfindən müəyyənloşdiril- məsinin bazar iqtisadi sisteminin tələblərinə zidd olduğu vurğulanır. Amma kreditin qiymətinin (faiz dərəcəsinin) yuxarı və aşağı həddinin müəyyən edilməsinə qanunla icazə verilir. Bizim fikrimizcə, bu yanaşma ikili standartdan başqa bir şey deyil. Bu tənzimlənmə həyata keçirilərkən məsələyə aqrarsə- naye, yanacaq-enerji, maşınqayırma və kimya komplekslərində məhsulların satış qiymətinin nəzərə alınması vacibdir. Qiymət təkcə resursların bölgüsünü yox, eyni zamanda, tələb və təklifin arasındakı tarazlığı təmin edən güclü vasitədir. Bazar sistemində taraz qiymət tələb və təklifin təsiri ilə müəyyənləşir. Taraz qiymət o qiymətdir ki, alıcılar həmin qiymətə malı ala bilərlər və almaq istəyirlər, satıcılar isə həmin qiymətə onu satmaq istəyirlər və satırlar. Bu halda bazarda nə defisit, nə də artıq mal olmur. Satıcılar daha çox mal təklif etməyə başlayırlar, istehsala yeni satıcılar cəlb edilir. Belə dəyişikliklər bazarda daimi baş verir. Məsələn, vaxtı ilə Azərbaycanda elektrik enerjisindən qənaətlə istifadə etmək barədə istər əhali və istərsə də fabrUc-zavodlar düşünmürdülər. Çünki elektrik enerjisinin qiyməti o qədər aşağı idi ki, istehsal olunan məhsulun dəyərinə təsiri hiss olunmurdu. 1995-ci və 2006-cı illərdə hökumət enerji daşıyıcılarının qiymətlərini artırandan sonra elektrik enerjisinə olan münasibət kökündən dəyişildi. Çünki məhsulun mənfəətli olub-olmaması, birinci növbədə, enerji daşıyıcılarının məsrəfindən asılı oldu. Fransa iqtisadçısı (1767-1832-ci illər) Jan Batist Sey dəyər nəzəriyyəsini hazırlayarkən göstərmişdir ki, malın qiyməti bir neçə amildən, o cümlədən onun yararlığından, istehsal xərclərindən, tələb və təklifdən asıhdır. Qiymətlərin əmələ gəlməsi probleminə dərindən toxunmadan qeyd etmək istərdik ki, malların yararhlıq dərəcəsi onlar bazara çıxarılandan, satıcı və alıcı görüşəndən sonra müəyyən edildiyinə görə yararhlıq dərəcəsi istehsalçının xərclərini nəzərə almır. İnhisarçılığın

364

mövcud olduğu bazarda istehsalçıların qiymətləri ilə bazarın formalaşdırdığı qiymət çox halda üst-üstə düşmür. Pambığın ilkin emalı sektorunda inhisarçılıq olanda istehsalçılar əksər halda az mənfəətlə razılaşaraq mallarım ucuz qiymətlərlə satmağa razı olurlar. Bu da investisiyaların qoyulması hesabına istehsalın artırılmasını stimullaşdırmır. Qiymət istehsalçıya mənfəət təmin etməlidir ki, məhsul istehsalını genişləndirmək üçün investisiya yönəldilsin. Azərbaycanda kənd təsərrüfatı sabit inkişaf etsə də iqtisadiyyatda məşğul olanların 39 faizi (1,5 milyon nəfər) çalışan bu vacib sahənin təsərrüfat subyektləri az gəlirlə, bəzi hallarda zərərlə işləyirlər. Bir çox kənd təsərrüfatı subyektlərinin məhsullarının istehsalına çəkilən xərclər onun satışından daxil olan ümumi gəlirdən çox olmur. Bu da iqtisadiyyatın aqrar sektorunda investisiya təminatının pozulması deməkdir. 2006-cı ildə 2003-cü ilə nisbətən sənaye sektorunda istehsalçıların qiymətləri 60 faiz artdığı halda, bitkiçilik məhsullarının qiymətləri 20 faiz artmışdır (cədvəl 6.4). Məsələn, neft-qaz hasilatı üzrə qiymət indeksi 169 faiz, kimya məhsulları üzrə 133 faiz, toxuculuq sənayesi üzrə 116 faiz, metallurgiya üzrə -129, qida məhsulları üzrə 126, ağac emalı sənayesi üzrə - 143 faiz təşkil etmişdir. Digər sahələrlə müqayisədə ən az qiymət artımı dəri məmulatlarının istehsalında, toxuculuq sənayesində və bitkiçilik sahələrində baş vermişdir. 1995-ci ildən 2000-ci ilə qədər kənd təsərrüfatı müəssisələrinin satdıqları xam pambığın və yaşıl çayın qiyməti 1,5-2 dəfə aşağı düşmüşdür. Ancaq 2003-cü ildən başlayaraq bu müəssisələrin satdıqları məhsulların qiyməti artmağa başlamışdır. Pambığın və yaşıl çayın qiyməti 2005- ci ildə 2002-ci İlə müqayisədə 1,3-1,4 dəfə artmışdır ki, bu da, hər şeydən öncə, regional inkişafa dair Dövlət Proqramının həyata keçirilməsi ilə onlara tələbin yüksəlməsi ilə izah edilə bilər.

365 —

Cədvəl 6.4

Sənaye və kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalçılarmın qiymət indeksi (2003-cü ilə nisbətən, faizlə)

Sənaye sahələri 2004 2005 2006 Sənaye, cəmi 112,9 1343 160

Neft və qaz hasilatı 117,4 149,5 169 Metallurgiya sənayesi 105,5 116,7 129

Olda məhsulları, İçkilərin və tütünün emalı 123,1 121,1 126 Diqər kateqoriyalara daxil edilməyən maşm və

avadanlıqların istchsah 103,2 1133 121 Kimyəvi məhsulların, liflərin İstehsalı 115 1313 133

Taxta məmulatların istehsalı 10«,8 125,0 143 Diqər qeyri-metal mineral maddələrin istehsalı 1083 1243 137

Toxuculuq sənayesi 108,3 112,5 116 Dəri və dəri məmulatları istehsalı 99 97,5 109 Kənd təsərrüfatı məhsulları, cəmi 102,1 114,6 124

Bitkiçilik məhsullan 1053 112,4 120 Heyvandarlıq məhsulları 107,1 1283 142

Mənbə: «Azərbaycamn statistik göstəriciləri», Bakı, əsasında müəllif tərtib etmişdir. 2001-ci ildən sənaye məhsulları istehsalçılarımn qiymət indeksi iqtisadi fəaliyyət növlərinə əsasən hesablanmışdır.

Qiymətlər istehsalçıların (mal göndərənlərin) maddi marağını təmin etməlidir. Əks halda, onlar ya istehsalın həcmini azaldırlar, ya da ixrac bazarları axtarır və daxildə qıthq yaradırlar. Əvvəllər qiymətlərin aşağı düşməsinin əsas amili, bizim fıkrimizcə, Azərbaycanın təsərrüfat subyektlərinin həmin məhsullara tələbatımn az olması idi. İndi də toxuculuq sənayesi, dəri və dəri məmulatları istehsalında təlabat və satış qiyməti problemi var. Belə müəssisələr öz məhsullarını maya dəyərinə, bəzi hallarda, ondan da aşağı qiymətə satmışlar. 2004-2005-ci illərdə, dəri və dəri məmulatları istisna olmaqla, sənayenin digər sahələrində istehsalçıların qiymətləri xeyli artmışdır. Bu misalları sadalamaqda məqsəd qiymət siyasətinin iqtisadi inkişafda, o cümlədən investisiya fəaliyyətinin stimullaşdınimasında böyük praktiki əhəmiyyətə malik olu-

— 366 —

duğunu göstərməkdir. Qiymətlərin tənzimlənməsi barədə dünya təcrübəsini öyrənmək və onu nəzərə almaq zəruridir. Bazar iqtisadiyyatlı ölkələrdə qiymətlərin tənzimlənməsinə dövlət xüsusi fikir verir. Yaranmış iqtisadi və təsərrüfat şəraitinin vəziyyətindən asılı olaraq, qiymətlər dövlət və təsərrüfat subyektləri tərəfindən tənzimlənir. Məsələn, XX əsrin otuzuncu illərində ABŞ-ın prezidenti F.Ruzveltin ilk fərmanlarından biri kənd təsərrüfatı məhsuUanmn qiymətinin tənzimlənməsinə aid olmuşdur. O dövrdə ölkədə tələbatdan artıq kənd təsərrüfatı niəhsullan istehsal edildiyinə görə, onların bazar qiyəməti çox aşağı idi və bu səbəbdən də fermerlər kütləvi surətdə müflisləşirdilər. Bunun qarşısım almaq üçün kənd təsərrüfatı məhsullarmın satış qiymətinin aşağı həddi prezident fərmanı ilə təsdiq edildi. Təsbit olunmuş qiymətdən aşağı səviyyədə mala qiymət qoyula bilməzdi. Kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətini yüksək səviyyədə saxlamaq üçün fermerlərə əkilməmiş hər hektar torpağa görə dövlət tərəfindən konpensasiya və mükafat verilirdi. Hətta fermerlər əkilmiş sahələri məhv edirdilər. Beləliklə, kənd təsərrüfatı məhsullannm istehsahnı azaltmaq üçün femerləri iqtisadi cəhətdən maraqlandırırdılar. 1933-cü ildə bütün əkin sahələrinin dörddə biri məhv edildi, 6 milyon donuz öldürüldü. O dövrdəki ABŞ-ın prezidenti Franklin Ruzveltin iqitsadi inkişaf konsepsiyasını həyata keçirmək üçün, hökumət şüurlu olaraq qiymətlərin artırılması siyasətini həyata keçirirdi. Dolların devalvasiyası üzrə məqsədyönlü tədbirlər həyata keçirilirdi. Milli valyutanı qiymətsizləşdirmək üçün əhalidən bazar qiymətindən yüksək qiymətə böyük həcmdə qızıl məmulatlarının alınması həyata keçirildi. Lakin qiymətlərin artımı müəyyən hədd daxilində tənzimlənirdi. Həmin dövrdə qiymətlərin illik artımı 10 faizdən az olmuşdur. F.Rüzvelt məcburiyyət qarşısında qalıb büdcə kəsirinə əl atmışdır. Ölkəni sosial partlayış həddinə çatdırmış kütləvi işsizliklə mübarizə aparmaq məqsədi ilə o, bu addımı atmışdır. ABŞ- da 1980-1983-cü iUərdə də inflyasiya prosesinin ləngidilməsi

— 367

işsizlik normasının ikinci dünya müharibəsindən sonra müşahidə olunan ən yüksək səviyyəsinə gətirib çıxarmışdır. 60- 70-ci illərdə ABŞ-da «Vicdansız ticarət təcrübəsi haqqında» qanun qəbul edildi. Bu qanunla iri topdan və pərakəndə satış müəssisələrinə malları maya dəyərindən aşağı qiymətə satmaq qadağan olundu. Məqsəd xırda topdan və pərakəndə satış müəssisələrinin mənafeyini müdafiə etmək idi. 1958-ci ildə ABŞ-da «Avtomobillər barədə informasiyanın elan edilməsi haqqında» qanun qəbul edildi. Qanunda deyilirdi ki, avtomobil zavodları hər bir maşının qabaq şüşəsinə istehsalçının məsləhət gördüyü pərakəndə satış qiymətini, xüsusi sifarişlə göndərilən avadanhğm qiymətini və avtomobilin daşınmasına dilerin çəkdiyi xərcləri əks etdirən elan yapışdırılsın. Həmin ildə ABŞ-da «Qiymətlərin dələduzcasma yüksəldilməsinin qarşısının alınması üzrə rəhbər göstərişlər» adlı Federal qanun qəbul edilmişdir. 70-ci illərin ortalarında Böyük Britaniyada parlament ölkənin aparıcı muzeylərində giriş haqqı qoyulması barədə qanun qəbul etmişdir. Çoxsaylı ölkələrdə, xüsusilə güclü sosial siyasət aparan ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsullarmın və ərzaq mallarının qiymətinin yuxan və ya aşağı həddini dövlət müəyyən edir. Qiymətin aşağı həddi malların maya dəyərindən aşağı qiymətə satılmasına qadağa qoyulması ilə məhdulaşdınlır. Məsələn, ABŞ-da çox hallarda ərzaq mallarına, xüsusi ilə buğda və qarğıdalıya dövlət tərəfindən yüksək qiymət müəyyən edilir. Belə qiymətlərə satılmayan ərzaq mallarını ABŞ hökuməti fermerlərdən dövlət büdcəsinin hesabına satın alır və sonradan ixrac edir. Bu da fermerlərin çox zərərə düşməsinin və müflisləşməsinin qarşısını alır. İnkişaf etmiş ölkələrdə istehlak qiymətlərinin (ABŞ, Yaponiya, İsveçrə və s.) 20 faizə qədəri dövlət tərəfindən tənzimlənir. Fransada kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətləri, qaz, elektrik enerjisi, nəqliyyat xidmətləri tarifləri dövlət tərəfindən birbaşa tənzimlənir, digər inhisarçılıq məhsullarının qiymətinə dövlət nəzarət edir. Yaponiyada düyünün, buğdanın, ət və süd məhsullarının qiymətlərini, dəmir

368 —

yolu tariflərini, su və istilik təchizatı, elektrik enerjisi, qaz, təhsil və səhiyyə xidmətlərinin tariflərini dövlət tənzimləyir. Çində bazar qiymətlərinə 15 il ərzində keçilmişdir. Hal-hazırda bu ölkədə üç səviyyəli qiymət sistemi mövcuddur: təsbit edilmiş (qəti müəyyən edilmiş) dövlət qiymətləri, aşağı və yuxan hədləri müəyyən edilən qiymətlər və bazar qiymətləri. Bu ölkədə islahatların strategiyası bazar qiymətlərinin fəaliyyət sferasını tədricən genişləndirmək və dövlət qiymətlərini azaltmaqdan ibarətdir. Topdansatış və pərakəndə satış qiymətlərinə əlavələr dövlət tərəfindən təsdiq edilir. Keçmiş SSRİ-nin Mərkəzi Asiya respublikalarında pambığın, taxılın və digər vacib kənd təsərrüfatı məhsullarının satınalma qiymətləri dövlət tərəfindən tənzimlənir. Rusiya Federasiyasında qiymətlərin liberallaşdırılması (dövlətin tənzimləyici rolunun azalması) nəticəsində 1998-ci ilin ortalarında onların 90 faizi sərbəst formalaşmışdır. Bu da həmin ölkədə yüksək inflyasiyaya səbəb olur. Rusiya hökuməti məhsul və xidmətlərin 5 faizi üçün rentabellik norması əsasında qiymət üzərində dövlət məhdudiyyəti müəyyən etmişdir. Azərbaycanda təbii inhisarçı sektorlarda dövlət tənzimlənməsinin indiyə qədər saxlanılması iqtisadi inkişaf üçün böyük müsbət təsiri var. Ancaq Azərbaycan bazarında çox məhsul və xidmətlər üzrə adi (fıskal) inhisarçı müəssisələr mövcuddur. Onların məhsullarının (xidmətlərinin) qiymətlərinin tənzimlənməsi və onlara dövlət tərəfindən nəzarətin edilməsi müəyyən dövr ərzində zəruridir. Məsələn, 2003-cü ilin ortalarından Azərbaycanda sementin pərakəndəsatış qiyməti gözlənilmədən 1,3 dəfəyə qədər yüksəlmişdir. İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin araşdırmaları göstərmişdir ki, «Qaradağ sement» səhmdar cəmiyyəti sement bazarında inhisarçı mövqeyindən sui-istifadə etməklə, həmin dövrdə istehsalın aylıq həcmini 112 min tondan 74 min tona qədər azaltmışdır. Halbuki, ölkənin sement məhsuluna aylıq tələbatı təxminən 150-160 min ton olmuşdur (1, 17.08.03). Bundan başqa, distributerlərdə olan hesab-faktu- ralarda sementin pərakəndə qiymətinin real satış qiymətin

369 —

\

Formatı 60x84 1/16, Həcmi 23,75 ç.v.

Tirajı 300. Sifariş N? 127

Qiyməti müqavilə əsasında.

"Elm" RNPM-nin mətbəəsində çap olunmuşdur (İstiqlaliyyət, 8)