RAYMOND KVORKIAN Ermeni Soykrm

Le Gnocide des Armniens 2006 Odile Jacob

letiim Yaynlar 2131 Tarih Dizisi 93

ISBN-13: 978-975-05-1728-0

2015 letiim Yaynclk A. .

1. BASKI 2015, stanbul

EDTR Ahmet nsel - Kerem nvar

DZ KAPAK TASARIMI Suat Aysu

KAPAK Suat Aysu

KAPAK FOTORAFI Bir tehcir konvoyu

UYGULAMA Hsn Abbas

DZELT Remzi Abbas

DZN Merve ztrk - Ayla Karada - Emre Bayn

BASKI ve CLT Sena Ofset SERTFKA NO. 12064Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 38 46

letiim Yaynlar SERTFKA NO. 10721Binbirdirek Meydan Sokak, letiim Han 3, Fatih 34122 stanbulTel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

RAYMOND H. KVORKIAN Tarihi. Doktorasn Universit de la Sorbonne, Paris IVte tamamlad. HDR, Institut Franais de Gopolitiquete (Universit Paris VIII, Saint-Denis) aratrma direktrdr. (Lvon Nordi-guian ve Vah Tachjian ile birlikte) Les Armniens, 1917-1939, la qute dun refuge, Paris, Runion des Muses Nationaux, 2007; Le Gnocide des Armniens, Paris: Odile Jacob, 2006; (Y. Ternon ile birlikte), Mmorial du gnocide des Armniens, Paris, Le Seuil, 2014; (H. Bozarslan ve V. Duclert ile birlikte), Comprendre le gnocide des Armniens, Paris, Tallandier, 2015 son dnemde yaymlanan eserleridir. Kratrlnde dzenlenen sergiler ise unlardr: Armnie, entre Orient et Occident (Bibliothque nationale de France, 1996); Ani, capitale de lArmnie en lan mil (Pavillon des Arts, Paris-Muses/UGAB, 2001); Reconstruire la nation, les rfugis arm-niens au Proche-Orient et en France (Cit Nationale de lHistoire de lImmigration, 2007-2008); Armnie 1915 (Htel-de-ville de Paris, 2015).

RAYMOND KVORKIAN

Ermeni SoykrmLe Gnocide des Armniens

EVREN Ayen Takent Ekmekci

NDEKLER

Giri ..................................................................................................................................................................................................................15Teekkrler ....................................................................................................................................................................................................21

Yayncnn Notu ...........................................................................................................................................................................23

BRNC KISIM

Birlikte Muhalefet Yapan Jn Trkler ve Ermeniler (1895-1908)

1 Abdlhamid ve Osmanl Muhalefeti ...........................................................................................27Avrupadaki Jn Trkler ve Ermeni Militanlar, 1895-1901 ......................................................................30Jn Trk Koalisyonu: Oluan Bir deoloji ................................................................................................................47Prens Sabahaddinin Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti: Ermeni Komitelerinin Partneri, 1902-1907..............................................................................................................52ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Ermeniler, 1905-1906 ...................................................................................57ttihat ve Terakki Cemiyetinin Dnm ve Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile Birlemesi: Byk Dnm Noktas ........................................................................66Drdnc EDF Kongresi: Viyana, 22 ubat ile 4 Mays 1907 ..................................................................70

2 Hamid Kart Muhalefetin Aralk 1907 Tarihli kinci Kongresi: Son Devrim Hazrlklar ......................................................................77

KNC KISIM

ktidar Snavndaki Jn Trkler ve Ermeniler (1908-12)

1 Devrimin lk Gnlerinde stanbul: Ortak Dinimiz zgrlktr ..................................................................................................................87

lk Seim Dneminde Dou llerinde Devrim ......................................................................................................98Ulusal Ermeni Kurumlar ve Devrimcilerin Entegrasyonu .................................................................... 106

Jn Trk Dneminin lk Osmanl Meclis-i Mebusannda Ermeni Mebuslar ....................................................................................................................................................................... 110ktidar Oyunlar: TC ve Muhalefet ........................................................................................................................... 112

2 31 Mart Vakas ve Kilikya Katliam Snavndaki Jn Trkler ve Ermeniler ............................................................................................................................. 117

31 Mart Vakas ....................................................................................................................................................................... 117Kilikya Katliam Snavndaki Jn Trkler ve Ermeniler .......................................................................... 121Nisan 1909 Kilikya Katliamlarnn Arifesinde Yaplan Provokasyonlar .................................... 130Kilikya Katliamlarnn lk Aamas: 14-16 Nisan 1909 .............................................................................. 13317-24 Nisan Arasnda Adana ve stanbuldaki lk Resmi Tepkiler................................................. 137kinci Adana Katliam (25-27 Nisan) ve Hareket Ordusu .................................................................. 142Can ve Mal Kayplar.............................................................................................................................................................. 145Maddi Kayplar ve Toplumsal Sonular ............................................................................................................... 147

3 Osmanl Hkmetinin ve Ermeni Yetkililerin Kilikya Katliamlarna Gsterdikleri Siyasi Tepkiler ..................................... 151

Ulusal Yetkili Makamlarn lk Tepkileri ................................................................................................................ 152Hilmi Kabinesinin Adana Olaylar Karsndaki Tutumunun Deimesi................................ 158Kilikyada Kurulan lk Divan- Harplerin craat ............................................................................................ 161Ermeni evrelerinin Kilikya Krizi Ynetimi ...................................................................................................... 164Kilikya Katliamlarnda ttihat ve Terakki Cemiyetinin Rol ............................................................ 169Kilikya Katliamlarnn Ertesinde Jn Trk Realitesiyle Kar Karya Kalan Ermeniler ....................................................................................................................................... 172

4 TCdeki lk Sapmalar: 1909, 1910 ve 1911 Kongreleri ................................. 177 5 Ermeni Devrimciler ve Jn Trkler: Anadolu Vilayetleri ve stanbul, 1910-1912 ................................................................... 187

stanbuldaki Ermeniler ve Jn Trkler: Bir Mantk Evlilii (1911-1912) ................................. 195Balkanlardaki Kriz Srasnda Ermeniler ............................................................................................................... 201

NC KISIM

Jn Trklerle Ermeniler Kar Karya (Aralk 1912 - Mart 1915)

1 Birinci Balkan Sava Ertesinde (1913) ttihat ve Terakki Cemiyetindeki Dnmler ................................................... 209

Balkan Savalar Srasnda Dou Vilayetlerindeki Durum.................................................................... 216

2 Ermeni rgtlerinin Reform Sorununu Ele Al ................................................. 225Osmanl Kabinesi ve ttihat ile Reformlar Hakknda Yaplan Mzakereler ........................... 233

3 ttihat Diktatrlnn Kurulmas ve Anadoluyu Homojenletirme Plan ......................................................................... 245

Ermeni Reformlarnn ptalinden Hnak Liderlerin Tutuklanmasna ........................................ 251Trkiye ile Almanya Arasnda mzalanan Gizli Antlama ve Genel Seferberlik............... 261Sava Hazrlklar: Tekilt- Mahsusann Kurulmas.............................................................................. 265

4 Yapmak in Ykmak: ktidardaki deoloji.................................................................... 277Pantrk deolou Ziya Gkalp ve Pantrk Eylemcisi Bahaeddin akir ..................................... 285Milli ktisat ya da Metruk Ermeni Mlklerinin Yamalanmas .................................................. 292

5 Trkiyenin Savaa Girmesi .................................................................................................................... 301Almanyann Stats ............................................................................................................................................................. 301Bakentteki Ermeniler: Austos 1914 - Nisan 1915..................................................................................... 304

6 Kafkasya Cephesindeki Tekilt- Mahsusa ve lk Asker Operasyonlar ....................................................................................................................... 315

7 lk iddet Eylemleri............................................................................................................................................... 325ran Azerbaycanndaki Asker Operasyonlar ve Katliamlar: Eyll 1914-Mays 1915 .......................................................................................................................................................... 325Seferberlik Emrinden Nisan 1915 Kuatmasna Kadar Vandaki Durum .................................. 328Mutaki Durum: Eyll 1914 - Mays 1915 ........................................................................................................... 338Ermeni Askerlerinin Seferberlii: Cephe ile Amele Taburlar Arasnda ................................... 345

8 Plann Uygulamaya Konulmas ve Geici Tehcir Kanunu ............ 351Ermeni Kart Tedbirlerin Younlamas ve Mart-Nisan 1915te Patrikhanenin Tepkileri .................................................................................................... 36024 Nisan 1915 Ermeni Elitlerinin Tutuklanmas ............................................................................................ 363Hnaklarn Yarglanmas, ya da Ermenilerin Sululuu ................................................................. 367

DRDNC KISIM

Sava Girdabnda: Soykrmn lk Aamas

1 Sava Arifesinde mparatorluktaki Ermeni Halk: Nfus Sorunu .................................................................................................................................................................... 379

dari Blgelere Ayrma ......................................................................................................................................................... 3801895 ncesi Nfus Saymlar .......................................................................................................................................... 3821896 Sonras Nfus Saymlar ......................................................................................................................................... 385Patrikhanenin Yapt Nfus Saymna Gre Sava ncesinde Osmanl mparatorluunda Ermeni Varl ...................................................................................................... 388

2 Sava ncesinde Osmanl Ermenilerinin Sosyo-ekonomik Durumu ............................................................................................................................ 395

Aileler ve Cemaatler: Ekonomi ve rgtlenme .............................................................................................. 396ehir Merkezleri ve Sanayilemenin Balangc ............................................................................................ 398

2.1 Osmanl mparatorluu Vilayetlerinde Ermeni Halknn mha Edilmesi: Blgesel Bir Yaklamn Nedenleri .......................... 400

3 Erzurum Vilayetinde Tehcir ve Katliam .......................................................................... 405Erzurum ve evre Krsalndan Yaplan Tehcirler .......................................................................................... 411

lk Erzurum Kafilesi ............................................................................................................................................................. 412kinci Erzurum Kafilesi ...................................................................................................................................................... 416nc Erzurum Kafilesi .................................................................................................................................................. 419Drdnc Erzurum Kafilesi ............................................................................................................................................ 419Erzurum Ovasndan Yaplan Tehcirler: Pasin, Tortum, spir ve Erzurum Kazalar ................ 420Bayburt Kazas ........................................................................................................................................................................ 422

Hns/Khnus Kazas ............................................................................................................................................................... 425Tercan/Mamakhatun Kazas .......................................................................................................................................... 427Ki/Kghi Kazas ...................................................................................................................................................................... 427Kiskim-Khodorur [Srakonaklar] Kazasndan Yaplan Tehcirler ......................................................... 431

Erzincan Sancandan Yaplan Tehcirler ............................................................................................................ 433Kemah, Refahiye/Gercanis, Kuruay ve Kozian Kazalarndan Yaplan Tehcirler .................. 436

Ermenilerin mha Edilmesinde Ordunun Rol ve Erzurum Vilayetinde Askere Alnanlarn Kaderi ................................................................................................................................................. 437slma Dnme ya da Sa Kalma Mcadelesi .................................................................................................... 442Osmanl Bankas, Yerel Yetkililer ve Ermeni Varlnn Talan Edilmesi ................................. 443nsan Bilanosu ........................................................................................................................................................................... 445

4 Van Vilayetinde Direni ve Katliamlar .............................................................................. 447Arcag [Erek] ve Tmar Nahiyelerinde Yaplan Katliamlar ...................................................................... 450Arce [Erci] Kazasndaki Katliamlar ...................................................................................................................... 452Pergri Kazasndaki Katliamlar ...................................................................................................................................... 453Adilcevaz Kazasndaki Katliamlar ............................................................................................................................. 454Kiava/Vostan [Geva] Kazas ve Hayots-Tzordaki Katliamlar............................................................ 454Varak Nahiyesindeki Katliamlar ................................................................................................................................. 455

Van Kuatmas ............................................................................................................................................................................ 456adakh Kazasnda Direni ve Moks [Bahesaray] Ermenilerinin Kaderi .................................. 464Nisan-Mays 1915 Olaylarnn Bilanosu .............................................................................................................. 467

Trklerin Geri ekilmesi ve Ruslarn lerlemesi .............................................................................................. 467Ruslarn Geri ekilmesi ve Van ve evresinin Tahliye Edilmesi ................................................... 468

5 Bitlis Vilayetinde Yaplan Tehcirler ve Katliamlar........................................ 471Siirt Sancandaki Katliamlar ....................................................................................................................................... 474Bitlis Sancandaki Katliamlar .................................................................................................................................... 475

Bitlis Kasaplar ......................................................................................................................................................................... 480Hizan Kazasna bal Sbargerddeki [Srcler] Olaylar ........................................................................... 481

Mu Sancandaki Katliamlar ....................................................................................................................................... 482Manazgerd Kazasndaki Katliamlar ve Kazann Tahliye Edilmesi ..................................................... 489Bulank Kazasndaki Katliamlar ve Kazann Tahliye Edilmesi .............................................................. 490Gerilla Sava ve Sasun [Sason] Kazasndaki Katliamlar ........................................................................... 492

Gen Sancandaki Katliamlar..................................................................................................................................... 494Bitlis Vilayetindeki Katliamlarn Bilanosu ..................................................................................................... 494

6 Diyarbakr Vilayetinde Tehcirler ve Katliamlar ................................................. 497Diyarbakr Katliamlarnn Hazrlanmas ............................................................................................................... 504mha Yntemlerinin Uygulanmas ve Yerel Ynetim Dzeyindeki Direni ........................... 508Diyarbakr Sancanda Yaplan Katliamlar ve Tehcirler ....................................................................... 509Diyarbakr Sanca Kazalarnda Yaplan Katliamlar ve Tehcirler .................................................. 513

Viranehir Kazas ................................................................................................................................................................... 513Siverek Kazas .......................................................................................................................................................................... 514Derik Kazas ............................................................................................................................................................................... 515Silvan ve Beiri/ernig Kazalar .................................................................................................................................. 515Lice Kazas .................................................................................................................................................................................. 516

Arana [Ergani] Maden Sancanda Yaplan Katliamlar ve Tehcirler ....................................... 516Arana/Arin ............................................................................................................................................................................ 517ermik ........................................................................................................................................................................................... 518Palu .................................................................................................................................................................................................. 520

Mardin Sancanda Yaplan Katliamlar ve Tehcirler................................................................................ 521Midyat ve Tur Abdin Sryani syan .................................................................................................................. 528Savur............................................................................................................................................................................................... 530Cizre ................................................................................................................................................................................................ 530Nusaybin/Nisibin ................................................................................................................................................................... 531

Diyarbakr Vilayetindeki Katliamlara likin Sorular............................................................................... 531

7 Harput/Mamuret-l Aziz [Elaz] Vilayetinde Yaplan Katliamlar ve Tehcirler ................................................................................................................................... 535

Harput Kazas ........................................................................................................................................................................... 553Kharpert [Harput] Kazasnn Kyleri ........................................................................................................................ 557

Mamuret-l Aziz Vilayetindeki Amele Taburlarnda Grevli Amele-Askerlerin Kaderi .................................................................................................................................................... 559Kuzey Harput Blgesindeki Srgn Kafileleri .................................................................................................. 562Glckteki Mezbaha ............................................................................................................................................................. 563Ermenileri Yok Etmek in Alnan Son Tedbirler .......................................................................................... 565

Keban Maden ve Ptrge Kazalar ............................................................................................................................ 568Arapkir Kazas ......................................................................................................................................................................... 568Ein/Agn [Kemaliye] Kazas ........................................................................................................................................... 573

Malatya Sancanda Yaplan Katliamlar ve Tehcirler ............................................................................. 576Hsn Mansur/Adyaman Kazas ............................................................................................................................... 587Khta Kazas ............................................................................................................................................................................. 588Besni/Behesni Kazas .......................................................................................................................................................... 590Akada Kazasndaki Mezbahalar ............................................................................................................................ 591Malatyadaki Katliamlarn Ba Failleri ................................................................................................................... 592

Dersim Sanca, Tehcir Edilen Ermeniler in Cennet .............................................................................. 595arsancak [Akpazar] Kazas .......................................................................................................................................... 597emikezek Kazas ............................................................................................................................................................... 597zlerin Yok Edilmesi ............................................................................................................................................................. 599

Harput Vilayetinde Katliamlarn Sorumlular ................................................................................................ 600

8 Sivas Vilayetinde Yaplan Katliamlar ve Tehcirler ....................................... 605Sivas Sancanda Yaplan Tehcirler ve Katliamlar .................................................................................... 614

Sivastan 5.850 Ailenin Tehcir Edilmesi ................................................................................................................. 618Kohisar Kazas ....................................................................................................................................................................... 624Kokiri/Zara Kazas ............................................................................................................................................................... 625Yeni Han Kazas ...................................................................................................................................................................... 626arkla/Tenus [Altnyayla] Kazas ............................................................................................................................ 626Bnyan ve Aziziye [Pnarba] Kazalar ................................................................................................................. 628Kangal Kazas ........................................................................................................................................................................... 628Divrig [Divrii] Kazas......................................................................................................................................................... 628Darende Kazas ....................................................................................................................................................................... 630Grn Kazas ............................................................................................................................................................................ 631

Tokat Sancanda Yaplan Tehcirler ve Katliamlar ................................................................................... 632Niksar Kazas ............................................................................................................................................................................ 635Erbaa Kazas ............................................................................................................................................................................. 636Zile Kazas ................................................................................................................................................................................... 636

Amasya Sancanda Yaplan Tehcirler ve Katliamlar ............................................................................. 636Merzifon Kazas....................................................................................................................................................................... 638Vezirkpr ve Gmhacky Kazalar .................................................................................................................. 643Ladik, Havza ve Mecitz Kazalar ........................................................................................................................... 643

abinkarahisar/ebinkarahisar Sancanda Direni ve Katliamlar.............................................. 643Suehri Kazas .......................................................................................................................................................................... 649Mesudiye Kazas .................................................................................................................................................................... 649Koyulhisar/Kzlhisar ve Hamidiye Kazalar ........................................................................................................ 649

Tehcirlerden Sonra Sivas .................................................................................................................................................... 649Temmuz 1916da Sivas Amele-Taburlarnn Yok Edilmesi ................................................................... 652Sivas Vilayetindeki Katliamlarn Sorumlular ................................................................................................ 656

9 Trabzon Vilayetinde Yaplan Tehcirler ve Katliamlar ............................. 661Jn Trk Aygtnn Trabzondaki Faaliyeti ........................................................................................................ 667

Trabzon Kzlay Hastanesindeki Zehirlemeler ve Denizde Bomalar ............................................. 667Mnferit Dr. Ali Saib Vakas, Zulm Gren Bir Memur ......................................................................... 670

Ermeni Kymnda Hkmetin ve Tekilt- Mahsusann Rol ....................................................... 673Metruk Mallarn daresi ................................................................................................................................................. 677Trabzon, Srmene ve Akaabat Kazalar .............................................................................................................. 680

Ordu Kazas ............................................................................................................................................................................... 685Giresun, Tirebolu ve Grele [Elevi] Kazalar....................................................................................................... 687

Gmhane Sancanda Yaplan Katliamlar ve Tehcirler ................................................................... 689Rize Sanca, Firar Eden Birka Ermeni in Bir Cennet ........................................................................... 689

Canik/Samsun Sancanda Yaplan Katliamlar ve Tehcirler ............................................................. 690Bafra Kazas ............................................................................................................................................................................... 697aramba Kazas .................................................................................................................................................................... 697Terme ve nye Kazalar .................................................................................................................................................... 698Fatsa Kazas .............................................................................................................................................................................. 699

10 Ankara Vilayetinde Yaplan Tehcirler ve Katliamlar ................................ 701Ankarann Kazalar ................................................................................................................................................................ 707

Stanoz/Zir [Yenikent] Kazas.......................................................................................................................................... 707Nallhan ve Mihalk Kazalar ................................................................................................................................... 707Sivrihisar Kazas ..................................................................................................................................................................... 709Kalecik Kazas .......................................................................................................................................................................... 710

Yozgat Sancanda Yaplan Katliamlar ve Tehcirler ................................................................................ 710Boazlyan Kazasnda Yaplan Katliamlar ve Tehcirler .............................................................................. 714Yozgat Kazasndaki Katliamlar .................................................................................................................................. 720Sungurlu, orum ve Akdamadeni Kazalar ...................................................................................................... 727

Kayseri Sancanda Yaplan Katliamlar ve Tehcirler ............................................................................... 728Talasta ve Talasa Bal Kylerde Yaplan Katliamlar ve Tehcirler .................................................. 736Everek/Develi Kazas ........................................................................................................................................................... 737

Krehir Sancanda Yaplan Katliamlar ve Tehcirler .............................................................................. 741Ayata Tutulan Ermeni Elitlerinin Kaderi ......................................................................................................... 743

11 Kastamonu Vilayetinde Yaplan Tehcirler ve Katliamlar .................. 747ankrda Hapsedilen Elitlerin Kaderi .................................................................................................................. 749ankrda Yaplan Tehcirlerin Ba Sorumlular ............................................................................................. 751Bolu Sancanda Yaplan Katliamlar ve Tehcirler ...................................................................................... 752Sinop Sancanda Yaplan Katliamlar ve Tehcirler.................................................................................... 753

12 Tehcirler ve Katliamlar Srasnda stanbul .................................................................. 755Patrik Zavenin Nafile Giriimleri ............................................................................................................................... 756Ermeni Mallar ve Dayanma Alar ...................................................................................................................... 762stanbul ve Civarnda Yaayan Ermenilerin Tehcir Edilmesi............................................................. 764

13 Edirne Vilayeti ve Bia/anakkale Mutasarrflndan Yaplan Tehcirler ....................................................................................................................................................... 771

Edirnede Yaplan Tehcirler ............................................................................................................................................ 772Rodosto Sancanda Yaplan Tehcirler ................................................................................................................. 775

orlu ve Gelibolu Kazalarnda Yaplan Tehcirler ............................................................................................ 776Biga/anakkale Mutasarrflnda Yaplan Tehcirler .............................................................................. 777

14 zmit Mutasarrflnda Yaplan Tehcirler ................................................................... 779Nikomedya [zmit] Kazas ............................................................................................................................................... 779Adapazar Kazas ................................................................................................................................................................... 780Kandere [Kandra] Kazas ................................................................................................................................................. 784Geyve Kazas ............................................................................................................................................................................ 785Karamrsel ve Yalova Kazalar .................................................................................................................................... 785

15 Bursa Vilayeti ve Ktahya Mutasarrflnda Yaplan Tehcirler ve Katliamlar ................................................................................................................................... 787

Pazarky [Orhangazi] Kazas ........................................................................................................................................ 792Gemlik Kazas .......................................................................................................................................................................... 794Muhalic (Mihal) [Karacabey], Kirmasti [Mustafakemalpaa] ve Edrenos/Adranos [Orhaneli] Kazalar ............................................................................................................... 794

Erturul Sancanda Yaplan Tehcirler ................................................................................................................ 794Yeniehir, negl ve St Kazalar .......................................................................................................................... 795

Karasi/Balkesir Sancanda Yaplan Tehcirler ............................................................................................. 796Ktahya Mutasarrflnda Yaplan Tehcirler ................................................................................................. 797Eskiehir ve Afyonkarahisar Sancaklarnda Yaplan Tehcirler ......................................................... 798

16 Aydn Vilayetinde Yaplan Tehcirler ve Katliamlar ....................................... 801Manisa Sancanda Yaplan Tehcirler ................................................................................................................... 805Aydn ve Denizli Sancaklarnda Yaplan Tehcirler ......................................................................................... 805

17 Konya Vilayetinde Yaplan Tehcirler ve Katliamlar .................................... 807Karaman Kazas ...................................................................................................................................................................... 810Akehir ve Ereli Kazalar ............................................................................................................................................... 810

Burdur, Nide, Isparta ve Adalya [Antalya] Sancaklarnda Yaplan Tehcirler ....................................................................................................................................................................... 811

18 stanbul-zmit-Eskiehir-Konya-Pozant Yolundaki ve Bagdadbahn Demiryolu Hattndaki Srgnler ...................................................... 813

stanbul-zmit-Eskiehir-Konya-Pozant Tehcir Hatt ............................................................................... 817

19 Zeytun [Sleymanl] ve Drtyolda Yaplan Tehcirler: Bastrma m, Soykrm Program m? ...................................................................................... 823

Drtyolda Yaplan Tehcirler ........................................................................................................................................... 829

20 Mara Mutasarrflnda Yaplan Tehcirler ................................................................ 833 21 Adana Vilayetinde Yaplan Tehcirler ................................................................................... 837

Adana Blgesi, Srgnlerin Transit Gei Yeri ............................................................................................... 842Mersin ve el Sancaklarnda Yaplan Tehcirler ............................................................................................. 845Sis/Kozan Sancanda Yaplan Tehcirler ............................................................................................................. 846Cebel-i Bereket Sancanda Yaplan Tehcirler .............................................................................................. 850

22 Antep ve Antakya Sancaklarnda Yaplan Tehcirler .................................... 855Antakya Sancanda Yaplan Tehcirler ................................................................................................................ 863

23 Urfa Mutasarrflnda Yaplan Tehcirler....................................................................... 867Birecik ve Rumkale Kazalar .......................................................................................................................................... 879

BENC KISIM

Soykrmn kinci Aamas (Sonbahar 1915 - Aralk 1916)

1 Halep Srgnler (Sevkiyat) ube Mdrl: Parti-Devletin mha Politikasnn Hizmetindeki Bir Ktlk Yuvas .................................................................................................................................................. 883

2 Yerleri Deitirilen Halklar ve Ana Tehcir Gzerghlar...................... 887lk Srgnlerin Gelii ve Kuzey Halepte lk Kamplarn Kurulmas .............................................. 889Kuzey Halepteki Transit ve Toplama Kamplar A .................................................................................. 891

3 Halep, Soykrm Sisteminin ve Srgnlere Yaplan Yardm Operasyonlarnn Merkezi .............................................................................................. 899

Halep ve Civarnda Faaliyet Gsteren Resmi ve Kaak Ermeni Haberleme ve Yardm Alar .................................................................................................................... 902Halep Civarndaki Transit Gei Kamplar ......................................................................................................... 907

4 Suruc, Arappnar ve Resul-ayndaki Kamplar ve Musul Vilayetindeki Srgn Yerleri ............................................................................. 911

Suruc Srgnleri ..................................................................................................................................................................... 911Arappnar Transit Geit Kamp ................................................................................................................................... 914Resul-ayn Kamp ................................................................................................................................................................... 914Musulda Yeniden skn Edilen Srgnler ..................................................................................................... 918

5 Frat Hattndaki Toplama Kamplar .................................................................................. 923Meskene Kamp ...................................................................................................................................................................... 924Dipsi Kamp ............................................................................................................................................................................... 926Abuharar Kamp ..................................................................................................................................................................... 927Hamam Kamp ......................................................................................................................................................................... 927Rakka ehri ve Sebka Kamp ........................................................................................................................................ 927

Der Zor, Frat Hatt zerindeki Son Durak ve Soykrmn kinci Aamasnn Doruk Noktas .................................................................................................. 933Toplama Kamplarndaki Hayat ..................................................................................................................................... 943

Kamp Sorumlular ................................................................................................................................................................. 943Kampta Hayatn Organize Edilmesi ve Toplumsal Hayat ........................................................................ 944

6 Hama-Humus-am-Deraa-Kuds- Amman-Maan Hattndaki Srgnler ....................................................................................... 947

amdaki Ermeni Srgnler ........................................................................................................................................... 948Kuds Ermeni Patrikhanesi ve Srgnler ............................................................................................................ 950Aynturadaki Ermeni Yetimler ..................................................................................................................................... 950Hama ve Humustaki Ermeni Srgnler ............................................................................................................... 951rdn ve Havrana skn Edilen Srgnler ........................................................................................................ 954

7 Ahmed Cemal Vakas: Bana Buyruk Hareket Eden Bir ttihat m, Yoksa Soykrm Faili mi? ....................................................................... 957

Ahmed Cemal ve tilaf Devletleri Arasndaki Mzakereler ..................................................................... 960

8 Toros ve Amanos Dalarndaki Bagdadbahn antiyelerinde alan Ermeni Srgnler ......................... 963

9 Soykrmn kinci Aamas: Ermeni Patrikliinin Lavedilmesi ve Son Srgnleri Yok Etme Karar ........................................... 969

Son Srgnleri Yok Etme Karar................................................................................................................................... 971

ALTINCI KISIM

Osmanl mparatorluunun Son Gnleri: Cellatlarla Hkimlerin Kar Karya Gelmesi

1 Sadrazam Talt Paann Yeni Trkiyesi; ya da Pantrkizmin Yeniden Canlandrlmas ........................................................ 979

Sadrazamn Konumas ya da Devlet iddetinin Merulatrlmas .................................................. 980Kafkasyaya Yaplan Asker Sefer ya da Pantrkizmin Yeniden Domas (1918) .............. 983Trklerin ran Azerbaycannda 1918 Baharnda Yapt Asker Harektlar ......................... 989

Tebrizin Trk Gleri Tarafndan gal Edilmesi ve Ermenilerin Esir Alnmas ..................... 9921918 Yaznda Elizabetpol ve Bak Vilayetlerinde Yaplan Asker Harektlar..................... 996

2 Mtareke ncesinde ve Sonrasnda Jn Trk Partisinin Yeniden Kurulmas............................................................................. 999

Mondros Mtarekesi ya da Yenilginin Sonular ........................................................................................1003

3 Mondros Mtarekesi ncesinde Osmanl Meclisinde Yaplan Grmeler .....................................................................1009

Osmanl Meclisi Beinci ube Tahkikat Komisyonunun almalar ......................................1014

4 Mazhar dari Tahkikat Komisyonu ve Divan- Harplerin Kurulmas ................................................................................................................1025

Jn Trk Sulularn Dosyalarnn Tahkikat Komisyonu Tarafndan Hazrlanmas ve Divan- Harp .........................................................................................................1026

Osmanl Divan- Harplerinin Kurulmas..............................................................................................................1030

5 Savan Son Gnlerinde skn Mahallerinde Sa Kalan Ermeniler ..........................................................................................................................................1037

Mtarekeden Hemen Sonra Kk Asyadaki Ermeni Varl .........................................................1040Patrikhanenin Sava Sonrasnda zledii Siyaset......................................................................................1047Metruk Mallarn adesi .................................................................................................................................................1054Ermeni Mahkmlar ................................................................................................................................................................1056Alkonulan Kadnlar ve ocuklar ve Bir Trk Milletinin na Edilmesi ..................................1056

Suriye ve Mezopotamyada Tutulan Kadnlarn ve ocuklarn Toplanmas .............................1058Kk Asya ve stanbulda Bulunan Kadnlarn ve ocuklarn Toplanmas ve Bakm...................................................................................................................................................................................1059

6 Byk Devletler ve nsanla Kar lenen Sular Meselesi ...................................................................1065

Bar Hazrl Konferans Komisyonlarnn almalar ......................................................................1066Drtler Konseyi ve Jn Trk Sulularn Yarglanmas ......................................................................1069ngilizler ve Jn Trk Sulular Meselesi .............................................................................................................10741948 Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesi ve 1919 Deneyimi ....................................................................................................................................................................1079

7 Jn Trk Sulularn stanbul Divan- Harbinde Grlen lk Davas ......................................................1081

Yozgat Davas ............................................................................................................................................................................1082

8 nemli Jn Trk Liderleri Hakknda Alan Kesintili Ana Dava .................................................................................................................................................1091

ttihatlar Davas ...................................................................................................................................................................1094Jn Trk Nzrlarn Davas ...........................................................................................................................................1096

9 Sorumlu Sekreterler Davas ve Vilayetlerde Grlen kinci Derece Davalardaki Deiiklikler .........................................................................1101

Trabzon Katliamlarn Organize Edenlere Kar Alan Dava ..............................................................1103Mamuret-l Aziz Katillerinin Davas ......................................................................................................................1103Bayburt Katillerinin Davas ..........................................................................................................................................1104Erzincan Katillerinin Davas .........................................................................................................................................1105

kinci Derecede nemli Dier Davalar, Hukuk Farslar ...................................................................1105Divan- Harp Reisinin Yarglamada Yapt Deiiklikler ve Rahatsz Edici Bir Tank, General Vehib .....................................................................................................1108

10 Mustafa Kemal: Jn Trk Balantsndan Ulus-Devletin Kuruluuna ........................................................................................................................1113

Sonu .........................................................................................................................................................................................................1123

KAYNAKA ................................................................................................................................................................................................1129DZN ...............................................................................................................................................................................................................1143

15

Giri

Tarihi gruplarn devletler tarafndan yok edilmesi her zaman iin, ancak zel bir siyasi ve sosyal ortamda bilhassa da ok etnikli bir balamda geliebilen kar-mak bir srecin sonucudur. Soykrm niyetlerinin eyleme dklmesine farkl de-neyimlerden, ortak baarszlklardan, hayal krklklarndan, tehlikeli dmanlk-lardan beslenen bir olgunlama dnemi nclk eder. Bu gei i dmanlarn toplumsal bnyeden tasfiye edilmesini ngren bir ideolojik oluumla merulat-rlr. Ancak her soykrm iddeti vakasnn itaat ettii ve onu esiz klan bir i man-tk vardr. Osmanl mparatorluunda yaayan Ermeni halknn fiziksel imhasnn da ayrt edici bir zellii vardr: [Bu fiziksel imha] Jn Trklerin nihai hedefi olan Trk ulus-devletinin kurulmas iin gerekli bir koul olarak dnlmtr. Bir baka deyile bu iki olgu birbiriyle ayrmaz bir ekilde balantldr: Birini es gee-rek dierini anlayamayz.

Elinizdeki kitap bu varsayma dayanarak ekillenmitir. Yapmak iin yk-mak, ttihat ve Terakki Cemiyetinin (TC) benimsedii slogan olabilirdi ve bu almann ak da bu ynde kurgulanmtr. Jn Trk ve Ermeni elitlerine ayr-calk tanyan bir gzlem seviyesini benimsedim; yntem olarak bu dar evrelerin i geliimini incelemeyi tercih ettim; iki grubun kriz anlarnda verdikleri tepkileri inceledim; bu elitlerin kendi aralarndaki ilikilerin niteliini, birletikleri ve ayrl-dklar noktalar ve hatta ideolojik benzerliklerini aratrdm. Dolaysyla mpara-torluk elitleri seviyesinde incelenen Osmanl i politikas bu kitabn referans nok-tasn oluturmu ve problematiini belirlemitir. Bu bak as bu kitab, genel-likle Dou Sorunu ve Osmanl mparatorluunda Avrupa mdahalecilii me-seleleri etrafnda hazrlanan nceki almalardan ayrt etmektedir. Burada konu hakkndaki tarih yazm geleneklerini anmsatma ihtiyacn duymadm, byle ya-parak belki de kendimi onlardan uzak tutmu oldum. Sonuta tarih yazm ken-di bana ayr bir alma gerektiren, bizi asl konumuzdan uzaklatran karmak bir meseledir.

16

Bununla birlikte ncelikli olarak Osmanl Ermenilerinin imhasna yol aan ku-rumsal, siyasi, toplumsal ve hatta fiziksel mekanizmalar sorguladm. zellikle Jn Trk evrelerindeki ardk radikalleme aamalarn ayrtrmaya altm. Karma-k bir olgu olan karar verme sreleri zerinde zellikle durdum.

Jn Trk elitleri arasnda yaplan fikir tartmalar, Jn Trk ideolojisinin oluu-mu ve ardndan radikallemesi, devrimci Ermeni hareketlerinden kaynaklanan mil-liyetiliin paralel geliimiyle karlatrld. Bu elitler Sultan Abdlhamid rejimine muhalefet ederken ve daha sonra devleti ynetirken ortak toplumlarnn gelecei zerinde srekli tarttlar ve ben de durumu aklamaya altm. Her ikisi de kut-sal bir misyona milleti kurtarma misyonu sahip olduunu dnen Ermeni ve Jn Trk elitleri arasndaki artc benzerlie zellikle dikkat ektim. Bu alma her iki grubun icraatlarn srasyla incelemektedir.

Jn Trk rejiminin siyasi icraatn incelemek amacyla, Nisan 1909daki Kilikya katliamlarna Birinci Dnya Sava ncesinde yaanan her olaydan daha fazla nce-lik verilmitir. Bu tercihi yapmamda, bu iddet olaylarnn Trklerle Ermeniler ara-sndaki en nemli diyalog konusunu oluturmalar ve bu iki grup arasnda gven krizine yol amalar belirleyici olmutur. Bu ara dnem hakknda, daha sonraki d-nemlerde kavranmas zorlaan birtakm olgulara k tutmamz salayan bol mik-tarda belge olmas da tercihimde etkili olmutur.

Corafya sorunsal bu almann ikinci referans noktasdr. Kiinin mikro-tarih dzeyine inmesini gerektiren blgesel yaklam hibir zaman global bir almaya ciddi anlamda entegre edilmemiti. zerinde allacak corafi alann genilii yerel zgnlklerle birleerek ii daha da korkun bir hale getirmi ve bu durum birok tarihinin gzn korkutmutur. Farkl blgelerde meydana gelen olaylar tek tek ortaya koymak iin taranmas gereken malzeme miktarnn okluu da bu alanda h-kim olan historiyografi boluuyla pek de alakasz olmasa gerek. Kanl olaylarn in-celenecek olmas da birok kiinin gzn korkutmutur. Bu uzun maceraya atlr-ken elbette benim de baz kayglarm oldu. Tek tek blgelere dalmak o kadar gerek-liydi ki bu dal tek bana merkezin benimsedii strateji hakknda makro-tarih bil-gileri edinmemizi ve merkezin art arda dokunularla yapt deiiklikleri tespit et-memizi salamtr. Bu yaklam Ermeni askerlerinin geldikleri blgeye gre deien akbetleri hakknda sonular karmamz salar; sa kalmas muhtemel (yani yara-tlmakta olan Trk dnyasna dahil edilecek) Ermeni kategorilerini tespit etmemi-ze yardmc olur; cellatlarla kurbanlar arasndaki ilikiye ve parti-devletin soykrm politikalarnn toplumda zellikle de baz grevlilerde yol at tepkilere kuvvetli bir k tutar; ve ynetimin, ordunun ve TCye bal olan siyasi ve paramiliter grup-larn imha plan balamnda oynadklar rolleri ortaya koyar. Srecin yasal yn-nn (tutuklanacak kiilerin listeleri, kafilelerin oluturulmas, varlklara el konulma-s) devlet birimlerine, karanlk ksmnn ise Tekilt- Mahsusaya ki bu tekil-tn faaliyetlerini ok yakndan inceledik teslim edildii mkerrer bir mekanizmann kurulduu grlyor. Doudaki Ermeni vilayetlerinde ve Bat Anadoludaki Ermeni cemaatlerinde meydana gelen olaylarn derlendii bu geni dkm almasnda her blgesel inceleme global srecin anlalmasna katkda bulunuyor.

17

Bu yaklam tamamlamak iin, Jn Trk deneyiminde pay olan kiilerin sosyo-lojik profilinin daha iyi ayrt edilebilmesi amacyla, bu kitlesel iddet olaylarna u veya bu sfatla katlan siviller, asker grevliler ve yerel ileri gelenlerin de bir dk-mn yaptm. Kurban yaknlarnn meru sorularn cevaplamaya katkda bulun-mak iin blge blge, mahalle mahalle btn srgn kafilelerinin yola k tarihle-rini tespit etmeye, izledikleri gzerghlar izmeye, ynlendirildikleri lm tarlala-rn belirlemeye, refakatilere (eskort) kumanda eden subaylarn ve yaygn ekil-de lm tarlas olarak kullanlan geitlerde grevlendirilen, Tekilt- Mahsusaya bal babozuk birliklerin liderlerinin kimliini saptamaya da altm.

Osmanl ynetiminin emval-i metruke olarak nitelendirilen varlklarla ilgilen-mek zere kurduu komisyonlarn faaliyetleri ve Milli ktisat erevesinde ger-ekletirilen bu gasplarn ekonomik etkileri de ilgimi ekti. zellikle de bu prog-ram, Jn Trklerin Kk Asyay homojenletirme politikasnn en nemli hedef-lerinden birini tekil ettii iin.1

TCyi yerel dzeyde temsil eden bireyler ve kurumlar arasnda Jn-Trk cemi-yetlerinin ve ttihat Merkez Komitesi tarafndan atanan sorumlu sekreterlerin (k-tib-i mesuller) icraat zellikle dikkatimi ekmitir nk onlarn faaliyetleri soyk-rm programnn karanlk ynlerini aa karmaktadr.

Sava srasnda devletin sivil ve asker personele kar at davalarn incelen-mesi sonucunda karlan dersler bence bu almann en yeniliki yanlarndan bi-risidir. Bu inceleme zalimlerin neyle sulandklarn ve kitlesel cinayetler iin de-il de ekonomik suiistimaller gayrimenkulleri ya da menkul varlklar devlet ya da parti pahasna zimmetine geirmek iin verilen cezalarn niteliini tespit etme-mizi salyor.

TCnin Ermeni milletini yok ederken kulland prosedrleri aratrrken soy-krmn ikinci safhasnda2 Sevkiyat Halep ube Mdrlnn denetimindeki Su-riye ve Mezopotamya toplama kamplarnda tutulan srgnlerin akbetine de bak-mak gerektii anlald. Burada Jn Trk ynetiminin 1916 Martnn ilk yarsnda ald ve yzbinlerce srgnn kaderini belirleyen nihai karar ayr tutuyorum. Bu karar Jn Trk yneticilerinin kan gsteriyor.

Bu almaya esin veren sorunsalla balantl olarak, Ermeni ve yabanc yeralt yardmlama alarnn faaliyetleri hakknda da metodik bir inceleme yapld.

Bu alma, Osmanl Ermenilerinin yok edilmesinin hukuksal boyutundan ve bunun siyasi etkilerinden bahsetmeden sonulandrlamazd. almann son ks-

1 Tarihi Fuat Dndar stanbul Babakanlk [Osmanl] Arivlerinden baz etnografik haritalar ve Birinci Dnya Sava ncesinde ya da srasnda yaplan nfus saymlarn yeniden ortaya karmtr. nceden bu belgelerin varlklarn onlar grm olan kiilerin (bkz. zellikle Alman diplomat H. Mordtmannn raporu, bkz. aada, s. 884, n. 7) ifadelerinden biliyorduk. Bu haritalar ve nfus saymlar baz blgele-rin demografik oluumu zerinde deiiklikler yapmak ve baz halklar, yerlerine yenilerini yerletirmek zere yok etmek iin kullanlmtr: Fuat Dndar, La dimension ingnierie de la Turcisation de lAna-tolie: Les cartes ethnographique et les recensement, Salzburg konferansnda sunulan bildiri, 14-17 Ni-san 2005.

2 Raymond Kvorkian, LExtermination des dports armniens ottomans dans les camps de concentration de Syrie-Msopotamie (1915-1916), la Deuxime phase du gnocide, Paris, RHAC II (1998) [Soykrmn kinci Safhas: Srgne Gnderilen Osmanl Ermenilerinin Suriye-Mezopotamya Toplama Kamplarnda mha Edil-meleri 1915-1916, ev. Naringl Tateosyan, Belge Yaynlar, 2011].

18

m soykrm faillerinin yarglanmasna ya da hem Osmanl yetkililerinin hem de uluslararas kurulularn onlar yarg nne karma giriimlerine ayrld. Bu b-lm ok nemlidir zira bize devletin ve toplumun Ermenilerin imha edilmesindeki sorumluluklarn stlenme iradelerini tartma frsatn verir; sadece 1919 ubatn-dan 1921 ilkbaharna kadar stanbulda grlen davalarn nasl organize edildiini deil ayn zamanda n soruturmalar yrtmek ve soruturma komisyonlar tara-fndan toplanan delilere geerlilik kazandrmak iin benimsenen prosedrleri, ta-nklar ya da sanklar sorgulama yntemlerini de analiz etme imkn salar; sank-larn yaptklar aklamalar, kendini hakl karma abalar ve kendilerine isnat edi-len sular alglama tarzlaryla onlarn i dnyasna bir gz atma frsatn verir; ve nihayet Trk yetkililerine bugne kadar ilham veren sylemin temellerini ortaya karmamz salar; ve bizi gemiini reddeden ve kendi tarihini stlenemeyen bir toplumun ideolojik ve kltrel temelleri zerinde dnmeye srkler.

Yasal kovuturmalar hakknda yaptmz bu inceleme, sava ertesinde grlen davalara, zellikle de hl Osmanl bakentinde bulunan ya da Anadoluya ekilmi olan Jn Trklerin yargland davalara dardan yaplan mdahaleleri de deer-lendirmemizi salar. Yaptmz tartmayla nce Jn Trklerin daha sonra da Ke-malistlerin mabedi olan Anadoludan yasal kovuturmalarn sabote edildii, su de-lillerinin alnd, yarglama fikrinin toptan reddedildii, ve dou vilayetlerinde fa-aliyet gsteren TC militanlar tarafndan sanklarn firarnn ve Anadoluya geile-rinin tertip edildii grlmektedir.

Bu almay yrtrken ulatmz malzemeler hakknda birok saptama yap-mak gerekiyor. Ermeni soykrm aratrmasnn yava ilerlemesi aknlk yaratm olabilir. Bata Jn Trk [ttihat ve Terakki] Merkez Komitesinin ve onun paramili-ter uzants Tekilt- Mahsusann arivleri olmak zere Trk kaynaklar son dere-ce kstl olduu iin byle bir handikap ksmen de olsa telafi etmek zere byk aba sarf etmek gerektiini hatrlatmaya ihtiya yoktur. Ne mutlu ki M. kr Ha-niolunun almas3 gibi ok iyi belgelenmi almalar da Jn Trk rejimine ha-yat veren ideolojinin, rejimin i ileyiinin ve tedrici olarak nasl radikalletiinin anlalmasn salarlar. Krieger (Peder Krikor Gergeryann mahlas) ise Osman-l Ermenilerinin soykrm hakkndaki mevcut kaynaklar sistematik olarak topla-mak gibi nc bir alma gerekletirdi ancak sadece bir kitap (Ermenice) yayn-lad.4 Ancak kaleme ald ok sayda bilimsel makale ve nemli bir soykrm al-masyla disipline hakiki anlamda ilk admlarn attran Vahakn Dadriandr.5 Erik

3 M. kr Haniolu, The Young Turks in Opposition, Oxford University Press, 1995; M. kr Haniolu, Preperation for a Revolution: The Young Turks, 1902-1908, Oxford University Press, 2001.

4 Krieger, [Yozgat Ermeni Katliamnn Dokmanter Tarihi], New York, 1980.

5 Vahakn Dadrian, Histoire du genocide armnien, Paris, 1996; Vahakn Dadrian, The Naim-Andonyan Do-cuments on the World War One Destruction of the Ottoman Armenians - The Anatomy of a Genoci-de, International Journal of Middle East Studies, cilt 18:3, s. 311-60 (1986); Vahakn Dadrian, The Ro-le of the Turkish Physicians in the World War I Genocide of the Armenians, Holocaust ve Genocide Stu-dies, cilt 1:2, s. 169-92 (1986); Vahakn Dadrian, The Role of the Special Organisation in the Arme-nian Genocide during the First World War, Minorities in Wartime iinde, P. Panayi (editr), Oxford, 1993; Vahakn Dadrian, Documentation of the Armenian Genocide in German and Austrian Sources,

19

J. Zrcherin almas da nemlidir.6 Trk tarih yazmn, zellikle de Mustafa Ke-mal hakknda yazlanlar dikkatlice inceleyerek aratrmaclarn itiraz edemeyecek-leri birok olay gnna karmay ve uzun sre karanlkta kalan tarihi mesele-leri aydnlatmay baarmtr. Ama almasnn esas can alc noktas Jn Trkler-le Mustafa Kemal arasndaki ideolojik ve kiisel balantlar ortaya karm olma-sdr. Mustafa Kemal her ne kadar kendisinden ncekilerin temellerini att Trk ulus-devletini kurmak amacyla kendi meruiyetini dayatmak iin ok aba sarf et-tiyse de bu balantlarn byk nemi vardr.

Bu almada Trk-Ermeni ilikileri dorultusunda bir adm daha ileri gidiyo-rum. almam geni lde, aslnda daha nce kullanlmam kaynaklara Erme-ni Patrikhanesinin Mondros Mtarekesinden hemen sonra kurduu Enformasyon Brosu tarafndan tutulan arivlere dayanyor. Bu bronun esas grevi Jn Trk li-derleri hakknda hazrlanan iddianame iin Ermeni tehciri ve katliamlar hakknda bilgi toplamakt. ncelikle bu malzemelerin nemi ve kkeni hakknda bir ift sz sylememiz lzm. Sze stanbul Ermeni Patrikliinin 28 Temmuz 1916da Bakan-lar Kurulunun [Meclis-i Vkel] ald bir kararla7 feshedildiini ve 27 Austosta Patrik Zavenin Badata srgne gnderildiini hatrlatarak balayalm.

Patrikhane ancak Mondros Mtarekesi imzalandktan sonra tekrar faaliyete ge-er. O srada ngiltere Yksek Komiseri soykrmdan sa kanlar rehabilite etmek-le ykml bir Ermeni-Rum Komitesini8 kurar. 19 ubat/4 Mart 1919da Patrik Zaven stanbula dndnde9 ilk yapt ilerden biri bir Enformasyon Brosu (de-ghegadu tivan) kurmak olur. Patrik gen bir tarihi olan Arag Alboyaciyan (1879-1962) bronun bana getirir. Alboyaciyana Zora Zorayan ve daha sonra da Asadur Navaryan (1875-1955) ve hukuku Garabed Nuryan ki kendisi 1920de Ermeni Cismani Meclisinin bir yesidir yardm eder.10 Enformasyon Brosu demografik meseleler, Ermenilere yaplan zulm, katliamlar, tehcirler, alnan mallar hakkn-da eski ve yeni belgeleri, katliamlarn asl sorumlular hakkndaki verileri, tank-lklar, kantlar, karlan ve alkonulan kiiler hakkndaki istatistikleri toplamaya balar.11 Nuryann yazd bir rapora gre Bro, Trk yetkililerinin Mtarekeden

The Widening Circle of Genocide iinde, I. Charny (editr), New Brunswick, NJ, 1994; The Armenian Ge-nocide in Official Turkish Sources. Collected Essays, zel say, Journal of Political and Military Sociology, 1995; Vahakn Dadrian, [Meclis ve Historiyografi Kaynaklarnda Ermeni Soykrm], Watertown, 1995.

6 Erik j. Zrcher, The Unionist Factor: The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish Na-tional Movement, 1905-1926, Leiden, 1984 [Milli Mcadelede ttihatlk, ev. Nzhet Sahilolu, letiim Yay., 2013]; Erik j. Zrcher, A Modern History, Londra ve New York, 1999. [Modernleen Trkiyenin Ta-rihi, ev. Yasemin Saner Gnen, letiim Yaynlar, 2014]

7 Kar. Takvim-i Vekayi, say 2611, 28 Temmuz 1916, s. 1-5, Millet Nizamnamesini deitiren iradenin tam metni. Bu feshin yapld koullar aada ayrntl olarak aklanmtr, bkz. s. 248-254.

8 Public Record Office, FO 371/4174, say 118377, Yksek Komiser Calthorpeden Lord Curzona 1 Aus-tos 1919 tarihli mektup. Bu komitenin etkinlikleri iin ayrca bkz. s. 801 vd.

9 Zaven der Yeyayan, [Patriklik Anlarm], Kahire, 1947, s.277.10 A.y., s. 301-2 ve 304. Cismani Meclis ancak 17/30 Austos 1919 oturumunda Broyu dorudan doru-

ya kendi denetimi altna alr.

11 Bronun hazrlad raporlar gnlk The Renaissancede Franszca yaynlanyordu, bu gazete Aralk 1918 ile 1920 bahar arasnda Garabed Nuryan ve eski ura-y Devlet yesi Dikran Chayan tarafndan -

20

sonra Ermenilere kar tutumu hakknda da dosyalar hazrlar; ngiltere Yksek Ko-miserine Ermeni felaketzedelerin uradklar saldrlar hakknda yz dosya ile-tir. Bro ayrca Trklerin beraat ettirmeye altklar tehcir failleri hakknda da belgelere dayal dosyalar oluturur ve Kayseri ve Diyarbakrdaki katliamlar hak-knda iki alma yaynlar.12

Sonuta Ermeni kurumlarnn, koullar elverir elvermez malzeme toplamaya baladklar ve Jn Trk sorumlularnn uluslararas bir Yce Divan karsnda yarglanmasn istedikleri grlyor.

21 Kasm 1918 tarihli bir padiah iradesiyle Emniyet-i Umumiye Mdriyeti nezdinde bir idari tahkikat komisyonunun, Mazhar komisyonunun kurulmas,13 bir sonraki ay Jn Trk sulular yarglamakla ykml divan- harplerin kurulma-s ok sayda dosyann soruturulmasna yol at. Mazhar komisyonu kuruldu-u andan itibaren soruturmalarn daha ziyade Ermeni halkna kar ilenen su-lara dahil olan devlet memurlar zerinde younlatrarak tank ifadelerini ve dier kantlar toplamaya balad. Bu komisyon olduka geni yetkilerle donatlmt zi-ra dava aabildii, aratrma yapabildii ve belge toplayabildii gibi adli polis birim-lerinden, hatta devletin dier birimlerinden yararlanarak sanklarn tutuklanmasn ve gzaltna alnmasn da salayabiliyordu. Bata Hasan Mazhar valilere ve kayma-kamlara resmi bir genelge gndererek Ermenilerin tehcir ve katli ile ilgili yerel yet-kililere gelen her trl orijinal belgeyi ve onayl nshay istedi. Komisyon ayn za-manda yeminli tanklar da sorgulad. Komisyon aydan biraz ksa bir sre zarfn-da 130 dosya hazrlad ve bunlar dzenli olarak Divan- Harbe aktard. Bu dosyalar-da ok sayda resmi veya yar resmi belge vard ve bunlarn sadece bazlar Osmanl resmi gazetesi Takvim-i Vekayinin hukuk ekinde, byk bir ksm da dnemin Os-manlca, Ermenice veya Franszca yaynlanan stanbul gazetelerinde yaynlanmt.

Davac sfatyla stanbul Patrikhanesi tarafndan temsil edilen Ermeniler da-va dosyalarna ulaabiliyorlard ve orijinal ya da tasdikli belgelerin nshalarn al-ma ve fotoraflarn ekme haklar vard. Mahkeme olaanst divan- harp ni-teliini tamakla birlikte bata karmayd, yani asker ve sivil hkimlerden oluu-yordu. En azndan 24 Mart 1919a kadar durum byleydi.14 Patrikhane ve avukat-larnn dosyalara ulaabildikleri srenin 5 ubattan 23 Marta kadar ksa olma-sna ramen Bro bir hayli resmi belge toplamay baard ki bunlar dier kaynak-

karlyordu; Dr. Topjian da onlara yardm ediyordu. Patrik bize Patrikhanenin bu gazetenin basmn fi-nanse ettiini syler (A.y., s. 302-3).

12 A.y., s. 304. Faits et documents, pisodes de massacres armniens de Dyarbkir, Konstantinopolis, 1919; Thomas Mgrdichian, [Diyarbakr Vilayetinde Katliamlar], Ka-hire, 1919; Sebuh Aguni, [Bir Milyon Ermeninin Katliam-nn Tarihi], Konstantinopolis, 1920. Yazar, gnlk Zhamanag gazetesinin editr, eserini Patrikhanenin tasarrufunda bulunan ok sayda belgeye dayandrarak katliamlar hakkndaki ilk toplu almay ya-ynlar.

13 Tahkikat komisyonunun kuruluu hakknda bkz. Taner Akam, nsan Haklar ve Ermeni Sorunu, Anka-ra, 1999, s. 445-6.

14 5 Mart 1919da Bakanlar Kurulu Smi Beyin yerel divan- harpleri feshetmeyi ve katliamlar ve tehcirler-le ilgili btn davalar Konstantinopoliste kurulacak ve (karma deil) srf askerlerden oluan bir divan- harp mahkemesinde grmeyi neren raporunu inceledi (La Renaissance, say 82, 7 Mart 1919).

21

lardan gelen malzemelerle ve Patrikhane Enformasyon Brosuna gelen tanklklar-la tamamlandlar.

Kemalist glerin gelecekte bakente girme tehlikesi karsnda Patrik Zaven Kasm 1922de bu malzemelerin konulduu yirmi drt sand Manchestere, o sra-da Avrupa bapiskoposu olan Ekselanslar Krikoris Balakyana gnderdi. Balakyan 1927de Marsilya piskoposluuna seilince bu belgeleri de yannda gtrd, daha sonra anlarn yazarken bu malzemelerden yararlanmak isteyen eski patriin acil talebi zerine belgeleri 1938 banda Kuds Patrii Torkom Kuakyana gnderdi o srada Zaven Der Yeyayan Badatta yayordu.15

Teekkrler

Ariv konusundaki uzmanlklarn benimle paylaan, bana saysz belge salayan ve aratrmalarm paylaan Vah Tachjian ve Michel Paboudjiana; kitab dzenli ola-rak okuyan ve tavsiyelerde bulunan Boris Adjmiana; yardmlar, destekleri ve tav-siyeleri nedeniyle Stephan Astourian, Hamit Bozarslan, George Hintlian, Hrayr Ka-ragzyan, Hans-Lukas Kieser, Marc Nanyan, Ara Sarafyan, Eric Van Lauwe, Vart-ks Yeyayana; nezaketleri ve zel ve etkili destekleri nedeniyle Alice Aslanyan ve Serge Samuelyana teekkr ediyorum. Bu kitab Odile Jacob Yaynlarndan yayn-lamay teklif eden ve Franszca basksnn nszn yazan Grard Chalianda k-ranlarm sunuyorum. Trke basksnn yaplabilmesine nayak olan Ahmet n-sele, zahmetli bir eviriyi stlenen Ayen Ekmekciye ve kitabn yayna hazrlan-masndaki emekleri iin Kerem nvara teekkr ederim.

15 Zaven der Yghiayan, Memoirs [Anlar], op. a.g.e., s. 303. Bu arivler bugn hl oradadr. 1960larda Kri-eger tarafndan yeniden kefedildiler, mikrofilme ekildiler ve yaklak elli kutuda tasnif edildiler.

23

Yayncnn Notu

Raymond Kvorkiann Ermeni Soykrm, birden fazla uzmanlk alanna uzanan kapsaml bir literatre dayanlarak hazrlanm bir eser. Bu nedenle metnin evril-mesi ve yayna hazrlanmas srasnda yardmlaryla kitabn yaymlanmasnda eme-i geen dostlarmza mteekkiriz. zellikle Rober Koptan araclyla Aren Da-dr ve Artin Can Baharolu hem yer adlarnn karlatrmal tasnifini yaptlar hem de Ermenice isimlerin okunularyla metinde yer almasn saladlar. Kendilerine ok teekkr ederiz.

Kitabn Trkesini yayna hazrlarken daha nce yaymlanm eserlerden yarar-lanmak kanlmazd. Aras Yaynlar tarafndan hazrlanan R. H. Kvorkian ve P. B. Paboudjian, 1915 ncesinde Osmanl mparatorluunda Ermeniler (ev. Mayda Sa-ris, yay. haz. Sosi Dolanolu, stanbul, 2012 [Les Armniens dans lEmpire ottoman la veille du gnocide, Paris 1992]) zellikle Ermenice yer adlarnn tespiti ve Trke-leriyle beraber sunulabilmesi iin en nemli kaynaklardan birisiydi. Vahakn Dadri-an ve Taner Akamn derledii Tehcir ve Taktil Divan- Harb-i rfi Zabtlar (tti-had ve Terakkinin Yarglanmas 1919-1922) (Bilgi niversitesi Yaynlar, 2009) pek ok konuda yardmc kaynak olarak Trke basknn yayna hazrl srasnda kul-lanld. Byk emek rn her iki eser iin yazarlarna ve yayna hazrlayanlarna teekkr ederiz.

Trke baskda metnin iinde yer alan isimleri orijinal kaynaklardan alnd e-killeriyle muhafaza ettik. Bariz noktalama hatalar dnda isimleri olduu gibi b-raktk. Yine metinde yer alan rtbe, unvan vb., ilk getikleri yerde Osmanlca kar-lklaryla verdik. Bu seimleri yaparken metnin akademik okur dndaki okur-lar tarafndan da rahat bir ekilde okunabilmesi amacn gzettik. Tespit edilebi-len yer adlar Ermenice orijinal isimlerinin yan sra Osmanlca ve Trke karlk-laryla birlikte metin iinde ilk getikleri yerlerde verildi. Yabanc dillerden Trk-eye aktarlm eserlerin evirileri ilk getikleri yerde belirtildi. Ermeniceden aln-tlanan kaynaklardan, metnin tm blmlerinde kullanlanlar Ermenice balkla-

24

r ve Trke karlklar ile verildi. Dipnotlarda alntlanan ariv belgeleri, bulun-duklar arivlerde nasl kaytlysa o ekilde muhafaza edildi, kaytlara ait ksaltma-lar Trkeletirilmedi.

Ermeni Soykrm, Franszca orijinalinden evrildi [Le Gnocide des Armniens (2006, Odile Jacobs)] ve ngilizce evirisiyle [The Armenian Genocide: A Comple-te History, (2011, I.B. Tauris)] karlatrlarak yayna hazrland. ki versiyon ara-snda tutarszlklar sz konusu olduunda Franszca bask esas alnd. Ayrca Trk-e bask iin yazarn da bilgisi dahilinde ve onun katksyla metne Kaynaka ek-lendi.

LETM YAYINLARI

BRNC KISIM

Birlikte Muhalefet Yapan Jn Trkler ve Ermeniler

(1895-1908)

27

1Abdlhamid ve Osmanl Muhalefeti

Sultan II. Abdlhamid rejimine yaplan muhalefetin iddeti ve eitlilii hak-knda bir hayli mrekkep harcanmtr. Tahta k gayrimeru bulunmu ve muhtemelen bir hkmdar katli ile lekelenmitir ancak gayrimeruluk ve cinayet nihayetinde Osmanl saray evrelerinde yaygn uygulamalardr. Birok tarihi mu-hafazakrlarn, din evrelerin ve daha genel olarak Mslman Osmanllarn Tan-zimat ad verilen ve devleti merkezi olarak yeniden dzenlemek ve tm Osman-l tebaasn yasalar nnde eit klmak zere tasarlanm bir reform ve merkezile-me politikasna kar gsterdikleri sert dmanl vurgular. Hi phesiz iktidarn merkezilemesi, yzyllardr snrsz zerklie alm beyler ya da airet reisleri ara-snda honutsuzluk yaratmtr. Mslman Osmanllar skalann en tepesine, g-vurlar ise en altna koyan bir toplumsal hiyerariye dayanan geleneksel Osman-l sisteminin, henz tam anlamyla olmasa da sonunun geldiinin tahmin edilmesi hkim gruplar ve din evreleri telalandrmtr.

Her ne kadar II. Abdlhamid modernleme srecini balatmam olsa da, ba-ta Mithat Anayasas olmak zere modernlemenin sonularn miras olarak dev-ralmtr ki bu anayasann yrrle konulmas daha sonra Jn Trklerin siyasi ta-leplerinden birini oluturacaktr. Sultann meclisi feshetmek ve anayasay kale-me alan Mithat Paay grevlerinden azletmek suretiyle bu anayasay hemen y-rrlkten kaldrmas, kendinden nceki sultanlarn ynetimde reform yapma, or-duyu yeniden yaplandrma, modern bir eitim sistemi yaratma ve daha genel ola-rak Batl modelleri benimseme yolundaki politikalarn srdrmesini engelleme-mitir. Ancak bunun, modernist Gen Osmanllar tatmin etmek iin yeterli ol-mad aktr.

Sultann neredeyse tahta kar kmaz kar karya kald 1877-1878 Rus-Os-manl Sava, hkim gruba Osmanl mparatorluunun geri dn olmayan bir ke girdiini ve sahip olduu topraklar birer birer kaybetmekte olduunu ha-trlatr. Osmanl Devletinin ve Osmanl toplumunun modernletirilmesi elbette bu

28

ke verilen bir karlkt. Bununla birlikte mparatorluun Rus-Osmanl Sava-nda ald son yenilgi, sarf edilen btn abalarn beklenen sonular vermedi-ini, imparatorluun kmeye devam ettiini ve byk glerin ihtiraslarna kar- etkili bir diren gstermekten aciz olduunu ortaya koymutur. Sonuta, muha-fazakr ve din evrelerin yan sra hkmetle balants olan ok sayda insann da vard yarg bu yndeydi.

mparatorluk nasl kurtarlacakt? Bu, taban tabana zt yantlar verseler de b-tn Osmanl muhaliflerini etrafnda toplayan bir soruydu. Her zaman olduu gibi bu sefer de ok kltrl ve ok etnik kimlikli bir imparatorluk paralanrken bn-yesinde yer alan her grup kendi geleceine odaklanmtr. Bu, ncelikle, yzyllar-dr iktidar elinde bulunduran grup iin geerliydi.

Sistemin yle bir yaps vard ki Sultana ynelik muhalefet ncelikli olarak i-ten ve kurumsald. Bu nedenle en aktif muhalefet, hkim gruba mensup sivil ya da asker devlet memurlarndan ykselmiti. Tarihiler, hnkr ve halifeye muha-lefet fikrinin Mslman kitlelere tamamen yabanc olduunu belirtirler. Abdlha-mid ynetiminde, kiiler sadece pheli bulunduklar iin imparatorluun Yemen gibi uzak vilayetlerine ya da Kk Asyann dou vilayetlerine srgne gnderi-lebiliyorlard. Aslnda, Sultann, dnemin gzlemcilerinin de sk sk vurguladk-lar bu hastalkl phecilii, 30 yl aan saltanat boyunca muhalif gruplarn ye-ni yeler kazanmalarna yardmc olmutur. Hepsi ayn modernist eitimden ge-mi olan Osmanl elitleri, rejimle hibir temel gr ayrlklarnn bulunmamas-na ramen, bazen, sadece gzden dm olduklar iin kendilerini muhalefet ka-nadnda buldular. Politik sylemleri anayasann yeniden yrrle konmas tale-biyle zetlenebilir.

Ulema iin ayn durum sz konusu deildir, zellikle de tarikat kkenli olan-lar iin. Daha nce de belirttiimiz gibi onlar, eitliki ideolojiyi kabul edemediler ve slmn kendilerine salad stn staty kaybetme riskini gze alamadlar. Ulemann Mslman kitleler zerinde belli bir nfuzu olduu iin, Batl yenilik-leri reddeden kamuoyunun ekillenmesinde nemli bir rol oynadlar ve gayrims-limlerin giderek artan rollerine kukuyla baktlar.

Buna karlk, 1889da Tbbiye-yi Askeriyede (Asker Tp Akademisi) ttihat- Osmaniyi1 kuran Gen Osmanllar daha sonra Diyarbakr valisi olan Mehmed Reid,2 brahim Temo (1865-1939), Abdullah Cevdet (1869-1932) ve shak Skti (1868-1903) hakiki bir siyasi muhalefetin baladnn habercisidirler nk on-lar dnemin Bat toplumlar iin nemli bir birleme ve dolaysyla da g unsuru olan bir kavramn, yani milliyetilii benimsemilerdi. O dnemde ok az gleri vard ve rgtl bir hareketten ziyade bir dnce okuluydular ancak onlar yn-lendiren dnce Osmanl leminde zaten yaylmaktayd.

Ancak cevab merakla beklenen, imparatorluun akbetinin ne olaca sorusu, hkim gruba bal olmayan unsurlar kendi gelecekleri konusunda olduka endie-

1 Haniolu, The Young Turks in Opposition, s. 71.

2 Dr. erkez Mehmed Reit Bey (1872-1919), 1915te Diyarbakr valisi. Vilayetindeki Ermenileri katlet-me konusundaki etkileyici azmini daha ileride greceiz.

29

ye srklyordu. Tanzimatn yrrle girmesiyle birlikte gvurlar olarak statle-ri bir miktar iyilemitir ancak Trk halk tarafndan, nankr, gvenilmez, hain ve karc gruplar olarak alglanmaya devam ediyorlard.3 Bu milletlerin baz yeleri devlete hizmet etmiler ancak sadece alt dzeydeki grevlerde almlar ve siyasi sorumluluklar olmamtr; gndelik hayatta ise mahkemeler ve daha genel anlam-da ynetim onlara eit olmayan bir muamele yapmaya devam etmi, gayrimslim-leri dierlerinden daha ar vergilendirmitir. Mslman kitleler milletleri, yabanc unsurlar olarak, hatta i dmanlar olarak grmeye devam ediyorlard.

mparatorluun Avrupadaki topraklarnda yaayan gayri-Trk gruplar iin, 1878 Berlin Antlamasnn, imparatorluun toprak btnl doktrininde bir ge-dik at aikrdr; bu gruplarn stanbul ile boanmalar iin geriye son przlerin giderilmesi kalmt. Kaderleri Osmanl Devletinin kaderine daha yakndan bal olan, imparatorluun Arap, Ermeni veya Krt unsurlar iin ayn durum sz konu-su deildi nk onlar imparatorluun Asyadaki topraklarnda yayorlard. Fiilen Msr bileeninden kopmu olan Arap dnyasn Osmanl bakentine ve Sultan-ha-lifeye balayan organik din ba elbette yzeysel bir ba deildir ama bu ban son-suza kadar srdrlemeyecei grlmtr. Msrn yaad etkileyici ekonomik gelime gzden kamam ve bu durum, Suriye veya Mezopotamyada ve hatta Ara-bistan veya Yemendeki kabile ya da airet evrelerini imrendirmitir. Bu durum, zoraki bir tempoyla yaplan modernlemeyle, birok insann etkisiz ve yozlam olarak deerlendirdii bir ynetim altnda hi ilerleme gstermeyen bir Osmanl toplumu arasndaki ztl ortaya kardka daha da belirginlemitir.

Ermeni-Krt Osmanl dnyas ise yzyllardr sren bir uykudan uyanmaktay-d. Ermeniler, tarihi topraklarnn Rusyann ynetimindeki dou ksmnda yaa-nan ilerlemeyi her ne kadar bu ilerleme asimilasyona dayal, baskc politikalar e-liinde gereklemi olsa da gryorlard. Resmi anlamda Tanzimat onlar Krt beylerine baml olmaktan kurtarmt ama sonuta yerini, yzyllar ierisinde her iki tarafn da yararland bir tr anlamaya ya da bir ortak yaama brakm eski bir ekimeyi yeniden canlandrmt. Yerlerini merkezi hkmetin atad memur-lara brakan Krt airet reisleri, devletin modernletirilmesi ve hibir fikirlerinin olmad bir Avrupa modeline dayanarak merkeziletirilmesi uruna uzun sre-dir sahip olduklar ayrcalklar kaybetmeyi kabullenmekte zorlanyorlard. Henz ne Krtler ne de Ermeniler Osmanl erevesi dnda bir gelecek ngryorlard.

Muhalefetin en tehlikeli kanadn temsil eden Ermeni Komitalar hem Abdl-hamid iktidar hem de ok sayda rejim muhalifi Jn Trk tarafndan, lkenin i gvenliini ve toprak btnln tehdit eden ve yaptklar propaganda faaliyetiy-le Batda iler acs bir imparatorluk imaj yaratan terrist rgtler olarak grl-yordu. Bu Komitalar kendilerini Osmanl toplumunun aydnlk bir unsuru, kitlele-ri hkm sren gericilikten kurtarmaya ve federal bir devlet kurmaya alan, sos-yalist deerleri savunan bir tr nc g olarak gryorlard.

aresiz bir halde imparatorluu ve ayrcalklarn korumaya alan hkim grup

3 Stephan H. Astourian, Sur la formation de lidentit turque moderne et le gnocide armnien: du prju-g au nationalisme moderne, LActualit du gnocide des Armniens kolokyumu, Paris, 1999, s. 35-37.

30

ile kendilerini, faaliyette olduklar blgeye tmyle yabanc entelektel kategori-lerle ifade eden Ermeni eylemciler arasndaki derin uurum aka grlebiliyor. Sultan Abdlhamidin bu hareketlere verdii tepki 1894-96 yllar arasnda yakla-k 200.000 Ermeniyi katletmek olmutur. Henz kapsaml bir ekilde aratrlma-m olan bu sular rgtl bir nitelie sahipti; hi kukusuz Bblinin bu sularda dorudan doruya parma vard. Her ne kadar soykrm olarak adlandrlamasalar da, bu katliamlarn, geni lde Ermeni nfusunu azaltmak ve onlarn sosyo-eko-nomik dzeyini zayflatmak niyetiyle yapldklar grlmektedir. lenen bu su-lar, Komitalar ve Ermeni halk nezdinde, bu kanl baskya neden olduu dn-len devrimci meru mdafaa eylemleri hakknda hi dinmeyen bir tartma da ba-latmtr. Bu tartma Osmanl Ermeni Cemaati nezdindeki ilikileri kalc bir ekil-de zehirlemitir: Kitlesel katliamn psikolojik etkileri hakknda eitli sorular sor-makla kalmam, ayn zamanda Abdlhamid rejiminin uygulamalar, Trk toplu-munda iddetin rol ve bu toplumun siyasi sorunlar zme yntemi hakknda e-itli sorular sorulmasna da yol amtr.

Bununla birlikte bu olaylar sonucunda Bat kamuoyunun harekete gemesi, kat-liamlar, daha sonra Osmanldaki muhalif akmlar deerlendirilirken kullanlan bir tr ahlk referansna ya da ltne dntrmtr. Bu katliamlar Jn Trkler ve srgndeki Ermeni militanlar arasnda Osmanl mparatorluunun geleceine y-nelik olarak yaplan tartmalarda da nemli bir yer tutmutur.

Avrupadaki Jn Trkler ve Ermeni Militanlar, 1895-1901

Paris, 1895e kadar Jn Trkler ve aralarnda en mehur olan, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin (OTC) kurucusu Ahmed Rza iin bir srgn yeri olarak ka-lr. Rza etrafna sadece kk bir Jn Trk grubunu toplamtr ancak bu ok se-kin bir gruptur: Tp eitimini tamamlamaya alt Pariste 1894te kendisine ka-tlan Selanik asll Dr. Nzm;4 ve Sorbonne ve Dou Dilleri ve Uygarlklar Ulusal Enstitsnde tarih ve felsefe dersleri alan uili (Karaban eski bakenti) Ahmed Aaolu (Agayev).5

Ayn dnemde Pariste bulunan Ermeniler arasndaki en ilgin ahsiyet hi ku-kusuz Isdepan Sabah-Glyan idi.6 Sosyal-Demokrat Hnak Partisinin (SDHP) bir lideri olan Sabah-Glyan partinin Paristeki itici gcyd. Sabah-Glyan burada,

4 Slanikli Nzm (1870-1926), stanbul Asker Tp Okulunda eitim grm doktor; ve 1905 ila 1922 arasnda ttihat ve Terakki Cemiyetinin sembolik bir figr, daha sonra greceimiz gibi Ermeni ky-mnn ba organizatrlerinden biri. Paristeki varl hakknda bkz. Haniolu, The Young Turks in Oppo-sition, s. 74.

5 Ahmed Agayev (1869-1939) Trk milliyetiliinin ideologlarndan biri ve TC Merkez Komitesinin nemli bir yesi; bu sfatla 1919da ngilizler tarafndan tutuklanr ve Maltaya srgne gnderilir. Sos-yal Demokrat Hnak Partisinin nderlerinden biri olan Isdepan Sabah-Glyan Pariste bulunduu sra-da Agayev ile sk sk grmr: Bkz. Isdepan Sabah-Glyan, [Sorumlular], Providence, 1916, s. 134.

6 S. Sabah-Glyan (1861, Shahuk [Nahevan] - 1928, New York) Tifliste eitim grd, burada SDHPye katld; arn polisleri tarafndan snrd edildi, Parise kat; burada Siyaset Bilimi Enstitsne devam etti, Anatole Leroy-Beaulieunun rencisi oldu: Sabah-Glyan, [Sorumlular], s. 151.

31

yllardr ilikisi olduu iin herkesten daha iyi tandn iddia ettii srgndeki Jn Trklerle dirsek temasndayd.

1895 banda, Pariste bulunan siyasi ve entelektel evrelerde, 1894 yaznda Sasunda [Sason] Ermenilere kar yaplan son katliamlardan sonra alnacak n-lemler ve Avrupal konsoloslardan oluan aratrma komisyonunun bu katliamlara dair ulat ar sonularn Blue Bookta (ngiliz parlamentosunun raporu) yaym-lanmas konuulur. Herkes, Sultann Kk Asyann dou vilayetlerinde hkm sren gvensizlie bir son vermek zere reformlar yapmas gerektiini syler.

Parisli Jn Trkler ilk defa, Batl glerin Osmanl mparatorluuna dayatma-ya altklar mehur reformlar meselesiyle kar karya kalrlar. Bu sorunla bir-likte, Jn Trklerin Osmanl Devletine, ve onun iindeki gayrimslim unsurlarn yeri ve statsne ilikin grleri de tartlr. Pariste kan Le Figaro gazetesin-de 11 Mays 1895 reform plan7 hakknda bir makalenin yaynlanmas, Pariste-ki SDHP eylemcileriyle Rza ve TCnin mali iler sorumluluuna seilmi olan N-zm bakanlndaki Jn Trkler arasnda bir toplant yaplmasn salamtr. Sa-bah-Glyann bu toplantyla ilgili aktardklar, iki Trk liderinin bu reform plan-na kesinlikle kar olduunu gstermektedir8 bir baka deyile iki lider hem Os-manlnn bir i meselesi olarak deerlendirdikleri bir konuya Av