posebni problemi projektovanja katoličkih crkava

Arhitektonski fakultet Podgorica

POSEBNI PROBLEMI PROJEKTOVANjA

KATOLIČKIH CRKAVA

Davor Raspopović, Spec. Sci. Arh. je student postdiplomskih studija,

smjera Arhitektonsko oblikovanje prostora, na Arhitektonskom

fakultetu u Podgorici

POSEBNI PROBLEMI PROJEKTOVANjA KATOLIČKIH CRKAVA | Davor Raspopović

SADRŽAJ|5

SADRŽAJ:

1. REZIME 7

2. UVOD 9

2.1. Kratak istorijski pregled katoličanstva 9 2.2. Osnovne odlike katoličke crkve 12 2.3. Katolička arhitektura kroz vjekove i stilove 14

3. ARHITEKTURA SAKRALNIH KATOLIČKIH OBJEKATA 17

3.1. Počeci stvaranja hrišćanske sakralne arhitekture 17 3.2. Bazilika Svetog Petra u Rimu 19 3.3. Osnovni prostorni elementi katoličke crkve |Katedrale| 21 3.4. Razvoj sakralne katoličke arhitekture u romanici 25 3.5. Gotika – stil katedrala 29 3.6. Regionalna tipologija i uticaj tradicionalne arhitekture na katoličke sakralne objekte 33

4. ORNAMENT I DEKOR SAKRALNIH KATOLIČKIH OBJEKATA 37

5. SAVREMENA STRIJEMLjENjA KATOLIČKE ARHITEKTURE 41

5.1. Kristalna Katedrala u Los Anđelesu 43 5.2. Andoove crkve 45

6. ZAKLjUČAK 51

7. BIBLIOGRAFIJA 53

7.1. Pojmovnik – manje poznate riječi 51 7.2. Konsultovana literatura 54 7.3. Izvori 54 7.4. Spisak slika i crteža 54

Davor Raspopović | POSEBNI PROBLEMI PROJEKTOVANjA KATOLIČKIH CRKAVA

6| UVOD

KLjUČNE RIJEČI: Hrišćanstvo, katoličanstvo, crkva, katedrala, arhitektura, naos, klerestorijum, luk, apsida, svjetlost, leteći podupirači, gotika, romanika...


REZIME|7

1. REZIME Ovaj rad je rađen u formi seminarskog rada na postdiplomskim studijama Arhitektonskog fakulteta u Podgorici, a u sklopu predmeta POSEBNI PROBLEMI PROJEKTOVANjA U SLOBODNOM VREMENU. Tema POSEBNI PROBLEMI PROJEKTOVANjA KATOLIČKIH CRKAVA obrađuje arhitekturu sakralnih katoličkih objekata kroz istoriju do danas. Prethodno je posvećena pažnja kratkom pregledu hrišćanske vjere. Hrišćanska sakralna arhitektura ima period razvoja od početka nove ere, s većim poteškoćama sve do IV vijeka kada je hrišćanska vjera prihvaćena kao zvanična vjera vladajućeg Rimskog Carstva. Velikom šizmom 1054. godine katolička arhitektura se odvaja od pravoslavne u sklopu hrišćanstva i gradi svoje karakteristične crte. Njena modifikacija je bila veoma aktivna u svim umjetničkim stilovima, a po mnogima vrhunac arhitekture u svim oblicima dostiže u periodu gotike. Rad je urađen hronološki sa brojnim opisima, citatima i praćen velikim brojem fotografija. Obrađen je veliki broj crkava i katedrala među kojima su poznate Notr Dam u Parizu, Bazilika Svetog Petra u Rimu, savremena Kristalna Palata u Kaliforniji i mnoge druge. U poslednjem poglavlju su se našle crkve Tadaoa Andoa u njegovom prepoznatljivom modernom stilu.


UVOD|9

2. UVOD

2.1. Kratak istorijski pregled katoličanstva

Vjera označava uvjerenje u istinitost neke

tvrdnje bez njene provjere, odnosno bez

logičnog rasuđivanja i zaključivanja. U

svakodnevnom životu čovjek funkcioniše vjerujući

u mnoge stvari, ideje, ljude i razne vjerovatne ili

nevjerovatne događaje. U teologiji pod vjerom

se obično misli na vjeru u Boga. U psihološkom

smislu, vjera može značiti odnos povjerenja

između dvije osobe, ili odnos povjerenja

pojedinca prema svijetu.

Bog je slovensko ime za biće koje igra glavnu

ulogu u teističkim i deističkim religijama, kao i

drugim sistemima vjerovanja i može biti

jedinstveno (u slučaju monoteizma), sveznajuće i

svemoćno, ili ih može biti više (u politeizmu),

kada svaki od Bogova ima svoje karakterišuće

funkcije i osobine, pri čemu opet postoji vrhovni

Bog, koji ima najveću vlast među Bogovima.

U današnjim monoteističkim religijama, Bog se

uglavnom zamišlja kao natprirodni stvaralac i

nadzornik svemira. Teolozi su različitim

koncepcijama Boga pripisivali različite osobine.

Među najčešćim su sveznanje, svemoć,

sveprisutnost, savršena dobrota, božanska

jednostavnost, zavist, te vječna i neophodna

egzistencija. Bog je takođe zamišljan kao

bestjelesno, lično biće, izvor svih moralnih

obaveza i “najveće zamislivo postojanje”.

Neke religije mogu uključivati i antropomorfne

osobine Boga, dok druge smatraju da je

nemoguće i uvredljivo zamišljati Boga u fizičkoj

formi. Neki smatraju da je Bog oličenje

aposlutnog dobra, dok drugi smatraju da je Bog

iznad ljudskog shvatanja moralnosti.

Religija predstavlja skup kulturnih sistema,

sistema vjerovanja i pogleda na svijet koji se

odnose na čovjeka i njegov odnos prema Bogu i

svijetu koji ga okružuje. Religija ima potrebu da

objasni porijeklo života, čovjeka i univerzuma.

1 Razni religijski simboli

Religijski simboli se vezuju

za određenu religiju i u sebi

nose esencijalna značenja te

religije. Za pripadnike te

religije oni imaju izuzetno,

donekle religijsko značenje i

uvijek upućuju na nešto

nadnaravno.


10| UVOD

Prakse različitih religija mogu sadržati:

propovijedi, bogosluženja prinošenje žrtvi,

različite obrede, praznike, inicijacije, načine

sahranjivanja pokojnika, sklapanja braka,

meditacije, umjetnost i druge aspekte ljudske

kulture.

Postoje dvije vrste religija politeističke i

monoteističke religije. Za politeističke religije

karakteristično je vjerovanje u više Bogova i

politeizam je karakterističan za stare, prirodne

paganske religije.

Za monoteističke religije je karakteristično

obožavanje jednog Boga i to je osnovna razlika

u odnosu na politeističke religije.

Politeističke religije su više ritualne i obredne

nego teorijske i one uglavnom ne teže širenju za

razliku od monoteističkih.

Monoteističke religije su hrišćanstvo, judaizam,

islam, a dualistička religija je zoroastrizam.

Isus Hrist. Isus Hrist je centralna figura

hrišćanstva, rodio se za vrijeme vladavine

rimskog cara Augusta, u pokorenoj Palestini.

Godina njegovog rođenja predstavlja godinu

početka Nove ere i novog načina računanja

vremena. Odrastao je u jevrejskoj porodici u

Nazaretu, pa se u jevanđeljima naziva Isusom iz

Nazareta ili Isusom Nazarećaninom. Po

zanimanju je bio tesar. O njegovom životu do

tridesete godine se ne zna ništa, a tada, nakon

krštenja u rijeci Jordanu, od strane Jovana

Krstitelja i kasnijeg iskušavanja u pustinji, počinje

njegovo propovijedanje u Galileji, Judeji i

Jerusalimu. Isus je propovijedao o Božijem i

nebeskom kraljevstvu, ljubavi prema bližnjem,

tako skupljajući mnogo pobornika koji su ga

smatrali Mesijom ili prema grčkom jeziku

Kristom. Isus ubrzo postaje mudar propovjednik.

Počinje da čini čuda: liječi bolesne, hrani gladne,

oživljava mrtve, poji žedne... Nakon krštenja

bira dvanaest apostola. Poslije tri godine

propovijedanja biva uhapšen i doveden pred

Sinedrion (jevrejski sud), a potom je predat

rimskom guverneru Pontiju Pilatu. Isus je osuđen

da umre kao rob razapet na krstu. Na tajnoj

večeri, uoči svoje smrti, govori učenicima ko će

ga izdati. Takođe im govori da će, trećeg dana

2 Besjeda na gori | Karl Hajnrih Bloha 1890

Besjeda na gori je zbirka

Isusovih etičkih učenja i

izreka, prikupljena u

novozavjetnom Jevanđelju

po Mateji.

3 Tajna večera | Leonardo da Vinči 1498

Tajna večera se održala u

Sionskoj Gornici, tzv.

Gornja soba. To je kuća

Svetog Jovana Bogoslova,

koja se nalazila na Sionskoj

Gori, neposredno u blizini

Starog grada u Jerusalimu.


UVOD|11

poslije svoje smrti, vaskrsnuti i pridružiti se svome

ocu na nebesima. Za hljeb koji je prelomio i

razdijelio na toj večeri, Isus je rekao da je to

njegovo tijelo, a za vino koje je nasuo i koje su

pili, da predstavlja njegovu krv i da tako treba

da ostane.

Isus nije ništa napisao, ali su njegovu poruku

(Jevanđelje), poslije njegove smrti zabilježili

njegovi učenici, apostoli i jevanđelisti.

Hrišćanstvo. Hrišćanstvo predstavlja prvu

univerzalnu religiju, nasuprot dotadašnjim

nacionalnim religijama i propovijeda jednakost

svih ljudi pred Bogom. Zvanično, hrišćanstvo

nastaje u prvom vijeku Nove ere među

slijedbenicima Isusa Hrista. Rano hrišćanstvo se

pojavljuje na tlu Izraela, koji je tada bio pod

vlašću Rimljana. Za samo tri vijeka postalo je

zvanična religija mnogih država i naroda.

Hrišćanstvo se raširilo preko Mediterana, sa

progonima od strane rimskih imperatora. Od

početka, Hrišćani su bili izloženi raznim vrstama

terora, uključujući spaljivanja, mučenja, raspeća

itd. Rimski imperator Neron je 64. godine

optužio hrišćane za veliki požar u Rimu. Crkva

smatra da su tada, pod Neronom, ubijeni

apostoli Petar i Pavle.

Hrišćani su se tajno okupljali na zajedničkim

vjerskim obredima, propovijedima i molitvama.

Zajednice hrišćanskih vjernika zvale su se

hrišćanske opštine.

Car Konstantin Veliki (306-337) uvidio je

bezopasnost i potencijalnu korist nove religije po

državu, pa je 313. godine ozakonio hrišćanstvo,

a Teodosije I ga 380. godine proglasio za

religiju Rimskog carstva. Car Konstantin je 30.

aprila 313. godine Milanskim ediktom proglasio

ravnopravnost hrišćanstva sa ostalim religijama.

Vezujući se za hrišćanstvo, postepeno se

odvajao od paganstva.

Hrišćanstvo je organizovano kao zajednica

vjernika i crkava, okupljenih oko hrišćanskog

dogmatskog, moralnog i kanonskopravnog

sistema koji poštuje Boga. Ipak, početna

hrišćanska zajednica se kroz istoriju raščlanila

na brojne hrišćanske crkve i sekte. Glavna

podjela je nastala zbog brojnih nesuglasica

između istoka i zapada Rimske imperije, kao i

zbog različitosti filozofskih orjentacija i

tumačenja teoloških pitanja. Sve je to dovelo do

raskola tj. podjele hrišćanske crkve 1054.

godine. Događajem poznatim kao Velika šizma,

sa jedne strane je ostala Pravoslavna crkva (ona

koja poštuje i čuva kanone i odluke sedam

prethodnih Vaseljenskih Sabora), koja odbacuje

i ne priznaje univerzalni autoritet pape i koja je

danas organizovana uglavnom na nacionalnom

nivou. Na drugoj je strani nastala Rimokatolička

crkva, nad kojom papa ima potpunu jurisdikciju.

U XVI vijeku u zapadnom hrišćanstvu se javlja

snažan vjersko-politički pokret reformacije čiji je

vođa bio Martin Luter. Reformacija je zapadno

hrišćanstvo podijelila u dvije osnovne struje:

rimokatolicizam i protestantizam. Povod za

pobunu Martina Lutera bila je prodaja

indulgencija, odnosno opraštanje grijehova, čak

i budućih, vjernicima za novac. Pokret

reformacije i protivreformacije, rascjep do kojeg

je došlo u zapadnom hrišćanstvu, bili su povod

za mnoge duge i teške vjerske ratove (npr.

Stogodišnji rat između Engleske i Francuske).

Ono što razlikuje protestantizam od

rimokatoličanstva je odbacivanje svih crkvenih

odluka, neprihvatanje pape kao posrednika

između Boga i vjernika i odbacivanje kulta

svetaca, ikona i relikvija. Savremeni

protestantizam se dijeli na Luteransku,

Kalvinističku i Anglikansku crkvu.


12| UVOD

4 Papa Benedikt XVI

Izabran je za papu na

Konklavi koja je započela

18. aprila 2005. i trajala

manje od 24 časa.

Izabran je u četvrtom

glasanju. Nakon prihva-

tanja papske funkcije,

odabrao je sebi ime

Benedikt XVI.

2.2. Osnovne odlike katoličke crkve

Najvišu vlast u katoličkoj crkvi vrši papa.

Savjetodavni organi pape su Kolegijumi

kardinala i Sinod biskupa. Administrativni

aparat Katoličke crkve se naziva Rimska kurija,

u čiji sastav ulaze kongregacije, sudovi i druge

institucije. Biskupska katedra pape zajedno s

Rimskom kurijom čine Svetu stolicu, koja se nalazi

u nezavisnoj državi Vatikan.

Katolička crkva se sastoji iz Latinske crkve i

istočnih katoličkih crkava, koje ispovijedaju

jedan od istočnih liturgijskih obreda i imaju

status Sui iuris (svoga prava). Najveće istočne

katoličke crkve predvode patrijarsi ili vrhovni

arhiepiskopi.

Katoličku crkvu čine 23 zasebne crkve –

Zapadna crkva i 22 istočne katoličke crkve. Na

čelu Zapadne crkve i cijele katoličke crkve se

nalazi rimski biskup – papa. On ima apsolutnu

vlast nad Crkvom.

Osnovna teritorijalna jedinica je biskupija (kod

istočnih katoličkih crkava – eparhija), na čelu

koje stoji biskup. Biskup u svojoj biskupiji ima

uglavnom svu vlast, ograničenu jedino crkvenim

pravom i papskom vlašću. Neke važnije

biskupije nose naziv nadbiskupije.

Nekoliko biskupija (i nadbiskupija) mogu činiti

metropoliju ili crkvenu provinciju. Centar

metropolije obavezno se podudara sa centrom

nadbiskupije, tako da je svaki metropolit u

Katoličkoj crkvi obavezno i nadbiskup. U nekim

zemljama, metropolije su objedinjene u crkvene

regione. Biskupije se sastoje iz župa, na čijem

čelu se nalaze župnici, potčinjeni biskupu.

Posebnu ulogu u Katoličkoj crkvi imaju monaški

redovi i kongregacije, a takođe i društva

apostolskog života.

Sveštenici, odnosno pripadnici klira, mogu biti

samo muškarci. Postoje dvije vrste sveštenstva:

bijelo (sveštenici koji služe po hramovima) i crno

sveštenstvo (monaštvo). Sveštenstvo se dijeli u tri

stepena: đakonski, prezviterski i biskupski.

Doktrina katolicizma zasniva se na Bibliji i

Svetom predanju, koje uključuje određena

pravila vaseljenskih sabora. Katolička crkva ima

razna doktrinalna pravila, od kojih su neka


UVOD|13

zajednička sa drugim hrišćanskim vjeroispo-

vijestima, a neka specifična za katolike.

vjera u direktno i neprekinuto organizaciono

nasljeđe od prvobitne Crkve koju je

osnovao Isus Hrist;

vjera da je crkva nosilac jedinstva i

sveukupnosti učenja Isusa i njegovih

apostola;

korišćenje svetih slika, svijeća, muzike i svete

vode u obredima;

vjera da je evharistija istinski tijelo i krv

Hristovo;

razlikovanje dvije vrste divljenja prema

svetima: latria je klanjanje Bogu, a dulia

svecima;

vjera u mogućnost “istjerivanja duhova”

(egzorcizam)

vjera u nepogrešivost pape (dogmat o

papskoj nezabludivosti);

dogmat o bezgrešnom začeću Marije;

veliko poštovanje Marije;

5 Rasprostranjenost katolicizma u svijetu

Prema podacima iz 2011.

godine, u svijetu postoji oko

1,18 milijardi katolika.

neraskidivost svete tajne braka, postoji

samo mogućnost priznanja o nevaženju

braka;

poštovanje mučenika, svetaca i blaženika

razlikujući način obožavanja;

učenje o čistilištu;

učenje o indulgencijama;

centralizovana crkvena organizacija,

nasuprot pravoslavnim, autokefalnim i

autonomnim crkvama;

monarhistička vlast rimskog pape nad

cijelom Crkvom.1

1 Katolička crkva; Isus - Vikipedija


14| UVOD

3.3. Katolička arhitektura kroz vjekove i

stilove

Već hiljadu i po godina hrišćanski graditelji

pomjeraju granice gradnje da bi stvarali sve

veličanstvenije građevine u slavu svoga Boga.

Godine 33-e naše ere Isus Hrist je razapet na

krstu. Sledeća tri vijeka njegovi sledbenici su

proganjani i ubijani zbog njihovih vjerovanja.

Stoga su morali krišom da se sastaju po

privatnim kućama ili u podzemnim

katakombama. Kad je Car Konstantin prešao u

hrišćanstvo, ovaj tajni put se pretvara u zvaničnu

državnu religiju. Čim su izašli iz svojih skrovišta,

hrišćanskim vjernicima su bila potrebna nova

mjesta okupljanja. U početku oni su jednostavno

adaptirali postojeće građevine – bazilike.

“Ranohrišćanske bazilike su obično bivše rimske,

opštinske građevine ili pijace. Jednostavan

građevinski kvadrat u sklopu sa brodom i dvije

bočne lađe je ono što čini hrišćansku baziliku.”2

Ali ne zadugo, hrišćani su željeli da stvore

vlastite građevine. Tada su prvi put dodali

svodove, lijepe dekoracije i oltar – koji

predstavlja Hristov tron.

Skok religijske revnosti će pokrenuti najveću

graditeljsku kampanju u istoriji hrišćanstva, kad

su pravljeni planovi za gradnju radikalnih novih

crkvenih zdanja, ogromnih razmjera.3

Arhitektura hrišćanskih crkava u sebi spaja širok

raspon vjerskih i svjetovnih umjetničkih stilova,

koji su uticali na razvoj izgleda i konstrukcije

crkvenih zgrada od postanka hrišćanstva do

danas.4

Predromanika. Kao stilsko razdoblje u

zapadnoevropskoj umjetnosti od ranog srednjeg

vijeka do XI vijeka pojavila se predromanika,

koja spaja antiku i rano hrišćanstvo s

novonastalim prilikama nakon propasti Rimskog

carstva i stupanja na evropsku pozornicu novih,

do tada varvarskih naroda. Njena ostvarenja

2 Prof. Jonathan Phillips, istoričar 3 Neimari u ime Gospoda, dokumentarni film 4 Crkveno graditeljstvo, Vikipedija

6 Osnova klasične rimske bazilike

Najčešći oblik transepta je

bio kontinualni transept,

koji je sa ostatkom zgrade

činio osnovu u obliku slova

T.

7 Crkva sv. Donata u Zadru

Crkva sv. Donata iz IX

vijeka, sagrađena na osta-

cima rimskog foruma,

najpoznatija je monumenta-

lna građevina u Hrvatskoj

iz ranog srednjeg vijeka.


UVOD|15

8 Katedrala Notr Dam u Parizu

Najpoznatija ranogotička

katedrala posvećena

Djevici Mariji, sagrađena

na ostrvu Île de la Cité, na

rijeci Seni u Parizu.

9 Crkva u Ronšampu

Završena 1954. godine,

jedan je najljepših primjera

arhitekte Le Korbizjea i

jedan od najvažnijih

primjera sakralne arhite-

kture XX vijeka.

su vidljiva u Ahenu, Ovijedu, Remsu, Zadru …

Romanika. Oko godine 1000. nastupa

romanika koja traje do oko 1250. godine i širi

se cijelom Evropom posredstvom benediktanaca.

Crkve zadržavaju oblik latinskog krsta, zidovi su

masivni, a glavna su obilježja jednostavnost i

logičnost konstrukcije, te bogata horizontalna

raščlanjenost. Znamenita ostvarenja su u Kluniju,

Vezleju, Arlesu, Pizi, Milanu…

Gotika. U XIII vijeku u Francuskoj se javlja

gotika, novi stil sa novim načinom gradnje, koji

se ističe prelomljenim lukovima i izduženim

svodovima. Povećava se broj brodova i apsida,

javljaju se stubovi i lukovi, a javljaju se i veliki

prozori sa vitražima. Najznamenitija ostvarenja

su u Šartru, Karizu, Kelnu, Kanterburiju…

Renesansa. Krajem XIV vijeka u Italiji se razvija

renesansa, koja se oslanja na antičke uzore

(polukružne lukove, stubove sa kapitelima,

kanelirane pilastre itd.). Najizrazitiji primjer je

bazilika sv. Petra u Rimu. Prvi put se javno ističu

arhitekte, a najpoznatiji su Filipo Bruneleski,

Alberti, Mikelanđelo, Andrea Paladio…

Barok i rokoko. U XVI vijeku renesansa prelazi

u barok, koji traje do XVIII vijeka i poklapa se

sa protivreformacijom. Ističe se raskoš i

bogatsvo, ujedinjuje se arhitektura, vajarstvo i

slikarstvo. Odrednice su bogatstvo dekoracija,

bujnost i nemir u prikazima kao i naglašena

plastičnost. Glavne arhitekte su Bernini,

Frančesko Boromini… Stil koji slijedi u završnoj

fazi baroka naziva se rokoko.

Klasicizam, eklekticizam stilova i moderna.

Poslije klasicizma, koji se ogleda u

jednostavnosti klasičnih grčkih i rimskih oblika i

motiva, a traje od otprilike sredine XVIII do prve

četvrtine XIX vijeka. Preovladava vraćanje na

staro – neoromanika, neogotika i neorenesansa.

Tek u XX vijeku prestaje eklekticizam i nastaje

moderna arhitektura, sa slobodnim i maštovitim

oblicima. Primjer je Le Korbizjeova

Hodočasnička crkva u Ronšampu.5

5 Crkveno graditeljstvo, Vikipedija


ARHITEKTURA SAKRALNIH KATOLIČKIH OBJEKATA |17

3. ARHITEKTURA SAKRALNIH KATOLIČKIH OBJEKATA

3.1. Počeci stvaranja hrišćanske sakralne

arhitekture

Definicijom sakralnih objekata razmatramo

prostore tj. objekte koji se tiču crkvenih stvari,

svetinja i obreda. Crkva je predstavljena kao

osnovna jedinica, dubokog simboličkog značenja

i asocijativna riječ kod obavljanja bilo kojih

vjerskih obreda. U uvodnom dijelu kroz teze

istorije hrišćanstva objašnjeni su najraniji počeci

te vjere. Dakle, nekada su ritualne radnje

obavljane na otvorenom prostoru, da bi kasnije

širenjem vjere, dobijanjem pristalica, te radnje

zahtijevale fizičku strukturu u vidu objekta. Čak

su šupe, drvene šupe, bile upotrebljive.

Hrišćanima je bilo potrebno mjesto - javni

prostor, a ovakav tip “građevina” im je to

obezbjeđivao. Prostor za liturgiju je bio

jednostavno odvojen zavjesama. Privatne kuće,

katakombe, razne namjenske prostorije služile su

svrsi, ali prihvatanjem hrišćanstva kao zvanične

vjere rimskog carstva, javlja se potreba za

izgradnjom samostalnih objekata sa vokacijom

vjersko-obrednih. Funkcionalne preteče bazilika

su bile kuće tituli, ali bez karakteristika

hrišćanstva.

Bazilika, kao arhitektonski tip, imala je veliku

istoriju prije nego je prihvaćena od crkve. Služila

je kao mjesto okupljanja (zabave, trgovine), a

čak su ih imperatori gradili u privatne svrhe.

Riječ bazilika ima grčko porijeklo sa značenjem

– kraljevski. U početku su to bile obične i jeftine

građevine bez graditeljskih izazova. Vremenom

im se arhitektura unapređuje.

U hrišćanskim bazilikama prolazi su obično bili

redukovani na one sa duže strane objekta.

Glavni ulaz je uvijek bio na kraćoj strani

građevine, naglašavajući podužnu osu objekta.

U mnogim slučajevima ova osa je dalje

naglašavana prisustvom dvorišta ili atrijuma

ispred glavnog ulaza. Iako su glavni elementi

zgrade izgledali jednostavno, njena izgradnja

nije bila jednostavna. Velika je bila potražnja

za odgovarajućim monolitnim elementima koji bi

mogli da imaju ulogu stubova, što je kasnije

preraslo u problem. Drugu poteškoću su

predstavljali prozori, tačnije materijali. Obojeno

staklo i komadi alabastera su služili svrsi, ali su

bili skupi.

U karakterističnim bazilikama oltar, prekriven

baldahinom ili ciborijumom, bio je lociran blizu

tetive, sa sveštenstvom smještenim u polukrugu,

prateći zid apside. Tu je bilo i mjesto za

episkopa koji je sjedio u sred apside, kao što je

sudija za prekršaje u svjetovnoj bazilici. Oltar i

prostor ispred njega bili su ograđeni parapetom

visine 1m (cancelli), koji ih je odvajao od

publike. Obično su ti parapeti bili od mermera,

dekorisani ornamentima hrišćanskg simbolizma.

Ispred ograđenog prostora pred oltarom,

ponekad je počinjala ceremonijalna staza

(solea), koja se protezala cijelom dužinom

broda, sve do glavnih vrata crkve. Zavjese na

arkadama bile su ustaljene. Kasnije se to

promijenilo iz funkcionalnih razloga, jer su se

stvarali mračni prostori, a i nastojalo se

postizanjem jedinstvenog, nedijeljenog prostora.

Jedna od prvih bazilika u Rimu bila je Santa

Sabina (sredina V vijeka). Njen dizajn je

karakterističan za baziliku, sa visokim centralnim

naosom, odvojenim kolonadama od bočnih lađa

sa obije strane. Iznad stubova, prozori

klerestorijuma su propuštali svjetlost u centralni

prostor. Zgrada je imama naglašenu

longitudinalnu osu, pošto pogled vuče naprijed

ka polikružnoj apsidi na istočnom kraju.6 Ono što

je bilo karakteristično za Santa Sabinu je to što

su, kontradiktorno rimskom praktikovanju,

stubovi podržavali lukove od opeke, a ne

kamene arhitravne grede.

Poslije zabranjivanja paganske vjere, ostalo je

dosta hramova koji su se koristili u paganske

svrhe. Dugo vremena su uticajni pojedinci

određivali sudbinu tih hramova (rušenje ili

saniranje). Zbog ne postizanja dogovora, oni su

6 Stalley, R. 1999. Srednjevjekovna arhitektura, Oxford University Press, 17 p.


18| ARHITEKTURA SAKRALNIH KATOLIČKIH OBJEKATA

10 Preteče bazilika - tituli

Danas postoji ukupno 143

crkve ovakvog oblika,

titulus crkva.

9 Enterijer bazilike Svete Sabine

Zbog svoje jednostavnosti

Santa Sabina se smatra

prelazom od rimskog

foruma prema današnjim

hrišćanskim crkvama.

propadali i narušavali uglednu sliku Rima.

Konačno je odlučeno i preinačeno da se

paganski hramovi rekonstruišu u adaptiraju za

potrebe hrišćanstva. Takav je slučaj bio sa

Panteonom (sagrađen od strane imepratora

Hadrijana 98-117. godine).

Skok religijske revnosti će pokrenuti najveću

graditeljsku kampanju u istoriji hrišćanstva, kad

su pravljeni planovi za gradnju radikalno novih

crkvenih zdanja, ogromnih razmjera.7

Car Konstantin ima reputaciju da je osnovao

(izgradio) sedam crkava u Rimu, od kojih su

najpoznatije bazilika Svetog Ivana Lateranskog

i Bazilika Svetog Petra.

7 Neimari u ime Gospoda, dokumentarni film



3.2. Bazilika Svetog Petra u Rimu

Nerazumijevanje i današnje pogrešno tumačenje

definišu Crkvu Sv. Petra katedralom, a zna se

da nije sjedište nijednog biskupa. Ona čak nije

ni matična crkva rimokatoličanstva, ali je ipak

proglašena najsvetijim katoličkim mjestom.

Jedna od 4 papske bazilike u Rimu, iako danas

nosi renesansne atribute, ima jako zanimljivu i

dugu graditeljsku istoriju.

Današnji oblik crkve Sv. Petra je kalem na staroj

crkvi koji datira iz XVI vijeka. Stara crkva Sv.

Petra nije bila izgrađena radi bogosluženja.

Pripadala je prostoru hrišćanskog groblja, na

kojem je bio sahranjen i sam apostol Petar,

poslije pogubljenja. U njegovu čast crkvu je

osnovao Car Konstantin 321. g.n.e. da bi pokrio

njegov grob i obezbijedio sklonište za

posjetioce. Crkva Sv. Petra je bila pogrebna

crkva, gdje su hrišćani sahranjivali mrtve i

skromno obilježavali sahrane. Postepeno je

doživjela proglas velikog hrama sagrađenog u

čast apostola. Skromnog arhitektonskog

bogatsva, ova crkva je gradila reputaciju, zbog

same asocijacije na Sv. Petra i tako postala

jedna od najuticajnijih građevina srednjeg

vijeka kojoj se prikazivala svijetla budućnost.

Međutim, veličinom i oblikom ova crkva je ipak

bila impozantna. Klerestorijum je bio visok 120

stopa. Sa obije strane naosa su bila 22 stuba. U

bočnim lađama su se koristili i lukovi i arhitravi.

Najinteresantniji u cijeloj prostornoj kompoziciji

bio je transpet. Ukrštao se sa naosom kod

apside i ležao na pravcu sjever-jug.

Najvjerovatnije objašnjenje njegovog postojanja

je da obezbijedi dovoljno prostora posjetiocima

ćivota Sv. Petra koji se nalazio na tetivi apside.

Da bi došli do glavnih vrata, posjetioci su morali

da prođu kroz atrijum, tačnije trg sa

kolonadama, koji je gotovo bio obavezan za

sve crkve u tom periodu.

Konstrukcija sadašnje bazilike počela je 18.

aprila 1506. godine, a završena je 18.

novembra 1626.8 Povezana je sa papstvom,

8 Bazilika Svetog Petra, Vikipedija

11 Stara bazilika Svetog Petra u Rimu

Zgrada koja je prethodila

današnjoj Crkvi Svetog

Petra, a postojala je u

periodu od IV do XVI

vijeka.

12 Enterijer današnje crkve Svetog Petra u Rimu

Renesansno ukrašeni naos

ima ogromne parove

pilastera.



kontra-reformacijom i brojnim umjetnicima među

kojima je i Mikelanđelo.

Glavni razlog rušenja stare bazilike bio je njeno

izrazito loše stanje, što je krajem XV vijeka

podstaklo papu Nikolasa V na radikalne

promjene. Za njega je vezano i rušenje

Koloseuma i korišćenje njegovog kamena za

izgradnju nove crkve. Pape su se mijenjale, svaki

je imao svoju viziju, svoje majstore. Finansijske

mogućnosti su varirale. Jedan od načina pomoću

kojeg bi se finansirala izgradnja bila je

“kupovina pomilovanja”, što je izazvalo bunt i

bilo ključan faktor u reformaciji, početku

protestantizma.

Na jednom od konkursa, usvojen je Bramanteov

plan za novu zgradu i kamen temeljac je

postavljen 1506. godine. Osnova je bila u

obliku ogromnog grčkog krsta sa kupolom

inspirisanom rimskim Panteonom. Glavna razlika

između Panteona i nove bazilike bila je što je

kupola Panteona bila poduprijeta sa

kontinualnim zidom, a kupola bazilike sa 4

velika stuba. Bramanteova kupola se završavala

lanternom, koja je po obliku bila veoma slična

lanterni Firentinske katedrale. Sem vizuelnog

benefita i prostorne dominacije siluetom grada,

kupole su imale veoma simboličan značaj.

“Mislim da je jedan od razloga što su ušle u manir

izgradnje vjerskih građevina bio taj što pružaju

osjećaj otvorenog neba. Ljudi po njima mogu da

stoje u prostorima oslobođenim od stubova i

pregrada.”9

Bramante je predvidio da centralna kupola

bude okružena sa 4 manje kupole na suprotnim

osama. Zajednički oltarski prostor, naos i

transept sa 4 kraka završavali su se u 4 apside.

Bramante nije uspio da dočeka završetak crkve,

a nijesu ni mnogi koji su se mijenjali, s obzirom

da je izgradnja trajala gotovo 120 godina.

Među mnogim majstorima i arhitektama koji su

imali uticaja na crkvu nalaze se i Rafaelo,

Antonio di Sangalo i dr. Međutim, najzaslužniji

za današnji izgled bazilike je Mikelanđelo, koji

9 Dr Scott Steedman, građevinski inženjer

se prihvatio posla u svojim sedamdesetim

godinama.

Mikelanđelo je poštovao planove svojih

prethodnika, ali iznad svih Bramanteov. Kupolu

je redizajnirao 1547. godine. I na ranijim

planovima kupola se dizala sa stubova, preko

tambura. Kružni peristil Bramante-a i arkada

Sangallo-a zamijenjeni su sa 16 korintskih

stubova visine 15 m, povezanih rebrima.

Mikelanđelo je bio predan ovoj zgradi, o čemu

svjedoče brojne skice, crteži i modeli koje je

ostavio za sobom. Njegova glavna težnja bila je

ovalni oblik kupole, radije nego polukružni.

Godine 1590. kupola je konačno završena a

ubrzo izgradnjom lanterne i postavljanjem krsta

dobija svoj konačan oblik. Nadležno tijelo,

zaduženo za nastavak radova, razmatralo je u

kom pravcu da idu radovi. Planovi su prikazivali

osnovu u obliku grčkog krsta, koji je u tom dobu

bio okrenut protestantima, dok je latinski krst bio

pravi simbol hrišćanstva. U tom periodu se javlja

osjećaj krivice i pokajanje zbog demoliranja

stare crkve, pa se kao kompromis našlo rješenje

da se cjelokupni taj prostor natkrije i produži

naosom.

Fasada crkve, koju je projektovao Maderno, se

navodi kao najmanje zadovoljavajući dio

objekta. Razlozi tome su predimenzionisanost,

skučenost detalja i zaklanjanje pogleda na

kupolu (osim sa distance).

O veličini crkve navode i mišljenja stručnjaka da

se gubi osjećaj za prostor, kad se uđe u zgradu

i posmatra enterijer naosa.

Crkva Svetog Petra je izvršila veliki uticaj na

arhitekturu hrišćanskih crkava.



3.3. Osnovni prostorni elementi katoličke

crkve |Katedrale|

U prethodnim poglavljima, naročito u opisivanju

bazilike, često su pominjani brodovi i bočne

lađe. Upravo kao glavni djelovi građevine, s

pravom nose takav naziv. Katedrala i

simbolizuje brod koji prevozi Božiji narod kroz

oluje života. Glavni brod, naos (eng. nave), čini

duži dio latinskog krsta, oblik osnove koji je

prihvaćen u čitavom katoličkom svijetu. Preko

naosa se dolazi do svetilišta. Upravo glavni

brod je i glavna karakteristika katedrala, s

obzirom da je njegova veličina figurisala

konstruktivne i estetske karakteristike čitavog

objekta. Najprije je drvo preovladavalo kao

građevinski materijal, pa se naos natkrivao

klasičnim dvovodnim krovom, sa rogovima.

Vremenom je drvo zamijenjeno kamenom, zbog

raznih fizičkih ograničenja drveta. Jedan od

glavnih razloga su bile mjere protivpožarne

zaštite. Poznato je da je u srednjem vijeku vatra

bila glavni izvor svjetlosti, a s obzirom da su

svijeće bile vrlo često u upotrebi, požari su bili

neminovni. Sem toga, kameni zidovi, natkriveni

kamenim svodom obogaćivali su enterijer crkve i

davali joj dostojanstvo i monumentalnost. Stilske

13 Dispozicija prostora katoličke crkve

A – apsida; K – kapela.

karakteristike enterijera raznih epoha najviše su

se prikazivale u središnjem brodu crkve.

“Za razliku od Notr Damovih raznobojnih

fresaka, pozlaćenih ukrasa na oltaru i toplog

drveta, Sen Sulpis je bila gola i hladna, nalik

asketskim katedralama u Španiji. Nedostatak

dekora činio je da izgleda prostranijom nego što

jeste, a i dok je podizao pogled ka zjapećoj

rebrastoj lučnoj tavanici, zamišljao je da stoji

ispod trupa ogromnog prevrnutog broda.”10

Pri obavljanju bogosluženja, usled velikog broja

prisutnih vjernika, komunikacija bi bila skoro

nezamisliva bez bočnih prolaza, lađa. Bočne

lađe su od glavnog broda odvojene kolonadom

stubova, koji nose arhitravne grede ili su

povezani lukovima pa formiraju arkade. Broj

bočnih lađa sa glavnim naosom definiše opis

crkve, pa tako razlikujemo trobrodne,

petobrodne i sl. Načešće su crkve brojale naos i

dvije bočne lađe, sa svake strane po jedna, jer

je taj oblik bio najzahvalniji u konstruktivnom

10 Braun, D. 2006. Da Vinčijev kod, Solaris, Novi Sad, 83 p.



smislu. Osim funkcije prolaza bočne lađe su

upravo konstruktivna potpora zidovima naosa.

Lateralne sile koje se javljaju od krova, kao

posledica težine kamena i jakih vjetrova, guraju

zidove prema spolja. Bočne lađe trpe teret tog

pritiska i kanališu ga do temelja, rješavajući

tako problem nosećih zidova. U periodu

romanike, to je bilo dovoljno za veličine

objekata kakvi su se gradili. Gotika je, međutim,

bila zahtjevnija kod konstruktivnih podupirača.

Obično se prolazi završavaju kod transepta, ali

mogu da idu i oko apside, pa se stoga

kategorišu u: brodske, transeptne i horske.

Njihova krovna linija je najčešće niža od krova

glavnog broda, međutim u Njemačkoj je čest

slučaj pojave “hall crkava”, kod kojih su visine

svih brodova jednake. Najveća problematika

takvih slučajeva jeste osvjetljenje unutrašnjeg

prostora. Nebeska svjetlost je konstantno

prisutna tema u građevinarstvu, još od nastanka

prvih hrišćanskih spomenika prije 2000 godina.

“Postoji vrlo bliska veza između Boga i svjetlosti.

Svjetlost je vrsta manifestacije božanske volje i

božanske ljubavi. Ako svoju crkvu, svoju katedralu

ispunite svjetlošću onda možete da osjetite Božiju

naklonost i nađete put do spasenja.”11

Denivelacija krovnih površina između glavnog i

bočnih brodova crkve iskorišćena je za

postavljanje prozora. Taj dio zida naosa se

zove klerestorijum. Visina prozora je direktno

uticala na količinu svjetlosti koja je ulazila u

objekat. Klerestorijum prozori su ujedno bili i

najveći konstruktivni problem, zbog kojeg su

nastajale mnoge modifikacije u stilovima

sakralne arhitekture. Debeli kameni zidovi

romanske crkve nijesu dozvoljavali velike otvore.

U gotici je taj problem saniran, povećavanjem

visine zidova, smanjenjem debljine, ali uz

konstruktivna poboljšanja u vidu raznih

podupirača. U romanici je prostor za

klerestorijum oslobađan uvođenjem krstastog

svoda, pravilnijim raspoređivanjem sila.

Vertikalna predstava unutrašnjeg prostora

crkava u romanici je počela sa arkadama i

klerestorijumom. Vremenom su dodate i

11 Prof. Jonathan Phillips, istoričar

14 Naos bazilike San Lorenzo|Bruneleski

Iako se čini da je naos

glavni dio crkve i da je od

njega počinjala izgradnja

objekta to nije bilo tako.

Gradnja bi išla u etapama,

počevši od liturgijski bitnog

dijela - oltara (svetilišta) ka

vani.



galerije koje se zovu trifore. Trifora je obično

bila postavljana u praznom prostoru

jednovodnog kosog krova bočne lađe. Pored

trifore česta je bila pojava još jedne galerije, a

ponekad je i jedna isključivala drugu. Uglavnom,

neki navode da su galerije bile namijenjene

samo ženama i da im je to glavni razlog

nastajanja. Drugi izvori objašnjavaju njihovu

potrebu zbog proširenja prostora, kao i da je to

bio namijenjen prostor za konak hodočasnika.

Bogosluženje se ponegdje odvijalo u galeriji (na

gornjem nivou) dok su ponizne sluge bile na

nivou prizemlja.

Dalje širenje i povećanje kapaciteta prostora

cjelokupne građevine obezbjeđivao je transept.

U crkvenom graditeljstvu transept predstavlja

poprečni brod postavljen upravno na uzdužne

brodove, tako da razdvaja svetilište od ostatka

crkve. Prvi put je upotrijebljen u ranohrišćanskoj

bazilici kada je broj predstavnika crkve

prerastao prostor prezbitorijuma (stara bazilika

Sv. Petra). Bazilika je tada sa transeptom i

apsidom dobila osnovu u obliku slova T. Kasnije

je između apside i transepta dodat još jedan

prostor tzv. hor i tako je građevina dobila oblik

latinskog krsta. Poprečni brod – transept, je

obično iste visine kao glavni brod – naos, a

njegova dužina je obično veća od širine glavnog

i sporednih brodova. Ulaz iz transepta u glavni

brod je naglašen trijumfalnim lukom, a na

pročeljima transepta se nalaze portali koji su

služili za pripadnike konventa.

“Sen-Sulpis je, poput većine crkava, bila

sagrađena u obliku ogromnog rimskog krsta.

Njen dugi središnji dio – brod – vodio je direktno

do glavnog otvora, gde ga je poprečno presecao

kraći deo, zvani transept. Mesto preseka broda i

transepta ispod glavne kupole smatralo se srcem

crkve...njenom najsvetijom i najtajnovitijom

tačkom.”12

Mjesto presjeka naosa i transepta, na mnogim

crkvama krase kule, koje su najčešća

karakteristika karolinške ere. Iako se

12 Braun, D. 2006. Da Vinčijev kod, Solaris, Novi Sad, 121 p.

15 Trifora Opatije Malmesbury

Trifora unutar jednog okna

je imala unutrašnju podjelu

na obično dva ili tri stuba

povezanih lukom (mini

arkada).

16 Westwork Corvey manastira

Iako je najviše vezan za

karolinšku eru, westwork je

prvi put nastao u crkvama

Sirije.



pojavljuju još u Antici, zvonici, kule i tornjevi se

vezuju za Srednji vijek. Postali su gotovo

neizbježna obilježja i na oskudnijim crkvama,

bilo da se nalaze na zapadnom dijelu crkve ili

na mjestu presjeka naosa i transpeta. Par kula

na zapadnom – ulaznom dijelu crkve gdje su se

nalazile stepenice i galerija iznad ulaza,

zajedno sa ulaznim dijelom i visokim trijemom su

još jedna od karakteristika karolinške

arhitekture poznatija kao westwork. Jedan od

razloga izgradnje kula bilo je iskazivanje moći i

slave. Od sakralne arhitekture su pozajmljene i

u fortifikacionoj arhitekturi. Postepeno drvo je

zamjenjivano kamenom, pa zidanje visokih kula

počinje da bude i opasan problem. Kule,

pogotovu one na raskršću, su imale izuzetan

konstruktivni udio u izgradnji crkve, o čemu će

biti riječi u narednom poglavlju. Funkcionalno su

bile namijenjene zvonima, prvo jer im je mjesto

bilo izuzetno vidno, a drugo jer se zvuk brže

prostirao proporcionalno povećanju visine

njegovog izvora. S obzirom da je to bilo vrijeme

bez “sata”, crkveno zvono je služilo i kao

podsjetnik za dnevne aktivnosti. Atraktivnost i

ukrašavanje zvonika i kula je postala prava

umjetnost, što je izazvalo i ponavljanje tih

vertikala po objektu. Monasi su teško

opravdavali proliferaciju kula u cilju povećanja

zvučnosti zvona. Riješili su da su kule postale

nepotrebno rasipništvo i zabranili ih 1157.

godine.13 Današnji stručnjaci smatraju da su kule

poboljšale simboliku crkvene arhitekture.

Kod ulaza crkve obično se nalazi narteks ili

priprata. Već je pominjan kod objašnjena

sistema westwork. Nalazi se na krajnjem

zapadnom dijelu crkvu i od ostatka iste je

odvojen zidom i vratima. Nastao je iz

funkcionalnih razloga za potrebe vršenja službe.

On je sastavni dio crkve, ali se ponekad ne

posmatra kao takav. Može da bude i u obliku

trijema. Priprata je služila da i nepododbni

posjetioci (pokajnici npr.) mogu da učestvuju u

službi. Narteks je obično uključivao i krstionicu,

da bi se krstila djeca i novorođenčad prije nego


uđu u bogosluženje. To je, dakle, tradicionalno

mjesto pokajanja. Ispred narteksa se može naći i

egzonarteks. Zavisno od arhitekte ili glavnog

majstora uz narteks se mogao naći vestibil

odnosno soba prije narteksa, ako je sastavni dio

građevine, odnosno trijem ako je bio zasebna,

odvojena struktura.

Svetilište od naosa i transepta razdvaja hor,

formirajući osnovu crkve u obliku latinskog krsta.

Najčešće se nalazi na zapadnom dijelu objekta,

zbog orijentacije apside. Ahritektonska pojava

hora nastala je kao rezultat liturgijskog razvoja

i porasta monaštva. Ovaj prostor je opremljen

izuzetno dekorisanim namještajem (klupe, horske

stolice...).

Apsida vodi porijeklo još iz Antike, gdje je

postojala kao polukružni završetak antičke

bazilike. Tu je bilo rezervisano mjesto za

predsjednika suda i ostale sudije. Od IV vijeka

ovaj arhitektonski oblik preuzima i hrišćanska

bazilika u funkciji biskupove katedre, a njoj sa

svake strane dodaje subseliu (kamenu klupu) za

zbor sveštenika. U kasnijim razdobljima apsida

poprima i drugačije oblike (poligon, kvadrat,

segment...), a i drugačije funkcije (od XI vijeka u

njoj se smješta oltar i sarkofag sa moštima).

Najčešće je polukružne projekcije u osnovi,

zasvođena polukupolom ili zrakastim svodom. U

nekim crkvama se mogu naći i pomoćne apside

oko hora ili na krajevima transepta. Postoje

primjeri manjih crkava osnove grčkog krsta sa 4

apside, na svakom kraju po jedna, i takve crkve

se nazivaju terakonks.

Srednji vijek je vjeru njegovao na način koji je

danas nama skoro neshvatljiv. Hodočasnici su

održavali crkvene objekte svojim prilozima.

Usled naglog interesovanja i velikih hodočašća,

u crkvenoj arhitekturi došlo je do pojave

ambulatorijuma. On je predstavljao prostor oko

oltara, a služio je da se napravi šema hoda

hodočasnika i smanje gužva i ometanje službe.

Osim poboljšanja prostorne funkcionalnosti, ovim

se dobio i bolji vizuelni komfor pri posmatranju

centralnih događaja u apsidi.



3.4. Razvoj sakralne katoličke arhitekture

u romanici

U prvoj polovini Srednjevjekovnog razdoblja,

Karlo Veliki se istakao i kao značajna figura za

razvoj hrišćanskih objekata. Poistovjećivan je sa

carom Konstantinom, pa je iz tog razloga

nazivan Novi Konstantin.

Novo razdoblje počinje transformacijom

bazilika. Njihova izražena horizontala polako

prelazi u dinamičnu formu sa izraženom

horizontalom. Velika pažnja se posvjećuje

prostorima ispod zemlje, mreži podzemnih

hodnika, prolaza i komora.

“U srednjem veku, kad je kakva građevina bila

potpuna ona je bila pod zemljom gotovo isto

tolika kolika i nad zemljom... svaka crkva imala je

uvek i pod zemljom čitavu građevinu, sem ako je

bila podignuta na pilotima, kao Bogorodičina

crkva. U katedralama imali ste u neku ruku još

jednu katedralu, podzemnu, nisku, mračnu,

tajanstvenu, bez svetlosti i nemu pod gornjom

lađom koja je plivala u moru od svetlosti i koja je

dan i noć brujala od orgulja i od zvona; to je

ponekad bila grobnica.”14

Termin arhitekta je bio skoro i nepoznat u ovom

periodu. Moderna shvatanja uloge arhitekte,

osobe sa kreativnim osobinama i kompletnog

pregleda u dizajnu, poznata su tek od perioda

renesanse. Crkveni objekti su bili pod

ingerencijom sveštenih lica. Ne može se čak ni

napraviti razlika između graditelja i naručioca

posla. S obzirom da su monasi redom bili učeni

ljudi, sve više se opredjeljuju za usavršavanje

znanja iz oblasti građevinarstva. Vremenom se

posao oko izgradnje crkava usložnjava i samim

tim potrebni su bili ljudi sa određenim znanjem i

iskustvom koji bi vodili taj posao. Obaveze

tadašnjeg arhitekte su bile velike. Njegove

brige su počinjale od samog kamenoloma i

nabavljanja kamena. Poslije dopremanja na

gradilište, morao je da organizuje poslove,

ljude, alate i napravi šemu funkcionisanja

14 Igo, V. 1967. Zvonar Bogorodičine crkve, Svjetlost, Sarajevo, 238 p.

pripremanja skela i primitivnih kranova za

elevaciju materijala i postavljanje gotovih

elemenata.15 Nažalost nema podataka o

tadašnjem školovanju arhitekata, ni o

kriterijumima izbora master masona (glavnog

zidara). Posebna problematika kod izgradnje

crkava bilo je angažovanje radnika. Troškovi

prevoza su bili ogromni, s obzirom na distance

koje su morali da prelaze. Uz to, nijesu

postojale nikakve garancije da će se glavni

zidari sa svojom grupom radnika zadržati na

gradilištu do završetka radova, pa su se u

drugoj polovini XI vijeka počeli potpisivati prvi

ugovori o radu. Prvi podatak koji imamo o broju

radnika je od izgradnje crkve Santiago de

Campostela. Glavni majstor je bio Rainmond

Lombard, a imao je grupu od 50 radnika.16

Radove je ometalo i veliko nestrpljenje naroda,

u želji da što prije počnu sa korišćenjem

osveštanog prostora crkve. Zbog toga je česta

bila pojava faznog građenja. Počinjalo se od

svetilišnog dijela sa horom i transeptom, pa se

kasnije napredovalo ka ulaznom dijelu. Usled

takvih prekida, pauza i odugovlačenja

izgradnje javljale su se i razlike u dizajnu crkve,

a jedan od upečatljivih primjera je Durham

Cathedral. Nijesu praktikovani crteži i skice, već

se radilo na licu mjesta. Najviše se koristilo

kopiranje crkava, što je i bio način za

održavanje stilova. Naravno, svaka crkva je

dodavala svoje elemente i pojedinosti, pa ne

možemo da govorimo o unifikaciji objekata.

Iako su romanske crkve bile pohvalne po čistoći

forme, u mnogim slučajevima se nije znalo na

osnovu čega i koje proporcije su korišćene.

Postojala je pretpostavka da se koristio sistem

poznat kao kvadratni šematizam. Jedan od

razloga zašto se proporcija nije mogla naći

jeste debljina zidova. Naime, zidovi su ocrtavani

pomoću kanapa, a debljina zidova je bila od 5-

6 stopa. Na osnovu toga proporcija je

dovođena u pitanje zavisno s koje strane

kanapa su kopani temelji. Drugi razlog je bila i

15 Stalley, R. 1999. Srednjevjekovna arhitektura, Oxford University Press, 108 p. 16 Stalley, R. 1999. Srednjevjekovna arhitektura, Oxford University Press, 109 p.



17 Eberbach, Cistercijanska crkva, 1170-86

Šema bazirana na dvije

kvadratne jedinice odnosa

3:4.

18 Kvadratni korijen √

Pojednostavljeni dijagram

pokazuje kako odnos

između stranice kvadrata i

njegove dijagonale mogu

da se koriste kod

planiranja crkve i okolnih

zgrada.

19 Kvadratni korijen √

Upotreba ovog odnosa

prikazana na bočnoj lađi

Norwich katedrale.

nepreciznost mjerne jedinice – stope, koja je

varirala od regiona do regiona.

Hanno Hahn je imao svoje teorije o proporciji

srednjevjekovnih crkava. Prva teorija

podruzumijeva dva pravougaonika sa odnosom

stranica 3:4. Druga teorija, značajnija, je bila

vezana za pravougaonik sa odnosom stranica

56:42 stope, što je ekvivalentno √ , odnosno

1:1.414. Geometrijski se lako ocrtavalo preko

dijagonale kvadrata. Tipičan primjer ovog

odnosa je Norwich Cathedral. Ostale proporcije

primijećene kod romanskih spomenika su 1: √

(1:1,73) i 1: √ (1:2,236) i naravno zlatni

presjek 1:1.618. Svi iracionalni brojevi su

dobijeni konstrukcijom geometrijskih oblika.

Odnos 1: √ , dobijen iz jednakostraničnog

trougla, primjenjivan je u presjeku važnih

objekata kao npr. San Michele u Paviji. Jasno je

da se graditelji tog vremena nijesu bavili

računskim operacijama i sređivanjem

matematičkih funkcija, već su jednostavno

dimenzije dobijali međusobnim odnosom

elemenata i geometrijskim postupcima. Odnos

12:17 odgovarao je proporciji √ .17

Postavljajući pitanje zbog čega su se uopšte ove

proporcije koristile, mnogi opravdavaju odgovor

simboličke harmonije, koju je crkvena arhitektura

izrazito poštovala i njegovala. Svako

odstupanje od ovakvog sistema bi bilo

nepromišljeno, isto kao kad bi se za liturgiju

koristio drugačiji jezik od latinskog (Kidson,

1999).

U crkvenom graditeljstvu uvijek prisutna je tema

konstrukcije. Čest je slučaj bio rekonstrukcija,

nadogradnja starih objekata, pogotovo sa

kulama, što je ponekad dovodilio do

katastrofalnih ishoda. Padali su djelovi

objekata, najčešće svod, zbog preopterećenja.

Ključni faktor su bili temelji koji nijesu predviđali

teret novih elemenata.

U romanici su najčešće primjenjivani oblici lučnog

i krstastog svoda. Njihova debljina je bila

17 Stalley, R. 1999. Srednjevjekovna arhitektura, Oxford University Press, 117, 118 p.



značajna (stopu ili više), što znači da u

prosječnoj crkvi, iznad službenika je visilo hiljade

tona zidarije. Svojom težinom svodovi su vršili

značajnu lateralnu silu na gornje zidove crkve.

Ovaj pritisak su tadašnji graditelji neutralizovali

masivnim zidovima, koji su pomagani

podupiračima.

Poslednje dvije decenije XI vijeka zidari postaju

značajno ambiciozniji. U tom periodu je

napravljena raskošna crkva Cluny III, kod koje je

svod glavnog broda udaljen 100 stopa u

odnosu na pod. Kao posledica toga javljaju se

tri reda prozora u klerestorijumu. Iako su bili

perforirani prozorima, zidovi su ostali ekstremno

debeli. Osjećajući konstruktivnu opasnost

graditelji su počeli da koriste lučne svodove sa

zašiljenim profilima, oblik koji je pomogao u

redukovanju horizontalnih sila. To je bilo prvi put

da se koristio prelomljeni luk, za kojeg vlada

mišljenje da je pozajmljen od islamskog svijeta.

Prelomljeni luk je upotrebljivan isključivo na

kostruktivnim pozicijama, bez estetskih svojstava,

kao što je to bio slučaj u Gotici. Napredovanjem

tehnologije, lakše se dolazi i do stručnog

ljudstva i kvalitetnog materijala. Crkvenim

objektima se dodaju raznovrsni sadržaji, pa

majstori znaju često da odu daleko od njegove

primarne namjene i funkcije.

“Kao i sa muzikom, nikad nije bilo lako prevesti

vizuelne efekte arhitekture u riječi...”18

XI vijek je bio i epoha razvijanja takmičarskog

duga među graditeljima, u vizuelnom smislu

građevina. Najbitniji aspekt romanske estetike

je bio način na koji su pojedinačni elementi bili

podređeni cjelokupnom sistemu (objektu).

Kada bismo počeli opisivati ranu romaniku

počeli bismo od spoljašnjosti, “kože” zgrade.

Konstruisane su od grubo tesanog kamena, a

bile su ukrašene sistemom vertikalnih “traka” ili

pilastera, sa linijom niskih arkada postavljenih

tik ispod strehe. S obzirom da je ovaj sistem bio

najviše rasprostranjen u Lombardiji (vjerovatno


20 Cluny III

Dizajnirana u monumenta-

lnim dimenzijama, petobro-

dna zgrada sa dva

transepta se završava u

ambulatorijumu i radijalnim

kapelama.



odatle i potiče), ove osobine su često opisivane

kao Lombardijske trake. Sistem je bio fleksibilan

i mogao se primjenjivati na zidnim površinama

različitih dimenzija. Često su se koristili na

vertikali zvonika koji je bio glavna

karakteristika crkvene arhitekture ove epohe.

Alternativni način davanja reljefa i dubina u

zidnim površinama je bio preko slijepih arkada.

To su arkade koje se sastoje od niza lukova, koji

nemaju stvarne otvore, a primjenjuju se na

površinu zida kao dekorativni element.

Osmišljene su kao dekorativni elementi, tako da

nemaju dekorativnu funkciju. 19 Pominjući slijepe

arkade, možemo navesti krivi toranj u Pizi kao

objekat koji obiluje dekorativnim galerijama pa

ih možemo podvesti pod slijepe arkade. Te

galerije obavijaju cilindar objekta, stvarajući

duplu fasadu, bez ikakave funkcionalne uloge

(bilo je rijetkih slučajeva kad su bile upotrebljive

u odbrambene svrhe). U Normandiji i Engleskoj

galerije sa slijepim arkadama su bile obično

unutar zgrade i to u visini klerestorijuma.

Za razliku od prethodnika, romanski arhitekti su

zid posmatrali kao trodimenzionalni element,

perforirajući ga rupama i modelujući ga

udruženim stubovima (engaged shafts). Posebno

su vodili računa o ulaznoj partiji. Zid oko vrata

su posebno tretirali. Obično su postavljali

parove stubova koje drže arhivolte i to se

ponavljalo u nekoliko redova. Iako je pravi ulaz

bio relativno uzak, koncentrično raspoređeni

redovi likova i stubova davali su utisak

povećanja veličine.

Romanski stil je često smatran monaškim stilom,

za razliku od Gotike koja je povezana sa

izgradnjom katedrala, što je dosta pogrešna

pretpostavka. Mnogi od najljepših romanskih

spomenika su katedrale. Veliki broj istoričara

vide Romaniku kao uvod u spektakularna otrkića

Gotike, sa posebnim naglaskom na konstruktivne

elemente i principe, naročito u razvoju kamenog

svoda i luka.

19 Slijepa arkada - Vikipedija

21 Slijepa arkada

Na fasadi katedrale u

Canterbury-ju slijepe arka-

de su posebno dekorisane.

22 Ulazni portal

Lajsne na lučnom središnjem

zapadnom ulazu Linkoln

katedrale krase ševron i

drugi ukrasi tipični za

romaniku Engleske i

Normandije. “Galerija

kraljeva” iznad portala je

gotička.



3.5. Gotika – stil katedrala

Gotika je dugo vremena, pogotovo u periodu

svog nastajanja, smatrana vrlo neukusnim stilom,

pa čak i varvarskim. Prvi put u nekim

istraživanjima, tek u XVIII vijeku, ovom stilu je

dato pozitivno značenje. O njenom porijeklu

raspravljalo se na nacionalnom nivou, naročito

između Njemačke i Francuske, ali rasprave su

završene neriješenim rezultatom i univerzalnim

prihvatanjem gotike.

To je bilo u Île-de-France (Pariski region), na

kraju prve polovine XII vijeka, kada se gotika

prvi put pojavila kao koherentan stil i to u vidu

dva najistaknutija primjera ovog ranog razvoja

– Bazilika (katedrala) Sens i Bazilika Sen Denis.

Javljaju se i prve karakteristike uz koje gotika

počinje da vlada kao samostalan i prepoznatljiv

stil. Na prvom mjestu treba pomenuti prelomljeni

luk, često nazivan ogive (danas se tako naziva

rebro koje se proteže dijagonalno preko

svoda), iako se on ranije javlja u muslimasnkom

svijetu Španije i Sicilije. Druga komponenta koja

je direktno zavisila od prelomljenog luka jeste

krstasti rebrasti svod.

“Neka svojstva gotičkog stila, za koja bi se

moglo pomisliti da su samo skulpturalni kapric,

često su imala jasnu konstruktivnu ulogu.”20

Shodno tome, izgradnjom svodova sa

zedebljanjima, odnosno rebrima ili lukovima,

mogle su da se koncentrišu sve sile koje djeluju u

jednom svodu u pravilnim razmacima i da ih

tako kontrolišu. Luk preuzima vertikalne sile i

usmjerava ih bočno; tada se javljaju jake

horizontalne sile, sile potiska. Jedan od mogućih

načina da se uspostavi protivteža silama potiska

jeste da se u tom području, sa obije strane luka

postavi neka masa (spandrel), ili barem da se

postavi donja ploča kod imposta. Ako nema

protivteže potisku, luk bi se srušio usled dejstva

sila potiska. Drugi način da se uspostavi

protivteža potisku jeste da se promijeni oblik

luka: ako je taj oblik više vertikalan, onda

20 Lewis, M. 2009. Arhitektura – elementi arhitektonskog stila, Beograd, Mono i Manjana, 216 p.

23 Katedrala St. Denis (izgled i naos)

U naosu vidimo

karakteristične elemente

gotike: prelomljeni luk

arkade, rebrovani krstasti

svod i klerestorijum.



24 Rozeta Katedrale Notr-Dam u Parizu

Simbolizam – Sjeverna

rozeta katedrale Notr-

Dam ima u svom središtu

Presvetu Bogorodicu koja

u naručju drži malog

Hrista, a okruženi su

prorocima i svetiteljima.

25 Leteći podupirači katedrale u Amienu

Uz primarnu konstruktivnu

ulogu leteći podupirači

katedrale u Amienu su

poslužili za odvod vode s

krova.

vektor potiska djeluje u većoj mjeri vertikalno

nego horizontalno, te stoga nema izražene

tendencije da se luk savija prema spolja i tako

sruši. Prelomljeni luk je upravo takav oblik. Kod

njega je prečnik veći od raspona. Tačnije, kod

prelomljenog luka postoji izvjestan ugao između

dva luka, ali nema tangente (drugačije rečeno,

postoji samo jedna dodirna tačka, ali se lukovi

ne presijecaju). Krov je mogao biti lakši

zahvaljujući rebrima svoda koja su bila vrlo

jaka, a ponašala su se kao kosti u skeletu. Zidovi

su ovakvi bivali opterećeni manjom težinom i

mogli su da se otvaraju, ostavljajući prostor za

velike nove prozore.

Razvojem umjetnosti, zidovi su se prošupljivali

raznim oblicima, zavisno od toga kako je

konstrukcija dozvoljavala. Kao najsavršeniji

geometrijski oblik javljaju se kružni otvori, što je

dalo prostora za stvaranje i razvijanje rozeta.

Sem primarne funkcije, propuštanja veće količine

svjetlosti, prozori se ukrašavaju bojenim staklom.

Pojava rozete (koja se obično stavljala na

fasadama transepta), bila je od ogromnog

značaja za osvjetljenje unutrašnjeg prostora. U

XIII vijeku uloga rozete je bila ogromna, a njena

jaka dominacija je počela da slabi u XIV vijeku.

I na nivou ikonografije rozete su privukle

najljepše teme i najbogatije simbole poznate u

crkvama gotike.

“Prozorski vitraži su osnovna odlika gotskog

doba, a osim što propuštaju više Božanske

svjetlosti u građevinu, oni su predstavljali način da

se narod edukuje.”21

Elementi koji su nastali isključivo radi

konstruktivnih poboljšanja, a ubrzo su počeli da

nose epitet inovativnih elemenata, koji

karakterišu gotski stil, jesu leteći podupirači. U

početku kad nije bilo lukova, organizacija

zidova je imala ulogu podupirača, što će kasnije

uticati na pojavu pravih podupirača. Vjetar je

bio veliki problem zbog velike visine građevina.

Potporni stubovi toliko visoki nijesu više bili jaki,

zidovi su bili tanki zbog prozora, tako da se

kamenoresci okreću letećim podupiračima.

21 Prof. Jonathan Phillips, istoričar



“Izraz leteći podupirač je divan način da se opiše

kako se sila pritiska sa zida prenosi na podupirač

naslonjen na zid, a koji dato opterećenje sprovodi

do tla.”22

Manje prisutne, ali sigurno ništa manje značajne

karakteristike ovog stila, koje su nepoznate

ranijim stilovima su svežnjevi stubova (bundle

piers), pinakl, zabatni zidovi i sl.

“Sve je u funkciji strukture... Galerija, trifora,

pinakl i zabat; nijedna gotska arhitektonska

forma nije rezultat fantazije i mašte.”23

Proporcije objekata se razlikuju od objekata iz

ranijih perioda. U gotici posebno, katedrale

vladaju siluetom i panoramom grada naročito

svojom visinom. Širina je bila najmanja dimenzija

u odnosu na visinu koja je prednjačila, pa zatim

i dužina. Veličinu su opravdavali velika

prisutnost longitudinalnih, transverzalnih, kosih i

vertikalnih perspektiva, veliki broj elemenata,

slaganje unutrašnjih nivoa... Zidovi gotskih

crkava su često opremljivani prolazima

(galerijama, triforama i drugim prolazima u

nivou klerestorijuma), čiji daleki krajevi stvaraju

impresiju da su zidovi udvostručeni. Transept se

gubi ili se veoma redukuje. U nekim

katedralama se čak njegovi krajevi zaobljavaju

stvarajući dodatne apside. U vertikalnoj

predstavi, za razliku od romanike, ovdje

najčešće razlikujemo 4 nivoa: prizemnu arkadu,

zasvođenu galeriju, niz slijepih lukova, arkada ili

rozeta i klerestorijum sa jednim ili dva prozora

na svako polje svoda.

Mnogi smatraju da je sa Notr-Damom u Parizu

postignuto najveće remek-djelo Rane Gotike.

Notr-Dam je planiran mnogo ambicioznije nego

što je to bila praksa do tada, na što očigledno

ukazuju duple bočne lađe i dupli ambulatorijum.

Četvoroetažna vertikalna predstava Notr-Dama

izostavlja triforu. Na njenom mjestu se pojavljuju

kružni prozori u obliku rozete, koji propuštaju

svjetlost sa nivoa krova. Prvobitno klerestorijum

je bio mali, reda veličine kao u Nayonu i Laonu,

22 Andrew Tallon, istoričar umjetnosti 23 Violet-le-Duc

i propuštao je manju količinu svjetlosti zbog

visine katedrale. Glavna mana katedrale Notr-

Dam je upravo neadekvatno osvjetljenje srednjih

i donjih djelova. Objašnjenje je veoma

jednostavno - velika daljina između izvora

svjetlosti i prostora koji treba da bude

osvijetljen.

Katedrala u Sartru je bila jedna od najuticajnijih

crkava gotskog perioda. Tip ove katedrale ne

samo da je poslužio kao model za velike

katedrale širom i van Francuske, već njena

strukturna i funkcionalna forma daje odlike

remek djela, čija istorijska vrijednost sigurno

odgovara najslavnijim svjetskim arhitektonskim

kreacijama. Ogromne dimenzije gotskih

katedrala mogu se opisati na primjeru Amien

katedrale. Poredeći je sa velikim strukturama

koje su joj prethodile, Amien je napravila korak

dalje sa svojim gigantskim dimenzijama. Njen

glavni svod doseže visinu od gotovo 138 stopa,

Reims se diže do 131 stope, dok je Sartr gotovo

na 125. Širina traveja i dimenzije pojedinih

nivoa podjednako su kolosalni: trifora je 10

stopa visoka, a ukupna dužina građevine iznosi

više od 492 stope.24 Amien katedrala je

karakteristična i po letećim podupiračima, koji

su bili još vitkiji nego kod ostalih i pod oštrijim

uglom. Imali su još jednu funkciju – da nose

drenažni sistem (kanale) za vodu.

Zbog konstantnog pokušaja i drskosti arhitekata

da predimenzionišu katedrale, dolazilo je i do

velikih nezgoda. Primjer je Beauvais,

napravljena 1230. godine. Pao je dio katedrale

(glavni svod), a rekonstruisana je tek u XVI

vijeku.

Nedostatak transepta kod nekih katedrala,

kasnije je izazvao poteškoće u primarnoj funkciji,

obavljanju liturgije, čemu svjedoči Bourges

katedrala.

U suštini, pozna gotika iz XIV i XV vijeka u

najvećem dijelu Evrope predstavljala je epohu

raskošnog ukrašavanja, kada je kamenu kao

24 Grodecki, L. 1985. Istorija svjetske arhitekture – Gotička arhitektura, Rizzoli, 63 p.



osnovnom građevinskom materijalu udahnut novi

život, kroz prelomljene lukove sazdane od niže

konkavne i više konkavne krive i kroz

mnogobrojne, gusto postavljene isklesane

figure.25

“Gotska preduzimljivost je predstavljala najveću

graditeljsku inicijativu u cijeloj istoriji

hrišćanstva.”26

25 Lewis, M. 2009. Arhitektura – elementi arhitektonskog stila, Beograd, Mono i Manjana, 24 p. 26 Robert Scott, pisac

26 Noćni snimak Katedrale Notr-Dam u Parizu

Iako danas uzima primat

gotičkog graditeljstva

Notr-Dam u Parizu nije

prva gotička katedrala. To

je bila katedrala u Sen

Deniju, jer se Pariz tek u

drugoj polovini XII vijeka

nametnuo kao glavni grad.

27 Vertikalni plan gotičke katedrale

Iako je velika pristunost

kitnjaste dekoracije, svaki

element ima konstruktivnu

pozadinu.



3.6. Regionalna tipologija i uticaj

tradicionalne arhitekture na katoličke

sakralne objekte

U vrijeme romanike regionalna i tradicionalna

arhitektura nije mnogo figurisala kod arhitekture

katoličkih sakralnih objekata. Romanika je bila

praktično univezalna sa prepoznatljivim crtama

poštovanim u svim zemljama. Istoričari su se

interesovali za razlike. One se mogu sagledati

preko uticaja ljudi (redova), koji su živjeli u

crkvama, na dizajn objekata.

U prethodnom dijelu je pominjana uticajna crkva

Cluny III. Ona je prošireno izdanje stare crkve

Cluny II, zbog potrebe većeg kapaciteta. To se

ogleda u mnoštvu pomoćnih kapela, sam

ambulatorijum ih je imao 5. Tu su još i dupli

transept – koji dalje daje prolaz do narednih

10 kapela. Potrebe su uključivale prostoriju za

litije i horski prostor dovoljan da ugosti sve

monahe. Sama njena razmjera sa izborom

arhitektonskih detalja, proklamovala je status

Cluny crkve u hrišćanskom svijetu. Tako nastaje i

red monaha koji se nazivaju Clunijevcima. Za

razliku od mnogih velikih crkava Francuske iz

tog perioda (XI vijek), Cluny III nije imala

galerije. S obzirom da se preklapala epoha

romanike i gotike, ona je u svoju strukturu

uvrstila i prelomljene lukove.

Jedno od ubjeđenja monaških redova

Clunijevaca je bilo – što ljepša, velelepnija, veća

i perfektnija zgrada, to je bolja ponuda Bogu.

Teški protivnici Clunijevaca bili su Cistercijanci.

Oni su ismijavali proporcije i dimenzije crkve

Cluny III. Smatrali su da raskoš i prenatrpanost

detaljima ometa i odvlači pažnju monasima.

Takođe, da se novac utrošen u izgradnju crkava

ne poklapa sa vjerovanjima i ubjeđenjima

monaha, već bi mnogo korisnije bilo da se

poklanja siromašnima. Primjer crkvene

arhitekture po njihovim načelima bila bi crkva

St. Bernard. Jednostavnost njihovog dizajna

može da nosi posledice kasnije u stilu

modernizma u smislu škrtosti sa detaljima i

kitnjastom dekoracijom.

27 Dvorište crkve St. Bernard of Clairvaux

Iako je srednjevjekovna

crkva sagrađena u Španiji

(Segovia) u XII vijeku, ona

je praktično rastavljena u

XX vijeku i ponovo

sklopljena na Floridi, tako

da je postala najstarija

zgrada na zapadnoj

hemisferi.

28 Klaustar crkve St. Bernard of Clairvaux



“Očišćena od nebitnih stvari, ljepota cistercijanske

zgrade zavisi isključivo od arhitektonskih

vrijednosti: čistoće forme, jasnoće proporcija,

funkcionalne efikasnosti, kao i visokog standarda

gradnje; svih kvaliteta koje poslije osam vjekova

prihvataju arhitekte modernog internacionalnog

pokreta. Izreka Mies vand der Rohe-a “više je

manje”, u potpunosti bi odgovarala crkvi St.

Bernard of Clairvaux.”27

Najveći uspjeh monaških graditelja ne leži ni u

raskošnom dizajnu crkve Cluny III niti u

pročišćenoj arhitekturi Cisterijanaca, već u izumu

natkrivene arkade, prolaza – klaustera

(cloister). Manastirski kompleksi su obično imali

unutrašnje pravougaono dvorište, u centru

kompleksa izolovano od spoljašnjeg svijeta, a

bilo je opasano klausterima.

Za razliku od romanike, gotika je pravila

regionalnu distinkciju stila u arhitekturi. Poslije

Francuske, najveće nacionalne karakteristike

imala je Engleska. Istovremena pojava duplog

zida i smanjenje visine gornjeg nivoa, eliminisali

su samu potrebu, pa i razvoj letećih podupirača

u engleskoj arhitekturi. Volumetrijske mase su

ostale prilično jednostavne, a razlika se

postizala samo gradacijom krovnih ravni.

Naročitu pažnju Englezi su posvećivali

ukrašavanju svodova rebrima, pazeći na

konstruktivno pokriće. Rebra se protežu od

jedne strane grupe prozora, formirajući

trougaono polje svoda, a samo jedna grana,

kraća od drugih, dostiže vrh svoda.28 Fasade

katedrala su više isticale širinu u odnosu na

visinu. Matični stil gotike je izrodio nekoliko

podstilova, baziranih pretežno na nacionalnom

nivou, pa se u Francuskoj rodio Rayonnant style

(zrakasti stil), a u Engleskoj Decorated ili

Curvilinear style (dekorativni ili krivolinijski stil).

Ono što je posebno karakterisalo englesku

gotiku bile su velike prozorske površine i kule na

raskršću transepta i naosa. Razvijanje kula

omogućavali su debeli zidovi i drvo koje je bilo

27 Stalley, R. 1999. Srednjevjekovna arhitektura, Oxford University Press, 180 p. 28 Grodecki, L. 1985. Istorija svjetske arhitekture – Gotička arhitektura, Rizzoli, 101 p.

29 Vestminsterska opatija

Engleska se praktično

mrštila na uske, vitke

proporcije Westiminstera,

koji ima više karakteristika

Francuske gotike.

30 Kapela Kraljevskog koledža

Iako nije sakralni objekat,

svod objašnjava tendenciju

engleske gotike ka

dekoraciji konstruktivnih

elemenata.



skoro pa glavni građevinski materijal. Zbog

njegove lakoće savladavani su veći rasponi i

povećavao se opseg ukrašavanja.

Francuski arhitektonski jezik je postao moderan,

čak i ako je pričan sa njemačkim akcentom,

smatran je osobinom dobrog ukusa kojeg su

igumani i biskupi znali da koriste.29

Milanska katedrala je srednjevjekovna

građevina koja ima najviše sačuvanih

dokumenata. U njenom projektovanju i izgradnji

učestvovali su mnogi stručnjaci, kako domaći

tako i strani. U toj sintezi nacionalnih

predstavnika izdvajali su se pariski arhitekta

(Nicolas de Bonaventure) koji je insistirao na

dobroj gotskoj šemi. Njemački arhitekta (Hans

Parler) je predlagao strukturu koja se ističe u

visinu, a Italijani su favorizovali široke proporcije

klasične geometrije. Ono što je izašlo iz ovih

diskusija i saradnje jeste Milanska katedrala,

jedna od najvećih i najoriginalnijih katedrala u

cijelom hrišćanstvu.

Crna Gora ne obiluje mnoštvom katoličkih

crkava, ali ima par koje se izdvajaju.

Najpoznatija je Katedrala svetog Tripuna,

simbol grada Kotora. Katedrala je izgrađena

809. godine u romaničkom stilu, sa elementima

vizantijske arhitekture. Njen izgled se mijenjao

kroz vjekove, zbog čestih zemljotresa, nakon

kojih bi bila rekonstruisana. Na zapadnoj fasadi

se nalaze dva zvonika, glavni portal, rozeta,

terasa i trijem. Katedrala je izgrađena kao

trobodna bazilika, sa tri i po traveja i kupolom

iznad srednjeg traveja glavnog broda crkve.

Svaki od brodova ima apsidu. Apsida glavnog

broda ukrašena je raskošnom gotičkom triforom.

Glavni brod katedrale razdvojen je od bočnih

smjenjivanjem petolisnih i monolitnih stubaca.

Bočni brodovi imaju po sedam traveja. Kupola

srednjeg traveja uklonjena je poslije dva

zemljotresa tokom XVI vijeka, a sa njom i svod

zapadnog traveja i polutraveja.30

29 Grodecki, L. 1985. Istorija svjetske arhitekture – Gotička arhitektura, Rizzoli, 132 p. 30 Katedrala svetog Tripuna, Vikipedija

31 Milanska katedrala

Zgrada je izgrađena od

cigala, a fasada je

prekrivena bijelim merme-

rom. Osnova je u obliku

latinskog krsta i dijeli crkvu

na 5 brodova, koji su

razdvojeni sa 40 stubova.

32 Katedrala svetog Tripuna

Rekonstrukcije su stalno

mijenjale izgled crkve, tako

da je malo ostalo od

originalne bazilike.


SAVREMENA STRIJEMLjENjA KATOLIČKE ARHITEKTURE |37

4. ORNAMENT I DEKOR SAKRALNIH KATOLIČKIH OBJEKATA

“Čim se uđe, uši zagluhnu, oči zasene. Iznad naših

glava ukršten gotski svod, prevučen drvorezom,

obojen plavo, išaran zlatnim krinovima; pod

nogama ploče od bela i crna mermera. Na

nekoliko koraka od nas ogroman stub, zatim još

jedan, pa još jedan; svega sedam stubova duž

dvorane, koji nasred njene širine nose oblike

dvoguboga svoda. Oko četiri prva stuba, dućani,

koji se blistaju od stakla i šljokica; oko tri

poslednja, klupe od hrastova drveta, izlizane i

uglačane odelom parničara i togama sudija.

Svuda unaokolo u dvorani, duž visokoga zida,

između vrata, između prozora, između stubova,

nepregledan niz statua svih kraljeva francuskih,

počevši od Faramona: kraljevi mekušci, opuštenih

ruku i oborenih očiju; kraljevi hrabri i ratoborni,

glave i ruku odvažno dignutih nebu; zatim na

duguljasto svedenim prozorima okna od hiljadu

boja; na širokim izlazima iz dvorane bogata

vrata sa veštačkim drvorezom; a sve to, svodovi,

stubovi, zidovi, dovratnici, vrata, statue,

pokrivene odozgo do dole ilavim i zlatnim

živopisom, koji, već malo potamneo u vremenu u

kome ga vidimo, beše gotovo sasvim iščeznuo

pod prašinom leta gospodnjeg 1549, kada mu se

di Brel još divio, po predanju.”31

U arhitekturi gargojl je groteskno izmodelovan,

obrađen i izrezbaren kamen, obično od granita,

koji služi praktično kao olučni završetak da

prenese vodu s krova, sprječavajući da se

kišnica sliva niz zidove erodirajući malter.

Arhitekte koriste mnoštvo gargojla kako bi

ravnomjerno rasoredili odliv vode i minimizirali

potencijalnu štetu od kišnih oluja. Kanali su se

zasijecali u leđa gargojla i kišnica je praktično

izlazila kroz otvorena usta.

Gargojli su se masovno koristili u periodu gotike.

Smatra se da su korišćeni da bi predstavili zlo,

zlo koje se drži van Crkve. Kako su ljudi bili

31 Igo, V. 1967. Zvonar Bogorodičine crkve, Svjetlost, Sarajevo, 97 p.

33 Katedrala Notr-Dam u Dijonu

Jedna od fasada sa

mnoštvom gargojla.

34 Katedrala Meaux

Sem u obliku čudovišta

gargojli su se pojavljivali i

u vidu životinja. Svaka od

njih je imala svoje značenje.

Lav je bio povezan sa

Suncem i osjećajem ponosa

kao jednim od 7 grjehova.


38| ORNAMENT I DEKOR SAKRALNIH KATOLIČKIH OBJEKATA

nepismeni, najlakše širenje svijesti i učenje je bilo

preko slika i figura. U XII vijeku svemu tome se

pobunio crkvenjak Sveti Bernard Klervoski, kada

je izrazio svoje nezadovoljstvo takvih figura,

neshvatanje njihovog postojanja, ružan izgled i

uzaludno trošenje novca.

Gotička skulptura je poznavala i gotovo izumila

krokete, kuke u obliku dekorativnih elemenata.

Kroket je ustvari stilizovano rezbarenje u obliku

uvijenog lišća, pupoljaka i cvijeća, koji se koriste

u redovnim intervalima na ivicama kula, finijala,

pinakla i sl. Često se koriste i za dekoraciju

kapitela stubova, pa se zovu kapitelni kroketi.

Ovaj element se koristio i kao ukras na

namještaju i metalnim radovima u gotičkom stilu.

Katolička crkvena arhitektura ima značajnu

riznicu crkava bogatih freskoslikarstvom i

dekoracijom zidova. Najpoznatija među njima je

Sikstinska kapela u Apostolskoj palati, zvaničnoj

rezidenciji papa u Vatikanu. Čuvena je i po

svojoj arhitekturi, a naročito po fresko dekoraciji

koju su radili najveći majstori renesanse:

Mikelanđelo, Rafaelo, Bernini i Botičeli. Pod

patronatom pape Julija II, Mikelanđelo je od

1508. do 1512. godine oslikao 1100

kvadratnih metara tavanice Sikstinske kapele.

Danas se ona smatra Mikelanđelovim

najznačajnijim slikarskim dostignućem. Kapela je

dobila ime po papi Sikstu IV, koji je restaurirao

staru Veliku kapelu između 1477. i 1480.

godine. Tokom ove restauracije Pjetro Peruđino,

Sandro Botičeli i Domeniko Girlandajo su

naslikali niz fresaka koje opisuju Mojsijev i

Hristov život.

Dva vijeka kasnije Bernini dramatično ostvaruje

nove barokne želje Crkve i to brilijantnom

upotrebom boja, vajarstva i svjetlosti u

unutrašnjost crkve Sv. Andreja. Napravljena je

više da impresionira i zapanji, nego da dočeka

posjetioca. A oni, odmah po ulasku, bivaju

preplavljeni upadljivom šematikom boja crkve.

Osam kolosalnih, bijelih i kvadratnih korinstskih

pilastera obilježavaju glavnu prostornu

konfiguraciju crkve, dok su manji pilastri i

slobodnostojeći stubovi pokriveni delikatnim

35 Kroketi katedrale Sint-Petrus-en-Pauluskerk

Ime potiče od francuske

riječi za deminutiv kroko-

dila, a znači udica, zbog

sličnosti sa štampom koji

nose neki biskupi.

36 Svod Sikstinske kapele

Slika “Stvaranje čovjeka” je

središnji prizor ciklusa i sa

slikarske tačke gledišta, a i

položajem. Mikelanđela je

učinila besmrtnim.



37 Enterijer crkve San Andrea al Quirinale

Skulpturalni i svjetlosni

efekti su glavni Berninijevi

aduti ove crkve.

38 Eksterijer crkve San Andrea al Quirinale

Glavna ulična fasada ima

edikularni nadvratnik u

čijem je središtu polukružni

trijem sa dva joska stuba

koji označavaju ulaz.

bijelo prošaranim i tamno crvenim mermerom.

Bernini je pozicionirao bijele korintske pilastre u

urednom ritmu oko crkve, da bi fokusirao oko

posmatrača i gurao ga neumitno ka glavnom

oltaru, koji stoji u visokoj i uskoj niši iza četiri

masivna korintska stuba. Ovdje svjetlost kroz

skriveni prozor teatralno teče niže u apsidu i

osvjetljava sliku čiji ram podržavaju herunim i

sunčevi zraci odrađeni u zlatu. Ovaj skriveni

otvor ima daleko snažniji efekat od osam

kvadratnih prozora, koji se nalaze tik ispod

linije početka kupole. Dok osam kvadratnih

prozora kupa crkvu prirodnom svjetlošću,

skriveni prozor odvlači pažnju na sliku koju

osvjetljava iz sjenke koja razdvaja glavni

prostor crkve od dubine visokog oltara (Raspeće

Svetog Andreja). 138 štuko figura različitih

dimenzija pokriva gornje djelove crkve.

Berninijeva dramatična upotreba boja, svjetlosti

i skulptura, lijepo ostvaruje želje barokne Crkve

da izazove emotivne reakcije vjernika.32

32 Craft, B. 2007. Katolička crkva i barok; Berninijevo remek djela San Andrea al Quirinale



5. SAVREMENA STRIJEMLjENjA

XVIII i XIX vijek su bili vrijeme ekspanzije i

kolonizacije Zapadne Evrope. To je takođe bilo

vrijeme velikog hrišćanskog preporoda i u

Engleskoj, kao i značajnog rasta Rimokatoličke

Crkve. Velika je bila industrijalizacija i porast

gradova, što je iziskivalo i izgradnju novih

vjerskih objekata. Srednjevjekovni stilovi, kao i

gotika, ocijenjeni su kao najpodesniji za

izgradnju novih sakralnih objekata, kako u

Evropi, tako i u ostalim kolonijama.

Nove katedrale gotičkog stila uključuju: Liverpul

Anglikansku katedralu u Engleskoj, Linz u Austriji,

Katedralu Svetog Jovana Božanskog u Njujorku

i Katedralu Svetog Patrika u Melburnu.

Nijesu sve katedrale obnoviteljskog stila gotske.

Tipičan primjer je Vestminsterska katedrala,

sjedište rimokatoličkog arhiepiskopa u

Vestminsteru. Ona je ekltektičan primjer

pretežno vizantijskog dizajna sa polihromatskim

zidovima, kupolama i veoma visokim zvonicima u

italijanskom stilu. St. Mary, Kraljica Svjetske

Katedrale u Kanadi je renesansni preporod

zgrade, bazirane na bazilici Svetog Petra u

Rimu.33

U XX vijeku građenje u srednjevjekovnom stilu je

nastavljeno, ali u ogoljenim, čisto funkcionalnim

formama i to najčešće od cigli. Lijep primjer je

Gilford Katedrala u Engleskoj. Drugi je Armidal,

Anglikanska katedrala u Australiji.

Poslije drugog svjetskog rata odustalo se od

tradicionalističke ideje za obnovu

bombardovane katedrale u Koventriju. Stari

hram je, zapravo, velika parohijska crkva koja

je podignuta na status katedrale. Njen slavni

toranj je, srećom, izbjegao velika oštećenja.

Nova Coventry Katedrala, sa naizmjeničnim

pločama od zidarije i bojenog stakla, simbolički

pokušava da uhvati smisao stare katedrale, bez

33 Arhitektura Katedrala, Vikipedija

39 Katedrala St. Patrick, Melburn, Australija

Ova katedrala rađena je u

gotskom stilu u periodu od

1858. do 1897. godine.

40 Katedrala Notre-dame de Quebec, Kanada

Enterijer ove katedrale

rađen je u stilu italijanskog

baroka (završena 1843.

godine).


42| SAVREMENA STRIJEMLjENjA KATOLIČKE ARHITEKTURE

41 Katedrala u Braziliji

Ovaj savremeni objekat je

remek djelo slavnog

brazilskog arhitekte

Oskara Nimajera, koji je

bio ateista.

42 Bazilika u Lichenu, Poljska

Ova crka je napravljena

zahvaljujući donacijama

hodočasnika(1994-2004)

Projektovala je Barbara

Bielecka.

pokušaja da je reprodukuje. Liverpool

Metropolit je odgovor XX vijeka na centralno-

planske crkve, ogromne kružne strukture sa

svetilištem u centru.

Kao i sa drugim Postmodenim pokretima, ovaj

pokret u arhitekturi formiran je u reakciji na

ideje modernizma kao odgovor na uočenu

ogoljenost, neprijateljstvo i utopizam modernog

pokreta. Rijetki su, ali ipak postoje lijepi primjeri

u Crkvenoj arhitekturi, kada arhitekte počinju da

se oporavljaju i obnavljaju kulturno pamćenje

hrišćanske arhitekture.

Funkcionalni i formalizovani prostori modernog

pokreta zamijenjeni su nepristojnim različitim

stilovima estetike: sudarom stilova, oblicima koji

su usvojeni isključivo za svoje dobro, kao i novim

načinom posmatranja i shvatanja poznatih

stilova. Možda najočiglednije, arhitekte su

ponovo otkrile izražajne i simboličke vrijednosti

arhitektonskih elemenata i oblika, koji su se

razvijali kroz vjekove graditeljstva – obično

održavajući značenje u književnosti, poetici i

umjetnosti, ali koji su bili napušteni u modernom

pokretu.



5.1. Kristalna Katedrala u Los Anđelesu

Sa zidovima i krovom od stakla, Kristalna

Katedrala, 50 km od Los Anđelesa, predstavlja

spektakularani graditeljski trijumf. Izgrađena u

blizini trusnog kalifornijskog područja, ova mega

crkva je građena pomoću silikonske smole, a

povezana je cjevastim čeličnim okvirom.

Dizajnirana je tako da izdrži i najjače seizmičke

potrese. To je građevina u obliku zvijezde, duga

130 m, 60 m široka, 12 spratova visoka i

predstavlja najveću staklenu građevinu na

svijetu. Ali ona je i mnogo više od toga.

“Kristalna Katedrala je izuzetna jer koristi

tehnologiju za stvaranje vizije. Ona je nešto poput

pozornice spiritualnosti modernog svijeta.”34

Ova građevina je koliko moderno tehnološko

čudo, toliko i najnoviji evolucioni korak u

osvjetljavanju crkava. Danas, u Kristalnoj

Katedrali svijetlo zrači kroz 11 hiljada staklenih

ploča, nalijepljenih na veliku čeličnu strukturu.

Redovi ventila za hlađenje se anatomski

otvaraju, kako bi omogućili prirodan protok

vazduha, sprječavajući da unutra skoči

temperatura.

Kristalna Katedrala je jedna od mnogih

istaknutih hrišćanskih građevina koje danas stoje

kao zavještanje nepokolebljive ambicije njihovih

34 George L. Gorse, istoričar umjetnosti

osnivača. Pozicionirana u Kalifornijskom okrugu

Oranž, predstavlja futurističko i visokotehnološko

dostignuće modernog doba. Građevinski

materijali kao što su cjevasti čelik, athezioni

silikoni i ojačano staklo bili su neophodni u

ostvarenju ove arhitektonske vizije.

Ova građevina čini poslednje poglavlje u priči

dugoj hiljadu i po godina, tokom koje se

arhitekte bore da crkvu ispune svjetlošću.

Materijali visokonapredne tehnologije i

kompjutersko dizajniranje su u XX vijeku

oblikovali novu generaciju građevina koje su

izvukle korist od naprednih građevinskih tehnika.

Velike staklene i čelične konstrukcije sada krase

naše gradove, a Božije građevine su održale

korak sa tehnologijom.

Njena monumentalnost i goropadna prostorna

dimenzionalnost pokriva kapacitet za 3000

vjernika.

Spoljašnji sloj građevine čini stakleni sistem koji

je kao serija riblje krljušti, međusobno povezani,

tako da su prozori slobodni i pričvršćeni samo sa

jedne strane.

Građevina je fleksibilna tako da može da izdrži

udare vjetra i do 170 km/h, kao i ozbiljan

potres jačine do 8 stepeni Rihterove skale, a da

43 Kristalna Katedrala u Los Anđelesu

Ova izuzetna građevina je vizija, rođena u umu

jednog nevjerovatno odlučnog čovjeka – dr. Roberta

Šulera, a projektovao ju je Filip Džonson.



staklo ne pukne.

Iskorišćena je prirodna ventilacija, računajući da

se topao vazduh penje, privlačeći hladan da

cirkuliše. Zidovi imaju pokretna stakla, koja se

otvaraju da uvuku vazduh, a onda se prozori na

vrhu otvaraju i cijela zgrada funkcioniše kao

kamin, u kojem se gomila topao vazduh, da bi

potom izašao napolje. Staklene ploče su

napravljene od ojačanog, srebrom obojanog i

reflektujućeg stakla, kako bi odbijale toplotu i

svjetlost od građevina. Samo 8% od ukupne

svjetlosti i toplote prodire u unutrašnjost

katedrale. Katedrala je završena 1970. godine

i koštala je 17 miliona dolara, što je

ekvivalentno današnjim 100 miliona, a to je 2,5

puta više nego što je prvobitno bilo izračunato.

Vrata visoka 30 m, takođe mogu da se otvore i

tako vjernicima omogući da u svojim kolima,

pred njom, posmatraju službu koja se odvija

unutar crkve. Ovo je prva drive-in katedrala na

svijetu.

Sveštenik Šuler (osnivač i pastor Kristalne

Katedrale) je redefinisao savremeni pokret u

crkvenoj arhitekturi, jačajući ideju crkvene

arhitekture u sklopu modernizma.

U prošlosti, građevine u ime Boga bile su mjesta

gdje su se odvijale religiozne ceremonije i

rituali. Uz hrabru viziju Kristalne Katedrale,

kojom se spoljašnji svijet uvodi u unutrašnjost

čovjekovog duhovnog bića, hiljaduipogodišnja

težnja da se svjetlošću ispuni unutrašnjost hrama,

sada je u potpunosti ostvarena.35

35 Neimari u ime Gospoda, dokumentarni film

44 Enterijer Kristalne Katedrale

Kristalna Katedrala je

poznata i po jednom od

najvećih muzičkih instrume-

nata na svijetu.

45 Molitvena kula

Molitvena kula Kristalne

Katedrale završena je

1990. godine.



5.2. Andoove crkve

Tadao Ando samouki Japanski arhitekta, ima

nekoliko crkava u svom opusu koje prednjače u

dizajnu i materijalizaciji među savremenim

sakralnim objektima. Ando je stvorio mnoge

velikodušne prostore kroz svoje eksperimentalno

korišćenje vidnog betona, gdje zidovi imaju

presudnu ulogu. On kaže da zidovi regulišu

pokret, unose red u naše živote.Zidovi nas vode,

sprečavaju nas i vladaju našim odnosima. Zidovi

nam komanduju, dijele nas, spajaju nas i nose

odgovornost i moć nad ljudskim odnosima.36

Ando je projektovao 3 crkve: kapelu na planini

Roko (koju u Japanu zovu Crkva vrata) na pola

puta uz planinu u blizini Kobea, Crkvu svijetla u

stambenoj četvrti u predgrađu Osake i Crkvu na

vodi u veličanstvenom prirodnom okruženju

Hokaida. Ove građevine su projektovane oko tri

prirodna elementa – vjetra, svjetlosti i vode.

Iako Ando koristi beton kod sve tri crkve, to su

veoma različite građevine, svaka ima svoj

jedinstven karakter. U stvari, on ima ideju za

“crkvu mora” – crkvu koju kupaju talasi.

Arhitekturu usko vezuje za prirodu i krajolik u

koje utapa svoje objekte, te kaže da je odnos

sa prirodom ponovo istaknut kao glavni koncept

rada. Najznačajnije je to što je Ando zamijenio

prednji zid hrama, koji obično ima izvjesni

božanski značaj, sa življom i elokventnijom

zastupljenošću tvorca - samom prirodom. Ovo bi

obezbijedilo živu scenu, šarenu i uvijek

promjenljivu, koja varira od palete oker i žute

boje s jeseni, ledeno sive zimi, proljećnih cvjetnih

mjesta i intenzivne zelene ljeti (o crkvi na vodi).

Crkva svijetla (1988 – 1989). Ova građevina

je sagrađena donacijama članova crkve. Budžet

je bio dvadeset pet miliona jena, što je u

početku bilo dovoljno da se podignu zidovi, ali

ne i da se stavi krov na crkvu. Ando je zato

mislio da će tamo prvobitno biti kapela na

otvorenom sa zidovima koji uokviruju nebo.

36 Furujama, M. 2008. Tadao Ando, IPS Media, Beograd, p 12.

46 Tadao Ando, Slobodoručne skice

Crkva svijetla u Osaki u

Japanu (1988-1989).

46 Crkva svijetla, Osaka, Japan

Objekat kombinuje energiju

simboličkog prostora sa

svjetlošću.




Pogled na krstasti oblik

spolja. Deset godina

nakon izgradnje crkve,

pridodata joj je Nedjeljna

škola.


Trodimenzionalni, kompju-

terski presjek i osnova.

Zgrada je u obliku kutije i dovoljno je velika da

se u nju upišu tri kugle prečnika 5,7 metara; u

kutiju prodire zid pod uglom od 15 stepeni.

Dijagonalni zid, koji u potpunosti stoji slobodno,

dijeli glavni prostor na kapelu i predvorje. Iz

predvorja se prolazi kroz otvor u dijagonalnom

zidu i kad se okrenemo za 180 stepeni,

nalazimo se u kapeli. Prorez u zidu u obliku

krsta na drugom kraju kapele okupan je

jutarnjim suncem, te tako stvara krst od svijetla.

Svjetlost je tema ove građevine, ali je u isto

vrijeme bilo bitno da se stvori tama, jer svijetlo

postaje sjajno jedino kada je u pozadini velika

tama. Ovdje je priroda postala krajnje

apstraktna; ograničena je samo na svijetlo.

Pod i klupe su napravljene od grubih drvenih

dasaka koje se obično koriste za skele. Mada je

ovo bilo neophodno zbog ograničenog budžeta,

ima pozitivan efekat na to da postajemo

direktno upućeni na teksturu materijala. Ando je

kritičan prema sadašnjoj tendenciji da se

eliminiše materijalnost u arhitekturi i da se

koriste beskarakterni, vještački materijali u ime

ekonomskog racionalizma. On uvijek koristi

prirodne materijale za djelove građevine sa

kojima ljudi dolaze u fizički kontakt. On vjeruje

da su materijali građe kao što su drvo, kamen i

beton važni za arhitekturu i da nam

omogućavaju da osjetimo građevinu direktno

kroz naša tijela.

Crkva nudi i realističnu prirodu i apstraktnu

prirodu. Tračak svijetla u ravnoj crti se baca na

pod, prirodni materijali koji prozivaju čula su

ostavljeni u tami, naš duh se vine uvis. Kroz

svijetlo, primorani smo da priznamo naš odnos

prema prirodi u najosnovnijem smislu.

“Protestantska crkva je za početak jednostavna.

Ima malo ukrasa. Međutim, ako to ode

predaleko, završićete na kraju sa salom za

sastanke. Ando je uradio veličanstven posao

stvaranja crkve. Mislim da je stvorio istinski bogat

prostor.”37

37 Naboru Karukome, sveštenik crkve



Crkva na vodi (1985 – 1988). Crkva na vodi

stoji usred božanstvenog prirodnog okruženja

na Hokaidu. Hokaido, region hladnih zima,

nalazi se na sjevernom kraju japanskog

arhipelaga. Okolina je gusto pošumljena. Od

proljeća i tokom ljeta prekrivena je zelenilom.

Lišće požuti u jesen, a zimi je region prekriven

snijegom. U ovom bogatom prirodnom okruženju

crkva je mjesto gdje možemo da čujemo duvanje

vjetra, šum potoka i poj ptica.

Prirodan potok je skrenut kako bi formirao

vještačko jezero i crkva, koja ima geometrijski

oblik, stoji naspram jezera.

Zid koji je u osnovi u obliku slova L štiti zgradu i

vještačko jezero i vodi nas do crkve. U početku,

voda je sakrivena od pogleda širokim zidom.

Dok hodamo čujemo samo zvuk vode. Kada

zaokrenemo za ugao na jednom kraju zida

odjednom možemo da vidimo široko

prostranstvo jezera. Postoji osjećaj smirenosti,

kao da se naša tijela utapaju u krajolik.

Osnovu građevine čine dva kvadrata koja se

prepliću, jedan stranice od petnaest metara, a

drugi od deset metara. U manjem kvadratu

četiri krsta su postavljena tako da se njihovi

krajevi skoro dodiruju.

Zidovi su dvostrukog sloja radi toplotne izolacije

zbog hladnih zima. Ukupna debljina izloženih

betonskih zidova, kako izvan tako i unutar

zgrade, iznosi devedeset centimetara, što

uključuje i središnji sloj od stiropora. Pod je,

takođe, napravljen od dva sloja i sve prostorije

imaju podno grijanje. Tehničke mjere i detalji

širom građevine su sigurno zahtijevali veliki

napor da bi se osmislili i realizovali, ali se na

površini ne primjećuje tračak tog napora. Oštra

okolina je izrodila prelijep pejzaž, dok je napor

neprimijetan za posmatrače iznjedrio prelijepu

građevinu. Naizgled lak, napor je stvorio

kristalni prostor.38

38 Furujama, M. 2008. Tadao Ando, IPS Media, Beograd, p 34, 35.

49 Crkva na vodi, Hokaido, Japan

Pogled spolja.


Krst stoji sam u jezeru.


Crtež situacionog plana.

“Ali u svakom slučaju, ma kakva bila budućnost arhitekture, ma na koji način naši mladi

arhitekti rešili jednog dana pitanje svoje umetnosti, dok se ne pojave novi spomenici,

čuvajmo stare.”

Viktor Igo


ZAKLjUČAK |49

6. ZAKLjUČAK

Hrišćanstvo je monoteistička religija koja se vezuje za Isusa Hrista. Poslije raspeća, njegovi

slijedbenici nastavljaju njegovu viziju i propovijedanje, praćeni raznim vrstama terora, sve dok

Konstantin Veliki nije prihvatio hrišćanstvo kao glavnu i zvaničnu religiju Rimskog Carstva. Hrišćanstvo

je funkcionisalo jedinstveno sa jasnim ciljem uz postepeno nagomilavanje brojnih problema,

nesuglasica i sukoba. Prelomni momenat u cjelokupnoj istoriji čovječanstva dogodio se 1054. godine,

poznat kao Velika šizma, kada dolazi do raskola crkve na pravoslavnu i katoličku. Katolička struja

je trpjela dalje težnje za promjenama, nemire pa čak i ratove i uslovljena time u XVI vijeku od nje se

reformacijom odvajaju protestanti.

S obzirom da su hrišćanski vjernici bili proganjani, čim su izašli iz skrovišta, za svoje potrebe su

koristili postojeće objekte – bazilike. Te rimske građevine namijenjene javnim funkcijama, daće veliki

pečat i karakteristične arhitektonske crte budućim katoličkim crkvenim objektima. Njeni osnovni

elementi (naos, bočne lađe, transept, apsida), kao i osnova u obliku latinskog krsta, bili su osnovni

postulat za izgradnju novih crkava.

Modifikacija katoličkih objekata je bila prisutna i vrlo aktivna tokom cijele istorije do danas.

Umjetnički stilovi i vrijeme u kojem su nastajale, diktirali su oblik, izgled i konstruktivne mogućnosti

crkava. Za umjereni period romanike akcenat bi se stavio na teške i masivne konstuktivne elemente, u

prvom redu zidove, kao i na umjerenu arhitekturu i razvoj unutrašnjih vertikalnih kompozicija

(klerestorijum, galerija, trifora, arkada). Nakon romanike, gotika se nameće kao period, a ujedno i

stil, u kojem su katedrale dominirale u svakom smislu. Ogromnih dimenzija, sa naročito izraženom

visinom, gotske katedrale su uvijek bile reperne tačke u silueti grada. Počevši sa Sen Deni i

najznačajnijom katedralom Notr-Dam u Parizu, gotika je konstantno rađala objekte izuzetno

zahtjevnih konstruktivnih i estetskih mogućnosti. Moglo bi se reći da su prelomljeni luk, leteći

podupirači i rozeta, elementi koji daju prvu asocijaciju na gotiku, s obzirom da su oni najviše

doprinijeli razvoju i prepoznatljivosti ovog stila.

Crkve su bile i objekti posebno tretirani raznim dekorativnim elementima, plastikom, skulpturama,

crtežima i sl. Skulpturalnost pojedinih elemenata na fasadama gotičkih katedrala imala je još

simboličke i funkcionalne konotacije. Gargojli ili olučnjaci u obliku životinja i fantastičnih stvorenja,

služili su da skupljenu vodu sa krovova, odvode što dalje od objekta. Obojeno staklo i vitraži, širili su

vjeru slikovitim prikazima događaja iz biblije, jer je narod iz tih perioda mahom bio nepismen.

Današnje tendencije arhitektonskog dokazivanja, zahvaljujući savremenim materijalima i naprednom

kompjuterskom modelovanju, idu korak dalje. Unifikacija ili bar prividno naličje katoličkih sakralnih

objekata, gotovo da ne postoji. Rast tehnologije i razvoj dizajna konstantno ubrzava, pa se

postavlja i pitanje da li će se vjernici XXI vijeka sastajati u nezamislivim objektima i na visinama od

nekoliko stotina metara!?


BIBLIOGRAFIJA |51

7. BIBLIOGRAFIJA

7.1. POJMOVNIK – MANjE POZNATE RIJEČI:

labaster – veoma tvrda vrsta gipsa, koji je

u vodi teško rastvorljiv. Fine je strukture,

veoma čist. Ima procenat prozirnosti, a najčešće

je bijele i osijenčene boje. Vjeruje se da

alabaster ima spiritualne i iscjeliteljske kvalitete.

Ambulatorijum – staza ili prolaz, posebno onaj

oko apside crkve ili oko oltara. Takođe i

kontinualni prolaz oko centralnog prostora

građevine sa dva reda stubova.

Apsida – polukružna ili slična forma, obično na

istočnom kraju crkve, na kraju ili na strani rimske

bazilike. U istočnohrišćanskim crkvenim

građevinama u apsidi se nalaze sintronon i

katedra, stepeničasta klupa za sveštenstvo i

episkopski tron.

Arhivolta – profilacija koja koncentrično prati

krivulju luka na vertikalnoj površini fasade

(nasuprot polusvodu).

Arkada – u strogom smislu, niz lukova na

stubovima ili stupcima, ali u širem smislu ovaj

izraz označava i zasvođenu lođu, ili niz dućana

koji se otvaraju iz lođe ili zasvođenog prolaza.

Atrijum – dvorište unutar građevine, posebno

djelimično nenatkriveno podužno dvorište rimske

kuće, ili natkriveni otvor na savremenoj

građevini koji je viši od jednog sprata.

aldahin – pokrivač nad prijestolom ili

krevetom od skupocjene materije, “nebo”

koje stoji pred oltarom i nosi se na litijama

(naziv je dobio po zlatotkanoj materiji koja se

najprije izrađivala u Bagdadu).

Bazilika – pravougaona građevina nalik na

dvoranu, često s bočnim brodovima omeđenim

kolonadama, koja se u antičkom Rimu koristila

za rad sudova ili je imala sličnu javnu namjenu;

takođe i privatna dvorana za održavanje

predstava ili religijskih obreda. U širem smislu,

pojam bazilika označava hrišćansku građevinu

izduženog oblika, u koju se ulazi s kraće strane

(u početku je ta strana bila okrenuta istoku, ali

kasnije najčešće zapadu) gdje su bočni prolazi

iznad kojih svjetlost obasjava brod s gornjeg

dijela zida sa prozorima (klerestorijum), krovna

konstrukcija je drvena. Danas se ovaj izraz često

koristi da označi veliku i važnu crkvu.

Bočna lađa – u crkvenoj arhitekturi prolaz sa

jedne ili obije strane broda, koji je odvojen od

naosa kolonadom ili arkadom. Obično se

zaustavlja kod transepta, ali često može da se

nastavi i ide oko apside.

iborijum – element ranohrišćanske

arhitekture, koji predstavlja posebnu

nadstrešnicu u bazilici (ili drugoj crkvi), koja je

postavljena iznad časne trpeze, koju štiti. Simbol

je neba. Ponekad se ciborijum naziva i baldahin.

dikula – okvir nalik prozorskom, s

timpanonom na pilastrima, stubovima ili

polustubovima, koji svojim izgledom podsjeća na

malenu građevinu.

inijal – ukras na kraju ili vrhu krova,

najčešće u obliku šiljka, cvijeta, zmaja ili

himere.

alerija – natkrivena staza, prije svega ona

koja je djelimično otvorena s jedne strane,

kao na gornjim djelovima nekog utvrđenja, da

bi branioci utvrđenja mogli da je koriste;

arkada oko vrha crkvene apside; ili iznad

bočnih brodova s jedne ili druge strane

crkvenog broda.

Gargojl (olučnjak) – zakrivljena ili kosa cijev

kroz koju se voda s krova izbacuje daleko od

bočnih zidova građevine. U klasičnoj arhitekturi,

A

B

C

E

F

G


52| BIBLIOGRAFIJA

to je najčešće komad kamena izrezbaren u

obliku lavlje glave ili terakota oblikovana na taj

način, s limenom cijevi u čeljusti. U gotičkoj

arhitekturi, gargojl je oblikovan u obliku zmaja,

himere ili nekog drugog fantastičnog stvorenja.

or – dio crkve istočno od transepta, gdje se

uglavnom nalaze hor i sveštenstvo za

vrijeme liturgijskog obreda.

mpost – blok postavljen iznad kapitela stuba

i ispod nožice, to jest početka luka. Impost je

cjeloviti dio klasične entablature. Shodno

implicitnim klasičnim principima, luk ne može

stajati na stubu, ali može se postaviti iznad

grede ili entablature.

lerestorijum – vertikalna površina koja

nastaje na osnovu visinske razlike između

višeg glavnog broda i nižih bočnih brodova i na

kojoj se često nalaze prozori ili kakav drugi

otvor.

Kolonada – jedoobrazni niz stubova koji se

postavljaju na malom rastojanju, kao što su oni

što okružuju klasični hram. Niz stubova s

lukovima koji su postavljeni na nešto većem

razmaku čini arkadu.

Koloneta – mali stub ili stubić, obično više ima

ukrasnu nego konstruktivnu funkciju; stubići su, na

primjer, postavljani na stranama gotičkih

portala koji kombinuju više različitih stilova, ili su

činili jednu stranu edikula.

Kontrafor – vertikalni ili iskošeni građevinski

element koji se pruža uza zid da bi ga ojačao

na mjestima gdje taj zid trpi vertikalno

opterećenje ili dejstvo bočne sile, obično one

koje izaziva luk ili svod.

Kroket – dekorativni element u obliku kuke,

karakterističan za period gotike. To je ustvari

stilizovano rezbarenje u obliku uvijenog lišća,

pupoljaka i cvijeća, koji se koriste u redovnim

intervalima na ivicama kula, finijala, pinakla i sl.

eteći podupirači – poseban oblik

podupirača najoštrije povezan sa gotičkom

crkvenom arhitekturom. Svrha im je bila da se

odupru bočnim silama koje guraju zid spolja, i

da silu prenesu na zemlju.

aos – prostor u crkvi koji se pruža podužno

i gdje se okupljaju vjernici, kada je

nasvođen posebno podsjeća na obrnuto

postavljenu lađu; prostor sličnog obima i

zapremine u sekularnoj građevini; treba ga

razlikovati od bočnih lađa (koje su postavljene

bočno, često su pod nižim djelovima krova i više

se korste kao prolazi).

Narteks – široki transverzalni prostor na

zapadnom ulazu u crkvu, koji ima ulogu porte.

Egzonarteks je narteks koji je više otvoren ka

spoljašnjosti i često priljubljen kao portik.

Ezonarteks se nalazi u samoj građevini i više je

otvoren ka njenoj unutrašnjosti, kao nastavak

bočnih brodova pod pravim uglovima.

andantiv – konstrukcija jasne geometrijske

forme koja se koristi za povezivanje kružne

baze kupole s kvadratnom ili osmougaonom

podkonstrukcijom. Vidljivu stranu čini sferni

trougao: dio površine sfere odsiječen je dvijema

vertikalnim ravnima, kao i horizontalnom ravni u

nivou nožice. U konstruktivnom smislu može da

bude monolitan, sačinjen od zrakastih klinastih

kamenova tako da liči na pravu kupolu, ili

horizontalno isturen.

Peristil – kolonada koja je postavljena ili oko

neke čvrste građevine kao što je klasični hram,

ili oko dvorišta.

Pilastar – pljosnati odraz stuba prislonjen uza

zid ili štrči iz zidne površine. Ako se ukloni

kapitel, a tijelo stuba pojednostavi, dobija se

pilastarska traka koja je korištena u arhitekturi

Ravene i lombardijskoj arhitekturi.

Pinakl – zašiljeni dekorativni element kojim se

najčešće završava neki dio krova.

Portal – svečani ulaz ili portik koji ima i ulazna

vrata.

Prezbitorijum – površina u crkvi koja je

rezervisana za sveštenstvo.

H

I

K

L

N

P


BIBLIOGRAFIJA |53

askršće – mjesto presjeka transepta i

naosa. Često je korišteno za podizanje kula

i zvonika.

Rozeta – veliki prozor okruglog oblika sa

zrakastom kamenom čipkom, korišćen

prvenstveno u Francuskoj. Ne treba ga miješati

sa okruglim prozorom nalik na točak, koji je

obično znatno manji, ima zrakasto postavljene

elemente nalik na paoce i može se naći u

Engleskoj i na sjeveru Italije.

lijepa arkada – dekorativni red lukova

pripijen uza zid isključivo u svrsi

dekorativnog elementa. Posebno je primijetan u

arhitekturi romaničkih zgrada.

Spandrel – površina grubo trouglastog oblika,

uključen između ekstradosa dva susjedna luka i

linije koja približno spaja njihove vrhove (ili

prostor aproksimativno jednak polovini ove

površine u slučaju jednog luka), u

srednjovjekovnoj arhitekturi često ukrašen.

ransept – prostor u crkvi koji stoji pod

pravim uglom u odnosu na naos; o njegovom

porijeklu se vode sporovi. U srednjem vijeku

neke crkve jesu građene prema krstastom planu,

ali prije romanike rijetko srijećemo pravu

krstastu osnovu crkve.

Travej – prostorni ili konstruktivni element koji je

u manjoj ili većoj mjeri jednoobrazan i odražava

prostornu ili konstruktivnu strukturu građevine.

Trifora – u gornjem dijelu iznad naosa crkve,

srednji nivo između arkade bočne lađe i

klerestorijuma sa prozorima. Može biti ukrašena

lažnim arkadama ili imati otvorene lukove koji

vode na galeriju ili u prolaz. Riječ trifora

(triforijum) nije potekla od izraza koji je

označavao da je to jedan od tri nivoa, več je

proistekla iz činjenice da je Kenterberijska

katedrala imala tri otvora po jednom traveju,

što je bila česta odlika i drugih crkava.

abat – vertikalna površina koja zatvara

kraj krova, posebno trouglasti kraj

dvovodnog krova. Zabatni krov je dvovodni

krov koji se na ovaj način zatvara, za razliku od

četvorovodnog krova koji ima četiri kosine i

nema vertikalno pročelje u nivou krovnih ravni.

R

S

T

Z


54| BIBLIOGRAFIJA

7.2. KONSULTOVANA LITERATURA:

1. Braun, D. 2006. DA VINČIJEV KOD, Novi Sad, Solaris

2. Igo, V. 1967. ZVONAR BOGORODIČINE CRKVE U PARIZU, Svjetlost izdavačko preduzeće

Sarajevo, Sarajevo 3. Furujama, M. 2008. TADAO ANDO, IPS Media, Beograd

4. Gesel P. i Lojthojzer G. 2007. ARHITEKTURA U 20. VEKU, IPS Media, Beograd

5. Grodecki, L. 1958. HISTORY OF WORLD ARCHITECTURE – GOTHIC ARCHITECTURE, Rizzoli,

(prev. Istorija svjetske arhitekture – Gotička arhitektura)

6. Luis, M. 2009. ARHITEKTURA – ELEMENTI ARHITEKTONSKOG STILA, Mono i Manjana,

Beograd

7. Stalley, R. 1999. EARLY MEDIEVAL ARCHITECTURE, Oxford University Press,

(prev. Srednjevjekovna arhitektura)

8. Šamić, M. 1990. KAKO NASTAJE NAUČNO DJELO, Sarajevo

9. Živković, M. UVOD U METODOLOGIJU NAUČNOG ISTRAŽIVANjA, Beograd

7.3. IZVORI:

NEIMARI U IME GOSPODA – dokumentarni film

VIKIPEDIJA, slobodna enciklopedija

http://legacy.earlham.edu/~vanbma/20th%20century/images/surveydaytwentythree.htm

(Craft, B. 2007. Katolička crkva i barok; Berninijevo remek djelo San Andrea al Quirinale)

http://honorsaharchive.blogspot.com/2007/09/catholic-church-and-baroque-berninis.html

http://www.all-about-renaissance-

faires.com/renaissance_info/catholic_church_in_the_renaissance.htm http://www.onlineuniversity.net/architecture/renaissance-architecture/ http://www.kotorskabiskupija.net/ http://www.creativeminorityreport.com/2012/08/catholic-church-architecture-

decoration.html

7.4. SPISAK SLIKA I CRTEŽA:

1. Korice » Enterijer Bazilike Notre-Dame de Fourvière, Lyon

2. Strane 3. i 4. » Enterijer crkve St Denis, južno predgrađe Pariza

3. Strana 8. » Pogled na Baziliku Sv. Petra u Rimu

4. Strana 16. » Crtež sa nazivima prostornih elemenata Katedrale u Sartru

5. Strana 36. » Jedna od skulptura sa fasade katedrale Notre-Dame u Parizu

6. Strana 40. » Pogled odozgo na katedralu St. Mary u Tokiju

7. Strana 50. » Jubilej Crkva u Rimu, Ričard Mejer

http://legacy.earlham.edu/~vanbma/20th%20century/images/surveydaytwentythree.htm

http://honorsaharchive.blogspot.com/2007/09/catholic-church-and-baroque-berninis.html

http://www.all-about-renaissance-faires.com/renaissance_info/catholic_church_in_the_renaissance.htm

http://www.all-about-renaissance-faires.com/renaissance_info/catholic_church_in_the_renaissance.htm

http://www.onlineuniversity.net/architecture/renaissance-architecture/

http://www.kotorskabiskupija.net/

http://www.creativeminorityreport.com/2012/08/catholic-church-architecture-decoration.html

http://www.creativeminorityreport.com/2012/08/catholic-church-architecture-decoration.html


ZAKLjUČAK |55

posebni problemi projektovanja katoličkih crkava

Documents