1 / 42

1. OSNOVE PROJEKTOVANJA PROIZVODNIH SISTEMA

Projektovanje je misaoni proces u kome se na osnovu odreenog zahtjeva

(projektni zadatak) i odreenih podloga (informacije o prolosti iskustvu,

sadanjem stanju i procjenama o kretanjima u budunosti) definie predmet

projekta uz data ogranienja i uslove. To je kreativan proces koji trai visok nivo

teorijskog znanja o predmetu projektovanja kao i praktino iskustvo o stvaranju,

koritenju i funkcionisanju predmeta projektovanja.

Projektovanje je sredstvo pomou koga se postie odreeni cilj i predstavlja

polaznu kariku u nizu aktivnosti koje dovode do njegovog ostvarenja.

Da bi bilo efikasno projektovanje treba da se izvodi po odreenom postupku i

temelji na kvalitetnim podlogama.

Projektovanje je proces stvaranja odnosno izrade projekta, iji je on izlaz.

Projektovanje proizvodnih sistema sadri projektovanje i dimenzionisanje

industrijskih proizvodnih sistema kao i nadzor realizacije do stavljanja u pogon.

Zadaci projektovanja proizvodnih sistema su pored odreivanja:

- lokacije fabrike i

- izbora tipa zgrade,

proizvodni proces (izrada i montaa),

odreivanje logistikih procesa (transport, skladitenje i rukovanje

materijalom) kao i

odgovarajuih pomonih procesa (odravanje, kontrola kvaliteta, itd.).

Obim projektovanja odvija se od premjetaja pojedine maine, pa do

projektovanja posve novog proizvodnog sistema (fabrike).

U nastavku su navedeni:

- osnovni ciljevi,

- karakteristike,

- principi, te

- vrste zadataka

pri projektovanju proizvodnih sistema.

2 / 42

1.1 CILJEVI PROJEKTOVANJA PROIZVODNIH SISTEMA

Razni autori odredili su ciljeve koje se ele postii projektovanjem koncepta

proizvodnog sistema. Tako npr. Wiendahl (Wiendahl, 1997.) naglaava tri bitna

cilja:

1. Osiguranje visoke ekonominosti proizvodnog sistema. Ekonominost se

postie:

s minimalnim ciklusom proizvodnje i zalihama,

isporukama u tanim terminima,

s kvalitetnim proizvodima,

izbjegavanjem aktivnosti koje ne poveavaju vrijednost proizvoda i

optimalnim koritenjem opreme, prostora i osoblja.

Pri tome je nuno osigurati povoljan tok proizvoda i materijala, kao i

iskoritenje povrina i prostora.

2. Osiguranje visoke prilagodljivosti proizvodnog sistema. Oprema, tokovi i

prostorne strukture su prilagodljivi u sluaju da osiguravaju sposobnost

prilagoavanja na promjene na tritu, odnosno za restruktuiranje

(reorganizaciju) na nove postupake, opremu i organizacijske principe.

3. Osiguranje visoke atraktivnosti proizvodnog sistema, koja se odreuje

kroz:

motivirane, humane uslove rada, plaanje i socijalne odnose,

ispunjenja ekolokih kriterijuma u cilju osiguranja minimalnog

zagaenja okoline,

primjenu savremene, estetske industrijske arhitekture pri izboru

fabrikih zgrada.

Autori (Eversheim i Schuh, 1996.) su pored navedenih ciljeva postavili pet

osnovnih faktora koji utiu na projektovanje proizvodnih sistema:

1. Proizvodni program. Na prelazu stoljea proizvodi imaju sljedee

karakteristike:

poveanje asortimana i broja varijanti proizvoda,

skraenje vremena koritenja proizvoda (posebno u informatikoj

industriji),

3 / 42

znaajno smanjenje veliine serije uz istovremeno poveanje

zahtjeva za kvalitetom,

bra izmjena proizvoda,

skraeno vrijeme isporuke,

poveani pritisak za smanjenjem cijene.

2. Proizvodne tehnologije. Posljednje desetljee obiljeeno je razvojem

automatizacije i robotizacije pojednih postupaka kao i pomonih procesa

(izmjena alata i predmeta obrade). Daljnji razvoj u proizvodnoj tehnici

predstavlja integracija razliitih obradnih procesa unutar jednog obradnog

centra u cilju kompletne obrade, to ima neposredan uticaj na

projektovanje proizvodnih sistema.

3. Osoblje. Pored proizvodne tehnike danas veliki uticaj na projektovanje

ima ovjek, koji bi se trebao nalaziti u sreditu sistema. Savremena

organizacija rada sadri trend prema decentralizaciji odnosno veem

prenoenju kompetencija i odgovornosti u podruja gdje se odvijaju

aktivnosti.

4. Ekoloki zahtjevi. Posljednjih godina postaju sve znaajniji zahtjevi za:

minimizacijom tetnih otpadaka koje uzrokuje neka fabrika,

racionalizacijom koritenja energije,

4 / 42

osiguranje krunog toka materijala i pomonih sredstava unutar

fabrike.

5. Zakonski zahtjevi. S obzirom na sve veu socijalnu komponentu

doneseni su razliiti zakoni, koji se odnose na propise s obzirom na:

oblikovanje radnih mjesta,

sigurnost pri radu,

mjere za zatitu okoline,

sigurnost radnika.

5 / 42

1.2 KARAKTERISTIKE (OSOBINE) PROJEKTOVANJA PROIZVODNIH

SISTEMA

Projektovanja proizvodnih sistema razlikuju se s obzirom na znaenje, obim rada

i trajanje, te se mogu podijeliti prema:

- vrsti projektnih zadataka,

- podsistemima proizvodnog sistema,

- svrsi koritenja rezultata projektovanja, te

- razliitim koracima tanosti projektovanja (slika 1.6).

Slika 1.6: Karakteristike projektovanja proizvodnog sistema

1) Vrste projektnih zadataka. Zadaci pri projektovanju proizvodnog sistema

mogu se podijeliti u etiri osnovne grupe, koje se razlikuju s obzirom na

- karakteristike zadataka,

- obim problema,

- stepen kompleksnosti,

Vrste projektnih zadataka:

- izgradnja nove tvornice

- proirenje postojee tvornice

- premjetaj odjeljenja

- racionalizacija

Tanost projektovanja:

- gruba (fleksibility study)

- srednja (projektovanje)

- fina (provoenje)

Organizacija:

- naruitelj

- dopunski trokovi

- rokovi

Svrha projektovanja:

- idejni projekat

- istraivanje mogunosti

investiranja

- planiranje investicija

- raspis natjeaja

Podruje analize:

- obrade/montae

- logistika

- transport

- pomoni pogoni

- infrastruktura

- upravljanje

Projektna dokumentacija:

- poloaj lokacije

- blok-ema rasporeda

- nacrt rasporeda strukture

- nacrt rasporeda opreme

- nacrt tokova

PROJEKTOVANJE

PROIZVODNIH

SISTEMA

6 / 42

- koncept rjeenja kao i

- metodologiju projektovanja;

Projektovanje novog proizvodnog sistema. Pri projektovanju novog

proizvodnog sistema projektant, odnosno projektni tim imaju mogunost

postizanja optimalnog rjeenja, jer s obzirom na postavljene zahtjeve,

postoje maksimalni planski stepeni slobode. Projektant mora rjeenje

prilagoditi vanjskim uslovima (lokacija, uklapanje u postojeu

infrastrukturu itd.). Pri projektovanju ovog zadatka potrebno je provesti

prethodnu studiju (odreivanje proizvodnog programa, analiza trita,

izbor makrolokacije, uklapanje novog proizvoda u nacionalnu ekonomiju).

Uee projektovanja novog proizvodnog sistema u odnosu na ostale

zadatke projektovanja je relativno malo. Ali s obzirom na globalizaciju

trita (premjetanje proizvodnje, decentralizacija, koncentracija), u

posljednjem desetljeu u svijetu raste broj ovih zadataka.

Rekonstrukcija postojeeg proizvodnog sistema uz proirenje

povrina. Jednom izgraena zgrada traje nekoliko desetaka godina, dok

se proizvodna oprema i tehnoloki procesi bre mijenjaju i zastarijevaju.

Analiza trendova trita pokazuje da se javlja sve vei broj novih

proizvoda, s jedne, a sve je krae vrijeme njihove upotrebe, s druge

strane. Rekonstrukcija proizvodnog sistema obavlja se prilikom promjena

u proizvodnoj orijentaciji i prilikom proirenja postojeeg proizvodnog

asortimana, a uslovljava promjenu rasporeda proizvodne opreme,

pojedinih odjeljenja i toka materijala. U okviru ovih zadataka izvodi se

modernizacija postojeeg proizvodnog procesa uvoenjem novih

tehnolokih procesa (Vea i Rovan, 1986.; Vea, 1994.), poboljanje

rukovanja materijalom, uslova rada, itd. Treba napomenuti da se pri

promjeni sredstava za proizvodnju izbjegava zamjena konvencionalnih

sredstava za proizvodnju s konvencionalnim, nego treba uvoditi

savremena numeriki upravljana sredstava za proizvodnju, skladitenje,

transport, kontrolu kvaliteta, itd. Pri projektovanju rekonstrukcija treba

uzeti u obzir sva ogranienja koja postavlja postojei proizvodni sistem, a

odnose se na zgrade, te vrste take tj. elemente koji se teko

premjetaju (sanitarne prostorije, trafostanice, ureaje za zatitu

povrina, te maine s posebnim temeljima).

7 / 42

Prerazmjetaj pojedinih odjeljenja/sredstava za proizvodnju. Ovaj

zadatak esto se javlja u praksi pri promjeni proizvodne orijentacije,

uvoenjem novog tipa proizvoda, novih metoda rada, ili proizvodne

opreme. Pri projektovanju prerazmjetaja sredstava za proizvodnju

pojedina odjeljenja/sredstva za proizvodnju moraju ostati na postojeim

lokacijama, te je zadatak projektanta projektovati optimalno rjeenje s

obzirom na odnosna ogranienja (raspon i korak stubova, nosivost poda,

elektrine instalacije, itd.). Treba udovoljiti zahtjevu za najbolju

iskoritenost i uklapanju opreme u postojee okvire. Tip i broj ogranienja

vie smanjuje planske stepene slobode nego projektovanje proirenja

postojeeg proizvodnog sistema.

Uvoenje manjih racionalizacija u proizvodni sistem. Ovaj se

zadatak najee javlja u praksi, zbog promjena konstrukcije proizvoda

koje utiu na promjenu tehnolokog procesa, uvoenja novog tehnolokog

procesa ili poboljanja rukovanja materijalom. Ove izmjene zahtjevaju

promjene u rasporedu proizvodnih povrina, prostora za odlaganje i

transport materijala. Od projektanta se zahtjeva da promjene mora

ukljuiti u postojei raspored, a da se bitno ne promijeni koncepcija

postojeeg rasporeda i toka materijala, uz najmanje mogue prekidanje

postojee proizvodnje.

2) Podruja analize. Pri projektovanju proizvodnih sistema prioritet u

projektuju imaju ona odjeljenja koja poveavaju vrijednost proizvoda, a to su

obrada i montaa. Osim njih projektuju se logistiki sistemi, odnosno

skladini i transportni sistemi. Podruja analize su sirovine, dijelovi, sklopovi i

gotovi proizvodi. Rijee (rijetko) se projektuju pomoni pogoni, poput

odravanja osnovnih i pomonih sredstava, izrada pribora (naprava),

alatnice, itd. Projektnim rjeenjima obuhvataju se i infrastrukturna oprema za

snabdijevanje pogona energijom i vodom, odvoenje otpada, kao i

kancelarijski prostori.

3) Svrha projektovanja. Rezultati projektovanja proizvodnih sistema slue za

razliite svrhe. Tipian rezultat projektovanja je idejni projekt, odnosno

feasibility studija, u kojoj se odvija strateko projektovanje preduzea za

proizvodnju odreenog proizvodnog programa, te proraun odgovarajuih

8 / 42

trokova. Na osnovu feasibility studije odluuje se o gradnji nove fabrike,

proirenju postojee, odnosno provoenju racionalizacija. U investicijskom

projektovanju odvijaju se slini zadaci, na osnovu kojih se vri proraun

ekonominosti i rentabilnosti pojedinog poduhvata. Za provoenje investicija

najee se zahtjevaju detaljniji projekti, u kojima su pojedinano definisani

odreeni trokovi po pojedinim kategorijama, kao to su zgrade, proizvodna

sredstva i infrastrukturna oprema i ureaji. Najdetaljnije projektovanje

zahtjeva se u sluaju da su potrebne ponude moguih dobavljaa

(isporuioca), odnosno tendera (raspis konkursa) za njihove ponude. Pored

navedenih svrha rezultati projektovanja koriste se i za razgovore sa lokalnim

vlastima u cilju dobivanja lokacijske dozvole, dozvole o radu, dobivanje

investicijskih kredita od banaka i sl.

4) Tanost projektovanja. Projektni rezultati se pojednostavljeno mogu

podijeliti na tri nivoa tanosti:

Prvi nivo, tzv. "grubo" projektovanje slui uglavnom za ispitivanje

provodljivosti u okviru strategijske studije o opravdanosti novog posla.

U ovom koraku projektovanja odreuje se npr. potrebna povrina

proizvodnog sistema prije analize njegove mogue lokacije.

Drugi nivo sadri srednju tanost projektnih rezultata, koja slui za

prikaz potrebnog logistikog sistema. U ovoj fazi odreuje se veliina i

raspored obradne, montane, skladine i transportne opreme, kao i tok

materijala.

Trei nivo obuhvata (ukljuuje) najfiniju tanost i slui kao podloga za

provoenje projekta. U sluaju dodjele posla vanjskom izvoau

podloge se koriste za tender (raspis konkursa) za dobavljae

(isporuioce), a u sluaju da se posao obavlja u vlastitoj firmi

(preduzeu) slui za vlastitu radnu snagu.

5. Projektna dokumentacija. Za prikaz rezultata projektovanja unaprijed je

oblikovana odgovarajua dokumentacija, koja slui za prikaz koliine,

premjera (izmjera) i rasporeda objekata koji se projektuju. Nacrt lokacije

prikazuje poloaj proizvodnog sistema, te povezivanje zemljita s lokalnim

okruenjem. Blok ema rasporeda prikazuje raspored zgrada, glavne

transportne osi i slobodne povrine, kao i mogue pravce irenja. Na nacrtu

9 / 42

rasporeda strukture nalaze se funkcionalne povrine za obradu, montau,

skladite, transport itd., prema veliini i rasporedu, kao i odgovarajue

zgrade. Nacrti raposreda opreme prikazuju taan raspored pojedinih

sredstava za proizvodnju, te njihovu povezanost s tokom materijala, odnosno

transport materijala (snabdijevanje). Za prikaz tokova materijala, osoblja i

informacija najee se koriste matrice, slike toka materijala i Sankyevi (srp.

Sankei) dijagrami.

10 / 42

11 / 42

6. Organizacija. Nalogodavac za projektovanje proizvodnih sistema je u pravilu

rukovodei menadment. Kod manjih projekata nalog moe inicirati i

pojedino odjeljenje, a u okviru investicijskog projekta. Provoenje projektnog

zadatka je gotovo uvijek povezano s velikim pritiskom za odravanjem

planiranih rokova, uz minimiziranje ukupnih trokova kako unutranjih tako i

vanjskih saradnika.

12 / 42

1.3 OSNOVNI PRINCIPI PROJEKTOVANJA PROIZVODNIH SISTEMA

Principi su iskustva i nauna pravila koja u sebi sadre odreene zahtjeve.

Principi upuuju kako bi se trebali projektovati proizvodni sistemi na osnovu

iskustava steenih pri projektovanju fabrika. U razvoju principa tendencija je da

se uspostavi opti principi koje treba potovati u projektovanju proizvodnih

sistema. R. Muther (Muther, 1961.) je postavio sljedee principe:

1. Princip potpune integracije faktora (inilac). Najbolji projekat bie

onaj koji integrie ljude, sredstva za proizvodnju, predmet rada, pomone

djelatnosti i ostale faktore na nain koji e dovesti do optimalnog

kompromisa.

2. Princip najkraeg kretanja materijala. Projekat mora obezbijediti

najkrae mogue udaljenosti za kretanje materijala izmeu sredstava za

proizvodnju.

3. Princip toka. Projekat mora osigurati raspored odjeljenja i sredstava za

proizvodnju koji omoguava jednosmjerni tok materijala sa minimalnim

brojem povratnih puteva i zastoja.

4. Princip iskoritenosti prostora. Ekonomino projektno rjeenje sadri

optimalnu iskoritenost rasploivih horizontalnih i vertikalnih povrina.

5. Princip zadovoljstva i sigurnosti pri radu. Ako su svi ostali parametri

jednaki, najbolji je onaj projekat koji garantuje bezbjednost i zadovoljstvo

radnika pri radu.

6. Princip prilagodljivosti. Ako su svi ostali parametri jednaki, najbolji e

biti onaj projekat koji omoguava prilagoavanje i promjene u rasporedu

uz minimalne trokove.

S obzirom na proteko vremensko razdoblje od Muthera do danas dogodile su se

vrlo velike promjene, te su se navedeni principi u meuvremenu nadopunjavali

sa novima. S druge strane, zbog sve kompleksnijih proizvoda, projektovanje

proizvodnih sistema je postalo sve sloenije. Ne postoje jednostavna rjeenja

niti objektivno optimalno rjeenje. Dinamika ogranienja, viestrukost ciljeva i

razliitost strunih disciplina zahtjevaju postupno voenje postupka od

postavljanje koncepta do projektovanja detalja, visoku transparentnost kroz

vizualizaciju rezultata kao i dijalog izmeu planera i naruioca projekta. Na

osnovu teorijskih analiza, iskustava na provoenju brojnih praktinih

13 / 42

projektovanja proizvodnih sistema, te primjene savremene naune metodologije,

razvijeni su sljedei principi (Eversheim i Schuh, 1996.):

1. Analiza tehnolokog procesa. Zbog zahtjeva naruioca za

ekonominom proizvodnjom potrebno je na poetku projektovati

tehnoloki proces izrade/montae dijelova i proizvoda. S poveanim

stepenom detaljnosti ispituje se da li je projektovani tehnoloki proces

izrade dijela, sklopa ili proizvoda optimalno odreen. Svi ostali dogaaji u

toku proizvodnog procesa (sortiranje, pakovanje, transport, skladitenje,

rukovanje materijalom) ne donose proizvodu nikakvu novu vrijednost i

potrebno ih je izbjegavati. S minimizacijom ovih aktivnosti ujedno se

smanjuje vrijeme ekanja i zastoja, skrauje ciklus proizvodnje, te time

poboljava konkurentnost kompanije s obzirom na mogunost bre

reakcije na zahtjeve kupca i isporuku traenih proizvoda. Projektant moe

svojim rjeenjem djelovati na poveanje udjela tehnolokog procesa

unutar proizvodnog procesa, smanjenje trokova kao i na odnos izmeu

vremena obrade/montae i ciklusa proizvodnje.

2. Cjelokupnost projektovanja. Svako projektovanje proizvodnih sistema

sadri niz razliitih, meusobno povezanih zadataka, na koji utie veliki

broj unutranjih i vanjskih faktora. Rjeenja pojedinanih zadataka ne

smiju se posmatrati izolovano, ve se uvijek problem mora sagledati

cjelovito, kako bi se postigao ukupan cilj projektovanja proizvodnog

sistema.

3. Princip varijanti. Za rjeenje nekog problema pri projektovanju

proizvodnih sistema moe se razviti vie rjeenja. Ne bi trebalo isticati

samo jedno od ponuenih rjeenja, ve predloiti razvoj i ocjenu najmanje

tri varijante. Izbor optimalnog rjeenja odreuje projektni tim. Njihova

rasprava vodi prema prihvaanju odabranog rjeenja, uz prikaz njegovih

nedostatka.

4. Princip iterativnosti. Projektovanje proizvodnih sistema odvija se prema

postupku korak po korak (od opteg prema detaljnom projektovanju), s

poveanim stepenom konkretizacije s iteracijama. To znai da se pojedni

korak pri projektovanju tako dugo ponavlja dok se ne postigne potrebna

14 / 42

tanost rjeenja, ili se prekine zbog vremenske osnove (roka). Odluke se

donose unutar projektnog tima.

5. Princip paralelnog izvoenja zadataka. Zbog estog problema

zavretka projekta u tano definisanim vremenima, umjesto koncepta

uzastopnog provoenje projekta preko razliitih funkcionalno organiziranih

preduzea (u velikim preduzeima su to uglavnom razliita odjeljenja)

uvode se interdisciplinarni timovi, koji rade prema naelima parelelnog

inenjeringa (engl. Simulteneous Engineering) (Prasad, 1996.). Paralelni

inenjering predstavlja koncept organizacijskog povezivanja pojednih

odjeljenja (razvoj, konstrukcija, proizvodnja, dobavljai i sporuioci), iji

je cilj skraenje vremena paralelnim projektovanjem proizvoda i

proizvodnje. Za realizaciju ovog koncepta potrebno je, osim odgovarajuih

organizacijskih zahtjeva, osigurati:

uvoenje raunara,

sinhronizaciju tokova materijala i informacija,

uvoenje novih tehnologija,

kooperaciju izmeu pojedinih preduzea.

6. Organizacijski principi. Jedna od mogunosti skraenja vremena

projektovanja je izbjegavanje nepotrebnog detaljisanja. Kada je razvijen

koncept prve strukture, trebao bi se dalje oblikovati u onom odjeljenju

koji ima temljne kompetencije za odreeni posao. Ovo se postie

decentralizacijom projektnih funkcija, odnosno uvoenjem projektne

organizacije (Litke, 1995.). Projektna organizacija ima sljedea obiljeja:

timski rad (integracija osoblja razliitih kvalifikacija, malo

hijerarhijskih nivo, rukovoenje putem saradnje),

visoki stepen samostalnosti (saglasnost u izvravanju postavljenih

zadataka, kompetencije i odgovornost, poveanje interakcije

izmeu saradnika),

obrazovanje osoblja u cilju trajnog poveanja sposobnosti i

motivacije.

Sredite ovako organizovanog koncepta projektovanja predstavlja projekt

management. Projekt management omoguava poboljanje jasnoe

15 / 42

projektovanja, uvoenjem malih samoorganizirajuih projektnih jedinica

(najmanje 3 do 4, a najvie 8 do 10 osoba). Voa tima treba biti osoba

ireg obrazovanja, s poznavanjem psihologije rada u grupi i nainom

komuniciranja. Projekt management se uvodi paralelno s postojeim

organizacijskim strukturama, kao dinamika organizacija za rjeavanje

projektnih zadataka. Kada je postignut postavljeni cilj, projektni tim

prestaje raditi, a uesnici se vraaju u postojeu organizacijsku strukturu,

ili se oblikuje novi tim.

7. Princip prilagodljivosti (kao kod Muthera). Od posebnog znaenja je

zahtjev prema prilagodljivosti projektnog rjeenja, posebno s obzirom na

trend skranje trajanja proizvoda i procesa kao i na globalizaciju

proizvodnog sistema. Prilagodljivost projekta znai ogranienu mogunost

prilagoavanja projektnih rjeenja s obzirom na izmjenu proizvodnih

uslova. Zahtjevi se mogu ispuniti izmeu ostalih na sljedee naine:

paljivim, unaprijed planiranim aktivnostima (srednjeronim i

dugoronim),

modularizacijom i standardizacijom obradnih, logistikih,

povrinskih i prostornih elemeneta u cilju prilagodljivog

povezivanja,

ciljanim predimenzionisanjem izabranih elemenata sistema (npr.

kapaciteti, snabdijevanja, povrine i prostora itd.), pri emu treba

paziti na isplativost veeg financijskog izdvajanja u cilju osiguranja

prilagodljivosti,

usvajanjem prilagodljivih industrijskih struktura, npr. montanih

zgrada i sl.

16 / 42

8. Nunost razvoja idealnog rjeenja. Izmeu koraka za odreivanje

rjeenja trebalo bi razviti tzv. idealno rjeenje, odnosno rjeenje koje se

odreuje uz pretpostavku da ne postoje nikakva ogranienja. Na osnovu

tako razvijenog idealnog rjeenja odreuje se realno rjeenje. Pomou

ovog metodolokog principa osigurava se objektivnije ocjenjivanje

razvijenih varijanti rjeenja, s obzirom na vrijednost od stepena pojedine

varijante od idealnog rjeenja.

9. Ekonominost projektovanja. Aktivnosti pri projektovanju proizvodnih

sistema zahtjevaju odgovarajue trokove, posebno za projektni tim, te

su ogranieni prema planu finansiranja. Znaajno je realno predvidjeti

trokove, te je tokom izvoenja projekta potrebno izbjegavati poveanje

planiranih trokova. Trokovi projekta zavise od veliine projektnog tima,

vremenskog trajanja faza projektovanja, te sastanaka projektnog tima.

Treba naglasiti da na veliinu trokova bitno utie faza koncipiranja

projekta, koja se nalazi na poetku projektovanja. Tada se odredi

projektni tim, odnosno integriu njegovi lanovi. Smanjenje trokova

moe se postii integracijom osoblja s veim znanjem i iskustvom.

17 / 42

2. POSTUPAK PROJEKTOVANJA PROIZVODNIH SISTEMA

U ovom poglavlju italac e se upoznati s postupkom projektovanja proizvodnih

sistema, koji u u svakom pojedinanom sluaju moe biti potpuno originalan i

specifian.

Prikazani su najvaniji razvijeni postupci za projektovanje proizvodnih sistema.

Za svaki postupak navedene su faze, te osnovna svojstva i principi projektovanja

proizvodnih sistema. Na kraju su navedene faze koje su za projektovanje

proizvodnih sistema usvojene u ovoj knjizi.

2.1 UVOD U PROJEKTOVANJE PROIZVODNIH SISTEMA

Kao to je u uvodu (ovog udbenika naglaeno), projektovanje proizvodnih

sistema vri se od opteg ka pojedinanom, od opteg rjeenja itavog sistema

ka rjeavanju pojedinih detalja, od idealiziranog rjeenja ka stvarnom.

Ovakvo naelo (ovaj princip) omoguuje izbjegavanje greaka u koncepcijama,

odnosno spreava mogunost da se greke uoe na kraju projektovanja, kada je

ve utroeno mnogo vremena i sredstava.

Osim toga ovaj princip (ovakvo naelo) omoguuje postavljanje vie varijanti

rjeenja u poetnim etapama projektovanja, te olakava izbor optimalne

varijante. Postupno rjeavanje problema pri projektovanju proizvodnih sistema

omoguuje projektantu da utvrdi greke u ranijim etapama projekta, te dobije

optimalno rjeenje itavog sistema. Projektovanje proizvodnih sistema izvodi se

u etapama, to osigurava podjelu rada i mogunost preklapanja pojedinih etapa.

Obrnut nain rada, od pojedinanog radnog mjesta prema cjelini ne garantuje

rezultat ekonomian tok proizvodnje, jer je potrebno mnogo vremena i

pokuaja da se izmjenama postigne dobro rjeenje.

Osnove za ovakav nain projektovanja bile su:

iskustva provoenja industrijskih projekata,

razvoj teorije sistema i metoda koje su razvijene za rjeavanje problema.

Na slici 2.1 prikazana je metoda oblikovanja sistema, prema prijedlogu

njemakog udruenja REFA (REFA, 1991.), koja se moe primijeniti i pri

projektovanju proizvodnih sistema.

18 / 42

Slika 2.1 - Metoda oblikovanja sistema prema REFA-I (REFA, 1991.)

Postavljanje ciljeva:

1. trokovnih

2. humanih

3. organizacijskih

4. terminskih

Ogranienje zadatka:

1. veliina sistema

2. teita racionalizacije

3. minimalni zahtjevi

4. projektni tim

5. terminski plan

Promijeniti ogranienja zadataka

Analizirati postojee stanje

Istraivati i razvijati

Traiti idealna rjeenja

Prikupljati podatke i

informacije, razvijati

praktina (tehniki izvediva

i ekonomina) rjeenja

Provjeriti rjeenje:

1. tehniki

2. ekonomski

3. humano

4. pravno

odabrati najbolje rjeenje

Uvesti rjeenje i kontrolisati

izvrenje ciljeva

2.

KORAK

1.

KORAK

6.

KORAK

5.

KORAK

4.

KORAK

3.

KORAK

DA

NE

DA

NE

DA NE

DA

NE

Potrebna analiza postojeeg stanja?

Zadatak pravilno ogranien?

Ogranienja zadataka mogue

promijeniti?

Postavljeni ciljevi postignuti?

19 / 42

2.2 TOK PROJEKTOVANJA PROIZVODNIH SISTEMA

U posljednjih tridesetak godina razvijen je veliki broj logiko strukturiranih

projektnih faza razliitih autora (Rockstroh, 1981.; Jaeger, 1980.; Kettner i dr.,

1984.; Aggteleky, 1990.; Schmigalla, 1995.; Wiendahl, 1991.; Felix, 1998.). U

nastavku su prikazane faze projektovanja nekih od navedenih autora.

Na definisanje faza projektovanja proizvodnih sistema vrlo velik utjecaj imala je

piramida projektovanja koju je razvio Aggteleky (Aggteleky, 1990.), a prikazana

je na slici 2.2.

Slika 2.2 - Piramida projektovanja (Aggteleky, 1990.)

Projektovanje koncepta

Analiza postojeeg stanja Proraun: - projektni podaci - mogunost poboljanja - mogunost smanjenja

trokova Fleksibility Study

Projektovanje optimalne tehniko-ekonomske koncepcije: - projektovanje strukture - grubo projektovanje - projektovanje odjeljenja - budetiranje i

odreivanje trokova Izvjetaji sa:

- osnovicama (podlogama) za odluke

- preporukama - osnovicama

(podlogama) za planiranje

Odluka o ciljevima Vrijednost projekta Poetak projekta

Ideja o projektu

Izbor

Postavljanje problema

Putanje u pogon

Projektovanje izvoenja:

- Sistematizacija podloga za projektovanje

- Projekat izgradnje - Organizacija projekta,

planiranje, terminiranje, finansiranje

- Detaljno projektovanje I, specifikacije, natjeaji, narudbe

- Projekat zgrade - Detaljno projektovanje II,

plan izvoenja i koordinacija

- Planiranje montae - Ugradnja opreme i

koordiniranje - Stavljanje u poogon

Donoenje odluke

Razjanjenje i pripremni radovi:

- pitanje lokacije - licence - kooperacija - finansiranje - efikasnost - alternative

Definisanje ciljeva:

- analiza stanja - sistem ciljeva - definisanje projekta - odreivanje zadataka

20 / 42

Na slici 2.2 mogu se uoiti slijedea principi projektovanja proizvodnih sistema:

I. proces projektovanja proizvodnog sistema se ralanjuje u tri projektne faze,

te sadri cjelokupan proces projektovanja od definisanja ciljeva do

projektovanja izvoenja (realizacije),

razlikuju se sljedee faze projektovanja:

- definisanje ciljeva (priprema osnovnih podloga za projektovanje),

- projektovanje koncepta (izrada projektne studije),

- projektovanje izvoenja (detaljno projektovanje i stavljanje u

pogon),

projektovanje cilja i koncepta se odvija u cjelinama, odnosno nakon

svake faze se donosi odluka o daljnjem toku projektovanja:

- prekidanje aktivnosti na projektu,

- daljnji rad na projektovanju bez korekcija,

- daljnji rad na projektovanju, ali uz potrebne korekcije s obzirom na

postignute projektne rezultate.

Prikazani proces projektovanja proizvodnih sistema postavio je sljedee principe:

s napredovanjem projektovanja proizvodnog sistema raste odgovarajui

obim problema odnosno zadaci postaju neto detaljniji, s vie podataka,

te raste potreba za interdisciplinarnim radom (struktura u obliku

piramide),

s napredovanjem projekta rastu i trokovi projektovanja (broj i veliina

projektnog tima),

greke koje se mogu pojaviti u ranijim fazama projektovanja, posebno

kod donoenja odluka imaju velik utjecaj na tok projektovanja i trokove

projekta (npr. projektna faza "planiranje ciljeva").

Danas se kod projektovanja proizvodnih sistema uglavnom primjenjuje precizna

i detaljna sistematizacija tzv. estofazni model projektovanja (Kettner i dr.,

1984.) prikazan u tabeli 2.1.

21 / 42

Tabela 2.1 - Sadraj projektovanja, faze projektovanja i projektne aktivnosti u

estofaznom modelu (Kettner i dr., 1984.)

Projektni sklop Faze projektovanja Projektna aktivnost

A) Osnove za projektovanje

Postavljanje zadatka

1. Definisanje cilja

2. Prethodna studija

(Pre-Feasibility Study)

Pokretanje projekta

Analiza

Postavljanje koncepcije

B) Projektovanje strukture

proizvodnog sistema

Projektna studija

3. Idejni projekt

(Feasibility Study)

3.1 Projektovanje idealnog

rjeenja

- odreivanje tehnolokih postupaka (funkcionalna

ema)

- dimenzionisanje

- strukturisanje

3.2 Projektovanje realnog

rjeenja

Sinteza

C) Projektovanje izvoenja

Projekat 4. Detaljno projektovanje Integracija

D) Provoenje projekta

Podloge za izvoenje

Proizvodni sistem

5. Izvoaki projekat

6. Izvoenje Realizacija

Iz tabele 2.1 mogu se uoiti etiri projektna sklopa, koji imaju sljedee projektne

sadraje i rezultate:

A) Osnove za projektovanje. Obuhvataju postavljanje ciljeva (kratkoronih,

srednjeronih i dugoronih), analizu konanog stanja, te izradu osnova za

projektovanje.

Projektni rezultati:

postavljanje zadatka

prethodna studija (Pre-Feasibility Study)

B) Projektovanje strukture proizvodnog sistema. Obuhvata (ukljuuje)

razvoj, ocjenu i izbor alternativnih koncepcija (varijanti) struktura za

obradne, montane i logistike procese.

Projektovanje strukture proizvodnog sistema obuhvata izbor,

dimenzionisanje, odreivanje rasporeda i povezivanje funkcionalnih jedinica

22 / 42

(idealizirano rjeenje) i njihovu integraciju u povrinske i prostorne strukture

(realno rjeenje).

Projektni rezultati:

projektne studije (projekt izvjetaji)

idejni projekt (Feasibility Study)

C) Projektovanje izvoenja. Obuhvata detaljno projektovanje od donoenja

odluke o odabranoj varijanti koja e se realizirati do njenog izvoenja.

Projektni rezultati:

projekt

D) Provoenje projekta. Planiranje i realizacija nabavke opreme, te procesa

gradnje, opremanja, instaliranja, prenoenja opreme na mjesto ugradnje, te

konanog stavljanja u pogon.

Projektni rezultati:

planske podloge

realizovani projekat

S druge strane, u tabeli 2.1 mogu se uoiti sljedee projektne aktivnosti:

pokretanje projekta inicijativa, ideja o projektu;

analiza prikupljanje podataka, utvrivanje, interpretiranje;

postavljanje koncepcije razvoj osnovnih principa za rjeenje, izbor

varijanti, konkretno definisanje zadataka;

sinteza pretvaranje principa za rjeenja u varijante rjeenja (deduktivni

tok razvoja),

integracija ureivanje rjeenja, usklaivanje, prilagoavanje,

realizacija.

Ove projektne aktivnosti odvijaju se u tipinom, logikom redoslijedu (ciklus

rjeavanja problema). Detaljiranje i prikupljanje podataka rastu s odvijanjem

koraka projektovanja.

23 / 42

Felix (Felix, 1998.) je prikazao deset etapa projektovanja proizvodnih sistema:

1. Inicijativa za pokretanje projekta:

1.1 Izrada stratekih podloga (analiza okoline, procjena stanja, razvoj,

ocjena, te konkretizacija strategije poduzea, aktualizacija

proizvodnog programa)

1.2 Prikupljanje ideja (prepoznavanje mogunosti, definisanje problema i

ogranienja)

1.3 Definisanje projekta (Opportunity Study)

2. Planiranje ciljeva:

2.1 Izrada podloga (analiza stanja, izrada tehniko-ekonomskih realnih

modela i koncepta ciljeva)

2.2 Prethodna studija (Pre-Feasibility Study) (ispitivanje i pojanjenje

svih strukturnih pitanja i poslova, razvoj kataloga ciljeva, stabilizacija

prognoza, procjena veliine projekta, investicija, termina i trokova,

odbacivanje nerealnih varijanti)

3. Projektovanje koncepta:

3.1 Projektovanje idealnog rjeenja

3.2 Idejni projekt (Feasibility Study) (na osnovu podataka o sistemu,

povrinama, investicijama i rokovima definie se proizvodni proces,

proizvodne strukture, potrebni resursi, koncept gradnje, proraun

rentabilnosti, te priprema za odluku o provoenju projekta)

4. Odreivanje projekta:

4.1 Planiranje odobrenja projekta

4.2 Detaljno projektovanje (projektovanje graevina, energije i

postrojenja)

5. Oglaavanje/dodjeljivanje (zakljuivanje ugovora):

5.1 Priprema zakljuivanja ugovora

5.2 Potpisivanje ugovora (za nabavu svih investicijskih dobara)

6. Realizacija:

6.1 Konstrukcija i isporuka

24 / 42

6.2 Provoenje gradnje i montaa opreme

7. Putanje u pogon, probni rad, primanje:

7.1 Kontrola funkcija i putanje u pogon

7.2 Probni rad

7.3 Preuzimanje, uklanjanje greaka

8. Obraun i dokumentacija:

8.1 Obraun naloga

8.2 Izvjetaji o planovima i crteima

8.3 Prikupljanje stvarnih podataka iz proizvodnog sistema

9. Upravljanje (koritenje):

9.1 Tehniko uvanje objekata

9.2 Upravljanje objektima (Facility Management)

10. Analiza i izraunavanje svojstava:

10.1 Izraunavanje stvarnih vrijednosti

10.2 Usporedba stvarnih i potrebnih vrijednosti

10.3 Ocjenjivanje potencijala

Na slici 2.3 prikazane su etape projektovanja proizvodnih sistema. Na slici nisu

prikazane sve mogue povratne veze koje se mogu pojaviti pri projektovanju.

Pojedine etape projektovanja mogu se izostaviti, preklapati, izvoditi paralelno,

to ovisi o vrsti problema i svojstvima projekta. Iz slike se vidi da se poloaj

makrolokacije ne mora rijeiti u etapi prethodne studije, dok se projektni

zahtjevi za zgrade i ostale graevinske objekte mogu postaviti u etapi idejnog

projekta.

25 / 42

INICIJATIVA

DEFINISANJE CILJEVA I ZADATAKA

ANALIZA TRITA: PROIZVODNI PROGRAM

PRETHODNA KONCIPIRANJE TEHNOLOGIJE

STUDIJA IZBOR MAKROLOKACIJE

PRORAUN RENTABILNOSTI INVESTICIJE

2. ODREIVANJE OPTIMALNE KONCEPCIJE SISTEMA (GRUBO PROJEKTOVANJE)

SNIMANJE POSTOJEEGA STANJA

IZBOR REPREZENTANTNIH PROIZVODA I DIJELOVA

IZRADA PLANOVA IZRADE I MONTAE

KAPACITIVNO DIMENZIONISANJE

PROSTORNO DIMENZIONISANJE

IZRADA IDEALNE FUNKCIONALNE EME

IDEJNI DEFINISANJE TOKA MATERIJALA

PROJEKAT DEFINISANJE KONCEPCIJE TRANSPORTA I SKLADITENJA

IZRADA KONCEPCIJE INFORMACIJSKOG SISTEMA

ODREIVANJE PROIZVODNIH STRUKTURA

IZRADA IDEALNOG PLANA

IZBOR MIKROLOKACIJE

IZRADA PLANA IZGRADNJE, ANALIZA I OCJENA VARIJANTI

PRORAUN RENTABILNOSTI INVESTICIJE

3. FINO PROJEKTOVANJE

ODREIVANJE DETALJNOG RASPOREDA ELEMENATA SISTEMA (UNUTAR ODJELJENJA)

DEFINISANJE PROJEKTNIH ZAHTJEVA ZA ZGRADE I INSTALACIJE

IZVEDBENI IZRADA DETALJNOG PROJEKTA RUKOVANJA MATERIJALOM

PROJEKAT IZRADA DETALJNOG PROJEKTA INFORMACIJSKOG SISTEMA

IZRADA SPECIFIKACIJE SVEUKUPNE OPREME

DEFINISANJE PROJEKTNIH ZAHTJEVA ZA MONTAU OPREME

IZRADA PLANA IZGRADNJE OBJEKATA I MONTAE OPREME

KONTROLA INVESTICIJSKIH TROKOVA

4. REALIZACIJA PROJEKTA

IZVEDBA RUKOVOENJE, PRAENJE I KOORDINACIJA SVIH RADOVA

PROBNI RAD I UHODAVANJE SISTEMA

Slika 2.3 - Etape projektovanja proizvodnih sistema

26 / 42

Iako se faze projektovanja ne mogu potpuno precizno odrediti (jer se

meusobno preklapaju), na osnovu gore navedenih podjela za projektovanje

proizvodnih sistema, usvajaju se sljedee faze projektovanja:

1. Definisanje ciljeva (Opportunity Study).

Razvoj projektne inicijative s postavljanjem globalnih ciljeva i zadataka.

2. Prethodna studija (Pre-Feasibility Study).

Priprema podloga za projektovanje s pomou analize stanja i razvojnih

trendova, konkretizacija postavljanja zadataka, te odreivanje odgovornih

osoba. Ispitivanje rentabilnosti i ekonominosti investicijskih ulaganja u

projekt.

3. Idejni projekt (Feasibility Study).

Projektovanje idealnog rjeenja (odreivanje funkcija, dimenzionisanje,

strukturiranje). Oblikovanje realnih rjeenja, odnosno prilagoavanje

idealnog rjeenja realnim uslovima.

4. Detaljno projektovanje.

Detaljiranje izabrane varijante proizvodnog sistema.

5. Izvoaki projekat.

Slui za izvoenje gradnje i montau potrebne opreme.

6. Izvoenje projekta i probni rad.

Voenje i nadzor toka realizacije projekta do konanog poetka rada

proizvodnog sistema.

Ukupni trokovi projektovanja prema Aggtelekyju (Aggteleky, 1990.) iznose od 8

do 16% od ukupne investicije, dok Fray (Fray, 1975) navodi od 20 do 30%. Pri

tome trokovi prethodne studije iznose od 1 do 3%. Ostala sredstva se ulau

kada se utvrdi rentabilnost ukupnog projekta. Zbog ogranienosti vremena u

ovoj fazi projektovanja, proraun rentabilnosti u prethodnoj studiji proraunava

se na osnovi priblinih pokazatelja.

27 / 42

3. FAZE PRI PROJEKTOVANJU PROIZVODNIH SISTEMA

Cilj ovog poglavlja je upoznavanje sa sljedeim fazama projektovanja

proizvodnih sistema koje su usvojene u prethodnom poglavlju:

definisanjem ciljeva (Opportunity Study),

prethodnom studijom (Pre-Feasibility Study),

detaljnim projektovanjem,

izvoakim projektom,

izvoenjem projekta i probnim (eksperimentalnim) radom pogona. Izrada

idejnog projekta opisat e se u poglavlju 4.

3.1 DEFINISANJE CILJEVA

Cilj je rezultat koji se eli postii; tj. cilj je eljeno budue stanje koje se oekuje

da e preduzee ostvariti u odreenom vremenskom razdoblju. Vanost ciljeva

ogleda se u tome to se njima odreuje budunost preduzee. Definisanje ciljeva

(Opportunity Study) koji se ele postii projektovanjem nuno je za dobijanje

optimalnog rjeenja. Postavljanje ciljeva projektovanja zadatak je vrhovnog

rukovodstva preduzee (Top Management), jer mora usaglasiti (korespondirati,

podudarati) s postavljenim ciljevima i strategijom cjelokupnog preduzee. Pri

odreivanju ciljeva projektovanja potrebno je imati u vidu "hijerarhiju ciljeva",

koja mora respektovati (potovati) odnos izmeu dijelova i cijeline, pa ciljevi

dijelova moraju biti u funkciji ostvarivanja ciljeva cijeline. Odnosno, ciljevi vieg

nivoa predstavljaju okvir unutar kojeg se smjetaju ciljevi nieg nivoa.

Pri postavljanju ciljeva, za osiguranje realizacije postavljenih ciljeva projektni

tim se mora pridravati odreenih kriterijuma. Iako razliiti autori navode

razliite sistematizacije, navesti e se dvije najpoznatije, a to su 5C i SMART

kriteriji. Kriterij 5C ima sljedee znaenje pri postavljanju ciljeva:

1. Clearly started. Ciljeve treba tako postaviti da su svima jasni.

2. Consistent with other objective. Pri postavljanju svakog cilja treba voditi

rauna da on bude konzistentan s drugim ciljevima, ime se osigurava

meusobna povezanost.

3. Checkable-preferably measurable. Svaki cilj koji se postavlja mora biti

mjerljiv, kako bi se moglo kontrolisati njegovo izvrenje.

28 / 42

4. Challenging. Ciljeve treba tako postaviti da budu izazovni (ali ne

nedostini) kako bi za lanove tima bili motivirajui.

5. Carry-outable (achievable). Jasni, konzistentni, mjerljivi i izazovni ciljevi

trebaju biti ostvarljivi, jer samo ostvarivi ciljevi imaju smisla.

Slinu sistematizacija ciljeva sadri i SMART kriterij:

1. Specific. Dobri ciljevi izraavaju tano ono to se eli ostvariti.

2. Measurable. Postojanje odreenosti pomae da ciljevi budu mjerljivi.

3. Action-Oriented. Kada se postavljaju ciljevi, treba koristiti iskaze koji

imaju glagole akcije i koji ine reenice.

4. Realistic. Dobri ciljevi moraju biti dostini i predstavljati unaprijed izazov.

5. Time-Limited. Treba odrediti vrijeme u kojem e se ciljevi realizovati.

Pri projektovanju proizvodnih sistema razlikuju se ekonomski, socijalni i tehniki

ciljevi (slika 3.1).

Slika 3.1 - Ciljevi projektovanja proizvodnih sistema

Kod projektovanja proizvodnih sistema optimizuje se:

sposobnost brze isporuke,

kvalitet proizvoda/usluga,

prilagodljivost,

proizvodnost,

profit/rentabilnost.

ekonomski socijalni tehniki

CILJEVI PROJEKTOVANJA PROIZVODNIH SISTEMA

- trite

- konkurentnost

- proizvodnost

- profit

- likvidnost

- utede

- iskoritenost resursa

- zaposlenost

- ivotni standard

- atraktivnost

- kvalitet

- efikasnost

- isporuka

- prilagodljivost

29 / 42

Rezultat definisanja ciljeva je grubi strategijski koncept koji je dobijen na osnovu

postavljanja i ocjenjivanja vie razliitih varijanti. Ovaj grubi koncept je osnova

za daljnje faze u projektovanju i realizaciji proizvodnog sistema, posebno za

prethodnu studiju (Pre-Feasibility Study).

3.2 PRETHODNA STUDIJA

Prethodna studija (Pre-Feasibility Study) se izvodi na osnovu neke inicijative,

odnosno ideje o razvoju novog proizvoda. Cilj joj je provjera ostvarivosti poetne

ideje i definisanja projektnog zadatka. Prethodna studija obuhvata:

1. analizu trita sa odreenim proizvodnim programom po asortimanu i

koliini,

2. osnovne tehnoloke koncepcije,

3. izbor makrolokacije,

4. proraun rentabilnosti i ekonominosti.

Na osnovu prethodne studije moe se donijeti odluka o daljem radu na

projektovanju proizvodnog sistema. U nastavku su navedene osnovne

karakteristike elemenata iz prethodne studije.

3.2.1 PROIZVODNI PROGRAM

Odreivanje poizvodnog programa osnova je za projektovanje proizvodnog

sistema. Proizvod je neposredni, materijalni rezultat procesa rada proizvodnih

sistema. Kao roba odreenog kvaliteta namijenjen je, u potrebnim koliinama,

za podmirenje potreba trita, zbog ega su potrebni projektovanje i izgradnja

proizvodnog sistema. Pri tome su karakteristike proizvoda i stepen

kompleksnosti osnova za odreivanje parametara postupaka promjene stanja i

izbora tehnolokog sistema. Osnovna karakteristika koja bitno utie na

projektovanje tehnolokog i proizvodnog procesa te organizaciju proizvodnje u

vezi je s pojmom standardnog, odnosno nestandardnog proizvoda. Projektovanje

proizvodnog sistema za proizvodnju standardnih proizvodna jednostavnije je u

odnosu na projektovanje za nestandardne proizvode. Pri analizi proizvoda kao

osnove za razradu tehnolokog procesa potrebno je osim asortimana, koliine,

dinamike proizvodnje, trajnosti i sloenosti, imati u vidu sljedeei injenice:

30 / 42

Uee novih proizvoda u proizvodnom programu. ivotni vijek

proizvoda posljednjih decenija naglo se skrauje. Proizvodi su se nekad

proizvodili neizmijenjeni decenijama (npr. Fordov model automobila T-klase),

dok je danas to razdoblje skraeno na svega nekoliko godina, do nekoliko

mjeseci u elektronskoj industriji. Do ove promjene dolazi uslijed uestalijih

zahtjeva trita, poveanja meunarodne trgovine i konkurencije, poveanja

ivotnog standarda stanovnitva i opte drutvene zahtjeve. U cilju opstanka

na turbulentnom svjetskom tritu, preduzee mogu odgovoriti uz poveanje

broja novih proizvoda. Poveanje broja proizvoda i broja tipova proizvoda

posebno je prisutno u podruju mikroelektronike, informacijsko-

-komunikacijske tehnologije, te proizvodne tehnologije (slika 3.2).

Slika 3.2 - Rast informatike industrije (Nefiodow, 1996.)

Skraenje vremena razvoja novih proizvoda. Promjene na tritu i nagli

razvoj raunarske tehnike, uzokovali su reindustralizaciju postojee

industrije. Proizvodnja standardnih proizvoda za skladite zamjenjuje se

pojedinanom proizvodnjom prema zahtjevima kupaca, zbog ega se

zahtijeva projektovanje kompleksnijih proizvoda s velikim brojem varijanti

izvoenja. Poveanje kompleksnosti proizvoda uzrokuje produenje vremena

razvoja novih proizvoda, to je suprotno sa zahtjevom za skraenjem

vremena isporuke proizvoda. Stoga poizvoa moe doi u kritino

31 / 42

vremensko podruje pojavljuje se s novim proizvodom na tritu kada tom

proizvodu istie vrijeme prisustva na tritu (slika 3.3).

Slika 20: Faze ivotnog ciklusa proizvoda

Slika 3.3 - Odnos izmeu vremena razvoja i vremena prisustva proizvoda na

tritu (Bullinger, 1990.)

32 / 42

Skraenje ciklusa razvoja proizvoda je od kljunog znaaja za opstanak

svakog proizvoaa u sve veoj konkurenciji na svjetskom tritu. To ujedno

znai da je na prelazu stoljea vrijeme, odnosno brzina reagovanja na trine

promjene odluujui faktor konkurencije preduzee na tritu. Ve je uoena

pojava da veliki proizvoai s trita ne uklanjaju samo male, ve i da brzi

uklanjaju spore. Poveanje brzine izlaza na trite s novim proizvodom,

odnosno skraenje ciklusa razvoja proizvoda moe se ostvariti uvoenjem

novih tehnologija (npr. brz razvoj prototipova Rapid Prototyping), te novim

organizacijskim konceptima (virtuelna organizacija i paralelni inenjering).

Slika 21: Uticaj uestalosti promena na vrijeme trajanja ivotnog ciklusa

Postupci za brzu fiziku i prividnu izradu prototipova najsavremeniji su

alati koji otvaraju novo poglavlje u razvoju od ideje do gotovih proizvoda. Ti

postupci omoguavaju izradu modela direktno iz raunarskih podataka u vrlo

kratkom vremenu uz pomo odreenog automatizovanog postupka. Postupci

brze izrade prototipova omoguuju poboljanje kvaliteta proizvoda, koji bre

dolaze na trite uz istovremeno snienje trokova i skraenje vremena

razvoja, konstrukcije, dizajna i izrade. Do danas su razvijeni mnogobrojni

postupci koji na osnovu kompjuterskog trodimenzijskog modela, omoguuju

fiziko ili prividno oblikovanje gotovih prototipova. Prototipovi se mogu

podijeliti na reprodukcijske i procesne. S druge strane, postupci brze izrade

prototipova mogu se podijeliti prema dva razliita kriterijuma: vrsti ulaznih

materijala i vrsti izrade oblika. Najvanije postupke brze izrade prototipova

opisao je antek (antek, 1995.).

Organizacijski koncepti skraenja vremena razvoja novih proizvoda su:

uvoenje virtualne fabrike i paralelnog inenjeringa. Osnove paralelnog

inenjeringa opisane su u poglavlju 1.2.3.

33 / 42

Virtuelna fabrika se temelji na interdisciplinarnoj stabilnoj mrei

odgovarajuih partnerskih firmi u odreenom regionu, s ciljem proizvodnje

odreenog proizvoda ili pruanja usluga (Vea, 2000.). Pri tome svaka firma

uestvuje u izvrenju zadatka s onim aktivnostima u kojima je bolja od

ostalih firmi. Meusobnom kooperacijom umreenih firmi mogue je

zadovoljiti zahtjeve kupca u pogledu proizvoda i/ili usluga brzo, kvalitetno i s

povoljnim cijenama. Potencijal virtuelne fabrike je u poveanju sposobnosti

rjeavanja problema s obzirom na proizvod ili proizvodnju. S brzinom

najmanjeg i mogunostima najveeg partnera, virtuelna fabrika moe u

najkraem vremenu ponuditi optimalno rjeenje problema. Za svaki nalog

oblikuje se odgovarajua virtuelna fabrika. Nakon zavretka naloga zavrava i

trajanje virtuelne fabrike.

Virtualne fabrike morale bi nastajati ad-hoc. Tipini kooperacioni oblici (oblici

saradnje) (strateke alijance, Joint Ventures i dr.) pokazali su da zajedniki

rad izmeu pojedinih preduzee zahtijeva dugotrajnu pripremu, a esto i

viegodinje uvoenje. Suprotno tome, virtuelna fabrika (tvornica) trebala bi

u kratkom vremenu iskoristiti anse koje joj se pruaju na tritu. Osnovna

34 / 42

pretpostavka za gradnju virtualne fabrike je definisanje i oblikovanje stabilne

mree preduzea. Najvaniji zadatak u mrei je uspostava partnerskih

odnosa, odnosno povjerenja izmeu preduzea. Zato je nuno dogovoriti

"pravila igre" kod kooperacije, napisati standardni ugovor za osnivanje

virtualne fabrike i uspostaviti infrasturktu.

Novi pristup u planiranju proizvodnog programa. Promijenjena je

proizvodna filozofija u vezi razvoja proizvoda. Ranije su se proizvodi najprije

razvijali, a onda proizvodili i lansirali na trite. Danas u uslovima sve vee

konkurencije, potrebno je provesti sistemsko istraivanje trita. Bez

ovakvog pristupa danas se proizvodni sistem teko moe odrati. U okviru

operativnih istraivanja razvijene su kvalitativne (npr. Delphi metoda) i

kvantitativne (s pomou adekvatnih matematikih modela) metode

prognoziranja trita. Ovim metodama omoguava se prognoziranje razvoja

trita za buduih desetak i vie godina.

Slika 29: Promjene u prilazu razmjeni sa okolinom

Analiza trita za odreeni proizvod sadri:

vrstu i strukturu potroaa,

veliina trita (razvoj u prolosti, prognoze za budunost),

a) proizvodno orijentisana strategija sistema

b) trino orijentisana strategija sistema

35 / 42

sastav i strukturu konkurencije u poglede proizvodnje, kapaciteta,

ekonomskog poloaja, planova razvoja, udjela u tritu, itd.,

istraivanje stanja sirovina,

stanje cijena i njihov oekivani razvoj.

Odreivanjem proizvodnog programa ujedno se vri strateko planiranje, koje

moe biti:

strategija ekspanzije, gdje se utvruje ukupni potencijal trita i udio

preduzea u njemu (porast moe biti s konstantnim ili poveanim udjelom

preduzea);

strategija diverzifikacije, koja predstavlja dopunu postojeeg

proizvodnog programa s novim proizvodima;

strategiju koncentracije, koja predstavlja proces integracije vezane za

velika preduzee.

3.2.2 OSNOVNA TEHNOLOKA KONCEPCIJA

Prethodna studija sadri osnovnu tehnoloku koncepciju na nivou idejnih

tehnolokih rjeenja, kao i koncepciju izgradnje, koje su osnova za proraun

veliine ukupnih investicija i trokova proizvodnje. Proraun trokova slui za

izraunavanje ekonominosti i rentabilnosti cjelokupne investicije. Na ovom

stepenu projektovanja jo se ne izrauju detaljni tehnoloki postupci za

obradu/montau, ve se koriste "grubi" pokazatelji za dobijanje odgovarajuih

podataka.

3.2.3 IZBOR MAKROLOKACIJE

Pri izboru makrolokacije razmatraju se drutveno-politiki i proizvodni faktori.

Osnovni proizvodni faktori su:

snabdijevanje sirovinama, poluproizvodima i pomonim materijalima,

snabdijevanje energijom i vodom,

potrebno osoblje,

promet,

ostali uslovi okoline.

Problem odreivanja lokacije obraen je poglavlju 5.

36 / 42

3.2.4 PRORAUN EKONOMINOSTI I RENTABILNOSTI

Konani rezultat prethodne studije mora biti odluka da li se predloena

investicija isplati ili ne. Odluka se donosi na osnovu prorauna ekonominosti i

rentabilnosti. Da bi proizvodni sistem mogao opstati u prostoru i vremenu

potrebno je da ostvaruje zadovoljavajui profit. Ostvareni profit s jedne strane,

osigurava egzistenciju preduzee i pojedinca, a s druge slui za proirenu

reprodukciju, te vraanje kredita i uloenih sredstava. Pri tome je potrebno

izraunati ekonomiinost sistema (mjerilo kvaliteta proizvodnih rezultata, koje

pokazuje koliko je proizvedene vrijednosti ostvareno po jedinici vrijednosti ivog

rada i sredstava za proizvodnju) i njegovu rentabilnost. Karakteristika realizacije

proizvodnog sistema je izgradnja i angaovanje sredstava u planiranom

vremenu. Osim toga, ostvarivanje kumulativnog profita odvija se takoe u

vremenu, nakon perioda uhodavanja (slika 3.8).

Slika 3.8 - Shematski prikaz toka investiranja (Aggteleky, 1990.)

Zbog pogreno odreenog i projektovanog proizvodnog sistema, period

uhodavanja moe ponekad biti toliko dugo da usljed poveanih trokova,

proizvodni sistem doe u stanje likvidacije. Pojedini proizvodni sistemi su

sanirani, jer se investicije u proizvodni sistem nikad nisu isplatile. U takvim

37 / 42

sluajevima linija kumulativa ostvarenog profita i uloenog kapitala nije prela iz

negativnog dijela ordinate u pozitivni. Rentabilnost (R) definie se kao odnos

izmeu profita i uloenog kapitala:

(3.1)

CP - profit, n.j.

UP - ukupni prihod, n.j.

CUK - ukupni trokovi, n.j.

K - uloeni kapital, n.j.

Na osnovu vrijednosti dobivene izrazom (3.1) moe se ocijeniti investicijski

zahvat. Varijante projektovanih proizvodnih sistema sa veom vrijednou

povoljnije su s obzirom na vraanje uloenog kapitala. Cijeli ovaj proraun odvija

se s usvojenim pretpostavkama i procjenama, te sadri visok stepen rizika i

nesigurnosti. Ipak pri usvajanju pretpostavki treba biti to objektivniji, jer se

previe optimistine ili pesimistine procjene mogu odraziti na odluku o

investiranju.

Na kraju prethodne studije potrebno je definisati nain finansiranja. Za planirane

aktivnosti potrebno je izraditi mreni dijagram, te odrediti zaduenja odgovornih

osoba, odnosno ustanova (rokovi izgradnje, rokovi za putanje u pogon).

Veina autora slau se u injenici da kvalitet izrade prethodne studije bitno utie

na odvijanje cjelog projekta i na njegovu konanu realizaciju.

3.3 IDEJNI PROJEKAT

Idejnim projektom (Feasibility Study) se na osnovu podataka o sistemu,

povrinama, investicijama i rokovima definie proizvodni proces, tj. tok

materijala, proizvodne strukture, potrebni kapaciteti, koncept izgradnje,

proraun rentabilnosti, te se obavljaju pripreme za provoenju projekta. Ova

faza projektovanja proizvodnih sistema detaljno je opisana u poglavlju 4.0.

38 / 42

Slika : Blok-dijagram postupka projektovanja struktura proizvodnih sistema

PREDVIANJA (ocjena mogunosti plasmana)

PROGRAM PROIZVODNJE

pj - qj

IZRADA PODLOGA I ANALIZA

OSNOVNIH KARAKTERISTIKA

DIJELOVA PROGRAMA

VARIJANTA 1.1

(osnovni pojedinani tokovi)

VARIJANTA 1.2

(pojedinani tokovi procesnog tipa)

ABC ANALIZA

PROGRAMA PROIZVODNJE

ANALIZA TEHNOLOKIH KARAKTERISTIKA PROGRAMA

ANALIZA PROIZVODA

PREDSTAVNIKA I REDUKCIJA

PROGRAMA PROIZVODNJE

UTVRIVANJE REIMA RADA SISTEMA

RAZRADA POSTUPKA RADA ZA PROIZVOD PREDSTAVNIK

KAPACITET SISTEMA

Ke

VARIJANTA 2.1

(pojedinani tokovi viepredmetnog tipa)

VARIJANTA 2.2

(jednopredmetni tokovi)

KARTA TOKA PROCESA

ODREIVANJE VREMENA TRAJANJA CIKLUSA

PROIZVODNJE

PROJEKTOVANJE STRUKTURA PROIZVODNIH SISTEMA

MATRICA INTEZITETA TOKA

IZBOR TIPA TOKA

PROIZVODNOG SISTEMA

Kser 1

DIJAGRAM TOKA

PROSTORNI ZAHTJEVI OGRANIENJA

OBLIKOVANJE PROSTORNIH

STRUKTURA SISTEMA

OCJENA VARIJANTE

RIJEENJA

IZBOR OPTIMALNE VARIJANTE

AN

ALIZ

A

MO

GU

N

OSTI

RAZMJETAJ RADNIH MJESTA

> <

39 / 42

3.4 DETALJNO PROJEKTOVANJE PROIZVODNIH SUSTAVA

Pri oblikovanju radnih mjesta projektant proizvodnog procesa mora teiti ka

postizanju rjeenja koje e osigurati takve uslove, da se rad obavlja sa to

manje naprezanja. U cilju dobivanja najpovoljnijih rezultata potrebno je rijeiti

vie razliitih podzadataka, meusobno vezanih uz tehnika, ergonomska,

ekonomska, ekoloka i organizacijska gledita.

Izmeu dva svjetska rata razvijene su nove nauke o prouavanju rada,

ograniene samo na studij vremena i pokreta.

U posljednjih dvadestak godina intenzivno se istrauje prouavanje ljudskog

faktora u proizvodnji, te su razvijene posebne nauke o radu:

1. Fiziologija rada, koja prouava tjelesne mogunosti rada, izmjenu

energije u ljudskom tijelu i fizioloke procese prilikom naprezanja pri

radu;

2. Psihologija rada, koja prouava psiholoke pojave vezane za

pojedinaan i timski rad;

3. Industrijska sociologija, koja prouava skupno ponaanje, statusne

poloaje i uloge pojedinaca u grupama;

4. Medicina rada, koja prouava utjecaj specifine radne okoline na

zdravlje ljudi i profesionalna oboljenja.

3.5 IZVOAKI PROJEKT

Izvoaki projekat sadri sve pripremne aktivnosti organizacijsku, tehniku i

graevinsku realizaciju proizvodnog sistema. On sadri sve mjere i odluke za

osiguranje realizacije projektnih rjeenja glede zahtijeva kako funkcionalnih tako

i terminskih. Ova faza logian je nastavak prethodne faze projektovanja, te se

koriste podaci dobiveni tokom detaljnog projektovanja proizvodnog sistema.

Izvoakim projektom definiu se aktivnosti, njihov tok i terminski plan u cilju

osiguranja koordinacije projekta, te dodjeljivanje odgovornosti pojedinim

sudionicima na projektu. Kod planiranja toka izvoenja projekta, bitni su

slijedei elementi (Grundig, 2000.):

1. Upravljanje projektom (Project Management). Ciljevi uvoenja upravljanja

projektom su pravovremeno organizacijsko osiguranje planiranja projekta

i njegovo provoenje. U ovom koraku se odreuje:

40 / 42

odgovorna osoba za voenje projekta, manager projekta (Project

Manager), te imenovanje lanova tima (iz vlastitog preduzea i

vanjskih suradnika),

definisanje organizacije projekta (unutar postojee organizacijske

strukture ili formiranje iste ili individualne projektne organizacije).

2. Odobrenje prijedloga. Izrada i podnoenje prijedloga za odobrenje

projekta, prijedloga za graevine, instalacije, ouvanje okoline,

odstranjenja otrova itd., te dobivanje strunih miljenja (nadzor nad

gradnjom, vatrogasno osiguranje).

3. Izrada liste potreba (npr. radionika oprema, ureaji). Pored ove liste

potrebne opreme odreuju se i rokovi isporuke i montae, te trokovi

nabave i instaliranja.

4. Konkurs (Natjeaj). U ovom koraku odvija se raspis konkursa (natjeaja),

zaprimanje svih ponuda, njihovo usporeivanje, ocjenjivanje i izbor

najbolje ponude (npr. za procese gradnje i montae, opremu, hardver,

softver, inenjering).

5. Dodjeljivanje radova najpovoljnijem ponuau. Dodjeljivanje radova

isporuiocima opreme ili usluga i njihova integracija u projekt.

6. Planiranje montanih radova. Postavljanje i prikljuivanje opreme na

radna mjesta na temelju detaljnog projektiranja.

7. Planiranje prerazmjetaja sredstava za proizvodnju. Utvrivanje

postupnog prerazmjetanja opreme te radnih mjesta (u cilju minimiziranja

zastoja), odnosno osiguranje proizvodnog procesa u sluajevima

rekonstrukcije proizvodnog sistema uz proirenje povrina, prerazmjetaj

odjela/sredstava za proizvodnju ili manjih racionalizacija u proizvodnom

sistemu.

8. Planiranje gradilita. Ovaj se plan provodi izmeu naruitelja i preduzea

koje izvodi graevinske i montane radove. Plan sadri graevinske

objekte, raspored graevina, osiguranje graevine, itd.

9. Provoenje tehniko-organizacijskih aktivnosti, npr.:

izgradnja ili nadopuna informacijskog sistema

oblikovanje ili promjena ili prilagoavanje organizacijskog sistema

(npr. integracija i uvoenje planiranja i upravljanja proizvodnjom,

sistema za prikupljanje pogonskih podataka, itd.).

41 / 42

10. Planiranje aktivnosti projekta i vremena trajanja. Ovaj korak obuhvaa

planiranje itavog niza djelatnosti koje su meusobno povezane. Za

planiranje se koriste pomona sredstva, poput softvera za planiranje,

tehnike mrenog planiranja, dijagrami tokova, itd. Znaajni elemeni

planiranja su:

strukturiranje sadraja rada

- definisanje pojedine aktivnosti,

- odreivanje termina poetne i zavrne aktivnosti za svaku

pojedinu aktivnost,

- dodjeljivanje aktivnosti odreenoj projektnoj fazi (raspis

konkursa - natjeaja, montaa, putanje u pogon),

planiranje toka rada (plan strukture projekta)

- analiza redoslijeda aktivnosti s obzirom na funkcionalnu

povezanost i vrijeme trajanja,

planiranje rokova

- izraunavanje vremena trajanja pojedine aktivnosti,

- odreivanje rokova na temlju poetnih i konanih termina

(terminiranje unaprijed i unutrag, odreivanje kalendara

projekta),

- izraunavanje vremenskih rezervi i kritinih puteva

planiranje kapaciteta

- odreivanje kapaciteta za planirane aktivnosti,

- iterativno balansiranje termina i kapaciteta

proraun trokova i potrebnih financijskih sredstava

odreivanje trokova s obzirom na terminirane kapacitete, te

potrebnih financijskih sredstava.

3.6 IZVOENJE PROJEKTA I PROBNI RAD

Ova poslijednja faza projektovanja proizvodnih sistema obuhvaa izgradnju

objekata (graevina), postrojenja, opremanje, instaliranje, montau, itd. Obje

aktivnosti, izvoenje projekta i probni rad odvijaju se korak po korak:

Provoenje gradnje, montae, instalacija opreme

- upravljanje i kontrola izvoakih radova (kontrola trokova i

rokova)

42 / 42

- primopredajno ispitivanje (ispitivanje funkcija, geometrije i sl.) na

temelju

- utvrenih ispitivakih i prijemnih uslova (testovi optereenja,

ispitivanje) za graevne objekte, postrojenja, utvrivanje liste

greaka, te provoenje brze reparature u cilju vremenske utede i

osiguranja pravovremenog zavretka projekta (koritenje

vremenskih rezervi),

Preuzimanje

- nakon provoenja gradnje i primopredaje slijedi preuzimanje

dijelova ili cjelokupnog proizvodnog sistema sa strane izvoaa za

naruitelja naloga. Preuzimanje se obavlja uz protokol o

preuzimanju kao i potvrdama o preuzimanju (npr. graevni ured,

vatrogasni ured, itd.),

- administrativni zadaci. Provoenje konanog obrauna nastalih

trokova pri planiranju i izvoenju projekta. Primopredaja zavrne

projektne dokumentacije (podloge za projektovanje, izvjetaji o

realizaciji, izmjene, protokoli o ispitivanju i preuzimanju). Ovi su

dokumenti bitan temelj za mogunost reprodukcije rjeenja glede

garancije (jamstva), dokazivanja odstupanja od rjeenja kao i za

eventualni nastavak razvitka projekta.

Probni rad. Moe se definisati da je to vremensko razdoblje od poetka

proizvodnje ukljuivo uhodavanje radne snege do postizanja postavljenih

ciljnih veliina (uinak, kvaliteta, iskoritenje, ciklus proizvodnje, itd.).

Potrebno je naroito paziti na pravovremeno obuavanje radne snage s

obzirom na promjenu sadraja rada.