podrŠka upravljanju vodnim resursima u slivu …

Konsultantske usluge za

PODRŠKA UPRAVLJANJU VODNIM

RESURSIMA U SLIVU REKE DRINE PROJEKAT ID BR. 1099991

CRNA GORA – IWRM STUDIJA I PLAN – OSNOVNE INFORMACIJE - SVESKA 1 – GLAVNI IZVEŠTAJ

Jun 2016. godine


PODRŠKA UPRAVLJANJU VODNIM

RESURSIMA U SLIVU REKE DRINE PROJEKAT ID BR. 1099991

CRNA GORA – IWRM STUDIJA I PLAN – OSNOVNE INFORMACIJE – SVESKA 1 – GLAVNI IZVEŠTAJ Jun 2016. godine

PROJEKAT BR. A038803

DOKUMENT BR. 2

VERZIJA B

DATUM IZDANJA Jun 2016. god.

PRIPREMA DAH i ostali

PROVERA RSS

ODOBRIO RSS


SUPPORT TO WATER RESOURCES MANAGEMENT

IN THE DRINA RIVER BASIN (PODRŠKA UPRAVLJANJU VODNIM RESURSIMA U SLIVU REKE

DRINE) PROJECT ID NO. 1099991

Ovaj dokument je kreiran uz finansijsku podršku European Western Balkans Joint Fund‐a u okviru Western Balkans Investment Framework‐a. Ovde izneti stavovi su stavovi autora i stoga se ni na koji način ne može smatrati da odražavaju zvanično mišljenje donatora European Western Balkans Joint Fund‐a ili EBRD‐a i EIB‐a, koji zajedno upravljaju European Western Balkans Joint Fund‐om.

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine i

Sadržaj

Strana br.

Akronimi i skraćenice ............................................................................................................................................ x Rezime ............................................................................................................................................................... xiv 1 Uvod.................................................................................................................................................................. 1-1

1.1 Obim radova i projektni zadaci ......................................................................................................................... 1-1

1.2 Raspored Izveštaja ............................................................................................................................................ 1-2

2 Fizičke karakteristike sliva reke Drine ............................................................................................................... 2-1

2.1 Glavne karakteristike sliva reke Drine .............................................................................................................. 2-1

2.2 Morfologija i topografija ................................................................................................................................... 2-2

2.3 Hidrografska mreža sliva reke Drine ................................................................................................................. 2-4

2.4 Klima ............................................................................................................................................................... 2-11

2.5 Geologija i zemljište ........................................................................................................................................ 2-15

2.6 Seizmički uslovi ............................................................................................................................................... 2-22

2.7 Upotreba zemljišta ......................................................................................................................................... 2-23

2.8 Biodiverzitet .................................................................................................................................................... 2-26

2.9 Zaštićene oblasti ............................................................................................................................................. 2-35

3 Socijalne i ekonomske karakteristike sliva Drine .............................................................................................. 3-1

3.1 Prirodni resursi ................................................................................................................................................. 3-1

3.2 Kulturna baština................................................................................................................................................ 3-8

3.3 Demografski podaci .......................................................................................................................................... 3-9

3.4 Zdravlje ljudi ................................................................................................................................................... 3-11

3.5 Obrazovanje i nepismenost ............................................................................................................................ 3-14

3.6 Zaposlenost, nezaposlenost i životni standard ............................................................................................... 3-14

3.7 Kriminal ........................................................................................................................................................... 3-15

4 Hidrologija površinskih voda ............................................................................................................................. 4-1

4.1 Meteorološki podaci ......................................................................................................................................... 4-1

4.2 Hidrološki podaci ............................................................................................................................................ 4-10

4.3 Hidrološki model ............................................................................................................................................. 4-14

4.4 Hidrološke analize - Proračun srednjih, malih i velikih proticaja .................................................................... 4-16

4.5 Usvojeni hidrološki statistički parametri ........................................................................................................ 4-41

5 Podzemne vode ................................................................................................................................................ 5-1

5.1 Geološke karakteristike u slivu reke Drine ....................................................................................................... 5-1

5.2 Geotektonski sastav sliva reke Drine ................................................................................................................ 5-1

5.3 Hidrogeološke karakteristike u slivu reke Drine ............................................................................................... 5-1

5.4 Poroznost sliva reke Drine ................................................................................................................................ 5-2

5.5 Najvažniiji izdani i njihova raspoloživost ........................................................................................................... 5-4

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine ii

5.6 Glavni pravac tokova podzemnih voda i vrtače ................................................................................................ 5-8

5.7 Uslovi zaštite podzemnih voda ......................................................................................................................... 5-9

5.8 Hidrohemijska svojstva podzemnih voda u slivu Drine u Crnoj Gori .............................................................. 5-10

5.9 Opis vodnih tela podzemnih voda .................................................................................................................. 5-16

5.10 Vodni bilans tela podzemnih voda.................................................................................................................. 5-18

5.11 Procena ugroženosti podzemnih voda ........................................................................................................... 5-18

5.12 Upotreba podzemnih voda za navodnjavanje ................................................................................................ 5-18

6 Kvalitet vode ..................................................................................................................................................... 6-1

6.1 Klasifikacija kvaliteta vode u Crnoj Gori ............................................................................................................ 6-1

6.2 Kvalitet vode u slivu reke Drine nakon 1995. ................................................................................................... 6-1

6.3 Lokacije sa potencijalnim izvorima zagađenja životne sredine (hotspots) ....................................................... 6-5

7 Upotreba vode .................................................................................................................................................. 7-1

7.1 Vodoprivredni regioni u slivu reke Drine .......................................................................................................... 7-1

7.2 Potrebe za vodom u slivu reke Drine ................................................................................................................ 7-2

7.3 Upravljanje regionalnim potrebama za vodom ................................................................................................ 7-8

7.4 Ekološki prihvatljiv protok .............................................................................................................................. 7-10

7.5 Utvrđivanje ključnih pokretačkih faktora ....................................................................................................... 7-16

8 Hidroenergetika ................................................................................................................................................ 8-1

8.1 Uvod.................................................................................................................................................................. 8-1

8.2 Struktura proizvodnje i potrošnje energije ....................................................................................................... 8-1

8.3 Postojeće hidroelektrane u slivu ...................................................................................................................... 8-6

8.5 Planirane hidroelektrane ................................................................................................................................ 8-11

8.6 Analizirane HE duž reke Lim ........................................................................................................................... 8-15

8.7 Analizirane HE duž reke Pive (bez prebacivanja vode) ................................................................................... 8-22

8.8 Analizirane HE duž reke Pive i reke Komarnice (sa prebacivanjem vode) ...................................................... 8-25

8.9 Analizirane HE duž reke Tare .......................................................................................................................... 8-28

8.10 Analizirane HE duž reke Ćehotine ................................................................................................................... 8-28

8.11 Mala HE na reci Ćehotini................................................................................................................................. 8-33

8.12 Metodologija proračuna ................................................................................................................................. 8-36

8.13 Male hidroelektrane u slivu reke Drine .......................................................................................................... 8-38

9 Ugroženost i rizik od poplava............................................................................................................................ 9-1

9.1 Poplavna područja u slivu reke Drine ............................................................................................................... 9-1

9.2 Mere i infrastruktura za zaštitu od poplava ...................................................................................................... 9-1

9.3 Hidrauličko modeliranje poplavnih područja ................................................................................................... 9-2

9.4 Procena sadašnje ugroženosti i rizika od poplava ............................................................................................ 9-2

10 Klimatske promene ......................................................................................................................................... 10-1

10.1 Projekcije klimatskih promena prema IPCC SRES scenarijima ........................................................................ 10-1

10.2 Ansambl projekcija klimatskih promena prema RCP scenarijima ................................................................... 10-1

10.3 Uticaj klimatskih promena na hidrološki režim .............................................................................................. 10-3

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine iii

11 Monitoring ...................................................................................................................................................... 11-1

11.1 Infrastruktura za monitoring .......................................................................................................................... 11-1

11.2 Organizacija monitoringa ................................................................................................................................ 11-6

11.3 Razmena podataka ......................................................................................................................................... 11-8

11.4 Zaključci i preporuke ..................................................................................................................................... 11-12

12 Pravne osnove i okvir ...................................................................................................................................... 12-1

12.1 Uvod................................................................................................................................................................ 12-1

12.2 Nacionalni propisi u oblasti upravljanja vodama ............................................................................................ 12-1

12.3 Propisi u oblasti životne sredine ..................................................................................................................... 12-5

12.4 Energetika ....................................................................................................................................................... 12-9

12.5 Turizam ........................................................................................................................................................... 12-9

12.6 Izgradnja i prostorno planiranje ................................................................................................................... 12-10

12.7 Poljoprivreda i navodnjavanje/odvodnjavanje ............................................................................................. 12-10

12.8 Vodni saobraćaj i zaštita morske sredine ..................................................................................................... 12-10

12.9 Komunalne delatnosti ................................................................................................................................... 12-10

12.10 Poslovno pravo i investicije .......................................................................................................................... 12-11

12.11 Položaj naučno-istraživačkih organizacija ..................................................................................................... 12-11

12.12 Usklađivanje nacionalnih propisa sa propisima EU ...................................................................................... 12-11

12.13 Međunarodni ugovori u oblasti upravljanja vodnim resursima ................................................................... 12-15

12.14 Ostale forme međunarodne/regionalne saradnje - Evroregioni .................................................................. 12-16

12.15 Strateški dokumenti ...................................................................................................................................... 12-17

12.16 Identifikacija ključnih pitanja u oblasti pravnog regulisanja upravljanja vodnim resursima ........................ 12-17

12.17 Perspektive razvoja propisa u oblasti upravljanja vodama .......................................................................... 12-18

12.18 Preporuke ..................................................................................................................................................... 12-19

13 Procena institucija u sektoru upravljanja vodama .......................................................................................... 13-1

13.1 Uvod................................................................................................................................................................ 13-1

13.2 Identifikacija subjekata sistema upravljanja vodama ..................................................................................... 13-1

13.3 Institucije javne uprave................................................................................................................................... 13-2

13.4 Uloga ostalih subjekata ................................................................................................................................. 13-14

13.5 Ključna pitanja od značaja za institucionalne aspekte upravljanja vodnim resursima u Crnoj Gori ............. 13-19

13.6 Budući institucionalni okvir .......................................................................................................................... 13-20

13.7 Preporuke ..................................................................................................................................................... 13-21

14 Zaključci i preporuke ....................................................................................................................................... 14-1

14.1 Zaključci .......................................................................................................................................................... 14-1

14.2 Preporuke ....................................................................................................................................................... 14-5

15 Literatura ........................................................................................................................................................ 15-1

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine iv

Spisak slika

Strana br. Slika 1-1: Pozicija Crne Gore u GCI ..................................................................................................................................... 1-1

Slika 1-2: Glavni predmeti isporuke i vremenski okvir Projekta ........................................................................................ 1-2

Slika 2-1: Ceokupan obim sliva reke Drine......................................................................................................................... 2-1

Slika 2-2: Geomorfološka karta sliva reke Drine ................................................................................................................ 2-3

Slika 2-3: Hidrografska karta sliva reke Drine .................................................................................................................... 2-5

Slika 2-4: Kanjon Pive ......................................................................................................................................................... 2-6

Slika 2-5: Kanjon reke Tare ................................................................................................................................................ 2-7

Slika 2-6: Reka Tara ............................................................................................................................................................ 2-8

Slika 2-7: Kanjon reke Pive nizvodno od HE „Piva“ ............................................................................................................ 2-8

Slika 2-8: Biogradsko jezero ............................................................................................................................................... 2-9

Slika 2-9: Crno (Veliko i Malo) jezero ................................................................................................................................. 2-9

Slika 2-10: Deo sliva reke Drine u Crnoj Gori sa površinskim vodnim telima .................................................................. 2-10

Slika 2-11: Padavine u delu sliva reke Drine u Crnoj Gori ................................................................................................ 2-12

Slika 2-12: Monitoring kvaliteta vazduha u Crnoj Gori .................................................................................................... 2-13

Slika 2-13: Geotektonska pozicija centralnog Balkanskog poluostrva, između Moezijske ploče i Jadranskog mora ...... 2-16

Slika 2-14: Geološka karta Sliva reke Drina na teritoriji Crne Gore (M. Mirković et al. 1985.) ........................................ 2-17

Slika 2-15: Seizmičke zone Crne Gore .............................................................................................................................. 2-23

Slika 2-16: CORINE pokrivenost zemljišta u crnogorskom delu SRD ................................................................................ 2-24

Slika 2-17: Upotreba zemljišta u crnogorskom delu SRD ................................................................................................. 2-25

Slika 2-18: Detaljna klasifikacija upotrebe opštinskog zemljišta u crnogorskom delu SRD ............................................. 2-25

Slika 2-19: Ekološki status reka u SRD na osnovu ribljih vrsta ......................................................................................... 2-30

Slika 2-20: Karta posojećih i planiranih zaštićenih oblasti u SRD ..................................................................................... 2-36

Slika 2-21: Mreža nacionalnih i regionalnih zaštićenih oblasti u Crnoj Gori .................................................................... 2-37

Slika 2-22: Karta Emerald mreže u Crnoj Gori ................................................................................................................. 2-41

Slika 3-1: Prosečna godišnja proizvodnja drvne građe (2009-2013) .................................................................................. 3-2

Slika 3-2: Upotreba sečene šume (2009-2013. godine) ..................................................................................................... 3-2

Slika 3-3:Iskorišćenost zemljišta u opštinama koje čine SRD ............................................................................................. 3-3

Slika 3-4: Struktura obradivog zemljišta u opštinama SRD ................................................................................................ 3-4

Slika 3-5: Stanovništvo u SRD za period od 1948. do 2011. godine ................................................................................. 3-10

Slika 3-6: Struktura stanovništva u SRD u 2011. godini ................................................................................................... 3-11

Slika 3-7: Top 10 uzroka smrti u Crnoj Gori, 2012. godina .............................................................................................. 3-12

Slika 4-1: Procentualna popunjenost podataka o dnevnim sumama padavinama na delu sliva reke Drine koji pripada

Crnoj Gori........................................................................................................................................................................... 4-4

Slika 4-2: Procentualna popunjenost podataka o srednje dnevnim temperaturama vazduha na delu sliva reke Drine koji

pripada Crnoj Gori ............................................................................................................................................................. 4-4

Slika 4-3: Karta izohijeta dela sliva reke Drine u Crnoj Gori ............................................................................................... 4-6

Slika 4-4: Unutargodišnja raspodela padavina na izabranim padavinskim stanicama sliva reke Lim za period od 1970. do

1984. godine ...................................................................................................................................................................... 4-7

Slika 4-5: Unutargodišnja raspodela padavina na izabranim padavinskim stanicama sliva reke Pive za period od 1970. do

1984. godine ...................................................................................................................................................................... 4-7

Slika 4-6: Unutargodišnja raspodela padavina na izabranim padavinskim stanicama sliva reke Tare za period od 1970. do

1984. godine ...................................................................................................................................................................... 4-8

Slika 4-7: Unutargodišnja raspodela padavina na izabranim padavinskim stanicama sliva reke Ćehotine za period od

1970. do 1984. godine ....................................................................................................................................................... 4-8

Slika 4-8: Izabrane padavinske stanice na slivu reke Drine u Crnoj Gori koje su korišćene za definisanje unutargodišnjih

raspodela padavina............................................................................................................................................................ 4-9

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine v

Slika 4-9: Pregled raspoloživih podataka (Q i H) na hidrološkim stanicama na slivu reke Drine (Crna Gora).................. 4-11

Slika 4-10: Hidrološke stanice na slivu reke Drine u Crnoj Gori ....................................................................................... 4-12

Slika 4-11: Srednji godišnji proticaji na analiziranim hidrološkim profilima u periodu od 1970. do 1984. godine .......... 4-13

Slika 4-12: Srednje-mesečne vrednosti sedmičnih proticaja (kalibracioni period) .......................................................... 4-15

Slika 4-13: Minimalne mesečne vrednosti sedmičnih proticaja (kalibracioni period) ..................................................... 4-16

Slika 4-14: Maksimalne mesečne vrednosti sedmičnih proticaja (kalibracioni period) ................................................... 4-16

Slika 4-15: Situacioni prikaz razmatranih hidroloških stanica u slivu reke Drine zajedno sa hidrografskom mrežom i

republičkim granicama .................................................................................................................................................... 4-18

Slika 4-16: Karta izolinija specifičnog vodnog doprinosa q (l/km2/s) u slivu reke Drine ................................................. 4-20

Slika 4-17: Unutargodišnja raspodela proticaja u slivu reke Drine u Crnoj Gori iskazana korišćenjem modulnih

koeficijenata mesečnih proticaja K na razmatranim hidrološkim stanicama u slivu reke Drine ..................................... 4-21

Slika 4-18: Hidrološka stanica „Bijelo Polje“, reka Lim: srednji, minimalni i maksimalni godišnji proticaji (a), srednji,

minimalni i maksimalni mesečni i proticaji (b), kriva trajanja mesečnih proticaja (c) ..................................................... 4-22

Slika 4-19: Hidrološka stanica „Plav“, reka Lim: srednji, minimalni i maksimalni godišnji proticaji (a), srednji, minimalni i

maksimalni mesečni i proticaji (b) i kriva trajanja mesečnih proticaja (c) ....................................................................... 4-22

Slika 4-20: Hidrološka stanica „Šćepan Polje“, reka Tara: srednji, minimalni i maksimalni godišnji proticaji (a), srednji,

minimalni i maksimalni mesečni i proticaji (b) i kriva trajanja mesečnih proticaja (c) .................................................... 4-22

Slika 4-21: Hidrološka stanica „Đurđevića Tara“, reka Tara: srednji, minimalni i maksimalni godišnji proticaji (a), srednji,


Slika 4-22: Hidrološka stanica „Šćepan Polje“, reka Piva: srednji, minimalni i maksimalni godišnji proticaji (a), srednji,


Slika 4-23: Test statistika Zs Mann-Kendall testa srednjih godišnjih proticaja na razmatranim stanicama sa pragom

značajnosti za α=0,05, α=0,10, α=0,20 i α=0,50 za period od 1946 do 2012. godine ..................................................... 4-26

Slika 4-24: Normalizovani spektar s(f) srednjih godišnjih proticaja na razmatranim stanicama po B-T metodi za period od

1946. do 2012. godine ..................................................................................................................................................... 4-27

Slika 4-25: Godišnji proticaji i uglačani godišnji proticaji po metodi loess (locally weighted scatterplot smoothing) na

razmatranim stanicama za period od 1946. do 2012. godine ......................................................................................... 4-28

Slika 4-26: Maksimalni proticaji velikih voda na reprezentativnim stanicama na reci Pivi (period obrade (1)) .............. 4-32

Slika 4-27: Maksimalni proticaji velikih voda sa intervalima poverenja 95% - gornja granica, na reprezentativnim

stanicama na reci Pivi (period obrade (1)) ....................................................................................................................... 4-33

Slika 4-28: Maksimalni proticaji velikih voda na reprezentativnim stanicama na reci Tari (period obrade (1)) ............. 4-34


stanicama na reci Tari (period obrade (1)) ...................................................................................................................... 4-35

Slika 4-30: Maksimalni proticaji velikih voda na reprezentativnim stanicama na reci Ćehotini ...................................... 4-36


stanicama na reci Ćehotini .............................................................................................................................................. 4-37

Slika 4-32: Maksimalni proticaji velikih voda na reprezentativnim stanicama na reci Lim ............................................. 4-38


stanicama na reci Lim ...................................................................................................................................................... 4-39

Slika 5-1: Tipovi poroznosti izdana u SRD (po Meinzeru) .................................................................................................. 5-3

Slika 5-2: Hidrološka karta Crne Gore ................................................................................................................................ 5-4

Slika 5-3: Hidrološka karta SRD u Crnoj Gori ..................................................................................................................... 5-5

Slika 5-4: Lokacija vrtača, lokator testovi i smer toka podzemnih voda ............................................................................ 5-9

Slika 5-5: Maseni udeo Ca/Mg sirove vode u najvećim kaptiranim izvorima u SRD u Crnoj Gori ................................... 5-12

Slika 5-6: Trilinearni (piper) djiagram hemijskog sastava najvećih kaptiranih izvora u SRD u Crnoj Gori ....................... 5-13

Slika 5-7: Schoeller-ov djiagram hemijskog sastava najvećih kaptiranih izvora u SRD u Crnoj Gori ................................ 5-13

Slika 5-8: Maseno odnos Ca/Mg – slivovi reka Pive, Tare, Ćehotine i Lima ..................................................................... 5-14

Slika 5-9: Prosečni hemijski sastav podzemnih voda u podslivovima u SRD, Crna Gora ................................................. 5-14

Slika 5-10: Definisana vodna tela podzemnih voda u SRD, Crna Gora ............................................................................ 5-16

Slika 6-1: Stanice za kontrolu kvaliteta vode na osnovu bioloških pokazatelja (SRD prikazan crvenom bojom) .............. 6-2

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine vi

Slika 6-2: Izvori zagađenja u crnogorskom delu SRD iz izveštaja REC koji se odnosi na WEA, WED i PUC ........................ 6-7

Slika 7-1: Predloženi vodoprivredni regioni ....................................................................................................................... 7-1

Slika 8-1: Struktura prosečne proizvodnje električne energije za period od 2005. do 2013. godine ................................ 8-2

Slika 8-2: Struktura prosečne konačne potrošnje energije za period od 2000. do 2010. godine ...................................... 8-3

Slika 8-3: Elektroenergetski sistem Crne Gore – glavna svojstva u sadašnjem stanju ....................................................... 8-4

Slika 8-4: Struktura prosečne konačne potrošnje električne energije – prognoza do 2030. godine ................................. 8-5

Slika 8-5: Brana i akumulacija „Piva“ ................................................................................................................................. 8-7

Slika 8-6: Postojeće HE u slivu reke Drine .......................................................................................................................... 8-9

Slika 8-7: Postojeće HE u slivu reke Drine – podužni profili ............................................................................................. 8-10

Slika 8-8: Planirane HE u slivu reke Drine ........................................................................................................................ 8-13

Slika 8-9: Planirane HE u slivu reke Drine – podužni profili ............................................................................................. 8-14

Slika 8-10: Šira lokacija HE ............................................................................................................................................... 8-17

Slika 8-11: Uža lokacija HE ............................................................................................................................................... 8-18

Slika 8-12: Satelitski snimak lokacije HE .......................................................................................................................... 8-18






Slika 8-18: Satelitski prikaz lokacije HE ............................................................................................................................ 8-23









Slika 8-27: Satelitski prikaz lokacije HE ............................................................................................................................ 8-32




Slika 8-31: Kriva trajanja na profilu HE „Komarnica“ (prosečni proticaj 20,1 m3/s) ........................................................ 8-36

Slika 11-1: Web strana Hidrometeorološkog i seizmološkog zavoda Crne Gore ............................................................. 11-9

Slika 13-3 Organizaciona šema sektora voda u Crnoj GoriDŽS; ....................................................................................... 13-2

Slika 13-2 Organizaciona šema sektora voda u Crnoj Gori .............................................................................................. 13-2

Slika 13-3 Organizaciona šema sektora voda u Crnoj Gori .............................................................................................. 13-2

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine vii

Spisak tabela

Strana br.

Tabela 2-1: Karakteristike oticaja reke Drine i njenih glavnih pritoka ............................................................................... 2-4

Tabela 2-2: Izabrana prirodna i veštačka jezera u Crnoj Gori ............................................................................................ 2-8

Tabela 2-3 : Površinska vodna tela u Crnoj Gori ................................................................................................................ 2-9

Tabela 2-4: Zagađivači vazduha izmereni u SRD, status u 2012. godini .......................................................................... 2-14

Tabela 2-5: CORINE procenti pokrivenosti zemljišta u crnogorskom delu SRD ............................................................... 2-23

Tabela 2-6: Ekološki status površinske vode na osnovu riblje faune ............................................................................... 2-29

Tabela 2-7: Predlog glavnih ciljeva zaštite biodiverziteta ................................................................................................ 2-35

Tabela 2-8: Zaštićene oblasti Crne Gore u SRD ................................................................................................................ 2-36

Tabela 2-9: Emerald područja u SRD u Crnoj Gori ........................................................................................................... 2-40

Tabela 3-1: Šumarstvo u opštinama u SRD ........................................................................................................................ 3-1

Tabela 3-2: Trendovi u godišnjoj proizvodnji drvne građe u Crnoj Gori (2009-2013) ....................................................... 3-1

Tabela 3-3: Struktura poljoprivrednog zemljišta u opštinama SRD ................................................................................... 3-3

Tabela 3-4: Struktura obradivog zemljišta u opštinama SRD............................................................................................. 3-4

Tabela 3-5: Struktura navodnjavanog zemljišta u opštinama SRD .................................................................................... 3-5

Tabela 3-6: Struktura uzgoja useva u SRD ......................................................................................................................... 3-5

Tabela 3-7: Uzgajališta pastrmki u slivu Drine ................................................................................................................... 3-6

Tabela 3-8: Pregled mesta crnogorske kulturne baštine u opštinama SRD ....................................................................... 3-8

Tabela 3-9: Pregled crnogorskih opština i gustine naseljenosti u okviru SRD ................................................................... 3-9

Tabela 3-10: Lekari, stomatolozi i farmaceuti u javnoj zdravstvenoj službi, 2012. godina .............................................. 3-13

Tabela 3-11 : Broj kreveta, bolnički dani otpuštenih pacijenata + procenat upotrebe kreveta od strane ustanove, 2012.

godina .............................................................................................................................................................................. 3-13

Tabela 3-12 Korisnici socijalne pomoći, 2013. godina ..................................................................................................... 3-14

Tabela 4-1: Meteorološke stanice na slivu reke Drine na teritoriji Crne Gore .................................................................. 4-2

Tabela 4-2: Hidrološke stanice na slivu reke Drine na teritoriji Crne Gore ..................................................................... 4-10

Tabela 4-3: Ocena efikasnosti kalibracije na hidroprofilima odgovarajućih sektora ....................................................... 4-14

Tabela 4-4: Pregled osmotrenih i modeliranih vrednosti sedmičnih proticaja (kalibracija) ............................................ 4-15

Tabela 4-5: : Raspoloživi podaci mesečnih proticaja na razmatranim hidrološkim stanicama u slivu reke Drine za period

od 1946. do 2012. godine ................................................................................................................................................ 4-17

Tabela 4-6: Analizirane hidrološke stanice u slivu reke Drine ......................................................................................... 4-19

Tabela 4-7: Unutargodišnja raspodela proticaja prikazana preko srednjih mesečnih proticaja na razmatranim

hidrološkim stanicama u slivu reke Drine ........................................................................................................................ 4-21

Tabela 4-8: Analiza trenda srednjih godišnjih proticaja na razmatranim hidrološkim stanicama korišćenjem testa Mann-

Kendall za period od 1946. do 2012. godine: S - sumarna serija rangova, Zs – statistika testa i p- verovatnoća pojave

trenda .............................................................................................................................................................................. 4-25

Tabela 4-9: Prvih šest značajnih perioda normalizovanog spektra s(f) godišnjih proticaja na razmatranim stanicama za

period od 1946. do 2012. godine .................................................................................................................................... 4-27

Tabela 4-10: Maksimalni proticaji velikih voda na reprezentativnim stanicama na reci Pivi (period obrade (1)) ........... 4-32

Tabela 4-11: Maksimalni proticaji velikih voda sa intervalima poverenja 95% - gornja granica, na reprezentativnim

stanicama na reci Pivi (period obrade (1)) ....................................................................................................................... 4-33

Tabela 4-12: Maksimalni proticaji velikih voda na reprezentativnim stanicama na reci Tari (period obrade (1)) .......... 4-34

Tabela 4-13: : Maksimalni proticaji velikih voda sa intervalima poverenja 95% - gornja granica, na reprezentativnim

stanicama na reci Tari (period obrade (1)) ...................................................................................................................... 4-35

Tabela 4-14: Maksimalni proticaji velikih voda na reprezentativnim stanicama na reci Ćehotini .................................. 4-36


stanicama na reci Ćehotini .............................................................................................................................................. 4-37

Tabela 4-16: Maksimalni proticaji velikih voda na reprezentativnim stanicama na reci Lim .......................................... 4-38

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine viii


stanicama na reci Limu .................................................................................................................................................... 4-38

Tabela 4-18: Određivanje malih voda korišćenjem metode Tennant-a kao procentualno učešće u godišnjem proticaju Q

tokom vlažne i sušne sezone sa odgovarajućim narativnim deskriptorom proticaja ...................................................... 4-39

Tabela 4-19: Verovatnoće pojave p minimalnih mesečnih proticaja na profilima razmatranih hidroloških stanica za

period od 1946. do 2012. godine .................................................................................................................................... 4-40

Tabela 4-20: Različite procentualne vrednosti (60%, 50%, 40%, 30%, 20%, 10%) od srednjeg godišnjeg proticaja Q (m3/s)

na razmatranim hidrološkim stanicama za period od 1946. do 2012. godine ................................................................ 4-40

Tabela 4-21: Prosečni godišnji proticaji i male vode na profilima razmatranih hidroloških stanica za period od 1946. do

2012. godine .................................................................................................................................................................... 4-41

Tabela 4-22: Krive trajanja srednjih mesečnih proticaja na razmatranim stanicama u slivu reke Drine za period od 1946.

do 2012.. godine .............................................................................................................................................................. 4-41

Tabela 4-23: Velike vode različitih povratnih perioda T na razmatranim stanicama u slivu reke Drine (m3/s) .............. 4-42

Tabela 5-1: Izvori koji se koriste za vodosnabdevanje opština u crnogorskom delu SRD ................................................. 5-6

Tabela 5-2: Fizičko-hemijski pokazatelji maseni odnos Ca/Mg sa izvora podzemnih voda za crnogorski deo SRD ........ 5-10

Tabela 5-3: Prosečna vrednost hemijskih pokazatelja u fabrikama flaširane vode u crnogorskom delu SRD ................ 5-15

Tabela 5-4: Lista definisanih GWB u crnogorskom delu SRD ........................................................................................... 5-17

Tabela 5-5: Vodni bilans tela podzemnih voda u SRD u Crnoj Gori ................................................................................. 5-18

Tabela 6-1: Klasifikacija kvaliteta vode u Crnoj Gori .......................................................................................................... 6-1

Tabela 6-2: Klasa saprobnosti raznih vodnih tela u SRD od 2010. do 2013 ....................................................................... 6-4

Tabela 6-3: Biološki pokazatelji vode Plavskog jezera u leto 2007 .................................................................................... 6-5

Tabela 6-4: Biološki pokazatelji vode Crnog jezera u leto 2007 ........................................................................................ 6-5

Tabela 7-1: Upotreba vode u domaćinstvima u SRD po opštinama .................................................................................. 7-2

Tabela 7-2: Upotreba vode u domaćinstvima u SRD po vodoprivrednim regionima ........................................................ 7-3

Tabela 7-3: Podaci o priključenim domaćinstvima na vodovodnu, kanalizacionu i električnu mrežu u SRD .................... 7-4

Tabela 7-4: Potrošnja vode u Crnoj Gori za industrijske potrebe u periodu od 2008. do 2013 ........................................ 7-5

Tabela 7-5: Kompanije za proizvodnju flaširane vode i dodeljene koncesije .................................................................... 7-5

Tabela 7-6: Godišnja potrošnja vode za potrebe industrije u SRD u Crnoj Gori ................................................................ 7-6

Tabela 7-7: Potrošnja vode za navodnjavanje u Crnoj Gori od 2008-2013 ....................................................................... 7-7

Tabela 7-8: Najveći ribnjaci u SRD .................................................................................................................................... 7-7

Tabela 7-9: Pregled potrošnje vode – opštine u SRD......................................................................................................... 7-9

Tabela 7-10: Raspodela potreba za vodom u vodoprivrednim regionima u SRD .............................................................. 7-9

Tabela 7-11: Neto potrošnja vode u vodoprivrednim regionima u SRD .......................................................................... 7-10

Tabela 7-12: Definicija ekološki prihvatljivog protoka iz crnogorskog zakonodavstva ................................................... 7-10

Tabela 7-13: Glavne hidrološke karakteristike za izračunavanje ekološki prihvatljivog protoka na osnovu hidroloških

merenja (u zagradi ime hidrološke stanice)..................................................................................................................... 7-12

Tabela 7-14: Procena EPP u crnogorskom delu SRD pomoću različitih metoda .............................................................. 7-13

Tabela 7-15: Minimalni ekološki prihvatljiv protok za postojeće i planirane brane u Crnoj Gori .................................... 7-13

Tabela 7-16: Minimalne vrednosti EPP za podslivove reka u SRD ................................................................................... 7-14

Tabela 7-17: Projekcije ukupne potrošnje vode u budućnosti u SRD .............................................................................. 7-15

Tabela 7-18: Povrat vode u budućnosti u SRD ................................................................................................................. 7-15

Tabela 7-19: Projekcije neto potrošnje vode u budućnosti u SRD................................................................................... 7-16

Tabela 8-1: Konačna potrošnja energije - realizacija (GWh).............................................................................................. 8-2

Tabela 8-2: Bilans električne energije za period od 2011. do 2014. godine (GWh)........................................................... 8-3

Tabela 8-3: Bilans električne energije za period od 2015. do 2030. godine - procenjen (GWh) ....................................... 8-4

Tabela 8-4: Jedinične cene za građevinske radove (evra) ............................................................................................... 8-37

Tabela 8-5: Jedinične cene za premeštanje građevina i eksproprijaciju (evra) ............................................................... 8-38

Tabela 8-6: Investicioni troškovi za planirane HE ažurirani na osnovu stvarnih količina radova i opreme i tekućih

jediničnih cena (miliona evra).......................................................................................................................................... 8-38

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine ix

Tabela 10-1: Medijana ansambla promena sezonskih temperatura i padavina, osrednjenih na crnogorskom delu sliva

Drine prema RCP 4.5 scenariju ........................................................................................................................................ 10-2

Tabela 10-2: Medijana ansambla promena sezonskih temperatura i padavina, osrednjenih na crnogorskom delu sliva

Drine prema RCP 8.5 scenariju ........................................................................................................................................ 10-3

Tabela 11-1: Nekada aktivne hidrološke stanice sa istorijskim podacima ....................................................................... 11-4

Tabela 11-2: Nekada aktivne meteorološke stanice sa istorijskim podacima ................................................................. 11-5

Tabela 11-3: Najvažnije institucije koje se bave monitoringom u slivu reke Drine ......................................................... 11-7

Tabela 12-1: Odredbe Okvirne direktive o vodama koje su transponovane u ZV ......................................................... 12-12

Tabela 12-2: Odredbe Okvirne direktive o vodama koje nisu transponovane u ZV i rokovi za usaglašavanje nacionalnih

propisa ........................................................................................................................................................................... 12-13

Tabela 13-1: Odziv na „Upitnik za ocenu kapaciteta institucija“ Crna Gora .................................................................... 13-1

Tabela 13-2: Sistematizovan i ukupan broj zaposlenih u institucijama ........................................................................... 13-4

Tabela 13-3: Obrazovna, starosna i rodna struktura zaposlenih u CG institucijama (Upravljanje vodnim resursima i

zaštita životne sredine) .................................................................................................................................................... 13-5

Tabela 13-4: Opšta procena kapaciteta MPRR i ZHMS .................................................................................................... 13-5

Tabela 13-5: Sstematizovan i ukupan br. zaposlenih u sektoru energetike u CG institucijama .................................... 13-10

Tabela 13-6: Sistematizovana radna mesta i ukupan broj zaposlenih u javnim preduzećima + drugi subjekti nadležni za

upravljanje vodnim resursima ....................................................................................................................................... 13-14

Tabela 13-7: Obrazovna, starosna i rodna struktura zaposlenih u javnim i drugim preduzećima u nadležnosti za

upravljanje vodnim resursima u Crnoj Gori ................................................................................................................... 13-15

Tabela 13-8: Sistematizovana radna mesta i ukupan br. zaposlenih u EPCG ................................................................ 13-17

Tabela 13-9: Sadašnje potrebe za jačanje kapaciteta i glavne prepreke EPCG ............................................................. 13-17

Tabela 13-10: Obrazovna, starosna i rodna struktura zaposlenih u EPCG .................................................................... 13-17

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine x

AKRONIMI I SKRAĆENICE

ADR Koeficijent starosne zavisnosti AIDS Sindrom stečene imunodeficijencije – SIDA ASCI Područja od posebnog značaja za očuvanje BCG Bacillus Calmette–Guérin – Vakcina protiv tuberkuloze BGR Nemački Savezni institut za geonauke i prirodne resurse BiH Bosna i Hercegovina oC Stepeni Celzijusa Ca CO3 Kalcijum karbonat Ca/Mg Odnos kalcijuma i magnezijuma CBMT Teren centralne Bosne CDM Mehanizam čistog razvoja CG Crna Gora CH Matthey metoda ekološki prihvatljivog protoka CH4 Metan CIS Zajednička strategija implementacije CITES Konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrstama CMNI Konvencija o ugovoru o transportu tereta unutrašnjim plovnim putevima CO Ugljen-monoksid CO₂ Ugljen-dioksid CORINE Podaci o evropskoj životnoj sredini DHCT Dalmatinsko-Hercegovački višeslojni teren DIKTAS Sistem Dinarske kraške izdani DIV Diverzioni (tip hidroelektrane) DJF Zimska sezona (decembar, januar, februar) DOP Dinarski ofiolitski pojas SRD Sliv reke Drine EBRD Evropska banka za obnovu i razvoj EBU-POM Eta Univerzitet u Beogradu – Princeton Ocean Model EEA Evropska agencija za životnu sredinu EEC Evropska ekonomska zajednica EPP Ekološki prihvatljiv protok Eh Standardni elektrodni (redoks) potencijal EIA Procena uticaja na životnu sredinu EPAM Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore EPCG Elektroprivreda Crne Gore EPR Ocena učinka zaštite životne sredine EPS Elektroprivreda Srbije EU Evropska unija EUR Evro FASRB Okvirni sporazum o slivu reke Save FBiH Federacija Bosne i Hercegovine GCI Globalni indeks konkurentnosti GCOS Globalni klimatski osmatrački sistem BDP Bruto društveni proizvod GEP Metoda garantovanog ekološkog protoka GHG Gasovi sa efektom staklene bašte GIS Geografski informacioni sistem

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine xi


GSS Zavod za geološka istraživanja Crne Gore GW Podzemne vode GWB Telo podzemnih voda GWh Gigavat-sat H Visina (nivoa vode) Ha Hektar HBV Hydrologiska Byråns Vattenbalansavdelning – švedski HBV model HDI Indeks ljudskog razvoja HDWG Radna grupa za oblast hidrologije HEAL Savez za zaštitu životne sredine i zdravlje (Belgijski lobi) HEC-RAS Hidrološki inženjerski centar – sistemi za analizu reka HIS Hidrološki informacioni sistem HMSS Hidro-meteorološki i seizmološki zavod HMWB Bitno izmenjeno vodno telo HMZ Hidrometeorološki zavod HE Hidroelektrana (HE) HS Hidrološka stanica IAWD Međunarodno vodno udruženje Dunavskog sliva IBA Važna područja za ptice ICPDR Međunarodna komisija za zaštitu reke Dunav HZCG Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore IPA Instrument za pretpristupnu pomoć (EU) IPCC Međuvladin panel za klimatske promene IPF Infrastrukturni projekti zapadnog Balkana IPPC Integrisana prevencija i kontrola zagađenja ISRBC Međunarodna komisija za sliv reke Save IUCN Međunarodna unija za očuvanje prirode IWRM Integrisano upravljanje vodnim resursima JCI Institut Jaroslav Černi JV Konzorcijum KAP Kombinat Aluminijuma Podgorica km Kilometar Km2 Kvadratni kilometar kV Kilovolt KWh Kilovat-sat l/c/d Litar po stanovniku dnevno LN Log-normalna distribucija ZZP Zakon o zaštiti prirode l/s Litara u sekundi l/s/km2 Litara u sekundi po kvadratnom kilometru ZV Crnogorski Zakon o vodama m³/s Kubni metar u sekundi m³/year Kubni metar po godini MAEP Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine - Srbija MAFWRM Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede – FBiH MAM Prolećna sezona (mart, april, maj) MPRR Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja – Crna Gora mg/l Miligram po litru MZ Ministarstvo zdravlja

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine xii


Mm3 Milioni kubnih metara Mm³/yr Milioni kubnih metara na godišnjem nivou mm/a Milimetri na godišnjem nivou MMR Male boginje zauške rubeole MOFTER Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa (BiH) MONSTAT Zavod za statistiku Crne Gore MQ Srednji mesečni proticaj MS Meteorološka stanica MSDT Ministarstvo održivog razvoja i turizma Crne Gore mV Milivolt MVA Megavolt-amper (prividna snaga) MW Megavat NVO Nevladina organizacija NH3 Amonijak NMVOC Nemetanska isparljiva organska jedinjenja NO2 Azotni oksid NOx Mono-azotni oksid NP Nacionalni park NRW Neprihodovana voda O&M Rad i održavanje 0dH Nemački stepen tvrdoće vode OG Službeni glasnik OGC Otvoreni geoprostorni konzorcijum PGR Pripremni građevinski radovi JP Javno preduzeće pH Numerička skala kojom se meri kiselost i baznost u rastvoru IJZ Institut za javno zdravlje PM Suspendovane čestice (PM10 PM2.5) POP Dugotrajne organske zagađujuće supstance PRTR Registar ispuštanja i prenosa zagađivača JKP Javno komunalno preduzeće Q Proticaj RBMP/PURS Plan upravljanja rečnim slivom RCM Regionalni klimatski model RCP Reprezentativni putevi koncentracije RES Obnovljivi izvori energije RP Regionalni park RS Republika Srpska (BiH) SSP Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju SEA Strateška procena uticaja na životnu sredinu SEI Institut za životnu sredinu Stokholm SHPP Mala (mini) hidroelektrana SMCT Srpsko-makedonski višeslojni teren SO2 Sumpor dioksid SOx Oksidi sumpora SON Jesenja sezona (septembar, oktobar, novembar) SRES Specijalni izveštaj o scenarijima emisija PV Površinske vode SWB Površinsko vodno telo

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine xiii


TDA Prekogranična dijagnostička analiza TE Termoelektrana UN Ujedinjene nacije UNDP Razvojni program Ujedinjenih nacija UNECE Ekonomska komisija Ujedinjenih nacija za Evropu UNEP Program Ujedinjenih nacija za životnu sredinu UNESCO Organizacija ujedinjenih nacija za prosvetu, nauku i kulturu UNESCO-IHE UNESCO – Institut za vodno obrazovanje UNFCCC Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promenama USA Sjedinjene Američke Države UTM Koordinatni sistem VZCT Višeslojni teren zone Vardara VNC Višestruki nelinearni regresioni model WATCAP Plan adaptacije vode i klime WEA Aktivnosti koje ugrožavaju vodu WEAP Procena vode i sistem planiranja od strane SEI WED Štetno taloženje u vodi ODV/WFD Okvirna direktiva o vodama WHO Svetska zdravstvena organizacija WHYCOS Svetski hidrološki osmatrački sistem WISKI Vodni informacioni sistemi KISTERS WMO Svetska meteorološka organizacija WMR Region upravljanja vodama

WWF Svetski fond za prirodu µg/l Miligram po litru µS/cm Mikrosimens po centimetru µm Mikrometar

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine xiv

REZIME

Konsultantski konzorcijum (JV) koji čine COWI AS iz Norveške kao vodeći član, sa JV partnerima Stucky Limited iz Švajcarske i Institut Jaroslav Černi iz Srbije, zaključio je ugovor (Ugovor br. 8005176) sa Svetskom bankom o pružanju podrške Upravljanju vodnim resursima sliva reke Drine (SRD). COWI takođe podržavaju podugovarači CeS COWI iz Beograda i Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu. Ugovor sa Svetskom Bankom je potpisan 2. oktobra 2014. godine, a početna faza završena je odobrenjem Početnog izveštaja od strane Svetske banke i Upravnog odbora u martu 2015. godine. Ovaj izveštaj predstavlja Izveštaj o Integrisanom upravljanju vodnim resursima (IWRM) za crnogorski deo (SRD). Fizičke karakteristike sliva SRD u Crnoj Gori je većim delom planinski, sa prosečnom nadmorskom visinom od 1.050 m, ali i sa vrhovima koji dosežu 2.500 m nadmorske visine. SRD se u Crnoj Gori prostire na 6.219 km2 i predstavlja oko jedne trećine celog sliva, ali učestvuje sa više od 52.9% u srednjem godišnjem toku reke. U slivu su karakteristične stene jugoistočnih Dinarida sa složenom tektonskom strukturom, pri čemu je durmitorska tektonska jedinica dominantna. Glavni tip stene je kraški, koji je nakon izloženosti vremenskim uslovima postao povoljno skladište za podzemne vode. Razvoj zemljišta u slivu je generalno loš usled topografije i geologije. Postoje tri glavna tipa zemljišta: distrični kambisol – distrični leptosol – kiselo smeđe zemljište; eutrični kambisol – molični leptosol na krečnjaku i planosol – luvisol – ograničeni na doline reka Ćehotina i Lim. U ovim planinskim predelima, glavne pritoke sliva Drine su izvorne reke Tara i Piva, kao i Lim i Ćehotina. Klima u SRD je „kontinentalna“, sa relativno svežim i vlažnim letima i drugim i oštrim zimama, sa snežnim pokrivačem od oko 50 cm tokom više od 70 dana godišnje u višim oblastima (npr. na Žabljaku). Najvreliji meseci su jul i avgust, a najhladniji je januar. Prosečne godišnje temperature kreću se od oko 15,8°C u priobalnim oblastima (izvan sliva Drine) do samo 4,6°C na Žabljaku. Količina padavina varira i u proseku godišnje iznosi oko 800 mm u slivu. Utvrđeno je i predloženo ukupno devet površinskih i 14 tela podzemnih voda. Ona prate koncept Međunarodne komisije za sliv reke Save (ISRBC) i metodologiju preporučenu u EU Okvirnoj direktivi o vodama (ODV-WFD) za vodna tela podzemnih voda. Crna Gora predlaže katalogizaciju svih vodnih tela u skladu sa sistemom EU. SRD ima četiri glavna prirodna jezera, od kojih su najveća Plav i Crno jezero. Postoje i dva veštačka značajno izmenjena vodna tela (HMWB), akumulacije Pivskog jezera i Otilovića. Zagađenje vazduha posredno može uticati na vodne resurse u slivu, tako što kisele kiše izazivaju odumiranje perifernih delova drveća, što dovodi do gubitka šuma i posledično erozije i povećanja kiselosti jezera. Monitoring vazduha je ograničen na dve stanice za monitoring kod Pljevalja (lokacija termoelektrane – TE) i na Žabljaku (lokacija Nacionalnog parka Durmitor). Rezultati ukazuju da je kvalitet vazduha u slivu veoma dobar, s izuzetkom područja oko TE Pljevlja. Glavni razlog za zabrinutost je prisustvo taložnih materija (PM10 i PM2.5) u vazduhu, gde monitoring pokazuje trend pogoršanja. Evropske godišnje granice PM10 (40µg/m3) su 2013. godine premašene kod Pljevalja i Bijelog Polja; postoji hitna potreba za smanjenjem tih izvora emisije. SRD ima 44% površina pod šumom i 36% pod poljoprivrednim zemljištem; ostale oblasti čine druge vrste zemlje (19%) i naselja (1%). Korišćenje zemlje značajno varira u slivu; Opština Šavnik ima najveći procenat poljoprivrede, dok Opština Kolašin ima najveći procenat šuma. Kada je u pitanju poljoprivreda, opšti trend je da se površina neobrađene zemlje povećava na uštrb obradivog zemljišta tokom poslednjih 15 godina, prvenstveno zbog starenja stanovništva i iseljavanja sa tog područja. Istovremeno se šumarstvo intenzivira poslednjih 15 godina. SRD ima bogat biodiverzitet sa izuzetnom raznovrsnim prirodnim staništima i nadmorskim visinama koje doprinose bogatoj fauni i flori. To je posebno uočljivo u krečnjačkim kanjonima Pive i Tare, koji pokazuju

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine xv

visok stepen endemizma među vrstama flore. Priobalna vegetacija važna je za rečne i priobalne ekosisteme, koji pružaju zaštitu priobalnog tla od erozije i predstavljaju utočište za vodenu faunu. Pored toga, ekosistemi zavisni od podzemnih voda predstavljaju značajnu komponentu biodiverziteta u SRD. Veoma je bogat i životinjski svet, naročito ihtiofauna (ribe), pri čemu je dunavski losos jedna od najvažnijih i najugroženijih vrsta na Crvenoj listi Međunarodne unije za očuvanje prirode (IUCN) i endemska vrsta dunavskog sliva. Reka Lim je takođe važno stanište za lipljen i smeđu pastrmku. Tara i gornji tokovi Pive i Lima imaju „visok ekološki status“ riblje faune (kako je definisano u Aneksu V WFD). Invazivne vrste kao što su kalifornijska pastrmka i jezerska zlatovčica uvedene su u crnogorska lednička jezera, i hrane se vodenjacima. Endemska podvrsta planinskog vodenjaka, Triturus alpestris, koja se može naći samo na lokalitetu Zminičko jezero u Crnoj Gori, između Sinjajevine i Durmitora, mogla bi nestati usled uvođenja ovih ribljih vrsta. Ne postoji aktuelan popis benticke faune u crnogorskom delu SRD, što ukazuje da nije moguće proceniti kvalitet vodene faune. U slivu postoji više od 35 vrsta vodozemaca i gmizavaca, kao i preko 230 vrsta ptica, pri čemu je više od 172 ovih vrsta zabeleženo na području Durmitora. Nema posebnih koridora za ptice selice u slivu, ali se povremeno mogu videti grabljivice roda Circus (eje), do 100 jedinki u dnevnom preletu. Među šumskim pticama su razne vrste sova, detlića i muharica i sve su dobri pokazatelji kvaliteta šume. Tetreb ruševac izložen je uznemiravanju i lovu. Neke vrste ptica su direktno vezane za vodne resurse sliva Drine. Neke od vodenih ptica, kao što su kormorani, u sukobu su sa lokalnim ribolovcima na jezerima (Pivsko i akumulacija Otilovići), koji ih smatraju štetočinama koje se hrane zalihama ribe. U gornjim delovima sliva žive sisari kao što su mrki medved, vuk, divokoza, divlja mačka i vidra, ali oni su retki i ugroženi. Tu su i uobičajene vrste kao što su lisica, kuna, jazavac, divlja svinja i zec. Dobro su zastupljeni i slepi miševi sa preko 30 vrsta, od kojih su neke veoma retke, a Drina im obezbeđuje i migracioni koridor. Biodiverzitet leptira je visok; što se tiče drugih insekata, postoji veliki broj endemski podvrsta u SRD. Invazivne vrste insekata se javljaju u SRD, ali nisu dobro zabeležene. Populacioni trendovi biljnog i životinjskog sveta se teško procenjuju usled nedostatka istorijskih i aktuelnih podataka, međutim zahvaljujući IUCN može se pretpostaviti da su mnoge vrste u opadanju u poslednjim godinama. Za ugrožene endemske vrste kao što su dunavski losos (riba), srpska omorika (drvo) ili vrste ptica kao što su jarebica kamenjarka i retke vrste detlića kao što su troprsti i planinski detlić, postoji dovoljno podataka za zaključak da njihov broj opada. Posmatranja su takođe pokazala da se neke grabljivice više ne pare u Nacionalnom parku Durmitor zbog turističkih pritisaka. Glavne pretnje staništima i vrstama u crnogorskom delu SRD su i prirodni i ljudski faktori. Najznačajniji prirodni faktor je suša, čija pojava će se verovatno pojačati u budućnosti usled klimatskih promena. Vodotokovi najviše pogođeni sušom su manje pritoke, koje mogu ostati bez vode. Poplave takođe predstavljaju pretnju, ali uglavnom obalama reka tj. priobalnim staništima. Ljudski pritisak u vidu izgradnje brana, ribljih gazdinstava, čvrstog otpada i industrijskog zagađenja, eksploatacije šljunka, uvođenja stranih vrsta riba, lova, turizma i eksploatacije šuma takođe predstavlja pretnju biodiverzitetu. Trenutno postoje tri nacionalna parka u Crnoj Gori (Biogradska Gora, Durmitor i Prokletije), a planira se formiranje još dva regionalna parka za zaštitu u bliskoj budućnosti (Komovi i Piva). Postojeći zakonski i institucionalni okvir ne pruža dovoljan stepen zaštite biodiverziteta u zaštićenoj oblasti. Socio-ekonomski pritisci u vidu intenzivnog i neuravnoteženog turističkog razvoja, pojačane urbanizacije, nelegalne gradnje i razvoja na i oko zaštićenih područja, oticaja i zagađenja močvara usled intenzivnih poljoprivrednih aktivnosti, otpadnih voda i zagađenja voda čvrstim otpadom, nelegalnog krčenja šuma, vađenja šljunka iz reka i prekomernog ribolova, doprinosi narušavanju zaštićenih područja. Savet Evrope je 1979, u okviru Bernske konvencije, usvojio Emerald mrežu, u cilju očuvanja divlje flore i faune u njihovim prirodnim staništima. Pilot projekat pokrenut je 2005. godine za početak primene Emerald

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine xvi

mreže u Crnoj Gori, a stupio je na snagu 1982. godine. Crna Gora je učestvovala u ovoj konvenciji i utvrđene su 32 lokacije za zaštitu, od kojih se 14 nalazi u crnogorskom delu SRD. One još nisu usvojene. Pored Emerald mreže, Crna Gora nastoji da postane članica EU, usled čega mora da primeni mrežu Natura 2000, u skladu sa Direktivom o staništima i Direktivom o pticama. Emerald mreža počiva na ekološkim principima Natura 2000 mreže. Socijalne i ekonomske karakteristike sliva U pogledu prirodnih resursa, drvna građa predstavlja značajan proizvod Crne Gore, pri čemu četinarsko šumarstvo čini 60% proizvodnje, a opština Pljevlja je najveći proizvođač. Glavni proizvodi su rezana građa za građevinsku industriju. U SRD ima tek oko 18,6 km2 poljoprivrednog zemljišta. Najveća površina nalazi se u opštini Bijelo Polje, kao i u Pljevljama, Plužinama i Beranama. Preko 97% poljoprivrednog zemljišta čine trajne livade i pašnjaci; to ukazuje na ograničenja u pogledu dobrog zemljišta za gajenje useva. Oko 1% iskorišćenog poljoprivrednog zemljišta koristi se za ratarstvo. U slivu nema vinograda, a broj voćnjaka i rasadnika je veoma ograničen. Analiza male količine obradivog zemljišta pokazuje da su žitarice (prvenstveno kukuruz) glavna biljna kultura koja se gaji na farmama, čineći 44% ukupne količine, a zatim i krmno bilje sa 31% i krompir sa 19%. Gaji se veoma malo povrća, cveća i industrijskih i aromatičnih biljaka. Navodnjavanje se vrši na manje od 0,5% iskorišćenog poljoprivrednog zemljišta. 67% vode potiče iz reka, a samo 10% iz podzemnih voda. Oko 4.6 Mm3 vode godišnje potroši se na navodnjavanje, pri čemu se najviše uzima iz toka Lima. Jedanaest od 23 riblja gazdinstva u Crnoj Gori nalazi se u SRD; tri se nalaze na jezerima i koriste sistem kaveza. Uopšteno govoreći, gazdinstva su mala i proizvode između 5 i 30 tona godišnje, međutim četiri veća gazdinstva proizvode između 30 i 40 tona godišnje. Jedan od glavnih problema sa kojim se ribarstvo suočava je sezonska nestašica vode tokom leta i to sprečava povećanje proizvodnje. Što se tiče eksploatacije rude i kamena, postoje značajni rudnici uglja u Pljevljama i Beranama, kao i rudnici olova i cinka u opštini Pljevlja. Pesak i šljunak vade se iz rečnih korita, naročito iz Lima i Ćehotine, ali ta delatnost je slabo kontrolisana i bez nadzora može povećati rizik od poplava. U severnom delu Crne Gore nalazi se 38 kulturnih spomenika (Klasa I (7), Klasa II (14) i Klasa III (17). Tu spadaju manastir Piva, objekat koji bi trebalo preseliti i obnoviti zbog izgradnje Mratinjske brane i Pivskog jezera. Crnogorski deo SRD predstavlja dom za oko 152,000 ljudi (popis stanovništva iz 2011). Broj stanovnika značajno je opao u prethodnim godinama i predviđa se dalje opadanje u sledećih 30 do 50 godina. Primetan je opšti pad u svim opštinama, kao posledica iseljavanja sa tog područja u gradske centre ili čak u inostranstvo. Stoga je stanovništvo sve starije i biće mu potrebna pomoć sve većeg broja socijalnih službi. Rodna ravnoteža je manje ili više jednaka, sa blagom prednošću muškaraca u odnosu na žene u većini opština, s izuzetkom Pljevalja i Žabljaka. Oko 23% stanovništva SRD čine deca predškolskog do srednjoškolskog uzrasta (0-19 godina). Stopa nepismenosti u SRD je iznad nacionalnog proseka (2,2% u poređenju sa 1,5%) i izraženija je kod žena. U pogledu zdravlja, stope smrtnosti odojčadi drastično su opale od 1960-ih. Uopšteno gledano, zdravstvene ustanove i usluge su se poboljšale. Kardiovaskularne bolesti i dalje predstavljaju glavni uzrok smrti među odraslom populacijom, kao i moždani udar i različite vrste raka. To je posledica načina života dominantnog u prošlosti, sa pušenjem i alkoholizmom kao glavnim uzrocima. Smrtnost od tih uzroka veća je među muškom nego među ženskom populacijom. U pogledu zaposlenosti, oko 38% stanovništva u SRD je zaposleno, dok je 34% nezaposleno. Među nezaposlenima je više žena nego muškaraca. Prosečna bruto plata u slivu iznosi 580 evra, a neto 380. Prosečni koeficijent starosne zavisnosti (broj lica koja nisu ekonomski aktivna (ljudi mlađi od 15 godina i stariji od 64 godine) na 100 ekonomski aktivnih lica (uzrasta 15-64) u toj populaciji) u SRD je 51,5.

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine xvii

Stope kriminala u slivu su u opadanju – 2013. Godine bilo je 18% krivičnih dela manje nego 2012. godine. Hidrologija površinskih voda U proceni su korišćeni podaci iz ukupno 27 meteoroloških stanica i 32 hidrološke stanice. Kod svih nizova podataka bilo neophodno značajno popunjavanje praznina kako bi se omogućila priprema hidrološkog modelovanja. Model je trebalo da oceni ceo sliv i stoga su mu bili potrebni podaci za sve tri zemlje. Kalibracija modela izvršena je između oktobra 1971. godine i septembra 1977. godine (razdoblje koje je sadržalo pouzdane podatke), što je jednako početku hidrološke godine, kada je zemljište suvo i kada obično počinju kiše. Hidrološki model obezbedio je dobro poklapanje posmatranih i modelovanih nizova. Rad je omogućio obeležavanje prostorne distribucije vodnih resursa u slivu izolinijama konkretnih prinosa vode. Delovi sliva najbogatiji vodom su reke Tara, Piva i Sutjeska, kao i južni delovi Lima. To pokazuje trend prostorne distribucije padavina (uključujući sneg), pri čemu je najveći proticaj u proleće usled otapanja snega. Glavne karakteristike vodnih režima u slivu su godišnji proticaj, nizak proticaj i proticaj velikih voda. Hidrološke stanice u SRD analizirane su sa podacima iz baze podataka HS „Drina“ za period 1946-2012. Praznine u srednjim mesečnim proticajima na analiziranim hidrološkim stanicama popunjene su u skladu sa predstavljenom metodologijom. Tako su formirane vremenske serije mesečnog proticaja za sinhroni period od 1946. do 2012. godine. Trendovi godišnjeg proticaja sugerišu da se dugoročne promene dešavaju na svim hidrološkim stanicama u SRD i da vrše značajan uticaj na proceun prosečnih proticaja. Prosečni godišnji proticaji zabeleženi u periodu od 1946. do 2012. godine niži su od proticaja iz prethodnih analiza različitih obrađenih perioda, te se mogu tumačiti kao indikatori klimatskih promena. Podzemne vode Karbonatne stene dominiraju u SRD i veoma su pogodne za kraške procese, koji predstavljaju značajnu hidrogeološku osobinu. Teren u severnoj Crnoj Gori veoma je pogodan za kraške procese, jer su tektonski pokreti stvorili staru krašku visoravan ispresecanu dubokim kanjonima kao što su kanjoni Pive, Komarnice i Tare. Karstifikacija može biti u rasponu od nekoliko metara do >2.000 metara. Ova kraška obeležja su brojna i karakterišu ih površinske i podzemne pojave kao što su pukotine, klisure, suve doline, ponori, pećine i jame. Stoga je poroznost ključna karakteristika izdani u SRD u Crnoj Gori. U Crnoj Gori se javljaju sledeće jedinice: • Kraška pukotinska izdan dobre propusnosti, • Kraška pukotinska izdan umerene propusnosti, • Pukotinska izdan, • Međuzrnska izdan dobre propusnosti, • Međuzrnska izdan umerene propusnosti, • Granični sloj slabe propusnosti U crnogorskom delu SRD postoji više od deset izvora sa minimalnim prinosom većim od 1m3/s. Petnaest izvorskih lokacija koristi se za snabdevanje deset opština pijaćom vodom. Podzemne vode čine do 97% domaćeg snabdevanja u Crnoj Gori, mada neke reference to ne potvrđuju. Trenutno znanje o proticajnom režimu kraških i zrnastih izdani nije adekvatno i došlo je do ograničenog dugoročnog sistematskog monitoringa. Proticaj izvora znatno varira usled klimatskih uslova, pri čemu su najveći proticaji uglavnom zabeleženi u kasnu jesen i ranu zimu, a minimalni između avgusta i septembra. Odnos maksimalnih i minimalnih proticaja teško je kvantifikovati zbog nedostatka podataka, ali on je 1:100 ili više. Uočeno je da je minimalni proticaj pojedinih izvora 2.000 l/s u SRD; primer za to je izvor Ljutica blizu planine Sinjajevina koji se uliva u reku Taru, videti link: https://www.youtube.com/watch?v=nn9IwFiNtKU

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine xviii

Više od 100 testova trasiranja obavljeno je u Crnoj Gori od 1930-ih do danas. Testovi su potvrdili da tokovi podzemnih voda uglavnom odgovaraju tokovima površinskih voda. Stoga podrzemne vode u slivu Jadrana teku ka jugu i jugozapadu, dok režim podzemnih voda u slivu Crnog Mora teče ka severu i severozapadu. Međutim, postoje izuzeci, rezultati ukazuju da granice prostiranja podzemnih voda ne prate uvek granice hidrološkog oticanja, a kao posledica javljaju se prekogranične izdani. Na primer, u slivu Ćehotine pojedini tokovi ka jugozapadu preuzimaju podzemne vode sa teritorije Srbije. Pored toga, postoje tokovi ka zapadu u slivu Pive koji zahvataju podzemne vode sa teritorije BiH, a postoje dokazi i o toku iz Srbije u sliv Lima. Iako postoje odgovarajući važeći propisi za zaštitu podzemnih voda u Crnoj Gori, a osnovni principi, ciljevi i mere iz Direktive o podzemnim vodama EU su uneti u nacionalno zakonodavstvo, monitoring i pravilna primena su često nedovoljni usled manjka zaposlenih i obuke. Taj problem može ozbiljno podriti i ugroziti kvalitet podzemnih voda na samom izvoru, što je važno jer su podzemne vode glavni izvor domaćeg snabdevanja u Crnoj Gori. Izdani su posebno pod rizikom blizu glavnih naselja, kao što su Pljevlja, Berane, Kolašin i Bijelo Polje. Takođe je važno zaštititi od zagađenja izvore koje koriste fabrike flaširane vode. Ograničena hidrohemijska analiza uzoraka sa 14 različitih izvora u SRD pokazala je da na odnos Ca/Mg utiču izvori zagađenja kao što su hranljive materije iz poljoprivrede, neprerađene otpadne vode i kanalizacija iz naselja i određena količina industrijskog oticaja. Ipak, čini se da udeo industrijske proizvodnje opada tokom poslednje decenije usled globalne ekonomske krize, što ukazuje na smanjenje potencijalnih zagađivača. Na osnovu porekla (tj. izdani), mesta kruženja i vremena interakcije sa prirodnom sredinom, podzemne vode u crnogorskom delu SRD mogu se klasifikovati kao HCO3-Ca-Mg tipovi vode. Izvršena je delineacija oko 14 GWB, pri čemu su najproduktivnija ona u Pivi i Tari. Bilans vode na GWB ukazuje da u podslivovima gubici iznose 22%, s izuzetkom Ćehotine. Upotreba podzemnih voda za navodnjavanje veoma je ograničena u slivu i procenjena je na 4,6 Mm3 godišnje 2010. godine. Najnoviji UNECE EPR ukazuje da je upotreba vode za navodnjavanje opala za 76% između 2005. i 2011. godine. Kvalitet vode Monitoring kvaliteta vode sprovodi Agencija za zaštitu životne sredine (EPA). Pored toga, Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore (HZCG) objavljuje godišnje izveštaje o kvalitetu vode bazirane na biološkim parametrima. Vode se klasifikuju u skladu sa Uredbom o kategorizaciji voda u Crnoj Gori (Sl. Glasnik 2/07) u tri kategorije – I (klase A1, S i K1), II (klase A2, K2 i C) i III (klasa A3). Postoje 22 lokacije za monitoring kvaliteta vode; osam na Limu i njegovim pritokama, šest na Tari i njenim pritokama, pet na Ćehotini i njenim pritokama i jedna na Pivi. Uz to, postoje dve tačke za monitoring na ledničkim jezerima (Plav i Crno Jezero). Monitoring se vrši dvaput godišnje, u rano leto kada su reke pune, a potom u kasno leto/jesen kada su nivoi reka niski. Monitoring za cilj ima merenje indeksa saprobnosti. Rezultati analize kvaliteta vode pokazali su da je podsliv Ćehotine, zajedno sa pritokom Vetišnicom, najzagađeniji u Crnoj Gori. Razlog za to je pre svega industrijska aktivnost, prisustvo TE Pljevlja, Rudnika uglja Pljevlja i rudnika olova i cinka Šuplja stijena. Ispuštanje otpadnih voda i kanalizacija iz Pljevalja takođe izaziva prekomerno zagađenje. Podsliv Lima je sledeći po zagađenosti, mada je nedavno došlo do određenih poboljšanja, naročito u gornjem toku iznad Berana. Na kvalitet vode utiču poljoprivredne i industrijske delatnosti u Beranama i Bijelom Polju. Pritoka Lima Kutska je najčistija reka u tom podslivu. Tara pokazuje znake zagađenja oko Kolašina usled prisustva odlagališta komunalnog čvrstog otpada i unutar opštine Mojkovac usled ispuštanja otpadnih voda iz pilana. Povećane vrednosti fosfata su glavni uzrok zabrinutosti. Podsliv Pive je najčistiji u Crnoj Gori, jer duž reke ima veoma malo naselja. Merenja kvaliteta vode ostala su u propisanoj klasi u 97% slučajeva.

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine xix

Kada su u pitanju lednička jezera, Plav ima lošiji kvalitet vode zbog blizine naselja, dok Crno jezero ima uglavnom dobar kvalitet vode, relativno stabilan od 1970. godine, kada je obavljeno prvo merenje. U Crnoj Gori nije ažuriran popis lokacija sa višim stepenom zagađenja životne sredine (hotspots). Rezultati popisa ukazali su da samo 65% gradskih područja ima kanalizacione sisteme, a samo Mojkovac trenutno ima postrojenje za preradu otpadnih voda, dok se sve druge otpadne vode ispuštaju u reke bez prethodne prerade. Pored toga, odlaganje otpada je neadekvatno, što dovodi do značajnih nepovoljnih uticaja. Ni u jednoj od opština ne postoji sanitarna deponija, a otpad se često nelegalno odlaže na obale reka.

Rezultati popisa pokazuju da su najveći zagađivači u Crnoj Gori opštine i neodgovarajuće ili loše održavane deponije. Uopšteno gledano, nema značajnijih industrijskih postrojenja, osim u regionu Pljevalja, u kojem TE i rudnici uglja, cinka i olova predstavljaju veliku pretnju ljudskom zdravlju i životnoj sredini. Upotreba vode U pogledu procene upotrebe vode u SRD, on ima četiri regiona upravljanja vodama (WMR) koji se sastoje od različitih podslivova, konkretno region Pive koji uključuje Komarnicu i regioni Tare Ćehotine i Lima. Sva četiri regiona imaju pojedinačne izlazne tačke iz Crne Gore sa tokovima ka severu i severozapadu – ka BiH u slučaju Pive, Tare i Ćehotine, i ka Srbiji u slučaju Lima. Potražnja za vodom sastoji se od potrošnje domaćinstava, industrijske potrošnje, navodnjavanja, uzgoja ribe i hidroenergetike. Poslednje dve stavke uglavnom ne troše vodu, ali je koriste pre nego što se gravitacijom vrati u sistem. Podaci o potrošnji vode nisu pouzdani i dostupni na nivou SRD u Crnoj Gori, pa je za dobijanje cifre za potrošnju vode neophodno računati iz više izvora, uključujući MONSTAT i UNECE. Potrošnja po glavi stanovnika u snabdevanju domaćinstava utvrđena je na 229 l/c/d u konsultaciji sa crnogorskim akterima. To su visoke vrednosti u poređenju sa mnogim evropskim zemljama i u njima se ogledaju gubici vode koji se javljaju u vodnim sistemima u zemlji. Procene stanovništva za ljude koji žive u SRD su iz popisa iz 2011. godine, koji je dostupan na nivou opština. Procenjena potrošnja vode domaćinstava u SRD je 12,8 Mm3 godišnje. Na nivou podsliva, reka Lim (WMR IV) ima najveću potražnju, dok Piva (WMR I) ima najmanju. Priključci za struju variraju od 95 do 99% za domaćinstva u slivu, dok priključci za vodu (za cevi i pumpe) variraju između 49% za opštinu Šavnik i 91% za opštinu Plav. Kanalizacioni priključci takođe variraju, ali su uglavnom u manjem procentu, sa oko 12% domaćinstava priključenih u opštinama Andrijevica i Kolašin, do oko 55% u Opštini Pljevlja. Industrijska potrošnja vode znatno je opala od 2012. godine usled zatvaranja KAP-a i smanjenog obima rada Željezare Nikšić. Glavni industrijski potrošači u SRD su TE Pljevlja i prateći rudnici, kao i obližnji rudnik olova i cinka. U SRD postoji šest fabrika flaširane vode, u Kolašinu, Šavniku i Bijelom Polju. Nedavno su odobrene još četiri koncesije. Podaci o industrijskoj potrošnji na nivou opština nisu dostupni, ali MONSTAT pruža podatke koji ukazuju na prebivališta u industrijskoj upotrebi u svakoj opštini. Oko 417 prebivališta povezano je sa industrijskom namenom, ili oko 1% od ukupnog broja prebivališta u SRD. Industrijska potrošnja vode godišnje iznosi 1,87 Mm3 u SRD, pri čemu je najveći potrošač opština Pljevlja (povezana sa TE), a za njom sledi opština Bijelo Polje. Poljoprivredni popis u Crnoj Gori iz 2009-10. godine predstavlja najpouzdaniji izvor informacija o potrošnji vode za navodnjavanje na nivou opština. Procenjena količina vode upotrebljene za navodnjavanje u SRD bila je 4,32 Mm3 godišnje, uglavnom iz podzemnih izvora, na osnovu pretpostavke da sezona traje 5 meseci svake godine (od maja do septembra). Podsliv Lima ima udeo od 93% u potrošnji vode za navodnjavanje u SRD.

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine xx

Skoriji popis (2011) i naknadni godišnjaci procenjuju navodnjavanje samo na nacionalnom nivou. Postoje značajne razlike između te dve procene potrošnje; količina vode procenjena u poljoprivrednom popisu je oko 10 puta veća. Nacionalni podaci, međutim, naglo kreću na gore 2013. godine (trostruko povećanje u odnosu na prethodnu godinu). Na osnovu prethodnog rada Konsultanta, procene potrošnje iz poljoprivrednog popisa smatraju se preciznijom procenom stanja. Ipak, potrošnja vode za navodnjavanje u crnogorskom delu SRD je veoma mala, samo 0,5% dostupnog poljoprivrednog zemljišta u slivu se navodnjava. Prikazani gubici vode za navodnjavanje na državnom nivou su bolji od mnogih agrosistema drugih evropskih zemalja. Monitoring industrijske i potrošnje vode za navodnjavanje na nivou opština je neadekvatan. Stoga sledi da je sprečavanje zagađenja u Crnoj Gori neodgovarajuće i još je značajno pitanje (npr. Vetišnica, pritoka Ćehotine). Pored toga, zagađenje podzemnih voda razlog je za zabrinutost zbog osetljivosti kraških izdani. U SRD postoji 11 ribljih gazdinstava, na kojima se uglavnom gaji kalifornijska pastrmka. Neophodne su velike količine tekuće vode, koje se skreću iz reka i potoka, ali se potom vraćaju u sistem. Konsultant je pretpostavio da uzgoj riba ne dovodi do gubitaka vode u SRD. Najveće riblje gazdinstvo u SRD je na Pivi, gde se koriste kavezi. Postoji izvesna zabrinutost u vezi sa unosom prekomerne količine hranljivih materija u sistem sa ribljih gazdinstava. Pretpostavlja se da se sva voda iskorišćena u proizvodnji hidroenergije vraća u reke, sa izuzetkom isparavanja, te nema gubitaka. Ukupna potražnja za vodom u slivu procenjuje se na oko 19 Mm3 godišnje, pri čemu podsliv Lima (WMR IV) ima udeo od 64% (12,2 Mm3 godišnje). Potražnja iz podsliva Pive (WMR I) čini samo 3% ukupne potrošnje vode u SRD. Postoje određene pretpostavke u pogledu povraćaja u sistem za domaćinstva (80%), industriju, navodnjavanje (po 20%) i uzgoj ribe i hidroenergetiku (po 100%). Stoga je neto potrošnja vode 7,5 Mm3 godišnje za SRD u Crnoj Gori, pri čemu je udeo podsliva Lima (WMR IV) 68%, pa je Lim najopterećeniji od svih podslivova u crnogorskom delu SRD. Kod potražnje nije uzeta u obzir neprihodovana voda (NRW), koja je oko 60% u Crnoj Gori. Ekološki prihvatljiv protok, tj. minimalna količina vode, obavezna je u slivu kako bi se održali zdravi prirodni ekosistemi (staništa, fauna i flora) i kvalitet vode. Ekološki prihvatljiv protok definisan je u crnogorskom zakonodavstvu, I metoda za izračunavanje minimalne vrednosti je opisana u članu 1 pravilnika o izmjenama pravilnika o načinu određivanja ekološki prihvatljivog protoka površinskih voda (S.G. br 2/16) koji je usvojen nedavno. Konsultant je primenio ovu metodu na osnovu hidroloških merenja na Tari, Pivi, Limu i Ćehotini i uporedio ih sa metodama druge dve zemlje sliva reke Dine. Holističke metode ne mogu se primeniti na ovoj skali karakterizacije sliva.

Minimalni EPP preuzeti su i iz koncesione i tehničke dokumentacije postojećih i planiranih brana u Crnoj Gori.

Konačno, EPP usvojen u Crnoj Gori predstavlja kompromis između garancije održavanja ekološke funkcije reka (kvalitet i kvantitet vode) i socio-ekonomske upotrebe vodnih resursa (domaćinstva, navodnjavanje, hidroenergetika itd).

Zbog visoke ekološke i ezoterične vrednosti vodnih sistema u Crnoj Gori i izuzetnog biodiverziteta o kojem svedoči broj postojećih endemskih vrsta, Konsultant je obezbedio raspon minimalnih EF vrednosti koje bi trebalo održavati u sva četiri regiona upravljanja vodama (WMR).

U WMR te vrednosti se kreću od 1,3 do 2,1 m³/s za Ćehotinu i od 1,1 do 13,7 m³/s za ostale tri reke (Pivu, Taru i Lim). Modelovanje koje će biti izvršeno naknadno u Projektu moći će da podesi ove procene. Daleko najveći pritisak trip sliv Lima (WMR IV), koji ima najveću potrošnju.

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine xxi

Budući zahtevi potrošnje za 30 godina (2044) i 50 godina (2064) procenjeni su na osnovu tri scenarija, nakon konsultacija sa akterima, konkretno visok rast, ravan rast i „realan“ opadajući rast. Dokazi sugerišu da će zahtevi za potrošnjom domaćinstava u slivu opasti u odnosu na sadašnje stanje, zbog stalne migracije ljudi iz sliva. Konsultant smatra da će stvarna potrošnja vode u slivu SRD biti negde između scenarija ravnog i realnog rasta, pri čemu će ukupna potrošnja vode varirati oko 18-19 Mm3 godišnje, koliko iznosi danas, do 15-19 Mm3 godišnje 2044. godine i 13-19 Mm3 godišnje 2064. godine. Uzimajući u obzir povraćaj u sistem, buduća neto potrošnja vode za crnogorski deo sliva u vremenskom okviru od 30 do 50 godina varira od 8,59 Mm3 godišnje do 6,69 Mm3 godišnje 2044, do između 9,45 Mm3 godišnje i 6,33 Mm3 godišnje 2064. Potrebno je uzeti obzir i neprihodovanu vodu, mada će se to verovatno ubuduće postepeno poboljšavati. Identifikovani ključni pokretači su: • Vodosnabdevanje stanovništva, • Obezbeđenje stanovništva od poplava, • Vodosnabdevanje za poljoprivredu (navodnjavanje), • Vodosnabdevanje za industriju, • Proizvodnja hidroenergije, • Očuvanje životne sredine, • Rekreacija i turizam i • Ribarstvo. Ovi pokretači biće utvrđeni kao prioriteti u sledećoj fazi projekta (Investicioni okvir), ali jasno je da je najvećenje opterećenje zagađenja na području Ćehotine (od Pljevalja) do Lima (gradska naselja kao što je Bijelo Polje itd). Hidroenergetika U crnogorskom delu SRD nalazi se samo jedna elektrana, kapaciteta 342 MW. Njena godišnja proizvodnja električne energije iznosi 800 GWh (milion kWh). Nalazi se na reci Pivi. Veoma visoka brana opasuje veliku akumulaciju, što omogućava stvaranje vršne snage. Elektrana se nalazi u neposrednoj blizini brane. Ne postoji riblja staza. Potencijal za izgradnju novih hidroelektrana u Crnoj Gori je visok. Međutim, teške dispozicije životne sredine značajno su smanjile portfolio primenjivih projekata. Od brojnih zamišljenih hidroelektrana u Crnoj Gori samo šest imaju izglede da budu izgrađene. Tri bi se nalazile duž toka Ćehotine, dve na Limu i jedna na Pivi/Komarnici (sa prenosom vode između slivova). Ukupna dodatna proizvodnja struje iznosila bi 284 MW, doprinoseći ukupnoj proizvodnji od 571 GWh. Tri plana su nepregradnog tipa (tj. hidroelektrana se nalazi u neposrednoj blizini brane), a tri su pregradnog tipa (sa vodozahvatnim objektima dugačkim do 6,2 km). Ukupna investicija u pokretanje i obezbeđivanje realizacije ovih šest projekata dostigla bi iznos od 565 miliona evra. Opasnosti i rizici od poplava Potreba za merama zaštite od poplava u crnogorskom delu SRD je prilično ograničena u slivu. Većina postojećih drenažnih sistema nije u funkciji, uglavnom zbog nedovoljnog održavanja. Gde god su uvedene mere zaštite od i ublažavanja poplava, podrazumevale su ispravljanje reka i pravljenje veštačkih kanala. Aktivnosti u vezi klimatskih promjena Crna Gora učestvuje u UNFCCC i Protokolu iz Kjota i podnela je INC 2010. godine, dok je drugi Nacionalni izveštaj u pripremi. Zabeležen je jedan CDM projekat u SRD: hidroelektrana u Otilovićima kod Pljevalja, ali je odložen usled problema sa finansiranjem. Registrovan je i projekat vetroparka u Možuri kod Bara (izvan SRD), ali za njega još nisu obezbeđena finansijska sredstva.

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine xxii

Crna Gora još nije utvrdila nikakve nacionalne ciljeve za ublažavanje ili ograničavanje emisije gasova sa efektom staklene bašte. Energetski sektor, koji se sastoji od snabdevanja i potrošnje energije u transportnom i sektorima stanovanja i usluga, ima veći udeo u emisiji GHG, čineći 68% ukupne emisije 2011. godine. Za njim slede industrija (20%, skoro sve iz KAP-a koji je sada zatvoren), poljoprivreda (10%) i sektor otpada (2%). Napravljeni su određeni koraci ka integrisanju prilagođavanja klimatskim promenama u sektorsku politiku, naročito u sektoru šumarstva, dok je strategija prilagođavanja klimatskim promenama za zdravstveni sektor u pripremi. Druge oblasti su manje razvijene, posebno poljoprivreda i vodoprivreda. Mreže za monitoring Razni akteri su nadležni za monitoring, uključujući Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (MPRR), Elektro Privredu Crne Gore (EPCG), Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore (HZCG) itd. Trenutno postoji 12 aktivnih hidroloških stanica i 45 aktivnih meteoroloških stanica u Crnoj Gori. HZCG sprovodi monitoring ovih stanica. Postoji prostor za napredak u pogledu monitoringa i razmene podataka kroz zajedničke investicije i usaglašavanje razvojnih programa. Jedan od mogućih razvojnih pravaca je uspostavljanje savremenog sistema monitoringa hidrološke i meteorološke prognoze. Dalje, analize izvršene u okviru priprema ovog izveštaja takođe su jasno ukazale na potrebu za ažuriranjem i poboljšanjem SRD mreže za monitoring i prakse razmene podataka. To će verovatno podrazumevati značajan trošak. Glavni nedostaci utvrđeni u organizaciji monitoringa i razmene podataka u WRM u Crnoj Gori su nedostatak organizacije, stanje opreme i infrastrukture, manjak finansijskih sredstava i ljudskih resursa, kao i nedostatak standardnih platformi i procedura upravljanja podacima. EPA je preuzela kontrolu i nadzor nad većinom aktivnosti monitoringa i uložila napor u jačanje različitih mreža za monitoring, kako bi ih organizovala u skladu sa najnovijom međunarodnom praksom. Međutim, neophodne su izmene pravnog okvira kako bi ove mreže bolje funkcionisale. Pored toga, budžet za monitoring se od 2009. godine svake godine smanjuje i postoji nedostatak odgovarajuće opreme za određene aktivnosti monitoringa. Prvi izveštaj o monitoringu zasnovan na indikatorima dostavljen je 2013. godine, zasnovan na 36 od 55 usvojenih indikatora, dok drugi nisu mogli biti izračunati usled nedostatka podataka. Planovi za razvoj informacionog sistema (koji bi kombinovao vodu, vazduh i životnu sredinu u jedno) ne razvijaju se na zadovoljavajući način, samo delovi su razvijeni, a potpuno automatizovan sistem još nije ni u pripremi. Pravni okvir Crna Gora je znatno izmenila svoj pravni i politički okvir u pripremama za pravnu tekovinu EU. Usvojen je novi paket zakona i odgovarajućih podzakonskih akata, a dodatno je razvijen strateški okvir za zaštitu životne sredine i održivi razvoj. Međutim, primena zakona zaostaje za intenzivnim naporima ka poboljšanju pravnog i političkog okvira, kao što je već navedeno, monitoring je primer za to. Iako su usvojeni mnogi strateški dokumenti kako bi se definisala strateška vizija u brojnim konkretnim sektorima, postoje oblasti, kao npr. vode i klimatske promene, koje još nisu pokrivene sveobuhvatnim strateškim dokumentima. Pored toga, primena pojedinih strateških dokumenata, npr. Strategije biodiverziteta, suočila se sa poteškoćama zbog nedovoljnog finansiranja. Razvoj strategija, planova i programa na lokalnom nivou suočava se sa značajnim odlaganjima. Institucionalna procena MPRR je ministarstvo koje je prevashodno zaduženo za WRM u Crnoj Gori. Poslednjih godina su napravljene značajne izmene u strukturi i organizaciji institucija. Osnivanje EPA 2008. godine omogućilo je odvajanje zakona i donošenja regulative od primene, pri čemu su prve funkcije sada u nadležnosti MSDT a za druge je odgovorna EPA. Još jedna važna promena bilo je uspostavljanje Uprave za inspekcijske poslove (AIA) 2012.

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine xxiii

godine kao zasebne institucije, čime su spojene sve inspekcije, uključujući ekološku, za šumarstvo, vodu i stanovanje, kao i sanitarno-zdravstvenu. Pored toga, Hidro-meteorološki i Seizmološki zavod 2012. su spojeni u jednu instituciju. Dalje, reforma Nacionalnog saveta za održivi razvoj 2012–2013. godine ojačala je dimenziju klimatskih promena. Mandat Saveta, preimenovanog u Nacionalni savet za održivi razvoj i klimatske promene, uključuje monitoring primene NSSD i pružanje saveta u vezi sa raznim pravnim, strateškim i dokumentima o planiranju, vezanim za održivi razvoj. Na lokalnom nivou su načinjeni određeni koraci ka dodeli novih nadležnosti, ali lokalne samouprave nemaju dovoljno obučenih zaposlenih i teško se snalaze sa svojim zadacima. Uopšteno gledano, međutim, Crna Gora ima jasno utvrđenu institucionalnu strukturu za vodne resurse, energetiku i sektor zaštite životne sredine, zajedno sa jasno definisanim nadležnostima i obimom rada. Međutim, nadležnost za administrativna pitanja, kao što su izdavanje dozvola, odobrenja, mišljenja itd. trpi zbog pitanja institucionalnih kapaciteta. Zaista, manjak kapaciteta i finansijskih resursa za ispunjavanje institucionalnih obaveza smatra se osnovnim problemom i kratkoročno i dugoročno. Postoji velika potreba za jačanjem mehanizama horizontalne i vertikalne saradnje između nadležnih institucija. Među ostalim problemima, nedostatak protoka informacija i nizak nivo političkog značaja koji se pripisuje ovim pitanjima je posebno važan. Nabavka opreme i implementacija informacionog sistema za vode smatra se visokim prioritetom. Obezbeđivanje opreme za uzorkovanje i analizu vode, vazduha i zemljišta zajedno sa nabavkom opreme za monitoring, IT i moderan transport ključni su za pravilno izvršavanje uloga od strane nadležnih institucija. Među značajnim izazovima koji utiču na perspektivu regionalne saradnje u sledećih 10 godina u IWRM u SRD su sledeći: i) manjak podataka vezanih za vodu; ii) nemogućnost oslanjanja na istorijske podatke i nedostatak upotrebljivosti postojećih podataka; iii) manjak finansijskih sredstava; iv) uticaji svetske finansijske krize; v) klimatske promene; nedostatak usaglašenih propisa; i vi) nedostatak međunarodnog sporazuma o saradnji. Upravljanje vodnim resursima, poplave, urbana pitanja, energetika, strane investicije, zaštita životne sredine i klimatske promene smatraju se prioritetnim oblastima saradnje između zemalja u SRD. Preporuke Tokom radionice održane 25-26 januara 2016, korisnici iz Crne Gore su napravili prioritizaciju preporuka za ovaj izveštaj. Preporuke visokog prioriteta koje pokrivaju osnovne sektore (npr. životnu sredinu, hidroenergetiku, institucionalni okvir, itd.) za četri glavna rezultata projekta su sledeće: Za rezultat 1 – "Efikasnije prikupljanje i analiza podataka: Životna sredina

• Prikaz ekološkog statusa svih reka u slivu na mapi korišćenjem rauličitih vrsta riba kao indikatora (prema aneksu V ODV (WFD)) kako bi se kreirala osnova za istraživanje trenda kretanja vodenih ekosistema. Ovo će omogućiti definisanje sistema za odlučivanje o društvenim i ekonomskim aktivnostima (npr. biranje lokacija za brane, oblasti eksploatacije šljunka, lokacija za rekreativne aktivnosti itd).

• Harmonizacija EPP metodologije je neophodna na celom slivu reke Drine. • Pripremiti popis invazivnih podvrsta u slivu.

HE

• Pažljivo sprovesti praćenje režima protoka brana. Brane, kao značajni objekti koji imaju visok potencijalni rizik, predstavljaju ključne elemente hidroenergetskih šema.

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine xxiv

Institucionalni okvir

• Nabavka tehničke opreme za linijske institucije i dodatne opreme, posebno za institucije koje se bave redovnim monitoringom;

Monitoring

• Pratiti prekograničnu dijagnostičku analizu (TDA) kao deo sugestija koje su date u okviru DIKTAS-a za prioritetne akcije u svim prekograničnim oblastima izdana za i) uspostavljanje zajedničkog programa za monitoring podzemnih voda, i ii) usklađivanja kriterijuma za razgraničenje zona zaštite izvora.

• Unapređen monitoring, sprovođenje i primena propisa o zaštiti podzemnih voda je neophodna u slivu. Konsultant bi htep da naglasi preporuke iz DIKTAS projekta na ovu temu, i to: a) potpuno razgraničenje zona sanitarne zaštite izvora vode, i b) postavljanje ekonomičnijih mere za zaštitu podzemnih voda.

• Realizacija programa praćenja ribljeg ekosistema i priobalnom vegetacija. Preporučujemo praćenje četiri ciljane vrste riba: dunavski losos (Hucho hucho), lipljen (Thimallus thimallus), peš (Cottus gobio), pastrmka blatnjača (Salmo labrax). Takođe preporučujemo praćenje stanja preostale priobalne vegetacije duž reka. Da bi bio relevantan, ovaj program monitoringa treba sprovesti u saradnji sa sve tri zemlje sliva.

• Unaprediti prikupljanje podataka za minimalne i maksimalne protoke u proleće i jesen. • Značajan porast monitoringa izdani kako bi se povećalo znanje o režimu protoka u SRD

Prioritetne preporuke za rezultat 2 – "Unapređenje dijaloga i koordinacije u SRD " su sledeće: Životna sredina

• Usklađivanje nacionalne legislative i usvajanje saradnje između tri zemlje u SRD kako bi se uspešno realizovali programi zaštite biodiverziteta I uspostavljanje zajedničke baze podataka za sliv

• Ojačati režim zaštite u zaštićenim područjima u skladu sa zahtevima za zaštitu prirode i ciljanih vrsta Institucionalni okvir

• Jačanje institucionalnog okvira i razvoj strateške i normativne osnove za prevenciju i odbranu od poplava;

• Reforma postojećeg sistema i unapređenje finansiranja u oblasti upravljanja vodama i zaštite životne sredine (prikupljanje sredstava, nivo troškova; baze podataka lica koja plaćaju naknade; mehanizam naplate potraživanja od pravnih lica u dugotrajnim sudskim postupcima; upravljanje finansijama, itd.)

• Pripremiti dugoročan plan investiranja u sektoru voda • Podizati svest o potrebi preduzimanja značajnih mera u integrisanom upravljanju vodnim resursima. • Jačanje kapaciteta javnih preduzeća za upravljanje vodama i poboljšanje efikasnosti u okviru javnih

komunalnih preduzeća • Jačanje privatno – javnog partnerstva I podsticanje investicija u svim segmentima upravljanja vodama

u oblastima sa takvim potrebama. • Obuka donosioca odluka u oblasti značaja, razmene iskustava i perspektive upravljanja vodama u

regionu; • U oblasti saradnje hidro-meteoroloških službi, neophodno je poboljšanje programa zajedničkih

merenja, razmene podataka i harmonizacija i koordinacija razvojnih programa i planova; • Obezbediti instrumente kojima će se omogućiti depolitizovanje administartivnih organa; • Jačanje institucionalnih kapaciteta, obezbeđivanje finansija i razvojnih preduslova za zajedničku

implementaciju monitoringa u okviru SRD; • Ukidanje zabrane o novom zapošljavanju u organizacijama koje obavljaju tehničke poslove; odnosno

stvoriti mogućnosti za nova zapošljavanja u organima koji zahtevaju visoko kvalifikovano osoblje (EPA, itd);

• Uspostavljanje i unapređenje dugoročnih odnosa između države i naučno-istraživačkih i obrazovnih

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine xxv

institucija u cilju jačanja kapaciteta javne uprave; Pravni okvir

• Intenzivirati napore na uspostavljanju bilateralnih sporazuma sa susednim državama u oblasti upravljanja vodnim resursima i energijom sa Srbijom i BiH.

Prioritetne preporuke za rezultat 3 – "Bolje donošenje odluka i upravljanje u SRD kao multifunkcionalnom vodnom resursu " su sledeće: Životna sredina

• Kontrola ekološki prihvatljivog protoka • Izbegavati i / ili bolje regulisati eksploatacije šljunka iz korita • Izgraditi nove sanitarne deponije daleko od zone zaštite podzemnih voda i od korita • Zatvoriti postojeće deponije i pomeriti ih dalje od obala reka i plavnih ravnica • Koordiniration koncept zaštite od poplava • Postrojenja za preradu otpadnih voda su neophodna u glavnim centrima stanovništva i za industriju u

cilju smanjenja opterećenja zagađenja u rekama • Unaprediti procese na ribljim farmama i izgraditi nutritivne taložnike u ribnjacima u cilju sprečavanja

zagađenja vode. Modernizacija opreme za smanjenje gubitaka vode i da se promoviše efikasnost rasta ribe

HE

• Posvetiti pažnju održavanju postojećih planova. Pouzdano funkcionisanje svih struktura i mašina je neophodno za efikasno korišćenje prirodnih resursa.

• Pažljivo vršiti nadzor nad branom na Pivi. Kao veoma visoka struktura, ova brana mora pokazati u svakom trenutku besprekorno stanje i ponašanje.

Pravni okvir

• Jačanje zakonodavstva o priobalnim ekosistemima u zaštićenim područjima Socijalno ekonomski

• Posvetiti veću pažnju sistemu navodnjavanja kap po kap jer je efikasnije i obezbeđuje smanjenje ukupnog korišćenja vode.

Prioritetne preporuke za rezultat 4 – "Efikasnija primena odredbi Okvirne Direktive o Vodama Evropske Unije i priprema Plana za upravljanje rečnim slivom", su sledeće: Institucionalni okvir

• Pripremiti i uskladiti domaće propise sa propisima EU za institucionalne aspekte upravljanja vodama • Poboljšanje mogućnosti za zapošljavanje i sprovesti politiku za privlačenje i zadržavanje mlađeg kadra. • Jačanje kapaciteta zainteresovanih organa zaduženih za upravljanje vodama.

Pravni okvir

• Preduzimanje daljih mera u cilju usklađivanja unutrašnjih propisa sa propisima EU • Priprema i usvajanje potrebnih podzakonskih akata prema važećim zakonima o vodama; • Razviti strategiju usklađivanja internog propisa sa propisima EU u oblasti upravljanja vodama • Unaprediti usklađivanje direktiva o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu i učešća javnosti; • Jačanje regulatornih kapaciteta za sprovođenje u oblasti industrijskog i opasnog otpada; • Jačanje instrumenata prilagođavanja, koordinacije i uključivanje različitih nivoa vlasti u pripremi i

donošenju propisa i njihovo usklađivanje sa propisima EU; • Konsultant preporučuje jačanje regionalne saradnje po:

o Ratifikacija okvirnog sporazuma o slivu reke Save, Protokola o zdravlju i vodi Helsinške

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine xxvi

Konvencije i Protokola PRTR o Analiza i pregled interesa za zaključivanje sporazuma o unapređenju saradnje između država u

SRD. o Usvajanje međunarodnog sporazuma između tri zemalja sliva (BiH, Crna Gora i Srbija) o saradnji u

oblasti integrisanog upravljnja vodnim resursima Socijalno ekonomski

• Unapređenje usklađenosti između strateških i planskih dokumenata i ciljeva zaštite životne sredine.

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine 1-1

1 Uvod Konzorcijum (JV) konsultanta, koji čini COWI AS iz Norveške kao vodeći partner zajedno sa JV partnerima Stucky Limited iz Švajcarske i Instituta Jaroslav Černi (JCI) iz Srbije, sklopio je ugovor (Ugovor br. 8005176) sa Svetskom bankom o pružanju podrške Upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine (SRD). Svetska banka i JV konsultant potpisali su Ugovor 6. oktobra, 2014. godine. Mobilizacija eksperata je izvršena odmah nakon potpisivanja ugovora, a nacrt Početnog izveštaja je pripremljen i predstavljen na Početnoj radionici 1. decembra, 2014. godine koja je održana u Zagrebu. Nakon manjih izmena i dopuna, Svetska banka i Upravni odbor naknadno su odobrili Početni izveštaj u martu 2015. godine, a verzija na lokalnom jeziku je pripremljena i distribuirana u maju 2015. Ovaj izveštaj predstavlja Nacionalni izveštaj o Integrisanom upravljanju vodnim resursima (IVRM) za crnogorski deo SRD. Ukupna površina SRD je oko 20.000 km², a oko 30% površine zemljišta pripada Crnoj Gori.

1.1 Obim radova i projektni zadaci

Nakon početnog perioda, Konsultant je pratio Projektne zadatke (TOR) i fokusirao se na Nacionalni izveštaj o IWRM za crnogorski deo sliva Drine. Izveštaj se, u suštini, sastoji iz Glavnih zadataka 2, 3, 4 i deo 5 iz TOR-a. Nakon predaje nacrta izveštaja po zemljama u avgustu 2015 godine (verzija dokumenta na lokalnom jeziku predata u septembru 2015) dobijeni su komentari od korisnika projekta a naknadni komentari su dostavljeni na radionici koja je održana u Beogradu 25 i 26 januara 2016. Prilog 1-1 sadrži konsolidovane komentare kao i

Okvir 1: Kratki pregled razvoja Crne Gore! BDP po glavi stanovnika Crne Gore u 2013. godini iznosio je 5.356 evra što predstavlja povećanje od oko 3,3% u odnosu na 2012. Prvenstveno je sektora usluga doprineo ovom povećanju, dok je u industriji zabeležen pad. Indeks tranzicije Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD) za Crnu Goru je bio 2,85 * u 2009. godini, što je pokazatelj srednje vrednosti, dok je Crna Gora zauzela 23./24. mesto od 29 analiziranih zemalja u tranziciji. U pogledu Indeksa globalne konkurentnosti (GCI) u 2014. godini; Crna Gora zauzima 67. mesto od 144 zemalja; poboljšanje od 5 mesta u odnosu na 2013. godinu. Kao što se vidi na Slici 1-1, Crna Gora u potpunosti prati sličan obrazac kao i druge zemalje u obnovi i razvoju u Evropi, imajući značajne prednosti u zdravstvu i obrazovanju i tehnološkoj opremljenostii, ali zaostaje značajno po veličini tržišta (na šta utiče uglavnom broj stanovništva zemlje).

Slika 1-1: Pozicija Crne Gore u GCI

Što se tiče Indeksa ljudskog razvoja (HDI);kompozitni indikator merenja humanog razvoja koji uključuje indekse kao što su kvalitet života, životni vek, pismenost, obrazovanje, itd.; Crna Gora je rangirana na 51 mestu od 187 zemalja i može da se klasifikuje u kategoriju zemalja sa „visokim“ humanim razvojem. HDI se postepeno povećavao od 2005. Godine, HDI od 0,789 u 2013. godini, pozicionirao je Crnu Goru iznad zemlja u Evropi i Centralnoj Aziji čiji je prosečni HDI 0,738. Crna Gora ostvaruje relativno dobre ocene kad su u pitanju uslovi života i obrazovanje, ali značajno zaostaje kada je reč o ekonomskim rezultatima, njen Bruto nacionalni dohodak je zabeležio pad za oko 16 % od 1990-2013. godine. Shodno tome, da bi došlo do poboljšanja HDI postoji neodložna potreba za ubrzanjem privrednog rasta u predstojećem periodu


odgovore konsultanta. Ovaj finalni izveštaj izveštaj je jedan od pet glavnih predmeta isporuke (planirani sui drugi, npr. Izveštaj o konsultacijama zainteresovanih strana) kao što je prikazano na Slici 1-2 ispod. Početni izveštaj je završen (obeleženo sivom bojom) i posao se sada fokusira na Nacionalni izveštaj o IWRM (obeleženo crvenom bojom).

1.2 Raspored Izveštaja

Da bi se odgovorilo na ciljeve projektnih zadataka i ove IVRM studije, pripremljene su Osnovne informacije za Crnu Goru sa 15 poglavlja. Shodno tome, nakon ovog uvodnog poglavlja, poglavlje 2 počinje sa prezentacijom fizičkih karakteristika crnogorskog dela SRD fokusirajući se na ekološke aspekte, zatim slede socio-ekonomske karakteristike sliva u poglavlju 3 sa ciljem da se uspostavi osnovni uslov. U poglavlju 4, JV konsultant daje opis hidrologije površinske vode pružajući pregled i procenu meteoroloških i hidroloških podataka sa ciljem da se prerade u hidrološki model. Poglavlje se zatim nastavlja sa hidrološkom analizom rezultata modelovanja. U poglavlju 5, dali smo i opis geoloških karakteristika SRD, tektonski sastav i hidrogeološke karakteristike sliva. Ovo poglavlje zatim daje indikaciju glavnih izdani i njihovu dostupnost, protok i procenu podzemne vode i daje navode trenutnog pregleda podzemne vode glavnih strateških studija koje su se sprovele na SRD u prošlosti do današnjeg dana. Poglavlje 6 sadrži opis kvaliteta vode u prošlosti i od 1995. godine, kao i komentare o aktuelnim žarištima i pruža opštu klasifikaciju. Poglavlje 7 je posvećeno korišćenju vode i daje indikaciju upravljanja vodnim resursima, sadašnjim potrebama za vodu u slivu i prezentaciju ravnoteže upravljanja vodama i pruža ključne pokretače. Poglavlje 8 se fokusira na postojeću hidroenergiju u slivu i daje komentare na sadašnje upravljanje hidroelektranama, neiskorišćeni hidropotencijal i metodologiju računanja. Poglavlje 9 se fokusira na opasnosti i rizike od poplava, pružajući uvid u područja sklona poplavama u SRD, postojeću infrastrukturu i mere za

Okt. 14 Feb.-17VREMENSKI PERIOD

POČETAK

IUVR NACIONALNI

IZVEŠTAJ

NACIONALNI IZVEŠTAJO OKVIRU

PRIORITETNIH INVESTICIJA

KROVNI IZVEŠTAJO SLIVU DRINE

Slika 1-2: Glavni predmeti isporuke i vremenski okvir Projekta


zaštitu od poplava. Poglavlje nastavlja sa pregledom rezultata hidrauličnog modeliranja područja sklona poplavama i procenu postojećih opasnosti i rizika od poplava. Poglavlje 10 uvodi scenarije Klimatskih promena u SRD i procenjuje njihov uticaj na hidrološki režim. Poglavlje 11 daje opis monitoring mreža koje su u funkciji u SRD i onih koje su planirane u budućnosti. Poglavlje 12 pruža zakonodavni okvir u Crnoj Gori, kao i zakonodavstva od direktnog značaja za SRD iz nacionalnih, regionalnih i međunarodnih perspektiva. Prati ga poglavlje 13 sa pregledom Institucionalne procene koja daje opis uloga i odgovornosti institucija koje se bave SRD. Poglavlje 14 daje pregled glavnih zaključaka i preporuka za IVRM u crnogorskom delu SRD, i konačno poglavlje 15 daje listu referenci koje se koriste u izradi studije. Posebna sveska uz glavni izveštaj, koja sadrži brojne anekse, podržava različita poglavlja.


2 Fizičke karakteristike sliva reke Drine

2.1 Glavne karakteristike sliva reke Drine

Deo sliva reke Drine koji pripada Crnoj Gori je približno pravougaonog oblika i pokriva površinu od 6.219 km², što predstavlja 32%, odnosno oko jedne trećine celokupne površine sliva (njegova ukupna površina iznosi 19.982 km²) (Slika 2-1). Dreniranje ovog dela slive uopšteno govoreći ima pravac od jugoistoka prema severozapadu, tako da voda teče u pravcu severa prema reci Savi, a zatim prema Dunavu i Crnom moru.

Slika 2-1: Ceokupan obim sliva reke Drine


Predmetni deo sliva generalno predstavlja njegov gornji deo i obično se u Crnoj Gori označava kao Crnomorski sliv, pri čemu se drugi deo površine države drenira u Jadransko more. Najvažnije pritoke u delu sliva u Crnoj Gori su četiri “reke-izvora”, Piva, Tara, Lim i Ćehotina, pri čemu su prve tri najvodnije pritoke reke Drine, koje obezbeđuju dve trećine njenog protoka. Površina sliva reke Drine predstavlja petinu površine sliva reke Save, ali čak trećina količine vode koja protiče Savom potiče od reke Drine. Reka Drina nastaje na sastavu reka Tare i Pive kod mesta Šćepan Polje. U slivu se javlja značajan raspon nadmorskih visina, koje se kreću od 75,4 mnm, na ušću, do više od 2.500 mnm na najvišim planinama (Prokletije 2.694 mnm., Komovi 2.487 mnm. i Durmitor 2.522 mnm).

2.2 Morfologija i topografija

Morfologijom i topografijom sliva reke Drine dominiraju glacijalni i kraški oblici u pojasu visokih planina, dok su na nižim planinama pretežno zastupljeni fluvijalni. Na Slika 2-2 dat je njihov pregled. Glacijalni reljef Za vreme pleistocena centri glacijacije su se nalazili na Magliću, Bioču i Volujku, Durmitoru i Sinjajevini, Bjelasici, Komovima, Visitoru i Prokletijama. Na planinskoj skupini Maglić (2.386 m), Bioč (2.397 m) i Volujak (2.336 m) postojale su tri ledničke lepeze, koje su se ispod cirkova spajale čineći jedinstveno ledničko polje. Čeone morene su najbolje očuvane kod Trnovačkog jezera na 1.550 mnm. Tada je čitav Durmitor (2.522 m) bio pod jedinstvenim ledničkim pokrovom, iz kojeg su virili samo najviši planinski vrhovi i od kojeg su na sve strane polazili lednički jezici. Pod ledom se nalazilo ukupno 230 km2. Na snažnu glacijaciju ukazuju i fluvio-glacijalne terase, sastavljene od pretaloženog i cementovanog morenskog materijala, koje se sreću na više mesta u kanjonima Tare i Pive. Glacijacijom je bila zahvaćena i gotovo čitava planina Sinjajevina (2.277 m). Sa nje se na jugoistoku, dolinom Plašnice, spuštao Kolašinski lednik, dugačak 14 km, čije su čeone morene u građevinskim radovima skoro potpuno uništene. Manji centri glacijacije nalazili su se na Bjelasici (2.139 m) i na Komovima (2.487 m). Na planini Bjelasici je postojalo nekoliko lednika od kojih je Biogradski bio dugačak 8 km i završavao se kod Biogradskog jezera, dok su na Komovima bili zastupljeni samo cirkni lednici. Najveći centar glacijacije se nalazio na Prokletijama (2.694 m) i Visitoru (2.211 m), gde je lednički pokrov zahvatao površinu od 250 km2. Kraški reljef Zbog velike rasprostranjenosti krečnjačkih stena na svim planinama na kojima su izraženi glacijalni, zastupljeni su i kraški oblici i oni se često međusobno prepliću. Takva glacio-kraška udubljenja (vrtače i uvale) naročito su česta na površi Jezera između Durmitora i Sinjajevine, gde se takođe kombinuju sa litološko-tektonskim strukturama. U najvišim delovima Durmitora i Prokletija razvijen je visokoplaninski kras, sa nizom specifičnih oblika kao što su jame snežnice i ledenice i duboke jame nastale na mestu otapanja lednika, a zatim meandarske škrape i korozivni stolovi.1 Po broju istraženih speleoloških objekata planina Durmitor je na prvom mestu u slivu Drine. Na Durmitoru, od ukupno 370 istraženih speleoloških objekata, sedam jama ima veću dubinu od 150 m (na Vjetrenim brdima, na kontaktu flišnih i kompaktnih krečnjaka, nalaze se 3 duboke jame - 605 m, 464 m i 897 m). Na površi Pive su istražene 34 kraće pećine i 65 jama, od kojih je Todorova duboka 297 m. U kanjonu Tare otkriveno je 80 pećina, a najznačajnija je Bailovića sige, jer se iz nje preko bigra sa visine od 30 m obrušava vodopad širok 100 m.

1 Postoje mala udubljenja usečena direktno u površinu stene, uglavnom široke i duboke po nekoliko centimetara. Nihove dimenzije ostaj iste ili opadaju gledano naniže i često se javljaju mali meandri sa tipičnim podsečenim nagibima i klizanjem


Slika 2-2: Geomorfološka karta sliva reke Drine


Fluvio-denudacioni reljef U slivu Drine, sem ledničke i kraške erozije, najveći uticaj na izgled reljefa imali su rečna i bujična erozija i denudacija u širem smislu (raspadanje stena i spiranje zemljišta). U pojasu visokih planina nalaze se doline Pive i Tare, koje najvećim delom imaju izgled kanjona usečenih u krečnjačkim stenama. Kanjon Tare, dugačak 78 km i dubok do 1.350 m, najdublji je u Evropi i drugi u svetu, odmah iza kanjona Kolorada. Komarnica, izvorišni krak Pive, usekla je kanjon Nevidio, kroz koji do pre 20 godina niko nije uspeo da prođe. Ime je dobio po tome što je toliko uzan da se iz njega na više mesta nebo ne može videti, a bio je neprohodan zbog brojnih slapova i vodopada. Osim rečnih dolina, najveći oblici u reljefu su fluvio-denudacione površi na planinama. One su najbolje očuvane na terenima sastavljenim od krečnjačkih stena i starije su od sadašnjih rečnih dolina. Najstarija i najviša je površ Jezera i površ, sa jedne i druge strane Pive, odnosno na Pivskoj planini i Bučevu. Blago je zatalasana i leži približno na 1.400 do 1.500 mnm. Sličnu visinu i rasprostranjenje ima površ po obodu Pešterskog polja. Na planini Tari očuvana je površ na visini od 1.100 do 1.300 mnm. Ispod svih tih visokih zaravni postoji serija nižih površi koje imaju lokalno rasprostranjenje. Visinska i vremenska korelacija između ovih fluvio-denudacionih površi nije moguća zbog različitog litološkog sastava terena i intenziteta tektonskih pokreta. Površi na krečnjačkim terenima su očuvanije od onih na nekrečnjačkim stenama gde je naknadno došlo do jačeg erozivnog snižavanja topografske površine. Takođe, treba imati u vidu da je na ovom prostoru više miliona godina bila izražena blokovska tektonika sa različitim intenzitetom izdizanja i spuštanja. Na osnovu neogenih jezerskih sedimenata staloženih po dnu Sjeničke kotline, smatra se da su najviše površi gornje miocene starosti i da je posle njihovog stvaranja otpočelo usecanje dolinske mreže u slivu Drine, odnosno približno pre 10 do 15 miliona godina.

2.2.2 Topografija Najviša tačka u slivu je na planini Prokletije (vrh Jezerca na 2.694 mnm). Najniža tačka u slivu Drine je na koti 82,3 mnm na ušću Drine u Savu kod mesta Crna Bara. Prosečna nadmorska visina sliva Drine je 961,6 mnm a visine se kreću od 75,4 mnm na ušću, do preko 2.500 mnm na najvišim planinama (Prokletije 2.694 mnm, Komovi 2.487 mnm i Durmitor 2.522 mnm)

2.3 Hidrografska mreža sliva reke Drine

Reka Drina je najveća pritoka reke Save kako po površini sliva tako i po dužini toka i po količini vode. Nastaje na sastavku reka Tare i Pive kod mesta Šćepan Polje.na granici Crne Gore i BiH. Hidrografska mapa sliva reke Drine prikazana je na Slici 2-3. Tabela 2-1: Karakteristike oticaja reke Drine i njenih glavnih pritoka

Reka Površina

(km2) L (km) Q (m3/s) q (l/s/km2)

Doprinos ukupnom Q

sliva reke Drine (%)

Sliv reke Drine u celini 19.982 322 395 19,77 100

Reke u Crnoj Gori

Piva 1.567 78 70,54 45,02 18,7

Tara 2.040 141 78,1 38,28 19,5

Ćehotina 1.501 125 22 14,66 5,6

Lim 5.934 201,5 110 18,54 28,6


Slika 2-3: Hidrografska karta sliva reke Drine

2.3.1 Reke u Crnoj Gori Piva Piva je dugačka 78 km. Izvorišni deo reke Pive čini reka Tušinja koja teče u pravcu Dinarida. Severozapadno od sela Boan Tušinja ulazi u krečnjačku klisuru duboku oko 300 m i spaja se sa Bukovicom koja dolazi sa severa. Dalje do Šavnika glavni tok se zove Bukovica. Ispod Šavnika reka Bukovica se spaja sa rekom Bijelom koja dolazi sa jugoistoka. Odatle prema severozapadu do sastava sa Komarnicom glavni tok se zove Bijela (Pridvorica). Bijela se sastaje sa Komarnicom koja dolazi sa severa, iz južne podgorine Durmitora i glavni tok nizvodno se zove Komarnica. Pred sastavom sa Bijelom Komarnica je usekla kanjon


(Pošćenje). Kanjon Komarnice mestimično je dubok i preko 600 m. Nakon toga ova reka dobija naziv Piva. Najveća pritoka Pive je Sinjac, koji je izvirao iz najvećeg karstnog vrela Crne Gore - Pivskog oka - prosečnog kapaciteta preko 20 m3/s ( u novembru 1952. godine je izmereno 85 m3/s). Ovo vrelo sada je potopljeno akumulacijom HE „Piva“. Sa leve strane Piva prima dve pritoke, Vrbnicu i Mratinjsku reku, a nizvodno od ušća Mratinjske reke, u kanjonskoj dolini, podignuta je brana kojom je formirana akumulacija „Piva“, korisne zapremine oko 800 miliona kubnih metara.

Slika 2-4: Kanjon Pive

Tara Tara je sa dužinom od 141 km najduža reka u Crnoj Gori. Izvire na ograncima Komova, na 1.530 mnm, i teče između Sinjajevine i Durmitora, sa leve strane, i Bjelasice i Ljubišnje, sa desne strane. Tara od izvorišta do Kolašina teče skoro pravilno u pravcu severa. U ovom delu sliva korito je dosta široko i ravno sa dosta strmim stranama, dok je rečna dolina široka i blaga, sa retkim stenovitim i još ređim šljunkovitim terasama i gustom rečnom mrežom. Od Kolašina do Mojkovca Tara i dalje zadržava isti pravac toka sa četiri karakteristična proširenja, Kolašinsko-Bakovićskim, Trebaljevskim, Sjerogorskim i Mojkovačkim, koja su spojena sa tri klisure: Trebaljevskim vratima, Vagansko-Strelačkom i Gradačko-Bjelasičkom klisurom. Značajnije pritoke u ovom delu sliva su desna pritoka Svinjača, koja dolazi sa Bjelasice, i leve pritoke Plašnice i Šatornice, koje dolaze sa Sinjajevine. Tara od Mojkovca menja pravac, skreće na severozapad, i zadržava ga sve do sastava sa Pivom, tekući kanjonskom dolinom. Najizraženije kanjonske karakteristike toka su u delu od manastira Dobrilovine do sela Bogomolje, gde kanjon dostiže dubinu od 1.550 m, dok kod Tepaca visinska razlika od korita reke do početka usecanja doline iznosi oko 1.080 m. Kanjonski deo sliva Tare odlikuje se retkim prirodnim lepotama, tako da se deo toka od ušća Bistrice do Šćepan Polja nalazi u sastavu Nacionalnog Parka Durmitor. Na ovom delu toka bitniju hidrografsku mrežu čine leve pritoke reke Tare, Bistrica i Sušica i njene desne pritoke, Draga, Urva, Ljutnica i Šiparica. Tara se u zoni Šćepan Polja, kod mesta Hum, na samoj granici sa Republikom Srpskom, spaja sa Pivom i čini Drinu.


Slika 2-5: Kanjon reke Tare

Ćehotina Ćehotina ima dužinu sliva od 125 km. Reka Ćehotina izvire ispod planine Stožer na visini od 1.380 mnm i kao i ostale desne pritoke Drine, teče pravcem jugoistok-severozapad. Posle Lima ona je najveća pritoka Drine. U njenom gornjem toku značajnije su joj pritoke Kozička reka, sa desne, i Maočnica, sa leve strane. Kozičku reku čine dva manja potočića, Kozica i Brezovski potok. Uzvodno od Pljevalja, za potrebe termolektrane „Pljevlja“ napravljena je brana „Otilovići“, relativno male zapremine (danas se koristi i za vodosnabdevanje naselja). Kao svoje leve pritoke Ćehotina neposredno ispod Pljevalja prima reku Vezičnicu, a iznad mesta Gradac i Voloder. U koritu Ćehotine ima i nekoliko vrela koja utiču na bilans njenih voda. Njen gornji tok je smešten u uzanoj i dubokoj dolini, koja se kasnije izlaskom iz klisure širi u prostrano Pljevaljsko polje. Od Pljevalja do Gradca ona teče uporedo sa asfaltnim putem, pa je na ovom delu lako pristupačna. Nizvodno od Kamenice do ušća u Drinu kod Foče, Ćehotina teče kanjonskom dolinom. Lim Lim predstavlja najveću pritoku Drine. Dužina Lima je 201,6 km od Plavskog jezera do ušća u Drinu. Najuzvodniji deo reke Lim (115 km2) pripada teritoriji Albanije. Lim je otoka Plavskog jezera. Plavsko jezero prima vodu reke Ljuče, koja nastaje od planinskih rečica, Vruje i Grnčara, koje dolaze sa Prokletija. Celim svojim tokom Lim teče kroz klisure i kotline, u zavisnosti od sastava terena. U području krečnjaka doline su uske sa visokim dolinskim stranama, a u ostalim delovima su više proširene. Kotline su najšire u gornjem delu toka, a idući nizvodno, doline bivaju sve uže, a na kraju prelaze u klisuru. Najveće kotline su: Plavsko-gusinjska, Murinska, Beranska, Zatonska i Bjelopoljska. Značajnije pritoke Lima su: Đurička rijeka, Zlorečica, Kaludarska rijeka, Bistrica, Ljuboviđa, Lješnica, Bjelopoljska Bistrica i Uvac. U donjem delu sliva, neposredno iza Prijepolja, je za potrebe hidroelektrane „Potpeć“ formirano akumulaciono jezero (početne) zapremine oko 44 miliona m3. Na desnoj obali jezera, kod mesta Bistrica, izgrađena je istoimena elektrana derivacionog tipa, koja koristi akumulaciju „Radoinja“ (na ovaj način se od 1959. godine prevode se vode Uvca u Lim), dok joj jezero „Potpeć“ služi kao kompenzacioni bazen. Nizvodno od Priboja u Lim se uliva Uvac. U daljem toku Lim se u velikim krivinama spušta do doline Drine i kod mesta Međeđa uliva u Drinu.


Jezera Ovde će se pobrojati samo značajnija prirodna jezera na slivu Drine. Najviše ledničkih jezera ima u slivovima Pive i Tare, a zatim Lima i Sutjeske. Na Durmitoru se ističu Crno, Riblje, Vražje, Modro, Pošćensko, Veliko škrčko, Malo škrčko, Zmijinje i Malo. Na Prokletijama se nalaze Plavsko i Ridsko jezero. Plavsko jezero je najveći lednički limnološki objekat na Balkanu. Bjelasicu krase Pešića jezero, dva Šiška, dva Ursulovačka i Biogradsko jezero. Na Volujku je smešteno Trnovačko jezero.

2.3.2 Vodna tela površinskih voda u Crnoj Gori Površina sliva Drine u Crnoj Gori pokriva 45% teritorije te države i čini oko 32% cele površine sliva. Osim Pive i Tare njene najvažnije pritoke su Lim i Ćehotina, desne pritoke Drine, izviru u Crnoj Gori. Određeni broj pritoka reke Drine teku kroz više od jedne države. Da bi izrada izveštaja na nivou države bila uniformna, glavne osobine reka su uključene u izveštaje u skladu sa pripadnošću njihovog izvora.

Slika 2-6: Reka Tara

Slika 2-7: Kanjon reke Pive nizvodno od HE „Piva“

U gornjem delu toka Drine koji se nalazi i Crnoj Gori postoji veliki broj glečerskih jezera. Pored prirodnih jezera, u izveštaj na nivou države su uključena i izabrana veštačka jezera. U sledećoj Tabeli 2-2 prikazane su karakteristike za izabrana prirodna i veštačka jezera u Crnoj Gori. Tabela 2-2: Izabrana prirodna i veštačka jezera u Crnoj Gori

Jezero Dužina Širina Površina Dubina

Prirodno/Veštačko Nadmorska

visina (km) (km) (km2) (m) (mnm)

Plavsko 2,16 1,49 2 9 Prirodno 906 Ridsko 0,3 0,16 0,05 >5 Prirodno 1.970 Biogradsko 0,875 0,41 0,359 12 Prirodno 1.049 Crno (Malo i Veliko) 1,555 0,81 0,96 49 Prirodno 1.422 Pivsko 45

12,5 188 Veštačko (HMWB*) 850

HMWB = Znatno izmenjeno vodno telo


Slika 2-8: Biogradsko jezero

Slika 2-9: Crno (Veliko i Malo) jezero

2.3.3 Delineacija površinskih vodnih tela Aktivnosti koje se odnose na zahteve primene Okvirne Direktive o Vodama (Water Framework Directive - WFD) na države u slivu reke Drine su u toku. Na državnom nivou postoje razlike po tom pitanju, a takođe se i izrada podzakonskih akata koji treba da doprinesu implementaciji razlikuje od zemlje do zemlje. Na osnovu raspoloživih podataka i informacija podzakonski akt koji bi trebalo da karakteriše površinska i podzemna vodna tela u Crnoj Gori je još uvek u pripremi. U skladu sa tim je u Tabeli 2-3 dat prikaz izvoda iz „Plana upravljanja slivom reke Save“ relevantnih za vodna tela u slivu reke Drine u Crnoj Gori. Metodologija delineacije površinskih i podzemnih vodnih tela data je u Aneksu 5-2. Za opisana površinska vodna tela izvršena je delineacija po pritokama za slivove površine veće od 1.000 km2. Na pojedinim deonicama reke Drine koje dele BiH, Crna Gora i Srbija uočena je različita delineacija u pojedinim državama u slivu. Slika 2-10 prikazuje opis površinskih vodnih tela na mapi dela sliva reke Drine u Crnoj Gori. Tabela 2-3 : Površinska vodna tela u Crnoj Gori

Reka Oznaka vodnog

tela Dužina (km) Prirodno vodno telo

Znatno izmenjeno vodno telo (kandidat)

Piva ME_PIV_2 34 x x

Piva ME_PIV_1 9,5 x x

Tara ME_TAR_2 109,76 x

Tara ME_TAR_1 24,44 x

Ćehotina ME_CECH_3 27,5 x

Ćehotina ME_CECH_2 10,5 x

Ćehotina ME_CECH_1 55 x

Lim ME_LIM_1 42 x

Lim ME_LIM_2 43,5 x

Napomena: Preko 40% Lima i oko75 % Ćehotine nalazi se u Crnoj Gori.


Slika 2-10: Deo sliva reke Drine u Crnoj Gori sa površinskim vodnim telima


2.4 Klima

Najviši delovi sliva Drine (izvorišni delovi) su pod uticajem mediteranske klime. Ovaj uticaj, doduše dosta oslabljen, se još oseća u gornjim delovima sliva Drine, do Foče, odakle sve više preovladava umereno kontinentalna klima. U donjem slivu Drine, nizvodno od Zvornika, umereno kontinentalna klima prelazi u kontinentalnu klimu. U izvorišnom delu sliva Drine između Pive i Tare nalazi se Durmitor, koji je na dodiru mediteranske i i kontinentalne klime. Sliv Pive sa južne i zapadne strane Durmitora je pod uticajem mediteranske klime, dok su severna i istočna strana Durmitora (sliv Tare) po uticajem kontinentalne klime. I na ostalim visokim planinama u slivu Drine uticaj orijentacije i nadmorske visine predodređuje klimatske odlike. Obično je u rečnim dolinama klima umereno kontintalna, do 1.200 mnm je subplaninska, a preko 1.200 mnm je planinska. Na visokim planinama i planinama srednjih visina leta su sveža, a zime duge i hladne. Temperature su ispod nule tokom 3 do 4 meseca u godini. U odnosu na visoke planine na izvorišnom delu sliva Drine, srednje planine u gornjem i srednjem delu sliva primaju osetno manju količinu padavina. Više kiše padne u maju, junu i junu, a najmanje u januaru i februaru, kada su padavine uglavnom u vidu snega. Kotline koje su okružene planinama sa svih strana imaju specifičnu klimu. Leti su temperature više od temperature vazduha na okolnim planinama, proleće počinje ranije, jeseni su toplije, a godišnje količine padavina su manje. Pljevaljska i Sjenička kotlina su specifične (svaka na svoj način). Pljevlja je mesto gde vazduh ima umanjenu cirkulaciju pa se često javljaju i temperaturne inverzije.

2.4.1 Padavine Sliv Drine se proteže od juga prema severu i iz zone visokih planina koje su pod uticajem mediteranskog pluviografskog režima prelazi u zonu umereno kontinentalnog padavinskog režima i završava se u oblasti kontinentalno stepskih kiša blizu ušća u reku Savu. Na visokim planinama (Komovi, Bjelasica, Sinjajevina, Durmitor, Volujak, Maglić i Zelengora) je veoma značajan snežni režim. Tokom zime se velike količine snega akumuliraju, da bi se zatim one topile i oceđivale u prolećnom delu godine. Prosečne godišnje padavine (kiša) u slivu reke Drine iznose oko 1.030 mm. Prosečni višegodišnje padavine (kiša) se kreću 700 mm na istočnom delu sliva (Badovinci-Sjenica) do 2.500 i 3.000 mm na izvorišnom delu Lima na Prokletijama. Slika 2-11 prikazuje oblasti sa najvećom i najmanjom količinom padavina u delu sliva reke Drine u Crnoj Gori. Deo oko sliva Ćehotine ima najmanju količinu padavina u Crnoj Gori. Jugozapadni deo sliva je bogatiji padavinama od severozapadnog dela, blizu ušća sa rekom Savom. Kako Drina proseca dva planinska venca Dinarskog sistema (Javor-Tara i Majevica-Cer), to se između njih nalaze zone sa smanjenim količinama kiše. Naročito je izražena zona u padavinama u širokom području između dva planinska lanca od Sjenice do Višegrada (izvan teritorije Crne Gore). Najviše padavina ima u novembru, a najmanje u julu.


Slika 2-11: Padavine u delu sliva reke Drine u Crnoj Gori


2.4.2 Temperatura vazduha Na severnom delu sliva srednje godišnje temperature vazduha se kreću od 10,5 do 11,1 °C u donjem toku reke Drine. Na južnom delu sliva i u izvorišnim zonama Lima, Pive i Tare srednje godišnje temperature se kreću od 4 do 5 °C, a na vrhovima visokih planina idu do 2 °C. Na Žabljaku je srednja godišnja temperature vazduha 5 °C, najviša je u avgustu 14 °C, a najniža u januaru, -5 °C.

2.4.3 Evaporacija i isparavanje U Crnoj Gori evapotranspiracija se uglavnom kreće u granicama od 400 do 600 mm godišnje. Imajući u vidu da je isparavanje u kraškim basena je najsloženiji komponenta hidrološke ravnoteže, i da je u mnogim slučajevima utvrđena na posredan način, kao i zbog nepoznatih hidrogeoloških granica slivova, pomenute vrednosti treba posmatrati samo kao procene i uzimati ih sa oprezom. Niske vrednosti isparavanja u slivu, posebno na kršu, se delimično mogu objasniti pedološkim karakteristika terena i oskudnom vegetacijom koja sprečava evaporaciju. U letnjim mesecima (jul-avgust), isparavanje je u proseku oko 6 puta veće nego u zimskim mesecima.

2.4.4 Kvalitet vazduha Kao što je već pomenuto u početnoj fazi, kvalitet vazduha je važan za IWRM jer sekundarni efekti, prouzrokovani emisijama gasova, mogu dovesti do kiselih kiša koje mogu oštetiti vegetaciju i dovesti do erozije. Pored toga, lokalno zagađenje vazduha može da utiče direktno na vodni resurs (kiselost jezera). Loš kvalitet vazduha može da utiče na turizam, posebno u oblastima sa veoma zagađenim vazduhom. Monitoring Lokacije kontinuiranog monitoringa kvaliteta vazduha koje koriste stacionarne automatske stanice su prikazane na Slici 2-12. Kontroliše ih Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore, u dogovoru sa Centrom za eko-toksikološka ispitivanja Crne Gore. Paralelno sa ovom mrežom, kvalitet vazduha se prati kroz mrežu od 18 hidrometeoroloških stanica koje se nalaze u 17 gradova i koje mere koncentracije SO2 i dima.

Source: Environmental Protection Agency, 2014.

Drina River Basin

MNE_XX_YY: XX corresponds to zone and YY to number of the station.

Slika 2-12: Monitoring kvaliteta vazduha u Crnoj Gori


Teritorija Crne Gore je podeljena na tri zone za monitoring u 2010. godini; severna i južna kritična zona gde se posmatraju prekoračenja Graničnih vrednosti za najmanje jedan zagađivača; i zona održavanja gde se ne javljaju prekoračenja mnogih Graničnim vrednostima za sve atmosferske zagađivače (videti Sliku 2-12). Kao što se može videti, SRD je delimično u Severnoj kritičnoj zoni i u Zoni održavanja. Zagađivači vazduha izmereni na stanicama u SRD opisani su u Tabeli 2-4. Tabela 2-4: Zagađivači vazduha izmereni u SRD, status u 2012. godini

Lokacija stanice Izmereni zagađivači vazduha Pljevlja (Severna kritična regija) SO2, NO2, PM10, PM2,5, kadmijum, arsenik, nikl, benzo(a)piren,

Žabljak (zona održavanja) SO2, NOx Izvor: [Izveštaja o stanju životne sredine -Crna Gora, 2014. godina i EPA 2014. godina]. Ove izmerene komponente zagađivača dozvoljavaju da se proceni uticaj kvaliteta vazduha na zdravlje ljudi (SO2, NO2, NOx, PM10, PM2,5, CO, O3, teški metal) i na ekosisteme (NOx, SO2, isparljiva organska jedinjenja). Trend Iako je kvalitet vazduha u većem delu sliva Drine u Crnoj Gori veoma dobar; ipak postoje neki izvori zagađenja, na primer električna centrala na ugalj u Pljevljima. Najnoviji trendovi iz Izveštaja o stanju životne sredine dovode do sledećih pitanja: 2 • Da li je kvalitet vazduha na zadovoljavajućem nivou u odnosu na ljudsko zdravlje? • Da li postoji napredak u smanjenju zagađenja vazduha od strane kiselih gasova koji nepovoljno utiču na

ljudsko zdravlje i ekosisteme? • Da li postoji napredak u smanjenju zagađenja vazduha emisijama prekursora ozona koji štetno utiče na

ljudsko zdravlje i ekosisteme? • Da li postoji napredak u smanjenju zagađenja vazduha od strane osnovnih suspendovanim čestica i

prekursora sekundarnih suspendovanih čestica? Na kvalitet vazduha najviše utiču industrijske aktivnosti i emisija gasova iz vozila. Pored emisija, koncentracije zagađivača vazduha zavise od geografskih i klimatskih karakteristika. Glavni problem se odnosi na koncentraciju PM čestica, gde je monitoring pokazao pogoršanje godišnjeg trenda; veliki broj je premašio dozvoljene dnevne srednje koncentracije, što je najizraženije tokom zime i uglavnom uzrokovano grejanjem na čvrsta goriva (ugalj i drvo). Za druge parameter kvaliteta vazduha, koncentracija SO2, NO2 i O3 je u propisanoj graničnoj vrednosti, bez većih varijacija koncentracije na godišnjem nivou. Ključni izvori emisije acidionih gasova su sektori energetike, saobraćaja i poljoprivrede. U 2010. godini, oko 90% sumpornih oksida (SOx), i 45% azotnih oksida (NOx) je emitovano od strane energetskog sektora, dok su drumski i drugi saobraćaj, uključujući i građevinsku opremu, bili izvor oko 50% NOx. Veći deo (97%) ukupne emisije amonijaka (NH3) dolazi iz poljoprivrednog sektora. U 2010. godini, termoelektrana Pljevlja radila punim kapacitetom tokom cele godine, što nije bio slučaj u 2009. godini, kada je fabrika bila u procesu održavanja skoro pola godine, i van pogona. Tokom prethodnih 10 godina, emisije SOx su bile nestabilne sa tendencijom povećanja, dok je emisija NOx pokazala blagi rast u suprotnosti sa jasnim trendom opadanja NH3. Ključni izvori emisija prekursora ozona su sektori energetike, transporta, javnih službi, ustanova i domaćinstava, kao i šumski požari. U 2010. godini, energetski sektor je bio izvor 45% od ukupne emisije azotnih oksida (NOx) i 10% od ukupne emisije metana (CH4). Sektor transporta emituje oko 50% ukupnih emisija NOx i 20% ukupne emisije ugljen monoksida (CO). Industrijski procesi bili su izvor CO, sa udelom od oko 10%, dok je poljoprivredna proizvodnja emitovala oko 50% CH4 emisije, a sektor otpada emitovao je

2 Izveštaj o stanju životne sredine Crne Gore zasnovan na indikatorima iz 2013. godine, Agencija za zaštitu životne sredine.


oko 20% metana. Sektor javnih usluga, ustanova i domaćinstava emitovao je oko 50 % ukupnih emisija CO, 13% CH4 i 10% nemetanskih isparljivih organskih jedinjenja (NMVOC). U 2010. godini, oko 70% od ukupne emisije NMVOC rezultat su šumskih požara, kao i 11% emisija CO. Ključni izvori emisija osnovnih suspendovanih čestica prašine, manjih od 10 µm (PM10) i praškastih supstanci, manjih od 2,5 µm (PM2,5), su proizvodni procesi, javne službe, ustanove i domaćinstva, proizvodnja energije i poljoprivreda. U 2010. godini, 42% od ukupne emisije PM10 došlo je iz proizvodnog procesa, 27% iz sektora javnih usluga, ustanova i domaćinstava, 15% od poljoprivrede i 12% iz sektora proizvodnje energije. Sektor javnih službi, ustanova i domaćinstava imao je najveće učešće u emisiji PM2,5 u iznosu od 50%, dok su proizvodni procesi emitovali oko 30% PM2,5. Prema HEAL izveštaju iz 2014. godine (Unapređenje politike zaštite životne sredine koja doprinosi dobrom zdravlju), u gradovima Pljevlja i Bijelo Polje, u 2013. godini, premašena je evropska godišnja granična vrednost za PM10 od 40 µg/m3 za zaštitu zdravlja. Moraju biti preduzete mere za smanjenje ove emisije suspendovanih čestica. Ključni izvori emisije prekursora sekundarnih suspendovanih čestica (NOx, SOx i NH3) su sektori energetike, saobraćaja i poljoprivrede. U 2010. godini, oko 90% sumpornih oksida (SOx) i 45% azotnih oksida (NOx) su emitovani iz energetskog sektora, dok su drumski i ostali saobraćaj, uključujući i građevinsku opremu, bili izvor oko 50% NOx. Većina (97%) od ukupne emisije amonijaka (NH3) dolazi iz poljoprivrednog sektora.

2.5 Geologija i zemljište

2.5.1 Geologija Teritorija Crne Gore pokrivena SRD-om pripada uglavnom spoljašnim Dinaridima i delom Unutrašnjim Dinaridima. Postoji nekoliko teorija o geotektonskom položaju na teritoriji Crne Gore. U ovom slučaju, JV Konsultant je koristio podelu Dinarida koju je predložio M. Dimitrijević (1995.) i Karamata et al. (2000.). Prema M. Dimitrijeviću (1995.), postoje četiri geotektonske jedinice u Crnoj Gori: Istočnobosansko-durmitorski blok, koji je u severno-istočnom delu (odgovara Durmitorskoj tektonskoj jedinici Živaljevića, 1982. godina) i koji potiskuje Dalmatinsko-hercegovačku zonu. Prema jugozapadu nalazi se Budva zona, a na krajnjem delu je južna Jadarska zona (videti Sliku 2-13). Kao što je već pomenuto, sličnu podelu su dali Karamata et al. (2000.), međutim, jedino je razlika da su sve jedinice jugozapadno od kraljušti (navlake) Istočnobosansko-durmitorskog bloka (IBDB) spojene i nazvane Dalmatinsko-hercegovački kompozitni teren (DHCT). Šmid et al. (2008.) su dali slično mišljenje.


Slika 2-13: Geotektonska pozicija centralnog Balkanskog poluostrva, između Moezijske ploče i Jadranskog mora

DHCT – Dalmatinsko-hercegovački kompozitni teran; CBMT – Centralni bosanski teran; EBDT (=IBDB) – Istočnobosansko-durmitorski teran; DOBT (=DOP) – Teren Dinaridskog ofiolitskog pojasa; DIT (=DIE) – Drinsko-ivanjički teran; JBT (=JB) – Teran Jadarskog bloka; VZCT – Vardarska zona kompozitnog terana; SMCT – Srpsko-makedonski kompozitni teran. 1. Rased, uočen i pokriven; 2. Navlaka; 3.

Tektonska granica (Karamata et al., 2000. godina) – Zeleni rasadnik = obrisi Sliva reke Drina

SRD u Crnoj Gori pripada dvema geotektonskim jedinicama: Istočnobosansko-durmitorskom bloku i Dalmatinsko-hercegovačkoj zoni. Obe su uglavnom orijentisane kao Dinaridi, odnosno SZ-JI. Istočnobosansko-durmitorski blok pokriva veći deo SRD. Na severoistoku je granica sa Dinaridskim ofiolitskim pojasom (DOP), ali na jugozapadu je navučen preko Dalmatinsko-hercegovačke zone. Obuhvata sledeće planine: Volujak, Pivska, Durmitor, Ljubišnja, Kovač, Sinjajevina, Lisa, Bjelasica, Komovi, Visitor, Mokra, Hajle i Žljeb. Teritorija se sastoji od klastita paleozojske starosti, takođe od klastičnih, karbonatskih i silicijskih sedimenata i vulkanskih stena trijaske starosti i sedimenata iz doba jure, krede, neogena i kvartarnog perioda. Geološka karta koja pokriva crnogorski deo SRD prikazana je na Slici 2-14.


Slika 2-14: Geološka karta Sliva reke Drina na teritoriji Crne Gore (M. Mirković et al. 1985.)

Paleozoik Sedimenti iz paleozoika u EBDT su relativno široko rasprostranjeni i ima ih u izobilju u istočnom delu Crne Gore, odnosno u blizini Plava, Murina, Andrijevice, Berana i Bijelog Polja. Oko Pljevlja, oni su slabije rasprostranjeni. Na osnovu paleontoloških podataka odvojeni su sedimenti devon-karbonske, karbonske i permske periode. Devon-karbonski sedimenti su najstariji u ovoj geotektonskoj jedinici, ali i u celoj Crnoj Gori. Oni su rasprostranjeni u blizini Plava, i na području Ljuboviđe i Grančarevske Rijeke, u blizini Bijelog Polja. Oni se sastoje od kvarcnog meta-peščara, meta-siltita, kvarcno-ankeritnih, kvarcno-kalcitnih i kvarcno-sericitnih škriljaca, krečnjaka i konglomerata. Kvarcni meta-peščari preovlađuju; krečnjaci i konglomerati su retki i pojavljuju se u malim sočivima u navedenim škriljcima i meta-peščarima. Debljina ovih sedimenata je oko 600 m. Sedimenti karbona su manje dominantni a pojavljuju se u dolini reke Lim, u blizini Andrijevice, između Crnča i Zatona, takođe nizvodno u Bijelom Polju, u selu Kanjami. Takođe, oni su razdvojeni u dolini reke Tare, u oblasti sela Dulovina (blizu Kolašina), Trebaljevo, gde se Štitarička reka uliva u reku Taru u blizini Mojkovca.


Krečnjaci, peščari, škriljci i konglomerati predstavljaju sedimente karbona. Krečnjaci su tamne boje, masivni, ispresecani brojnim kalcitnim venama. Oni se pojavljuju u sočivima, neravnomerno raspoređeni u serijama peskovitih škriljaca. Kvarc-mikašisti i sericit-hloritski škriljci su takođe česti. Peščari su uslojeni ili masivni, liskunski i kvarcitični dok su konglomerati retki. Debljina ovih sedimenata se procenjuje na oko 300 m. Sedimenti permske periode su relativno široko rasprostranjeni u oblasti Komova, Trešnjevika, Bjelasice i Berana (Ivangrad) i u izvornoj oblasti Vrbničke Rijeke (van SRD). Male pojave su otkrivene na području Bukovice i Ćehotine i u okolini Pljevalja. U permu postoje dve odvojene serije. Prva je serija peščanih škriljaca sačinjena od peščara, škriljaca, konglomerata, kvarcita, siltita i laporca. Peščari su bogati, dobro uslojeni i uglavnom su liskunski, kvarcitični i konglomeratski. Takođe su česti kvarcno-sericitski i grafitni škriljci. Konglomerati i kvarciti u interkalacijama ili sočivima su retki. Ostale serije sačinjene od krečnjaka, dolomitskih krečnjaka i dolomita su relativno česte. Ima ih u izobilju na području Bjelasice, a prisutni su u serijama peščanih škriljaca kao tanke interkalacije, sočiva ili u većim masama. Dolomitični krečnjaci i dolomiti mogu biti bituminozni, masivni, retko stratifikovani, rekristalisani, sa kalcitnim venama. Njihova debljina je oko 600 m. U okolini Bijelog Polja, odnosno u dolini Grančarevske Rijeke (Lješnica), nalaze se magmatske stene iz permskih serija: kvarc-dioriti, rožnaci i meta-kvarc-keratofiri. Kvarc-dioriti izgledaju kao mala utisnuta tela ili u venama u karbonatnim stenama. Rožnaci su formirani u kontakt zoni kvarc-diorita sa okolnim stenama (krečnjaci i peščari). Meta-kvarc-keratofiri predstavljaju veoma izmenjene i metamorfisane vulkanite. Oni se pojavljuju u konkordantnim telima ili diskordantnim venama (manje od 2,5 m debljine) u peščarima i škriljcima između Ljuboviđa i Grančarevske Rijeke i u Lipnici. Trijas Trijaski sedimenti i magmatske stene čine najveću površinu ove jedinice. Oni se nalaze severno od Gusinja i jezera Plav, nizvodno niz reku Lim, takođe protežu se od planine Bjelasice i nastavljaju prema severozapadu u oblasti Sinjajevine, Ćehotine, Durmitora, Pivske planine, Lise, Ljubišnja i Kovač planine. Sedimenti donjotrijaske starostimanje su manje otkriveni u odnosu na druge, mlađe trijaske stene. Leže ispod strmih ostenjakaa srednjotrijaskih krečnjaka . Nalaze se u dolinama reka Pive i Tare, na planini Durmitor, na području Sinjajevine, Bjelasice, Komova, Visitora, Sjekirice, između Hajle i Mučnice, u oblasti Stožera i Kozica, i na širem području Pljevalja i na Kovač planini. U jugoistočnom delu ove jedinice, donjotrijaski sedimenti se nalaze u gornjem delu Lima i Ibra, u oblasti Gusinja, Visitora, Zeletina, Komova, u dolini Šekularske Rijeke, u okolini Berana, u dolini Vrbničke Rijeke (Lješnica), na Turjaku i na području Rožaja. U ovim navedenim oblastima, donjotrijaski sedimenti preklapaju mlađe paleozojske stene, ali su ispod anizijskih krečnjaka. Oni obuhvataju liskunske peščare, kvarc peščare, oolitske krečnjake interkalirane sa laporcima i škriljcima, glinovite krečnjake na višim nivoima. Iz oblasti Lima, donjotrijaski sedimenti se nastavljaju u pravcu severozapada ka regionima Stožer, Kovren i Kozice, gde će se pojaviti u uskim zonama i u izolovanim džepovima. Donjotrijaski sedimenti ovog područja obuhvataju: grubozrne kvarcne peščare i mikrokonglomerate, liskunske peščare u donjem delu, kao i uslojene peskovite i laporovite krečnjake, oolitske i dolomitske krečnjake i dolomite u gornjem delu stuba. Nalaze se u blizini Pljevalja, u dolini Ćehotine, između Drvenice i Židovića, a na području izvora Vezišnica. Leže ispod permskih sedimenata, navučeni su preko ladinskih krečnjaka sa rožnacima i preko ofiolitskog melanža. Donjotrijaski sedimenti na planini Durmitor nalaze se u kanjonu Tare, u Tepci, Mlinskom potoku, oko jezera Pošćenje i na izvoru Bukovica. Navučeni su preko ladinskih sprudnih krečnjaka od izvora Bukovica do jezera Zminje. Litološki čine liskunovite peščare, peskovite laporce, kvarcne i peskovite i laporovite peščare. Donjotrijaski sedimenti dominiraju u oblasti planine Kovač. Litološki, oni sadrže kvarc, liskunske i glinovite peščare, kvarcite i laporovite krečnjake. Na ovoj lokaciji, navučeni su preko ladinskih krečnjaka sa


rožnacima. U oblasti planine Sinjajevina, donjotrijaski sedimenti su raspoređeni duž jugozapadne i istočne ivice ove planine u vidu pojasa od Tusina do reke Štitarice. U donjem delu su konglomerati, peskoviti laporci, liskunoviti peščari, ali u gornjem su laporoviti i peskoviti krečnjaci sa tankim interkalacijama peščara. Litološki slični donjotrijaski sedimenti su nađeni u dolini Tare, u Đurđevićima i Prošćenju. U dolini Pive se javljaju u izolovanim masama u blizini Mratinja i Šćepan polja. Debljina Donjetrijaskih sedimenata je oko 300 m. Srednjotrijaske stene su relativno široko rasprostranjene, više od donjo- i gornjotrijaskih stena. One konkordntno leže preko donjotrijaskih sedimenata. Nalaze se na Volujku, Bioču, Pivskoj planini, Durmitoru, Sinjajevini, u kanjonu Tare, širem području Ljubišnje, na planini Kovač, u širem području Pljevalja, Kozica i Stožera, na Bjelasici, Sjekirici, Zeletinu, Visitoru, Kolovima, Hajli i na prostoru između Korita i Bjelopoljske Bistrice, duž državne granice. Obuhvataju krečnjake, dolomitske krečnjake, dolomite, rožnace, vulkanske i intruzivne stene. Anizijski sedimenti konkordantno leže preko kampilskog krečnjaka. Nalaze se u širem području Bioča, u kanjonu Pive, na Durmitoru, Sinjajevini, u kanjonu Tare, u širem području Pljevalja, u slivu Ćehotine, na planini Kovač, u oblasti Kosanica, Stožer, Kovren, Bjelasica, Komovi i Visitor, takođe na istočnoj strani reke Lim, u pravcu između Bistrice, Rožaja i planina Sjekirice i Hajle. U jugoistočnom delu ove tektonske jedinice, stene anizijske starosti nalaze se blizu Andrijevice, a zatim na obe strane Sekularske rijeke, na Planinici, Vaganici, Mokroj planini, Hajli, koja okružuje Berane i u oblasti Bihora i Korita. Za celo područje anizijski sedimenti imaju karakterističan litološki sastav. Prekrivaju uglavnom stratifikovane krečnjake, a nadalje su masivni. U završnom delu ovog područja su uslojeni, crvenkasti, glineni i brečasti, nodularni krečnjaci tipa Hanbulog. Ovaj anizijski krečnjak se nalazi blizu Andrijevice (Rasojevićka glavica, Jejevica, Mojanska rijeka, Božići, Visibaba), na Bjelasici (Troglav), u okolini Sekulara (Brajenica, Crvena stijena), na Koritima (Sipanje, Đalovići, Crni vrh, Negobratina, Osmanbegovo selo), itd. Na planini Sinjajevina, anizijski sedimenti su otkriveni na SZ, I i J delovima, takođe u naseljima Timar, Bare, Semolja, Vučje, na istočnim padinama Jablanovog vrha na Krvavoj gredi, na području Brajkovače i Krše, i u kanjonu Tare. Napravljene su od peskovitih i masivnih krečnjaka (Hanbulog). Na području planine Durmitor su retki: na Crvenoj gredi, u Tepci, oko Pešćenjskog jezera i u Bukovici su detritični i prekristalisani sa sočivima crvenkastog krečnjaka, dolomitskog krečnjaka, dolomita i crvenkastih, laporovitih krečnjaka tipa Hanbulog. U oblasti Bioča i reke Pive, anizijski sedimenti nalaze se oko jezera Trnovac, između Volujka i Maglića, u Mratinju, na severnim padinama Bioča i u Kruševu, u blizini gde se reka Piva uliva u Drinu (blizu državne granice, baš izvan crnogorskog dela SRD). Anizijski sedimenti u ovoj oblasti obuhvataju stratifikovane, laporovite, nodularne krečnjake, dolomitske krečnjake i dolomite sa sočivima crvenkastih, laporovitih, nodularnih krečnjaka tipa Hanbulog. Debljina anizijskih krečnjaka je oko 300 m. Na kraju anizijskog i na početku ladinskog, ekstruzivne i intruzivne stene formirane su zbog magmatskih aktivnosti. Srednjotrijaske ekstruzivne stene su prisutne na relativno širokom prostoru, posebno na planini Ljubišnja (Šuplja stijena). Takođe su prisutne u Mratinju, na severnoj padini Pivske planine, na planinama Tara, Durmitor i Sinjajevina, u oblasti planine Kovač, u Kozici, na Bjelasici, Zeletini, Visitoru, Lipovici, Piševu, Sjekirici i u okolini Rožaja (van SRD). Ove ekstruzivne stene su tipičnog submarinskog porekla. Na kraju vulkanske aktivnosti formirane su manje mase tufova i vulkanskih breča. Oni leže preko uslojenih krečnjaka sa interkalacijama i kvrgama rožnaca ladinske starosti. Formirane su dve grupe vulkanita: normalni subalkalni vulkaniti, andeziti i daciti sa međuprelazima; i alkalni vulkaniti, spiliti, keratofiri sa međuprelazima. Ekstruzivne stene su praćene tufovima. Andeziti se otkriveni na Sinjajevini (Semolj), Durmitoru i Bosaču, Planinici (Mratinje), na planinama Kovač i Ljubišnja (Šuplja stijena). Na nekim mestima, oni su intenzivno piritizovani i izmenjeni. Keratofiri i kvarc - keratofiri dominiraju. Rioliti su retki (oni se javljaju u izolovanim masama na Sinjajevini, u Timaru, Mijakovićima, oko sela Adilovići, Mataruge, Erakovići, u Kozičkoj rijeci, na Crnom vrhu). Intruzivne stene su otkrivene na severnim i istočnim padinama Visitora, u Konjuši, na severnoj padini Sjekirice, u dolini Šekularske rijeke i oko Bijelog polja (Grančarevska rijeka). Oni obuhvataju diorite, kvarc-diorite, diorit-


porfirite, kvarc-diorit-porfirite i obično se javljaju u obliku malih intruzija, često u paralelnim žicama u sedimentima paleozoika i donjeg-srednjeg trijasa, gde se u dodiru sa karbonatima formiraju skarnovi. Sedimenti ladinskog doba mogu se naći u oblasti Lipovice (u neposrednoj blizini Gusinja), u blizini Andrijevice (tj. Jerinje glave i Sjekirice), u oblasti Kaluđerske rijeke, blizu Berana, u Rožajama i na Koritima. Zapadno od Berana otkriveni su na Bjelasici, Sinjajevini, Pivskoj planini, između Tare i Ćehotine, oko Pljevalja i planine Kovač. U donjem delu ladinskog kata, u delu iznad vulkanita, razvijeni su laporci, peskoviti laporci, rožnaci sa interkalacijama tufova, a retko i krečnjaci. U gornjem delu su prisutni uslojeni laporoviti krečnjaci sa interkalacijama i kvrgama rožnaca. U oblasti Korita, sedimenti ladinskog doba su široko rasprostranjeni. Delom leže preko crvenkastih krečnjaka tipa Hanbulog. Takođe su uobičajeni na Vučevu, Vlasulji, Bioču, u kanjonu Pive, na Pivskoj planini i na području planine Durmitor. Obuhvataju različite vrste krečnjaka sa sočivima i interkalacijama rožnaca i tankih slojeva laporaca. Gornjotrijaski sedimenti javljaju se u oblastima Pivske planine, na Durmitoru, Sinjajevini, Ljubišnji, oko Pljevalja, Rožaja i na području Korita. Na području Sinjajevine, Durmitora i Pivske planine, gornjotrijaski sedimenti se pojavljuju u krečnjacima i dolomitima. U okolini Plužina, eroziono diskordantno preko gornjotrijaskih sedimenata, leže sedimenti durmitorskog fliša kredno-paleogene strosti. Jura Na području ove geotektonske jedinice, jurske stene su predstavljene krečnjačkim facijma i stenama ofiolitskog melanža. Oni se nalaze na Vlasulji, Pivskoj planini, Durmitoru, Sinjajevini, na području Ljubišnje i Korijena, u širem području oko Pljevalja, na istočnoj strani reke Lim, oko Berana, Rožaja i Korita. U krečnjačkim facijama, sedimenti donje, srednje i gornje Jure su odvojeni. Sedimenti srednje Jure se javljaju u uskim zonama, ispresecani sa brojnim rasedima. Na Pivskoj planinisu, zajedno sa sedimentima donje jure, zonarno rasprostranjenie. Obuhvataju uslojene, detritične, retke oolitne krečnjake sa grudvama i interkalacijama rožnaca. Donjojurski sedimenti su do 30 m debeli, dok je debljina gornjojurskih krečnjaka oko 400 m. Ofiolit melanž je nepravilno raspoređen na severnim padinama Ljubišnje, SI od Pljevalja, u oblasti Kosanice, Barica, Korijena i Stožera, u SI delu Sinjajevine, oko Berana i Korita. Argiliti, laporci i siltiti preovlađuju kao glavna masa u koje su uključene sve ostale komponente, kao što su blokovi peščara i rožnaca, sočiva krečnjaka i slivovi dijabaza i spilita. Peščara ima u izobilju svuda u formaciji, dok su takođe u ofiolitskom melanžu prisutni serpentiniti, gabrovi, dijabazi i spiliti. U gornjoj juri, facije krečnjaka javljaju se u južnom delu Pivske planine, na Durmitoru, Sinjajevini, u kanjonu Tare, na JI padinama Ljubišnje planine, na Bunetini i Lisa planini. Obuhvataju sprudne, masivne i delimično organogene, detritične, stratifikovane, pseudo-oolitne krečnjake sa ostacima makro faune. Kreda Kredni sedimenti se javljaju u jednom relativno širokom pojasu koji se proteže od Kuče na JI prema BiH, van crnogorskog dela SRD u kojoj su razvijene kompletne serije iz doba Krede. Donjokredni sedimenti su otkriveni na Kučima, na području Kamenika i Prekornica, gde se nastavljaju ka Maganiku, Nikšiću, Vojniku, Treskavcu i Dobrelici, a zatim ka BiH. Na nekim mestima kontinuirano prelaze u gornjukredu, ali pojavom boksita, neki delovi donje krede nedostaju. U oblasti Vojnika, Maganika i Prekornica, donjokredni sedimenti obuhvataju masivne i bankovite krečnjake, tanko uslojene laporovite bituminozne krečnjake i bankovite i slojevite krečnjake sa retkim interkalacijama dolomita i dolomitskih krečnjaka.


U krajnjem SZ delu donjokredne jedinice, sedimenti su razvijeni u oblasti Dobrelice i Treskavca. U oblasti Treskavca, donjokredni sedimenti prekrivaju gornjokredne krečnjake, ali su u bazi Durmitorskog kredno-paleogenog fliša. Južno od Dobrelice, ovi sedimenti su navučeni preko gornjojurskih i gornjokrednih sedimenata. Gornjokredni sedimenti su slabije rasprostranjni od donjokrednih sedimenata. Javljaju se na obroncima Bjelopavlićke ravnice, u pravcu Martinići-Rsojevići-Kupinovo-Nikšićko polje. Od Vidrovana, u blizini Nikšića, gornjokredni sedimenti produžavaju ka SZ, preko Golije i dalje u pravcu Lebršnika i prelaze na teritoriju BiH. Gornjeoredni sedimenti razvijeni su u facijama krečnjaka i fliša. Sedimenti cenomanske starosti javljaju se u uskom pojasu od Martinića na jugostoku, preko Međeđe prema Nikšićkom polju. Od Vidrovana dalje nastavljaju prema severozapadu preko Golije i prema Dobrelici, gde prelaze na teritoriju BiH. Na području Bjelopavlića (Martinići-Nikšićko polje), cenoman je zastupljen slojevitim i bankovitim krečnjacima, dolomitima i dolomitičnim krečnjacima. Cenomanski sedimenti, na širem području Golije, uglavnom leže eroziono-diskordantno preko donjokrednih sedimenata i čine povlatu horizontu belog, boksita. Obuhvataju slojevite do bankovite krečnjake interkalirane sa dolomitima. Sedimenti turona nalaze se u istim oblastima u kojima se javljaju sedimenti cenomana u obliku masivnih dolomita, dolomitskih krečnjaka i masivnih krečnjaka. Senon je razvijen u faciji krečnjaka i u flišnoj faciji. Zbog paleo-geografskih promena na kraju mastrihta, taloženje flišnih sedimenata nastavilo se u paleogenu i stene su prikazne kao Durmitorski kredno-paleogeni fliša. On su razvijene u uskoj, relativno dugoj zoni koja se prostire od Lebršnika preko Pivskog jezera, Kamenice i Sušice, gde se brzo šire na područje gornjeg dela reke Tare. U literaturi sedimenti su poznati kao Durmitorski fliš, a erozivno diskordantni su preko sedimenata gornjeg trijasa, gornje jure i donje ili gornje krede. U zavisnosti od osnove, sedimentacija je počela sa grubozrnim heterogenim krečnjačkim brečama i konglomeratima. Preko njih leže peskovito-laporovita serija kao tipični flišni sedimenti: mikro-konglomerati, peščare, siltiti i laporci. Retko su prisutni banci krečnjačkih breča, peskovitih i laporovitih krečnjaka. Na površini sedimenata su brojne strukture, kao što su: tragovi paleotečenja, vučenja, zadiranja i otiranja itd. Preko peskovito-laporovite serije leže bankovite krečnjačke breče, bankoviti i slojeviti krečnjaci i laporoviti krečnjaci sa muglama i interkalacijama rožnaca i tanko uslojeni sivi i crvenkasti laporci. Flišni sedimenti su ubrani, u vertikalne do zagnjurene bore. Neogen Neogen je razvijen u jezerskoj faciji. Zastupljen je u nekoliko manjih ili većih basena, oko Berana, Pljevalja i kod Crkvičkog polja. Oko Berana postoje dva basena sa slatkovodnim neogenim sedimenatima; to su baseni Berane i Police. Oni su razdvojeni, ali su u oba prisutni jezerski sedimenti sa ugljem. Čine ih laporci (koji su dominantni), glina, pesak, peščari, retko šljunak i konglomerati. U području Pljevalja, nekoliko manjih basena sadrži slatkovodne sedimente i ugalj: Pljevlja, Šumane, Maoče, Mataruge i Otilovići. Na dnu su glina, zatim sledi sloj uglja, a preko uglja su raznobojni laporci i delimično rasuti laporoviti krečnjaci. Kvartar Kvartarni sedimenti su litološki i genetski vrlo različiti - gline i pesak, fluvio-glacijalni sedimenti, morena, limno-glacijalni sedimenti, jezerski sedimenti, terasni sedimenti, aluvijum i deluvijum. Glacijacije su bile prisutne na širokom prostoru severa Crne Gore, gde su visoke planine kao što su Durmitor, Sinjajevina, Žurim, Bjelasica, Komovi, Žljeb i Hajle prošle glacijalne procese. Veliki glečeri su erodovali ove oblasti i deponovali značajne količine morenskog materijala. Ove morene otkrivene su u dolini Sušice, oko sela Šavnik i Tušina, na platou Drobnjačkih jezera, u dolini reke Plasnica, uz JZ deo podnožja Prekomice, Lisce i Kamenika, na području Nikšićke Župe, u nižim delovima planina Lola i Lukavica, i na području Komova i Bjelasice.


Aluvijalni sedimenti javljaju se u dolinama većih reka, kao što su Lim, Tara, itd. Oni se uglavnom sastoje od šljunka, peska, silta i peščane gline koje su se formirale iz okolnih stena, uglavnom paleozojskih stena i kreda-paleogen fliša. Deluvijum je prisutan kao ugaoni fragmenti koji variraju u veličini na svim planinskim padinama, obično ispod strmih krečnjačkih ostenjaka.

2.5.2 Zemljište Postoje tri osnovna tipa zemljišta u crnogorskom delu sliva Drine:

• Distrični kambisol - distrični leptosol - kisela smeđa zemljišta • Eutrični kambisol - molični leptosol na krečnjaku, i • Planosol-luvisol - mali deo na Drini između reka Ćehotina i Lim.

Kambisoli su uglavnom razvijeni u regionima koji su bili pod uticajem glacijacije tokom Pleistocena, delom zbog toga što je osnovni materijal zemljišta još mlad, ali i zbog toga što je proces formiranja zemljišta relativno spor. Kambisole karakteriše odsustvo sloja akumulirane gline, humusa, topljivih soli ili oksida gvožđa i aluminijuma. Razlikuju se od osnovnog materijala neoštećenog vremenom u njihovoj agregatnoj strukturi, boji, sadržaju gline, sadržaju karbonata ili drugih svojstava koja daju neke dokaze o procesu formiranja zemljišta. Zbog njihove povoljne agregatne strukture i visokog sadržaja minerala oštećenih vremenom, obično se mogu iskoristi za poljoprivredu pod uslovima ograničenja terena i klime. Leptosoli su generalno prilično plitka zemljišta koja se razvijaju preko pokrivača od tvrde stene koji je u slučaju SRD pretežno sastavljen od krečnjaka. Leptosoli su zemljišta sa veoma plitkom dubinom profila (što ukazuje na mali uticaj procesa formiranja zemljišta) i često sadrže velike količine šljunka. Obično ostaju pod prirodnom vegetacijom, kao posebno osetljivi na eroziju, sušenje ili raskvašenost, u zavisnosti od klime i topografije. Luvisoli su tehnički karakterisani površinskim akumulacijama humusa koji prekriva intenzivno ispran sloj koji je gotovo lišen gline i mineral sa gvožđem. Ispod njega nalazi se sloj mešovite akumulacije gline koji ima visoke nivoe dostupnih hranljivih jona koji sadrže kalcijum, magnezijum, natrijum ili kalijum.

2.6 Seizmički uslovi

Seizmička aktivnost je vezana za pomeranje tektonskih ploča. Na makro nivou, Crna Gora je blizu granice evroazijske ploče i afričke ploče sa Jadranskim i Egejskim mikro pločama između njih. Složeni pokreti duž tih ploča stvaraju seizmičku aktivnost; Jadranska mikro ploča koja je subdukcionisana Egejskom mikro pločom koja aktivno prelazi preko nje. Prema tome, ta zemlja je sklona visokom stepenu aktivnosti zemljotresa, sa najvišim nivoima ugroženosti i rizika pošto se nalazi na jugoistočnoj obalnoj zoni; posebno priobalne oblasti Zeta-Skadarske depresije (van SRD). Međutim, izolovana oblast koja se nalazi u slivu Berane, u okviru sliva Drine, je takođe značajno seizmički aktivno područje (Zona VIII). Preostala područja sliva Drine su zona VI i VII. Slika 2-15 prikazuje zone zemljotresa u Crnoj Gori.


Slika 2-15: Seizmičke zone Crne Gore

2.7 Upotreba zemljišta

Konsultant je pregledao CORINE land cover dostupan za Crnu Goru i pregledao je prostorni plan i druge dokumente koji pokrivaju SRD u Crnoj Gori. To obuhvata opštine Bijelo Polje, Šavnik, Kolašin, Plužine, Mojkovac, Pljevlja, Plav, Berane, Zabljak i Andrijevica. Većina prostornih planova pokazuju nameravanu upotrebu opštinskog prostora do 2020. godine i pripremljeni su u 2012. Neki, kao što su Plav, Šavnik i Kolašin, pripremljeni su kasnije sredinom 2014. godine. CORINE land cover daje 12 tipova korišćenja zemljišta prikazanih na karti na sledećoj strani (Slika 2-16) i navedenih u Tabeli 2-5 u nastavku. Tabela 2-5: CORINE procenti pokrivenosti zemljišta u crnogorskom delu SRD

Br. CORINE tip pokrivenosti zemljišta Proporcija zemljišta u

SRD 1 Obradivo zemljište 0,005% 2 Šume 46,897% 3 Heterogene poljoprivredne oblasti 15,119% 4 Industrijske, komercijalne i saobraćajne jedinice 0,043% 5 Unutrašnje vode 0,293% 6 Unutrašnje močvare 0,025% 7 Rudnici, deponije i gradilišta 0,080% 8 Otvoreni prostori sa malo ili nimalo vegetacije 4,927% 9 Pašnjaci 2,204% 10 Stalni usevi 0,026% 11 Žbunje i/ili udružena zeljasta vegetacija 30,157% 12 Urbani sastav 0,230%


Slika 2-16: CORINE pokrivenost zemljišta u crnogorskom delu SRD

Izvor: CORINE

Šumsko zemljište čini 47% zemljišta. To se dobro slaže sa ostalom dokumentacijom koja deli podatke na četiri glavne kategorije upotrebe zemljišta, kao što sledi: • Pošumljeno zemljište • Poljoprivredno zemljište, koje obuhvata obradive površine, livade, voćnjake, vinograde, itd., • Ostalo zemljište uključujući žbunje, močvare, trsku, goleti, itd., i • Naselja uključujući infrastrukturu, puteve, mostove, itd.


Ove informacije ukazuju da je sveukupno sliv uglavnom pod šumom sa 44% pokrivenosti zemljišta i poljoprivredom sa 36%. Ostalo zemljište i naselja čine razliku sa 19% i % respektivno. Slika 2-17 prikazuje ove informacije.

Slika 2-17: Upotreba zemljišta u crnogorskom delu SRD

Uprkos tome, postoji značajna razlika u korišćenju zemljišta širom sliva. Kolašin je najšumovitija opština sa 60% pokrivenosti, dok je Šavnik najmanje pošumljena sa 21,5%. Međutim, Šavnik ima najveći procenat poljoprivrednog zemljišta sa 56% pokrivenosti, dok Bijelo Polje ima samo 11,7%. Plužine ima relativno visok procenat druge pokrivenosti zemljišta (32,4%) što je delom zbog prisustva jezera Piva koju je stvorila brana Mratinje. Jezero Piva zauzima površinu od 12,5 km2 i prostire se na više od 45kms po dužini.Opštine Bijelo Polje i Berane imaju 40,4% i 38,7% druge pokrivenosti zemljišta što je zbog velikih područja sa žbunjem i goleti na povišenim područjima i vrhovima planina. Klasifikacija korišćenja zemljišta u pojedinim opštinama u SRD je prikazana na Slici 2-18 ispod.

Slika 2-18: Detaljna klasifikacija upotrebe opštinskog zemljišta u crnogorskom delu SRD


2.7.1 Poljoprivreda Upoređujući upotrebu poljoprivrednog zemljišta u proteklih 15 godina, primetno je da je neobrađeno zemljište u stalnom porastu, dok su oblasti pod pašnjacima stabilne. Livade su u porastu na račun obradivog zemljišta, koje se polako smanjuje. Pad u obradivom zemljištu se može objasniti starenjem stanovništva u ruralnim (zemljoradničkim) oblastima, migracijom mlađe populacije iz tog područja i sunovrata globalne ekonomije.

2.7.2 Šumarstvo Država poseduje oko dve trećine šumskog zemljišta, a preostala trećina je u privatnom vlasništvu. Crna Gora ima oko 0,9ha/stanovniku šumskog zemljišta ga svrstava među najveće u Evropi i slično nekim skandinavskim zemljama. Šumsko zemljište se može podeliti na: i) Visoke privredne šume, ii) Šikara, iii) Grmlje i makija3 i iv) Šumsko zemljište bez šuma. Tokom proteklih 15 godina količina šumskog zemljišta je porasla na štetu poljoprivrednog zemljišta.

2.8 Biodiverzitet

Glavne “pritoke” reke Drine, na teritoriji Crne Gore su njene sastavnice Tara i Piva i reke Ćehotina i Lim. U višim delovima teritorije Crne Gore, posebno u regionu Tare i Pive, prostor je dom planinskim pejzažom koji se sastoji od krečnjačkih masiva oblikovanih glečerima i duboko diseciranih rekama, spektakularnih planinskih venaca koji prelaze 2.500 metara visine, kao i rečnih kanjona i podzemnih potoka, uključujući i kanjon reke Tare koji je najdublji kanjon u Evropi. Nizvodno, reka Drina predstavlja prirodnu granicu između Srbije i Bosne i Hercegovine, i konačno sreće reku Savu. Reka Lim naizmence teče kroz klisure i doline, akanjonski karakter ima samo u regionu Berana. Crnogorski deo SRD je pokriven velikom raznolikošću prirodnih staništa na različitim visinama što doprinosi širokoj raznolikosti flore i faune. Bogata bioraznolikost posebno karakteriše, krečnjačke kanjone reka Pive i Tare. Važno je napomenuti da ne postoje značajna plavna područja na području SRD u Crnoj Gori. Nekoliko malih poplavnih područja se uglavnom nalaze na istoku, oko Pljevalja, Berana, Bijelog Polja i Plava u podslivovima Lima i Ćehotine. Obalna vegetacija je važan deo priobalnih ekosistema koji štiti obale od erozije i poplava, istovremeno stvarajući skloništa za vodenu faunu. Pored toga, ekosistemi koji zavise od podzemnih voda predstavljaju važnu komponentu biodiverziteta Crne Gore jer izdani održavaju adekvatnu vlažnost zemljišta za razvoj različitih tipova staništa. U nastavku, izvori podataka se zasnivaju na lokalnim i međunarodnim naučnim radovima i web prezentacijama, kao i na planovima za prostorno planiranje Crne Gore do 2020. godine. Sve reference su navedene u Poglavlju 15.

2.8.1 Flora Raspoloživi javni podaci o flori koji se mogu naći u ovoj fazi posebno se tiču slivova Pive i Tare. Nisu dostupni detaljni podaci o floralnom bogatstvu slivova Ćehotine i Lima. Međutim, nema sumnje o visokoj vrednosti biljnih zajednica u ovim podslivovima.

Predstojeći sastanci sa ključnim akterima dozvoliće da se završi preliminarna karakterizacija sliva. Bilo bi od velikog značaja za projekat da dođe do izrade karte priobalnih šuma kao što je opisano u Aneksu 1 Direktive o staništima Evropske unije (92/43/EEC):

• Priobalne mešovite šume Quercus robur, Ulmus laevis i Ulmus minor, Fraxinus excelsior ili Fraxinus angustifolia, duž velikih reka (Ulmenion minoris) (91F04);

3 Makija (maquis - francuski zraz, ili macchia - na italijanskom) je biom žbunjevitog zemljišta u mediteranskom regionu, obično se sastoji od zimzelenog žbunja gustog rasta, kao što su crnika, prnara, ukrasni vres, drvo jagode, žalfija, kleka, krkavina, maslina mlečika i mirta. 4 Natura 2000 šifra u Aneksu 1 Direktive o staništima EU


• Priobalne formacije na povremenim mediteranskim vodotokovima sa Rhododendron ponticum, Salix

i drugima (92B0).

U slivu reke Drine, doline reka Pive i Tare odlikuje visoka floristička raznolikost.

Broj endemskih5 i reliktnih6 biljaka je izuzetno visok u južnom delu SRD, u kraškim masivima oko reka Pive i Tare, gde raznovrsnost endemskih biljaka dostiže do 96 vrsta po jednom UTM 10x10 m2 (Lubarda, B. et al., 2014).

Uz ove dve glavne reke u slivu reke Drine u Crnoj Gori, floru čine zeljaste biljke, drveće i žbunje, akvatična flora, vrste aluvijalnih šuma i invazivne vrste flore, kako je predstavljeno u nastavku: Zeljaste biljke Gornji delovi kanjona reka Tare i Pive

Ovo područje obuhvata planinski pejzaž do 2500 metara) formiran od krečnjačkih masiva rezbarenih glečerima i duboko diseciranih rekama.

U ovoj oblasti reka Pive i tare, zabeleženo je 13 glacijalnih reliktnih vrsta, i to: Saxifraga paniculata, Potentilla crantzii, Dryas octopetala, Aster alpinus, Bellidiastrum michelii, Sagina saginoides, Arabis

alpina, Sedum annuum, Saxifraga paniculata, Potentilla crantzii, Vaccinium uliginosum, Pedicularis

verticillata, Gymnadenianigra (Vukojičić, 2008).

Tercijarne reliktne vrste su prisutne i obuhvataju Juglans regia, Pinus nigra, Pinus heldreichii, Corylus

colurna, Fraxinus ornus, carpinus orientalis, Cotinus coggigria, Quercus pubescens, itd. (Bulić, 1989).

Niži delovi kanjona reka Tare i Pive U nižim delovima kanjona reka Tare i Pive postoje vrste karakteristične za biljnu zajednicu Carpinetum

orientalis. Ove vrste obuhvataju Quercus pubescens, Quercus cerris, Fraxinus ornus, Acer

monspessulanum, Ostrya carpinifolia, Prunus mahaleb, Cornus mas, Rhus cotinus, Viburnum lanata,

Corylus avellana, itd. U ovom području, ova biljna zajednica ima razlike u florističkom sastavu zeljastih biljaka u odnosu na različite karakteristike staništa u pogledu sadržaja zemljišta, nadmorske visine, nagiba i izloženosti. Može se zaključiti sledeće: • Brojne mezofilne zeljaste vrste javljaju se na dubljim i vlažnijim zemljištima: Anemone nemorosa,

Mercurialis perennis, Aremonia agrimonioides, viola silvestris, Lathyrus vernus i Melitis

melissophyllum

• Veliki broj termofilnih vrsta, među kojima je Stipa calamagrostis najčešća, javlja se na strmim padinama i suvim zemljištima, na dolomitima.

U zajednicama koje se javljaju u najnižim delovima kanjona reka Pive i Tare, izdvajaju su zeljastesubmediteranske vrste, i to: Salvia officinalis, Artemisia camphorata i Euphorbia grabliflora (Stevanović et al., 1993). Drveće i žbunje Slivovi reka Pive i Tare

5 Endemske biljke su jedinstvene i mogu se nađi samo u određenim regijama i tipovima staništa. Stoga su endemske biljke osetljivije i trebalo bi uložiti trud da bi se očuvale. 6 Reliktne biljke su vrsta koja je bila raznovrsnija i rasprostranjenija u prošlosti i koja nastanjuje mnogo manju oblast nego u prošlosti zbog promena životne sredine. Stoga, i u očuvanju reliktnih biljaka bi trebalo uložiti trud


U dolinama reka Pive i Tare, najveći broj drveća i žbunja je zabeležen u šumskoj zajednici Colurneto

Ostryetum carpinifoliae. Kao primer, u ovoj zajednici, u kanjonu Pive, zastupljeno je 32 vrste drveća i žbunja. Generalno, ova šumska zajednica je razvijena na nadmorskoj visini između 1000 i 1200 mnm. U dubokim depresijama, mogu se javiti i druge vrste, i to: Lonicera barbasiana, Vaccinium myrtillus, Luzula maxima,

Cirsium erisithales, Rubus saxatilis (IPA program, 2012.; Blečić, 1958). Stenovite površine u dolini reke Pive zauzimaju velike oblasti i uglavnom je u pitanjukrečnjak. U ovoj dolini razvijaju se četinarske šume koje pripadaju phyllum-u Piceetalia. Specifičnost ovih šuma su acidofilne vrste: Vaccinium myrtillus, V. vitis-idaea, Lycopodium selago, Luzula maxima, razvijene u krečnjaku u kanjonu reke Pive (Lakušić et al., 1982). Pored toga, tri vrste Rumex scutatus, Geranium macrorhizum i Corydalis ochroleuca su uvek prisutne u zasecima u dolini reke Pive (Lakušić et al., 1989; Blečić, 1958). Kanjoni reka Pive i Tare U kanjonima reka Pive i Tare, crni bor (Pinus nigra) ima fragmentarnu rasprostranjenost, jer je potisnut od strane hrasta i graba (Blečić, 1958). U kanjonu reke Pive, bukva (Fagus silvatica) proteže se od najniže nadmorske visine od oko 430m do gornje granice šuma, tako da se cela oblast može smatrati pejzažom bukovih šuma. Na visini od 510m, na stenama, razvijaju se sledeće vrste: Rhus cotinus, Salvia officinalis, Fraxinus ornus,

Leontopodium alpinum, Rumex scutatus, Stipa calamagrostis, Asperula aristata, Campanula pyramidalis,

Calamintha nepeta; Sesleria tenuifolia. Osim ovih vrsta, na stenama, rastući na gotovo vertikalnim liticama severne izloženosti, prisutne su vrste Potentilla caulescens i Saxifraga rocheliana. Vrsta Moltkia petraea zauzimaju najnižu poziciju na jugu izloženim stenama, sakrivenim od jakih vetrova. Navedene vrste čine pionirske zajednice na ovim staništima (Bulić, 1989; Blečić, 1958). U kanjonu reke Tare postojipopulacija endemske vrste Adenofora lilifolia koja je crnogorski endem. Ova vrsta je česta duž čitavog kanjona Tare. Osim toga, u kanjonu Tare se nalazi jedino registrovano stanište vrste Campanula herzegoviana (IPA program, 2012). Vodena flora Staništa gde se razvija vodena flora u SRD još uvek su neistražena i neproučavana, pa nema postojećih podataka. Aluvijalne šume Kanjon reke Pive U kanjonu reke Pive, zbog konfiguracije terena, kao i postojanja brane „Mratinje“ i rezultirajuće akumulacije (Pivskog jezera), deo kanjona reke Pive nastanjuju fragmentarne plavni šumski tipovi sa vrstama Alnus

glutinosa i Salix alba kao dominantne vrste. U florističkom smislu, postoje razlike između ovih šuma (Lakušić et al., 1989; Blečić, 1958). Kanjon reke Tare U kanjonu reke Tare, plavne šume imaju fragmentisanu distribuciju. U ovim zajednicama dominiraju vrste vrba (Salix elaeagnos). Ove vrste se javljaju u obliku drveća i žbunja. Zeljaste vrste su gotovo nepostojeće zbog redovnog plavljenja reke Tare koje sprečava ove biljne zajednice da se dobro uspostave. Međutim, postoje vrste koje se sporadično javljaju i imaju duboke rizome, kao što su:


Petasites hybridus, Tussilago farfara, Equisetum limosum, Stachys palustris, Mentha aquatica, Mentha

longifolia, Polygonum lapathifolium, Eupatorium cannabinum (Lakušić et al., 1989, Petrović et al., 2012). Invazivne vrste flore Najprimetnije invazivne biljne vrste u SRD su Ambrosia artemisifolia i Reynoutria sp. (japonica). Ambrosia

artemisifolia je već dobro uspostavljena u celom donjem delu SRD, dok je Reynoutria velika pretnja za priobalnu vegetaciju i širi se u donjem delu regiona (Anđelković et al., 2013). Invazivne vrste Impatiens glandulifera su, takođe, primećene u močvarama i priobalnim zonama u Crnoj Gori (Globalna baza podataka invazivnih vrsta IUCN). Velika pretnja za prirodna staništa na strmim padinama kanjona i klisura je invazivna vrsta drveća vrste pod nazivom Ailanthus altissima.

2.8.2 Fauna Zbog visoke različitosti staništa, SRD u Crnoj Gori pokriva veliki diverzitet faune, uključujući ribe, vodozemce, sisare, ptice i insekte, grupe koje su prikazane dole u tekstu. Ribe Ovu gornju oblast SRD karakterišu planinski potoci i mali vodeni tokovi sa čistom i hladnom vodom koju, pre svega, naseljavaju salmonidne vrste. Najvažnija vrsta ribe u ovom regionu je mladica (Hucho hucho), čiji su putevi migracije prekinuti branama i čija populacija ispoljava prekinutu strukturu, dok je ukupna veličina populacije značajno opala. Mladica je jedna od najugroženijih evropskih vrsta riba (Crvena lista IUCN), endemska za dunavski sliv. Druge važne salmonidne vrste prisutne u gornjem toku, su lipljen (Thimalus thimalus) i potočna pastrmka (Salmo labrax).Pored toga, postoje ciprinidne vrste kao što su klen (Leuciscus cephalus), mrena (Barbus

barbus) i potočna mrena (Barbus canicus), skobalj (Chondrostoma nasus) i plotica (Rutilus pigus virgo). Više detalja o status i zaštiti ribljih vrsta prisutnih u crnogorskom delu SRD, nalazi se u Aneksu 2-1. Kvalitet ribljeg ekosistema Kako su reke Tara i Lim obdarene izuzetno bogatim ribljim ekosistemima koji uključuju najugroženijih vrsta sa Balkana i iz Evrope, sledi da se posebna pažnja mora posvetiti trendu ovog ekosistema kako bi se osiguralo da je adekvatno zaštićen. Aneks V Okvirne direktive o vodama (2000/60/EC) daje normativne definicije klasifikacije ekoloških statusa. Tabela 1.2.1 iz aneks V se zove „Definicije visokog, dobrog i umerenog ekološkog statusa u rekama“ i daje definicije za različite elemente biološkog kvaliteta. U ovoj tabeli, riblja fauna je jedan od indikatora biološkog kvaliteta voda koji daje informacije o statusu vode u rekama kako je pokazano u tabeli 2-6. Tabela 2-6: Ekološki status površinske vode na osnovu riblje faune

Visoki status

Sastav i izobilje vrste u potpunosti ili skoro u potpunosti zavise od prirodnih uslova. Sve vrste osetljive na smetnje su

prisutne. Starosna struktura ribljih zajednica pokazuje malo znakova antropogenih poremećaja i ne ukazuje na

neuspeh u reprodukciji ili razvoju bilo koje određene vrste.

Dobar status

Postoje mala odstupanja u sastavu i bogatstvu vrsta od zajednica određenih tipom koje se mogu pripisati

antropogenim uticajima na fizičko-hemijske i hidro-morfološke elemente kvaliteta voda. Starosna struktura ribljih

zajednica pokazuje znakove poremećaja koji se pripisuje antropogenim uticajima na fizičko-hemijske ili hidro-

morfološke elemente kvaliteta i, u nekoliko slučajeva, ukazuje na neuspeh u reprodukciji ili razvoju određenih vrsta,


do mere da neke starosne klase možda nedostaju.

Umeren status

Sastav i bogatstvo ribljih vrsta umereno se razlikuje od zajednica određenih tipom koje se mogu pripisati

antropogenim uticajima na fizičko-hemijske i hidro-morfološke elemente kvalitet. Starosna struktura ribljih

zajednica pokazuje velike znake antropogenih poremećaja, do te mere da je umereni deo vrsta specifičnog tipa

odsutan ili u veoma niskom broju. Izvor: OVD-WFD, Aneks V

Na osnovu dostupne literature, kao i na osnovu znanja i iskustva stručnjaka za ribu (ihthiologa) zaposlenih od strane JV Konsultanta, napravljena je indikativana karta ekološkog statusa površinskih voda kao što je definisano u Aneksu V WFD. Ona pokazuje „visoki“, „dobar“ ili „umeren“ ekološki status različitih rečnih sekcija u SRD (videti Tabelu 2-6).

Karta na Slici 2-19 se tiče celog SRD. Prikazuje staništa za ribe visokog ekološkog statusa (bledo plava), dobrog ekološkog statusa (ljubičasta) i umerenog ekološkog statusa (narandžasta), kao i mesta (u belom) za mrest mladice. Crvenom su prikazane granice sekcija reka na teritoriji Crne Gore.

Piva

Tara

Lim

UvacDrina

Jadar

Drinjaca

Praca

Slika 2-19: Ekološki status reka u SRD na osnovu ribljih vrsta

Što se tiče jedinog podsliva Crne Gore, može se zaključiti da Tara i uzvodni deo reka Pive i Lim imaju „visoki ekološki status“ vode na osnovu riblje faune. Ovaj ekološki status vode ocenjen je kao visok čak i ako postoje neki pritisci u malom obimu (krivolov i zagađenje).


Ovaj deo zadržava iskonske karakteristike reke Tare i uzvodnog dela reke Pive pre izgradnje brane i drugih izmena. Potoci su brzoprotočni sa kamenjem i šljunkom na dnu, hladni i bogati kiseonikom. Dominiraju uglavnom salmonidne vrste (mladica, lipljan i potočna pastrmka), ali su u velikom broju prisutne i autohtone ciprinidne reofilične vrste (klen, skobalj, plotica, potočna mrena, pijor). U ovim gornjim delovima Drine mogu se naći som i čikov (vijunica, vijun i brkica). Invazivne riblje vrste U SRD, javljaju se sledeće invazivne vrste riba: Oncorhynchus mykiss, Salvelinus alpinus,

Ctenopharyngodon idella, Ameiurus nebulosus (Federalno ministarstvo okoliša i turizma BiH, 2009). Široko zastupljene vrste u Crnoj Gori su kalifornijska pastrmka (Oncorhynchus mykiss) iz Kalifornije i arktička pastrmka (Salvelinus alpinus). Obe vrste su uvedene u planinska glečerska jezera gde su se hranile daždevanjacima: vodenim salamanderima Pleurodelinae pod-porodice, dovodeći do njihovog nestanka ili do značajnog smanjenja polulacije na ovim lokacijama. Uvođenje ribe u glečerska jezera je čest problem na području Durmitora, iako to direktno krši propise Nacaionalnog parka. Triturus alpestris serdarus, endemska podvrsta alpskog daždevnjaka koji se može naći samo na lokalitetu Zminjičkog jezera u Crnoj Gori između Sinjajevine i Durmitora, može izumreti zbog uvođenja riba u glečerska jezera (IUCN, 2005). Bentos fauna Nema detaljnih studija bentosne faune u okviru SRD u Crnoj Gori. Dakle, trenutno nije moguće znati više o bogatstvima ove vodene faune koja karakteriše kvalitet rečnog korita i kvalitet vode. Vodozemci i reptili Vodozemci i gmizavci su prisutni u SRD sa najmanje 35 registrovanih vrsta od kojih je najznačajniji vodozemac crni daždevnjak (Salamandra atra). Najznačajniji reptili su šargan (Vipera ursinii) i endemski mosorski gušter (Dinarolacerta mosorensis).

Ptice Ptice su prisutne u SRD sa najmanje 230 vrsta, a najvažniji lokalitet do sada bio je Durmitor u Crnoj Gori sa 172 zabeleženih vrsta. Poznavanje ptica u SRD nije jednako u celom slivu, a može se drastično poboljšati u nekim delovima područja, posebno u zaštićenim područjima duž granica zemalja. Ne postoje osobeni selidbeni koridori poznati po pticama u celom SRD. S vremena na vreme, grabljivice iz roda Circus mogu se primetiti u brojevima do 100 jedinki po dnevnom prolazu (ovo je primećeno u kanjonu Lima, tokom poslednje decenije), ali takvi slučajevi nisu redovni i retki su. Planinske ptice velikih visina u SRD Predstavnici vrsta ptica koje srećemo na visinama iznad 2000m, su planinska ševa (Eremophilla alpestris), snežna zeba (Montifringilla nivalis) i planinski popić (Prunella collaris). Od vrsta ptica koje naseljavaju stene, najvažniji je beloglavi sup (Gyps fulvus). Međutim, ptice koje se prate u Crnoj Gori, uzgajaju se u jednoj od tri kolonije koje se nalaze u SRD, pri čemu se sve tri kolonije nalaze u Srbiji (Trešnjica, Uvac and Mileševka), a ne u Crnoj Gori. Šumske ptice Najharizmatičnije vrste šumskih ptica u SRD su: • Sove: dugorepa sova (Strix uralensis), mala sova (Glaucidium passerinum), gaćasta kukumavka

(Aegolius funereus); • Detlići, troprsti detlić (Picoides tridactylus), planinski detlić (Dendrocopos leucotos), i • Muharice – belovrata šarena muharica (Ficedula albicollis) i mala muharica (Ficedula parva)


Sve su one indikatori kvaliteta šumskih staništa. Takođe, veliki tetreb (Tetrao urogallus) se može naći u četinarskim šumskim staništima SRD, ali je ugrožen zbog uznemiravanja i lova. Vodene ptice Postoje neke vrste ptica u direktnoj vezi sa vodnim resursima sliva, kao kormoran (Phalacrocorax carbo), koje se tokom zimskih meseci okupljaju na jezerima Drine a u sukobu su sa lokalnim ribarima koji ih vide kao štetočine koje se hrane ribom. U Crnoj Gori, najzastupljenije vrste vodenih staništa su gnjurac (Cinclus cinclus) i crna pliska (Motacilla

cinerea). Obe vrste su veoma zastupljene u tekućim vodama. Na jezerima, najznačajnija vrsta je patka dupljašica (Bucephala Clangula) u Plavskom jezeru. Sisari U šumama gornjeg sliva SRD u Crnoj Gori žive harizmatične vrste sisara, kao što su mrki medved (Ursus

arctos), evroazijski vuk (Canis lupus), divokoza (Rupicapra rupicapra), divlja mačka (Felis silvestris) i vidra (Lutra lutra). Ovo su sve retke i ugrožene vrste koje su pod pritiskom od lova I krivolova. Pored ovih retkih vrsta, možemo sresti i češće vrste sisara, kao što su lisica, kuna, jazavac, divlja svinja, jelen i zec. Vrste slepih miševa su takođe dobro predstavljene u slivu sa 30 do 32 vrste. Reka Drina i njene pritoke predstavljaju koridor za migraciju slepih miševa, ali informacije o slepim miševima u celom regionu su oskudne. Neki podaci su dostupni o NP Durmitor. Prema planu upravljanja NP Durmitora, evidentirano je 13 vrsta slepih miševa, i to: Rhinolophus ferrumequinum, Rhinolophus hipposideros, Plecotus austriacus,

Plecotus auritus, Myotis mystacinus, Myotis emarginatus, Myotis nattereri, Myotis myotis, Myotis blythii,

Pipistrellus pipistrellus, Hypsugo savii, Eptesicus serotinus i Vespertilio murinus. Međutim, vrlo je verovatno da je bar 25 vrsta prisutno u SRD u Crnoj Gori i njihovo prisustvo se može utvrditi pomoću detektora za slepe miševe. Zaista, 25 vrsta je prisutno u Srbiji, samo u NP Tara (Biotop 2012., Biodiv 2014.). Najverovatnije je da su sličan broj i sastav vrsta prisutni u celom regionu. U SRD se sreću neke veoma retke vrste slepih miševa za region, kao što su Eptesicus nilssonii i Tadarida

teniotis. Tadarida teniotis je takođe poznat iz NP Prokletije (Ciechanowski, 2005.). Myotis brandtii je takođe poznat iz NP Prokletije, i Myotis aurascens iz Stabna, u blizini reke Pive (Benda, 2004.). Insekti Raznolikostnoćnih leptira je izuzetno visoka. Druge grupe insekata su takođe izuzetno važne zbog velikog broja endemskih podvrsta prisutnih u SRD. Na primer, postoji najmanje 45 endemskih vrsta Carabidae (Coleopterea) i većina njih su ograničeni na Dinarske planine i prisutni u SRD.

2.8.3 Trendovi flore i faune i glavni pritisci Trend Trendove populacije za floru i faunu u SRD je teško proceniti zbog nedostatka prethodnih i sadašnjih podataka. Međutim, na osnovu IUCN statusa i trenda populacije važnih vrsta u SRD (videti Aneks 2-2) i zbog ljudskog pritiska i posmatranih invazivnih vrsta, možemo pretpostaviti da su populacije mnogih vrsta, predstavnika flore i faune, u padu u poslednjih nekoliko godina. Za mladicu (riba), pančićevu omoriku (drvo) ili vrste ptica poput jarebice kamenjarke i retkih detlića, kao što je troprsti i planinski, podaci su dovoljni da se vidi da te populacije opadaju, jer su o njima pisane detaljne studije tokom poslednjih nekoliko godina koje pružaju uvid u trenutno stanje populacija.


Osim toga, neke vrste ptica koje su se razmnožavale u prošlosti u SRD se više ne razmnožavaju. patka dupljašica (Bucephala clangula) je značajan primer. Ova ptica se nije razmnožavala na jezerima NP Durmitor u poslednjih 50 godina, zbog pritiska od turizma. Populacije beloglavog supa, crnog lešinara i orla bradana koji su svi strvinari (oni se hrane lešinama) su bile u padu u prošlosti jer su se često hranili otrovanim leševima namenjenim vukovima. Trovanje vukova je sada zabranjeno i populacija beloglavog supa je sada u porastu. Međutim, veoma je retko da se vidi crni lešinar ili orao bradanna prolazu u SRD, iako su se u SRD ove vrste razmožavale u prošlosti. Pritisci Glavne pretnje za staništa i vrste u SRD dolaze od ekoloških i ljudskih faktora. Najpoznatiji faktor životne sredine je suša tokom leta 2012. i 2013. godine, koja je uzela značajan danak nad šumama koje su bile izložene i rasle su na plitkom tlu. Ljudski pritisak Ljudski pritisci izazvani lovom, šumarstvom, turizmom su takođe pretnja za biodiverzitet. U planinskim predelima, najveći problemi su turističke aktivnosti i šumarstvo, od kojih nijedna aktivnost nije planirana u skladu sa vrednostima biodiverziteta područja na kojima se izvodi. Crna Gora je zemlja sa ekonomijom u porastu i prolazi kroz društvene tranzicije, što može dovesti do učestalih promena u prirodi,zaštiti biodiverziteta i pretnji istom. Brane U Crnoj Gori su izgrađene dve brane u SRD, brana Pive koja se nalazi na reci Pivi oko 9 km uzvodno od Šćepan Polja, i brana Otilovići koja se nalazi na reci Ćehotini oko 7,5 km uzvodno od grada Pljevlja. Brana Pive pruža ekološki protok od 25 m3/s na reci Pivi a brana Otilivići ekološke protok 0,8 m3/s na reci Ćehotini. One nemaju sisteme za prevod ribljih populacija. Ove dve brane su stvorile jezera koja menjaju ekosistem vode (brzotekuće vode postaju stajaće vode) sada uglavnom nastanjena sa netipičnim vrstama za ovaj deo SRD. Brane su takođe stvorile odvojene delove reke, remeteći normalne migracione puteve riba što uzrokuje da neke vrste dostignu gotovo neprimetan nivo, posebno kad je u pitanju mladica. Eksploatacija brana može dovesti do brze fluktuacije nivoa vode nizvodno (hidro-isticanje) ili značajne varijacije nivoa vode u rezervoaru. Ove fluktuacije vode stvaraju značajne štete u toku perioda razmnožavanja riba, između marta i maja. Ptice i slepi miševi koji žive na liticama su pod pretnjom zbog izgradnje novih brana i kasnijeg plavljenja kanjona. Ribnjaci Uzgoj ribe ima negativan uticaj na kvalitet vode reke zbog velike količine hranljivih materija koje se stvaraju, kao i na količinu vode u nekim mestima (sušenja malih pritoka) zbog izvođenja vode bez garancije dovoljnog ekološkog protoka. Vađenje šljunka Vađenje šljunka ima negativan uticaj na vode SRD. To dovodi do uništenja oblasti razmnožavanja riba u rekama zagađenja vodenih resursa, i uništavanja prirodnog režima nanosa i može pogoršati poplave. Pritisak od vađenja šljunka se posebno odnosi na reku Lim. Introdukovane riblje vrste Nekontrolisano otpuštanje ribe za potrebe sportskog ribolova može uzrokovati više štete nego koristi ako se uvede pogrešna vrsta; kalifornijska pastrmka je najbolji primer.


Turističke aktivnosti Ljudi su uznemirili tradicionalna staništa i koridore za faunu. Oni ne poštuju glavne puteve, prave buku i zagađuju zemlju bacajući čvrst otpad. Zaista, količina otpada povećava se značajno tokom turističkog perioda: prema Strateškom master planu za upravljanje otpadom (2008-2012.) za Crnu Goru, svaki turista pravi 1,5 kg otpada dnevno umesto 0,6 kg/dnevno u ovom regionu. Turizam dovodi do razvoja infrastrukture, izgradnje smeštajnih objekata, što je dovelo do smanjenja veličine područja visoke ekološke vrednosti. Aktivnosti šumarstva Eksploatacija šume, koja preovlađuje u Crnoj Gori, dešava se bez adekvatnog održivog upravljanja. Ovo ima za posledicu narušavanje ptičijih gnezda i oblasti razmnožavanje i može dovesti do značajnog gubitka staništa. Pored toga, i iz ekonomskih razloga, regeneracija šume ne koristi visoko kvalitetne vrste. Čvrst otpad i industrijska zagađenja Zagađenje zbog plutajućeg otpada utiče na vodene ekosisteme gušeći mikro-faunu i floru. Zagađenje vode može poremetiti regionalne vodene ekosistema na kratko vreme ili dugoročno sniziti kvalitet vode. Kao primer možemo uzeti termoelektranu, rudnik uglja, olova I cinka koji utiču na kvalitet vode u reci Ćehotini. U principu, zvanične ili nezvanične lokacije otpada nalaze se u blizini reka. Otpad nosi voda tokom poplava. Zagađenje vazduha, posebno ozon i kisele kiše, može oštetiti vegetaciju i naneti štetu biljkama i rastu drveća ili dovesti do zakišeljavanja vode. Reka Ćehotina je glavni tok koji pati od industrijskog i rudarskog zagađenja, kao i od kanalizacionih voda koje dolaze iz Pljevalja. Ekološki pritisak Suša Najviše pogođeni vodotokovi sušom u SRD su manje pritoka glavnih reka Drine, Lima, Tare, Pive Ćehotine i drugih. Tokom ekstremnih suša koje su se dogodile u 2012. i 2013. godini, mnogo kilometara salmonidnih tokova je ostalo bez vode što je dovelo do masovnih migracija ribe iz sekundarnih tokova nizvodno prema glavnim vodotokovima i akumulacijama. Pored vertikalne migracije iz pritoka prema glavnim vodotokovima, u okviru svakog većeg toka bilo je horizontalne migracije - od plitke ka dubljoj vodi i od brzaka ka virovima. Ove migracije, koje se mogu prirodno odigrati u zimskom periodu (sa niskim nivoom vode), javljaju se tokom letnjih meseci zbog suše. Ova kretanja ribe u uslovima ekstremne suše za rezultat imaju dramatično povećanje koncentracije ribe u malom prostoru, što vrši pritisak na hranu za ribe. To dovodi do prekomernog ribolova na mestima visoke gustine ribe. S obzirom na ovu pojavu, najosetljivije vrste riba su skobalj (Chondrostoma nasus), mrena (Barbus barbus) i plotica (Rutilus virgo), uglavnom zato što druge vrste, zanimljive za ribolov potočne pastrmke (Salmo

labrax) i lipljana (Thimallus thimallus), ne teže da se koncentrišu u i oko virova. U periodu 1997-2003. godine, zbog blagih zima i niskog vodostaja u zimskom periodu, prekomeran ribolov na mestima gde se okupila riba značajno je smanjio populaciju skobalja, mrene i plotice. Pored toga, suše mogu da povećaju negativne efekte zagađenja vode povećanjem koncentracije zagađujućih materija u vodi. Poplave Poplava ima uticaj na rečno dnu preuređujući distribuciju šljunkom, stvarajući erozije ili depozite što može da ošteti prirodna staništa. To može biti uzrok lokalnog pada populacije ribe u ugroženom području. Međutim, nasuprot ljudskom pritisku, pritisak poplava predstavlja specifičnu akciju koju sledi prirodni


oporavak. Pored toga, poplave utiču na obale što može uništiti priobalnu vegetaciju. Efekti ekstremnih poplava koje su dominirale u proleće 2014. godine tek trebaju da se procene (Travar, 2014.).

2.8.4 Glavni predloženi ciljevi zaštite Opšti cilj ove studije je da promoviše efikasnije upravljanje vodnim resursima u slivu Drine sa posebnim osvrtom na ublažavanje poplava i suša. Ključna pitanja u pogledu zaštite biodiverziteta moraju da se fokusiraju na ekosisteme i vrste koje su direktno ili indirektno pod uticajem WRM promena. Promene u vodozahvatanju i upravljanju vodenim apstrakcijama, u izgradnji i radu brana i kod klimatskih promena će izmeniti hidraulične režime (pražnjenje, nivo vode i brzinu protoka). Prvi ekosistemi koji će biti pogođeni ovim promenama su vodeni ekosistemi u potocima, rekama i jezerima, kao i susedni kopneni ekosistemi koji direktno utiču ili su pogođeni vodenom sredinom: poplavne ravni, obalne šume i trščana korita. Iz tog razloga, predloženi ciljevi zaštite biodiverziteta dati su u Tabeli 2-7: Tabela 2-7: Predlog glavnih ciljeva zaštite biodiverziteta

Ključni ciljevi Glavne preporuke za upravljanje

Riblji ekosistemi (staništa za ribe):

• Mladica (Hucho hucho);

• Lipljen (Thymallus thymallus);

• Peš (Cottus gobio);

• Potočna pastrmka (Salmo labrax).

- Uvesti prevodne riblje stepenice za nove brane - Kontrolisati ekološki prihvatljiv protok - Smanjiti hidro-isticanje tokom perioda parenja - Regulisati eksploataciju šljunka - Ne loviti ribu tokom suše - Unaprediti proces uzgoja ribe - Izgraditi odgovarajuće deponije

Obalni ekosistem (aluvijalne šume i druge vrste priobalne vegetacije, trščano korito,...)

- Koordinisati concept zaštite od poplava - Ublažavanje suše sa HE rezervoarima - Koordinacija upotrebe zemljišta u poljoprivredne

svrhe - Upravljanje zaštićenim šumama

Uzimajući u obzir zaštitu ovih četiri vrsta ribe, upravljanje vodnim resursima u SRD je veoma važno. To će takođe pomoći očuvanju i drugih vrsta koje žive u vodenim ekosistemima. Pošto su ove vrste prisutne u sve 3 zemlje koje dele SRD, njihova zaštita će zahtevati prekograničnu saradnju. Zaštita priobalnog ekosistema je takođe veoma važna za biodiverzitet i ljudska naselja. Zaista, obalna vegetacija kontroliše oticaj (ublažavanje porasta vrhunca poplave) i štiti od erozije tla. On takođe deluje kao filter zagađivačima i pruža staništa mnogim životinjskim vrstama. Nažalost, postoji veoma malo podataka dostupnih o priobalnim ekosistemima i u ovoj fazi; nije moguće locirati priobalne ekosisteme visokog, dobrog i umerenog kvaliteta.

2.9 Zaštićene oblasti

Prirodna zaštićena područja su stvorena na mestima posebne važne ekološke vrednosti i pejzažne lepote. Zaštićena područja koja se nalaze u okviru celog SRD prikazana su na Slici 2-20. Oblasti su prilično raspoređene između različitih zemalja.

2.9.1 Pregled zaštićenih oblasti Slika 2-21 fokusira se na zaštićena područja koja se nalaze posebno u Crnoj Gori. U crnogorskom delu SRD, postoje tri zaštićena područja; prvo je određen 1950-ih godina, u vreme federalne Republike Jugoslavije. Skorije, Prokletija je formirana 2009. godine. Svi oni se klasifikuju kao nacionalni parkovi kao što je prikazano u Tabeli 2-8. Dva zaštićena područja, Komovi i Piva planirana su da se formiraju u bliskoj budućnosti. Ova zaštićena područja (uključujući i dva nova) pokrivaju oko 7,3% teritorije.


Slika 2-20: Karta posojećih i planiranih zaštićenih oblasti u SRD

Izvor: Biodiv, 2014.

Tabela 2-8: Zaštićene oblasti Crne Gore u SRD

Ime i tip zaštićene oblasti Veličina

(km2) Datum osnivanja

Biogradska gora: PP 56,5 1952.

Durmitor: PP, UNESCO Svetska baština, IBA 390 1952.


Ime i tip zaštićene oblasti Veličina

(km2) Datum osnivanja

Prokletije: PP 166,3 2009.

Komovi: RP, IUCN: VI 195,04 Nije još zaštićeno

Piva: RP, IUCN: VI 320 Nije još zaštićeno Legenda: SSP: Spomen spomenik prirode; SP: Spomenik prirode; PP: Park prirode; RPP: Regionalni park prirode; RP: Regionalni

park; SRP: Special rezervat prirode

Slika 2-21: Mreža nacionalnih i regionalnih zaštićenih oblasti u Crnoj Gori

Izvor: DIKTAS 2012.

NP Durmitor Nacionalni park Durmitor se takođe klasifikuje kao važna oblast za ptice i biodiverzitet (IBA) i Svetske baštine UNESCO. Glavne karakteristike flore i faune za ovo mesto opisane su u nastavku:

Fauna:

• Beskičmenjaci: Lepidoptera su prisutni sa 130 vrsta, uključujući i jednu endemsku Coenonympha

arcania ssp.philea. Pet endemskih vrsta Coleoptera su takođe zabeležene. • Ribe: Ihtiofauna na području Durmitora nije dobro istražena.

Uvedene ribe u jezera: četiri vrste riba su uvedene u planinska jezera prethodno bez ribe: Salvelinus

alpinus (jezerska pastrmka); Oncorhynchus mykiss (kalifornijska pastrmka); Salmo labrax m. fario i Phoxinus phoxinus. Takođe su zabeležene u reci Tari. Endemske vrste u Tari: osam vrsta riba su evidentirane u poslednjoj deceniji, među njima i endem dunavskog sliva, ugrožena mladica Hucho hucho. Glavne ribe u Tari pripadaju familijama Salmonidae, Thymallidae i Cyprinidae.

• Vodozemci i reptili: jedinstvena i bogata herpetofauna durmitorskog područja bila je jedan od najvažnijih argumenata za uključivanje NP „Durmitor“ na listu Svetske prirodne i kulturne baštine UNESCO-a, posebno kada je u pitanju fenomen neotena i prisustvo retkih, reliktnih i endemičnih oblika. Zaista, više od polovine predstavnika herpetofaune Balkanskog poluostrva su primećene na ovom malom prostoru. Među njima su izvanredni zaštićeni vodozemci- Salamandra atra, alpski


mrmoljak- Triturus alpestris, zelena krastača-Bufo viridis, barska kornjača-Emys orbicularis, Anguis

fragilis, endemski mosorski gušter; obični gušter i zidne gušter-Podarcis muralis, smukulja-Coronella austriaca i šargan-Vipera ursinii.

• Ptice: Potvrđeno je prisustvo 172 vrste ptica u NP „Durmitoru“, od kojih su 112 ptice gnezdarice. Povećano prisustvo ljudi (od turizma) i eksploatacija drveta su izazvali nestanak nekoliko vrsta. Kao primer, Bucephala clangula se ne gnezdi na jezerima Durmitora poslednjih 50 godina, kao i Tetrao

tetrix, otkriven na obodu kanjona Tare i Komarnice i nije se gnjezdio na Durmitoru najmanje u poslednjih 40 godina. Neke vrste postaju ugrožene kao Tetrao urogallus, Aegolius funereus,

Dendrocopos leucotos i Picoides tridactylus. • Sisari: pronađeno je 37 vrsta sisara u ovoj oblasti. Među njima, evroazijski ris, sivi vuk, mrki

medved. Posmatrani sisari koji su retki, opadaju u broju, endemske i ugrožene vrste su vrste slepih miševa, slepo kuče (endemska Talpa caeca, balkanski snežni poljski miš) i vidra (Lutra lutra).

Flora:

Crnogorske endemske vrste:

Gentiana laevicalyx, Edraianthus glisicii, Verbascum durmitoreum, Verbascum nikolai, Carum valenovsky,

Viola nicolai, Daphne malayana, Valeriana braunii-blancuetti.

Balkanske endemske vrste:

Daphne blagayana, Acer heldreichii, Pinus heldreichii, Moltkea petraea, Iris bosniaca, Pancicia serbica,

Phyteuma pseudoorbiculata, Potentilla montenegrina, Amphoricarpus autariatus, Crepis incurnata,

Euphorbia montenegrina, Acontium toxicum, Micromeria croatica, Lilium bosniacum, Viola speciosa,

Aubrietia croatica, Edraianthus jugoslovicus, Gardius ramosissimus.

Retke vrste:

Leontopodium alpinum, Swertia perenis, Taxus baccata, Adenophora lilifolia, Gentiana laevicalyx, G. crispata, G. ciliata, G. kochiana, G. lutea ssp. synphyandra.

U jezeru Barno takođe se nalaze neke retke biljke koje nisu karakteristične za ostale delove zemlje: Urticularia minor, Eleocharis autrianea, Carex curta i Sparganium minimum.

Planirane zaštićene oblasti Komova i Pive Ova dva regionalna parka, još uvek nezaštićena, planirana su u prostornom planu Crne Gore do 2020. godine. Odlikuju ih brojne međunarodno značajne posmatrane vrste i endemske vrste flore koje su opisane u Aneksu 2-3. “Prostorni plan Crne Gore do 2020”, “Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore” i “Strategija I akciioni plan biodiverziteta” definišu ciljeve proširenja zaštićenih područja (oko 10% teritorije Crne Gore je pokriveno zaštićenim područjima).

2.9.2 Glavni pritisci na zaštićena područja Postojeći pravni i institucionalni okvir za zaštićena područja ne daje dovoljan nivo zaštite biodiverziteta u zaštićenim područjima. Zbog ekonomskih i socijalnih faktora razvoja, ova područja su ugrožena od strane sledećih glavnih pritisaka:

• Intenzivan i neravnomeran razvoj turizma • Povećana urbanizacija oko prirodnih jezera i povećanje nelegalne gradnje i razvoja u i oko

zaštićenih područja • Odliv i zagađenje močvara kao rezultat intenzivnih poljoprivrednih aktivnosti • Zagađenje otpadnom vodom i čvrstim otpadom


• Nezakonito uništavanje šuma, vađenje šljunka iz reke, ribolov Shodno tome može se uočiti da je od prvog proglašenja zaštićenih područja, Biogradske gore i Durmitora 1952. godine, samo jedno dodatno područje je naknadno proglašeno 2009. godine (Prokletije) i pored velikog ekološkog statusa drugih priznatih područja. Širenje postojećih područja ili proglašenje novih zaštićenih područja (npr. Komova i Piva) potstiče sukobe sa lokalnim stanovništvom i jaku opoziciju. Ostali pokazatelji pritiska na zaštićene oblasti su primenjivano smanjenje veličine zaštićenih područja, negativne migracije i povećanje nelegalnih aktivnosti i upotreba prirodnih resursa u ovim oblastima. U izveštaju Univerziteta Crne Gore i Prirodno-matematičkog fakulteta o zaštićenim oblastima (Nov. 2012. godine) naglašavaju se glavni pritisci poređenjem prostornog plana Republike Crne Gore do 2020. godine na karti zaštićenih oblasti. Nacionalni park Durmitor Jedina upravna institucija je upravni organ nacionalnog parka. Ovo područje je već pretrpelo smanjenje zone zaštite. Glavni konflikti između uslova zaštite nametnutim od strane statusa Nacionalnog parka i razvojnih programa su:

• Nelegalna seča drveća i neodrživa šumarska praksa ⇒ degradacija planinskih šumskih staništa • Planovi za korišćenje hidroenergetskog potencijala reka Tare i Pive ⇒ promene režima protoka,

diskontinuitet vodenih staništa, od migracija riba • Nerešeno pitanje zagađenja reke Tare iz Mojkovca ⇒ štete vodenim ekosistemima • Razvoj turizma (infrastruktura, aktivnosti) ⇒ štete ranjivim zonama • Razvoj infrastrukture kako bi se osigurao kontinuitet (visoki električni vodovi, putevi, koridori) ⇒

oštećenja osetljivih ekosistema Zaštićena oblast Prokletije Ovo zaštićeno područje i okolne oblasti Visitora i Zeletine (koji su planirani da budu proglašeni Regionalnim parkom u Prostornom planu Crne Gore), kao i oblast Plava, imaju dodatnu teškoću da su prekogranična područja deljena sa Kosovom i Albanijom. Stoga, postoji potreba za dodatnu koordinaciju/saradnju sa ovim zemljama. Glavni problemi koji mogu biti uočeni navedeni su u nastavku:

• Urbana ekspanzija Plava, razvoj turističke infrastrukture ⇒ preti ravnoteži ekosistema • Atraktivnost podzemnih vodnih resursa za upotrebu ⇒ neodrživa upotreba, nema upravljačkog tela

⇒ pretnja močvarnih ekosistema • Poboljšanje korišćenja obradivog potencijala zemljišta ⇒ zagađenje i uništenje staništa • Komercijalna ekploatacija šuma, nelegalno uništavanje šuma ⇒ degradacija planinskih šumskih

staništa Planirana oblast Komovi Ova oblast je u procesu definisanja zaštićene zone. Na razvoj ovog regiona utiče poljoprivreda (razvoj voća, uzgoj stoke), komercijalna eksploatacija šuma i planinski turizam. Kao što je ranije navedeno za druge oblasti, ovi događaji su u sukobu sa očuvanjem visokih vrednosti biodiverziteta na ovim prostorima (u konkretnoj flori) i sa raznovrsnosti staništa.

2.9.3 Ekološka mreža Emerald mreža Emerald mreža je prva ekološka mreža koja je realizovana u Evropi. Ova inicijativa je usvojena 1979. godine od strane Saveta Evrope kako bi se sačuvala divlja flora i fauna i njihova prirodna staništa u zemljama koje su potpisnice Bernske konvencije, uključujući i Srbiju, Crnu Goru i BiH. Cilj Emerald mreže je da obezbedi dugoročni opstanak vrste i staništa koja po Bernskoj konvenciji zahtevaju posebne mere


zaštite. Ova staništa i vrste su redom navedene u Rezoluciji 4 (1996.) i Rezoluciji 6 (1998.) Stalnog komiteta Bernske konvencije. Pilot projekat je počeo u 2005. godini sa namerom da pokrene sprovođenje Emerald mreže u Crnoj Gori. Nakon identifikacije Emerald vrsta navedenih u Rezoluciji br. 6 (1998.) i Emerald staništa navedenih u Rezoluciji br. 4 (1996). koji su bili prisutni u Crnoj Gori, potencijalna područja od posebnog interesa za konzervaciju (ASCI) izabrana su na osnovu kriterijuma navedenih u Preporuci br. 16 (1989.). Prema poslednjem podacima Saveta Evrope, u decembru 2014. godine, Emerald područja u Crnoj Gori su zvanično nominovana (područja kandidati), ali još nisu usvojena. Stoga se još uvek ne smatraju Emerald područjima. Implementacija emerald mreže u SRD može naterati vlade da efikasnije zaštite vrste koje zahtevaju posebne mere zaštite u skladu sa Bernskom konvencijom. Pored toga, Emerald mreža je postavljena na ekološkim principima područja Nature 2000. U kontekstu reforme sistema zaštićenih područja i povećanja površine pod zaštitom; Crna Gora realizuje projekat „Uspostavljanje Emerald mreže u Crnoj Gori“ koja je identifikovala 32 lokacije od međunarodnog značaja za zaštitu, (DIKTAS, 2012.). To je prikazano na Slici 2-22, sa 14 lokacija koje su predložene u SRD (videti Tabelu 2-9), a uglavnom se odnose na Pivu, Lim, Ćehotinu i podzemne vode. Tabela 2-9: Emerald područja u SRD u Crnoj Gori

Emerald područja Ref. br.

Vrsta područja

15 Pećina u Đalovićkoj klisuri

19 Komarnica

20 Deo kanjona Pive

22 Komovi

23 Durmitor

24 Bjelasica

25 Visitor i Zeletin

26 Prokletije

28 Sinjajevina

29 Bioč, Maglić i Volujak

30 Ljubišnja

31 Dolina Ćehotine

32 Dolina Lima Napomena: Ref. br. – odnosi se na kartu – Slika 2-22


Slika 2-22: Karta Emerald mreže u Crnoj Gori

Izvor: Info centar Natura 2000, 2001. godina

Kako Crna Gora ima za cilj pridruživanje Evropskoj Uniji, pored Emerald mreže, zemlja će morati da implementira i mrežu Natura 2000 u skladu sa Direktivom o staništima (92/43/EEC) i Direktivom o pticama (79/409/EEC).


3 Socijalne i ekonomske karakteristike sliva Drine

3.1 Prirodni resursi

3.1.1 Proizvodnja drveta i drvne građe Cilj drvne industrije je da se postigne maksimalna i održiva proizvodnja drveta i drugih šumskih proizvoda, kao što su: šumsko voće, bilje, pečurke i drugo, dok se očuvava stabilnost i produktivnost ostalih šumskih staništa. Zaštićene šume služe veoma važnoj funkciji: zaštiti zemljišta od erozije i degradacije, istovremeno štiteći izvorišta, snabdevanja vodom, i zaštitu od poplava. Prema podacima Nacionalna politika upravljanja šumama i šumskim zemljištima Crne Gore, distribucija drvene mase drvaća - četinara i lišćara u komercijalnim šumama iznosi 50% od svakog. Pregled prostornih planova i drugih dokumenata za Crnu Goru daje detalje o iznosu komercijalnih šuma koje su na raspolaganju u opštinama koje čine SRD (videti tabelu 3-1). Tabela 3-1: Šumarstvo u opštinama u SRD

Opština Ukupna površina

šume (ha)

Komercijalna šuma (Ha)

Specijalne/ zaštićene površine

šume (ha)

Procenjen obim drvne

građe (masa drveta)

(Mm³)

Prosečan komercijani obim

drvne građe (m³/ha)

Prosečan godišnji rast komercijalne drvne građe

(m³/ha)

Andrijevica 13.913 8.107 5.896 2.725 352 4,92

Plav 22.967 15.178 7.789 5.397 250 6,7

Zabljak 16.420 8.364 8.056

Plužine 35.851 21.836 14.015

Mojkovac 18.005 12.668 5.337 2.318 146 3,0

Bijelo Polje 36.620 31.019 5.601 3.226 251 4,23

Berane 27.857 21.167 6.690 4.237 271 3,75

Kolašin 27.913 19.309 8.604 5.891 307 4,74

Šavnik 11.994 7.600 4.394 1.322 174 2,70

Pljevlja 58.000 10.615 183 4,19

Pregled godišnje proizvodnje drveta tokom pet godina (2009-2013) ukazuje na to da četinarske šume predstavljaju za 60% svih šumskih kapaciteta, dok sečenje lišćara (listopadnog drveća) iznosi 40 % (vidite Tabelu 3-2). Deo drveta posečenog u državnim šumama čini 75% ukupne godišnje proizvodnje. Tabela 3-2: Trendovi u godišnjoj proizvodnji drvne građe u Crnoj Gori (2009-2013)

GODINA

UKUPNA SEČA OD UKUPNE SEČE

Bruto zapremina seče (m³)

Od čega je listopadno drveće (m³)

Od čega su četinari

(m³)

Odnos državnih

šuma (m³)

Rezana građa, daske

itd. (m³)

Drvo za loženje

(m³)

Otpad (m³)

2009 323.597 129.790 193.807 239.082 169.410 95.653 58.534

2010 342.386 135.656 206.730 255.845 189.360 97.499 55.527

2011 418.223 163.106 255.117 312.733 242.758 141.432 71.033

2012 329.041 145.671 183.370 233.514 166.599 108.533 53.909

2013 320.091 123.721 196.370 234.530 177.622 91.550 50.919

UKUPNO 1.733.338 697.944 1.035.394 1.275.704 945.749 534.667 289.922 Izvor: statistički godišnjak Crne Gore za 2014. godinu


Analiza na opštinskom nivou ukazuje da se u opštini Pljevlja realizuje najveći deo proizvodnje drvne građe u SRD. Većina posečenih šuma su četinari. Kolašin i Plužine su sledeće, međutim, u obe ove opštine je u pitanju veći procenat tvrdog listopadnog drveća. To je prikazano na Slici 3-1 ispod.

Slika 3-1: Prosečna godišnja proizvodnja drvne građe (2009-2013)

U odnosu na većinu drugih industrija, industrija prerade drveta je zasnovala svoju proizvodnju na domaćim sirovinama. Osnovna delatnost ovih malih preduzeća je proizvodnja rezanog drveta, zatim proizvodnja prozora i vrata, i proizvodnja ambalaže i furnira. Postojanje velikog broja malih pilana je rezultat lako dostupnih sirovina (drvo), ali i relativno malog potrebnog početnog kapitala, kao i brzog obrta uloženog kapitala (u odnosu na proizvodnju drugih proizvoda od drveta). Osvrt na MONSTAT Statistički godišnjak za 2014. godinu pokazuje da je 55% od drvne građe u opštinama koje čine SRD ide za pilane za izradu drvenih proizvoda. Oko 31% ide za ogrev, a ostatak je otpad (vidite Sliku 3-2).

54.56%30.85%

16.73%

Upotreba isečenih šuma (prosek 2009-2013. godine)

Sečeno drvo, daske, itd (m³) Ogrev (m³) Otpad (m³)

Slika 3-2: Upotreba sečene šume (2009-2013. godine)


Konsultant je koristio najnoviji MONSTAT Statistički godišnjak za 2014. godinu za neke informacije. Međutim, kako bi se obezbedila analiza na SRD nivou (opštinski nivo); korišćen je Poljoprivredni popis za Crnu Goru za 2011. godinu, na osnovu istraživanja na terenu sprovedenih u maju/junu 2010. godine. Ovo je bio prvi popis poljoprivrede preduzet u Crnoj Gori za 50 godina i iako predstavlja presek za dati period snimanja, u pitanju su najprecizniji podaci dostupni na opštinskom nivou. daje više detalja. Tabela 3-3: Struktura poljoprivrednog zemljišta u opštinama SRD

Opština

Ukupno dostupno

poljoprivredno zemljište (Ha)

Iskorišćeni povrtnjaci i/ili bašte

(Ha)

Upotrebljeno obradivo

zemljište (Ha)

Vinogradi (Ha)

Voćnjaci (Ha)

Rasadnici (Ha)

Stalne livade i pašnjaci

(Ha)

Ukupno poljoprivredno zemljište (Ha)

Ukupna neiskorišćena

zemlja (Ha)

Crna Gora 294.400,70 2.412,80 3.656,40 340,40 1.393,60 561,80 204.359,40 212.724,40 81.676,30

Andrijevica 10.257,00 82.10 72.40 0,00 2,10 59,50 8.494,20 8.710,30 1.546,70

Berane 25.475,80 228,30 328.10 0,00 79,00 121,00 21.114,00 21.870,40 3.605,40

Bijelo Polje 36.387,30 367,10 493.50 0,00 245,80 134,10 27.770,70 29.011,20 7.376,10

Kolašin 14.242,60 116,30 41.40 0,00 4,60 55,00 8.411,70 8.629,00 5.613,60

Mojkovac 10.144,80 44,60 29.70 0,00 7,50 12,00 7.779,50 7.873,30 2.271,50

Plav 14.12260 75,40 141.90 0,00 4,00 4,30 10.523,40 10.749,00 3.373,60

Pljevlja 29.364,10 159,00 280.00 0,00 74,40 45,00 22.343,00 22.901,40 6.462,70

Plužine 26.336,90 44,80 8.20 0,00 30,50 0,00 23.103,00 23.186,50 3.150,40

Šavnik 9.901,20 22,30 8.00 0,00 9,70 0,00 6.466,50 6.506,50 3.394,70

Žabljak 9.610,80 6.60 57.00 0,00 0,00 0,00 7.416,90 7.480,50 2.130,30

Ukupno SRD

185.843,10 1.146,50 1.460,20 0,00 457,60 430.90 143.422,90 146.918,10 38.925,00

Izvor: MONSTAT poljoprivredni popis 2011.

Opština Bijelo Polje ima najviše poljoprivrednog zemljišta a slede Pljevlja, Plužine i Berane. Opštine u SRD imaju više od 97 % zemljišta stalnih livada i pašnjaka; što ukazuje na ograničenja koja postoje u pogledu dobrih zemljišta za proizvodnju useva. Oko 1% od korišćenog poljoprivrednog zemljišta se koristi za zemljoradnju. Ne postoje vinogradi u slivu i veoma je ograničeno držanje voćnjaka i rasadnika, od kojih se većina nalazi u Bijelom Polju i Beranama. Oko 21 % poljoprivrednog zemljišta u većini opština koje predstavljaju SRD je klasifikovan kao neiskorišćeno. Međutim, ova varira između opština sa Kolašinom koji ima skoro 40% neiskorišćenog poljoprivrednog zemljišta, dok ga u Plužinama ima 12%, zatim su tu Berane i Andrijevica sa 14 % i 15% respektivno (videti Slicu 3-3) Ovo izgleda kao vrlo značajna količina, ali ne sme se zaboraviti da su neka zemljišta u području krša veoma teško dostupna, na primer, opština Kolašin ima velike količine krša i ovo bi mogao biti jedan od razloga za takvu visoku stopu nekorišćenja.

Slika 3-3:Iskorišćenost zemljišta u opštinama koje čine SRD


Analiza korišćenja obradivog zemljišta u opštinama otkriva da su žitarice glavni usev koji se gaji na farmama, predstavljajući 44% od ukupnog procenta, a zatim je tu krmno bilje sa 31%, a potom krompir sa 19%. Gaji se veoma mali deo povrća, cveća i industrijskog bilja i aromatičnog bilja. Ova informacija je prikazano na Slici 3-4 ispod.

Slika 3-4: Struktura obradivog zemljišta u opštinama SRD

Tabela 3-4: Struktura obradivog zemljišta u opštinama SRD

Opština

Iskorišćeno obradivo zemljište

Ž

itar

ice

Kro

mp

ir

Ind

ust

rijs

ki u

sevi

(du

van

, aro

mat

ičn

o

bilj

e, i

td.)

Krm

no

bilj

e

Po

vrće

, cve

će,

sad

nic

e, i

td.

Ukupno

Ha Ha Ha Ha Ha Ha Ha

Crna Gora 3.656,40 1.115,20 792,00 131,80 846,90 834,40 3.720,30

Andrijevica 72,40 35,70 7,80 0,00 28,80 0,00 72,30

Berane 328,10 127,00 43,60 2,00 140,60 15,70 328,90

Bijelo Polje 493,50 235,00 52,40 0,40 175,50 30,60 493,90

Kolašin 41,40 15,60 24,60 0,00 0,50 0,70 41,40

Mojkovac 29,70 1,80 14,70 0,00 8,40 4,70 29,60

Plav 141,90 78,40 55,40 0,00 6,50 1,60 141,90

Pljevlja 280,00 118,90 48,00 2,00 86,60 25,80 281,30

Plužine 8,20 2,00 4,60 0,00 1,50 0,20 8,30

Šavnik 8,00 5,60 0,30 0,00 2,00 0,00 7,90

Zabljak 57,00 27,20 29,80 0,00 0,00 0,00 57,00

Total SRD 1.460,20 647,20 281.20 4,40 450,40 79,30 1.462,50


Opština Bijelo Polje ima najveći ukupan iznos obradivog zemljišta, a onda slede opštine Berane, Pljevlja i zatim Plav. Međutim, postoji varijacija pri razmatranju pojedinih kultura, na primer opština Plav ima najveći iznos zemljišta koji je iskorišćeno za krompir.


Procena useva žitarica koje se uzgajaju u opštinama otkriva da je kukuruz dominantan sa oko 36% zemljišta za žitarica na kojem se gaji ova kultura. Ječam sledi sa 19%, a zatim zob i pšenica sa oko 15% svaka. Navodnjavanje Navodnjavano zemljište predstavlja veoma mali procenat (manje od 0,5%) ukupnog korišćenog poljoprivrednog zemljišta na raspolaganju. Međutim, pod pretpostavkom da je navodnjavanje prvenstveno namenjeno ratarskim kulturama, baštam, voćnjacima i rasadnicima, onda je procenat navodnjavanja zemljišta za opštine u SRD bliži 19% od ukupnog korišćenog poljoprivrednog zemljišta na raspolaganju. Tabela 3-5: Struktura navodnjavanog zemljišta u opštinama SRD

Opština Navodnjavan

a površina

GW izvori

PV od stojećih voda

PV iz reka

Drugi izvori npr. urbana

voda

Površinsko (plavno)

navodnjavanje

Navodnjavanje prskalicama

Kapljično navodnjavanje

Ukupan broj

izvora

% od GW izvora

% od PV rečnih izvora

Ha No No No No No No No No % %

Crna Gora 2.880,60 4.429 1.027 4.179 3.744 7.541 4.751 1.528 13.379 33,10% 31,24%

Andrijevica 42,70 23 6 561 134 538 178 4 724 3,18% 77,49%

Berane 147,00 119 54 313 888 436 873 56 1.374 8,66% 22,78%

Bijelo Polje 220,60 377 341 731 549 763 1.226 35 1.998 18,87% 36,59%

Kolašin 22,50 11 24 70 305 69 337 3 410 2,68% 17,07%

Mojkovac 29,60 33 27 75 74 60 138 15 209 15,79% 35,89%

Plav 132,90 28 33 1.104 263 1.229 160 41 1.428 1,96% 77,31%

Pljevlja 71,50 67 7 161 62 186 90 13 297 22.,56% 54,21%

Plužine 0,10 1 4 0 3 4 4 0 8 12,50% 0,00%

Šavnik 0,00 0 0 0 0 0 0 0 0 0,00% 0,00%

Zabljak 3,30 1 1 0 4 0 1 3 6 16,67% 0,00%

Total SRD 670,20 660,00 497,00 3.015,00 2.282,00 3.285,00 3.007,00 170,00 6.454,00 10,23% 46,72%


Prema poljoprivrednom popisu, najveći broj tačaka za navodnjavanje su iz površinskih voda, naročito iz reka (67%). Podzemne vode čine 10% od tačaka za navodnjavanje. To je potpuno suprotno od drugih referentnih izvora koji ukazuju da 97% navodnjavanja potiče od podzemnih voda (UNECE 2015.). Najčešći način navodnjavanja je tip „poplava“, gde voda teče površinskim brazdama i infiltratima; Sledeći je tip navodnjavanja putem plafon prskalica. Kapljični (ili kap po kap) metodi za navodnjavanje, koji koristi značajno manje količine vode su veoma retki, a još uvek nisu u širokoj upotrebi u toj oblasti, pre svega zbog troškova instalacije. Plav ima najveći broj tačaka za navodnjavanje putem površinskih voda; ovo je verovatno delom zbog prisustva jezera Plav, velike akomulacije površinske vode. Bijelo Polje ima najveći broj tačaka za navodnjavanje putem podzemnih voda, sa više od 57% od ukupnog broja. U pogledu potrošnje vode, opštine koji čine SRD troše oko 4,6 miliona m³ vode za navodnjavanje tokom cele godine, na osnovu perioda od Juna 2009. do maja 2010. godine. Opština Bijelo Polje troši najviše, skoro 1,9 miliona m³ vode godišnje. Berane troše 1,5 miliona m³ godišnje i Plav 1,1 miliona m³ godišnje. Opštine Šavnik i Plužine nemaju zastupljeno navodnjavanje i opština Žabljak nema gotovo ništa. Krompir i kukuruz su dve najzahtevnija useva u pogledu vode, odgovorni za 25% i 23% respektivno od ukupne površine navodnjavanja za opštine u SRD. Postoji praktično nula navodnjavanja industrijskih kultura (npr. duvan), i nema prisustva vinograda, citrusa i maslinjaka uglavnom zbog nepovoljnih klimatskih uslova. Tabela 3-6: Struktura uzgoja useva u SRD

Opština Irrigated

area

Vol water consumed for irrigation (Jun 09 - May 10)

Ce

real

s

Mai

ze

Ind

ust

rial

Cro

ps

Ve

geta

ble

Po

tato

Vin

eya

rds

Cit

rus

Oliv

e

Gro

ves

Orc

har

ds

Me

ado

ws,

pas

ture

Oth

er

ha m³ ha ha ha ha ha ha ha ha Ha ha ha

Crna Gora 2.880,60 22.058.229 108,1 293,3 33,4 680,4 525,3 250,6 150,3 178,4 233,5 224,7 202,5

Andrijevica 42,70 31.736 0 28,6 0 0 7,3 0 0 0 0 4,9 1,9

Berane 147,00 1.512.032 4,3 17,9 0,8 11,1 35,1 0 0 0 13,4 53,2 11,1

Bijelo Polje 220,60 1.883.598 41,9 36,6 0,2 23,6 36,3 0 0 0 23,6 30,8 27,4

Kolašin 22,50 22.152 0,4 3 0 0 12 0 0 0 3,7 3,3 0,1

Mojkovac 29,60 26.606 0,2 0,1 0 2,8 8,1 0 0 0 4,1 14,1 0,2


Opština Irrigated

area

Vol water consumed for irrigation (Jun 09 - May 10)

Ce

real

s

Mai

ze

Ind

ust

rial

Cro

ps

Ve

geta

ble

Po

tato

Vin

eya

rds

Cit

rus

Oliv

e

Gro

ves

Orc

har

ds

Me

ado

ws,

pas

ture

Oth

er

ha m³ ha ha ha ha ha ha ha ha Ha ha ha

Plav 132,90 1.059.633 0,2 68,7 0 1,2 54,2 0 0 0 1,5 0,1 6,9

Pljevlja 71,50 68.349 3,2 0 1 15,8 15,4 0 0 0 27,4 1 7,6

Plužine 0,10 310 0 0 0 0 0,1 0 0 0 0 0 0

Šavnik 0,00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Zabljak 3,30 1.612 3,2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Total SRD 670,20 4.606.028 53 155 2 55 169 0 0 0 74 107 55

3.1.2 Uzgajanje riba Većina velikih operacija u okviru sektora za ribolov su zasnovani na moru ili su koncentrisane van SRD, duž obale, na Skadarskom jezeru i jezere Krupac (kod Nikšića). Jedini izuzetak je Pivsko jezero u opštini Plužine koje je opisano u nastavku. Glavna vrsta slatkovodne ribe koje se proizvodi je kalifornijska pastrmka. Postoji oko 100 ljudi koji rade u sektoru pastrmki, ali to je u celoj zemlji, a ne samo u SRD. S obzirom na ekologiju kalifornijske pastrmke kao vrste, svi ribnjaci se nalazi u blizini ili na vodnih tokovima koji daju čist, hladan, bogato i stalan izvor vode. Ribnjaci pastrmki se svi uglavnom nalaze u centralnim i severnim delovima zemlje (drugi region je pretežno lokacija SRD), na rekama ili jezerima, ali nema preciznih podataka o površinama koje su zauzimaju. U celoj Crnoj Gori, postoje 23 ribnjaka koji koriste betonske kablovode (bare) (11 u SRD) i tri se nalaze na jezerima koristeći kavezni sistem uzgajanja (jedan od njih je na Pivskom jezeru u SRD je gore pomenut). Svi ribnjacu su uglavnom mali, u porodičnom vlasništvu (ili u vlasništvu malih preduzeća), sa proizvodnjom od 5-20 tona godišnje, sa izuzetkom četiri velika ribnjaka (dva u okviru SRD) koji proizvode 40-130 tona godišnje, koje vode privatne kompanije. Ova informacija je data u Tabeli 3-7 ispod i data je detaljnije u Aneksu 3-1. Tabela 3-7: Uzgajališta pastrmki u slivu Drine

Naziv farme Lokacija Površina (m2) Proizvodnja (tona/gosišnje)

Kapacitet Realizacija

Rabrenović (vlasnik) Andrijevica

Buče Berane 6,000 200 40

Bistrica Bijelo Polje 550 20 15

Bistrica Bijelo Polje 500 20 15

Trebaljevo Kolašin 600 30 10

Radenko (vlasnik) Mojkovac

Novaković (vlasnik) Mojkovac

Rabrenović (vlasnik) Mojkovac

Vukojičić (vlasnik) Pljevlja

Aqua d’Or Plužine 1,000 (22 cages) 250 130

Šavnik Šavnik 10

Marić (vlasnik) Žabljak Izvor: Održivo upravljanje morskog ribarstva; Ref. No: Europe Aid/128947/C/SER/ME; Izveštaj 34 Studija sektora za ribarstvo IPARD programa; Oktobar 2011.

Neko interesovanje je nedavno prikazano u pogledu uzgajanja drugih slatkovodnih vrsta kao što su jadranska jesetre (Acipenser naccarii), artička pastrmka (Salvelinus alpinus), hibridni „baster“ (Acipenser ruthenus i Huso huso), ali su svi u fazi pilot projekata i još nije počela značajna proizvodnja. Neki pilot projekti su u toku u pogledu uzgajanja određenih autohtonih vrsta slatkovodnih riba za poribljavanje prirodnih staništa.


Glavni problem za uzgoj ribe je sezonski nedostatak vode tokom letnjih meseci. Izuzetno je verovatno da postoje mnoga druga pogodna mesta u SRD; i neki ribnjaci imaju potencijal da povećaju svoj trenutni kapacitet dok god su dostupni vodni resursi. Jezera i akumulacije predstavljaju opciju za odgovarajuće kavez operacije (kao što je Pivsko jezero), koji ne bi imali probleme sa kontinuiranim snabdevanjem vodom. Međutim, kao što je prikazano u Odeljku 2.8.3, uzgoj ribe može imati negativan uticaj na vodene ekosisteme kroz zagađenje vode zbog velikih količina hranljivih materija i kroz uvođenje invazivnih riba. Kako je pomenuto u Crnogorskoj Strategiji razvoja ribarstva I jačanja kapaciteta za implementaciju EU Zajedničke politike ribarstva, 2006, neophodno je da se unapredi upravljanje ovom sektorom kako bi se smanjio uticaj ove aktivnosti. Zaista, oprema treba da se modernizuje kako bi se smanjili gubici vode i zagađenje vode. Praksa treba da se unapredi kako bi bili više efikasni (smanjenje perioda raste, adaptirani periodi mrešćenja, kvalitet režima ishrane, povećanje sorti)

3.1.3 Vađenje ruda i kamena Ekonomske rezerve u opštini Pljevlja se odnose na olovo i cink: Šuplja stijena ima 18,4 miliona tona, dok su potencijalne rezerve od 10 do 40 miliona tona. Između 1954. i 2000. godine, oko 4,2 miliona tona rude je iskopano iz otovorene jame i podzemnim metodama, proizvodeći 78.662 tona koncentrata olova i 304.242 tona koncentrata cinka. U 2011. godini, otvorena su nova postrojenja za preradu dodatnih 300.000 tona rude. Bjelašica u opštini Mojkovac, je druga važna oblast rude olova i cinka, koja je dobro poznata po rudniku Brskovo (koji datira iz 13. veka), koji je otvoren 1976. godine i radio samo dvadeset godina. U oblasti ovog rudnika, rude olova i cinka javljaju se na sledećim lokacijama: Žuta prla, Razvrsje, Višnjica, Igrišta, Brskovo i Gradina. Ekonomske rezerve u rudniku Brskovo su 16 miliona tona rude i od 1976. do 1991. godine, 2,85 miliona tona rude je obrađeno proizvodeći 32.588 tona olovnog koncentrata, 89.263 tona koncentrata cinka, i 133.910 tona koncentrata pirita (FeS2). Depoziti peska i šljunka (takođe se koristi u proizvodnji betona) se javljaju u aluvijalnim sedimentima u koritima reka u vidu fluvio - glacijalnih- sedimenata i u drugim kraškim poljima. Eksploatacija u koritima je pod koncesijama za regulisanje korita i pod jurisdikcijom Direkcije za vode. Nažalost, ekstrakcija šljunka je slabo kontrolisana, a postoje brojne nelicencirane operacije, naročito u rečnim kanalima. Ostavljeno nekontrolisano, to bi moglo dovesti do povećanja rizika od poplava. Najznačajnija ležišta opekarske gline su identifikovana u oblasti Pljevalja (Maljevac i Maoče) koja se sastoje od 6,4 miliona tona dokazanih rezervi i dalji indikativne rezerve Maoča od preko 500 miliona tona. Eksploatacija i prerada gline u opekarske proizvode u drugoj polovini 20. veka je ponekad preduzimana u Pljevljima, Beranama, Tivtu, Spužu, Kolašinu, Bijelom Polju, Virpazaru, Šavniku, itd. U poslednjih nekoliko godina, u Crnoj Gori nema aktivnih rudnika gline ili industrije gline kao građevinskog materijala. Najvažniji depoziti cementnog kreča u iznosu od 90 miliona tona dokazanih rezervi su u oblasti Potrlica kod Pljevalja (gde se pojavljuje ugalj). Proizvodnja cementa u Crnoj Gori se samo dešavala u Pljevljima, između 1976. i 1988. godine i tokom ovih 13 godina, cementara je proizvela 1,66 miliona tona cementa. Oko 400.000 tona rezervi barita je dokazano u oblasti planine Kovač, kod Pljevalja, ali nisu se koristile od 1956. godine. Depoziti bentonita se javljaju u Bijelom Polju kod Petrovca i Donjoj Bukovici kod Šavnika. A evidentirane su ukupne kombinovane dokazane rezerve od 2,4 miliona tona i indikativne rezerve od oko 1,4 miliona tona. Više detalja o aktivnostima vađenja ruda i kamena je opisano u Aneksu 3-2.


3.2 Kulturna baština

Prema sadašnjim zakonima, kulturno nasleđe u okviru opština koje čine SRD sadrži 38 arheoloških, istorijskih, arhitektonskih, umetničkih, konstrukcionih, etnološkuh i tehničkih spomenika (Tabela 3-8). Kulturno nasleđe je podeljeno u tri kategorije, koje se mogu posmatrati kao skala vrednosti; Kategorija I kao najviša vrednost i Kategorija III kao najniža vrednost. Kategorija I - spomenici od izuzetnog značaja, uključujući i one na UNESCO-voj listi svetske kulturne baštine, Kategorija II - spomenici od velikog značaja i Kategorija III - spomenici od lokalnog značaja. Tabela 3-8: Pregled mesta crnogorske kulturne baštine u opštinama SRD

Opština

Kategorija Tipovi spomenika kulture

I II III

Urb

ana

zon

a

Star

i gra

d

Ob

red

ni

spo

men

ici

Svet

ovn

i

spo

men

ici

Utv

rđen

ja

Arh

eolo

ški

spo

men

ici

Etn

olo

ški

spo

men

ici

Teh

nič

ki

spo

men

ici

Mem

ori

aln

i

spo

men

ici

Total.

Andrijevica - - - - - - - - - - - - -

Berane 1 2 2 - - 3 1 0 1 - - - 5

Bijelo Polje 2 3 1 - - 6 - - - - - - 6

Zabljak - - 1 - - 1 - - - - -

1

Kolašin 1+ - 2+ - - 1 - 1 - - 1

3

Mojkovac - 1 - - - 1 - - - - - - 1

Plav - 2 4 -

4 2 - - - - - 6

Pljevlja 2 4 - - - 5 - - 1 - -

6

Plužine 1 1 1 - - 3 - - - - - - 3

Šavnik - 1 6 -

5

1 1 7

UKUPNO 7 14 17 0 0 29 3 1 2 0 2 1 38 + Izvan sliva Drine

U kulturnom i istorijskom smislu, Berane je poznato po svom manastiru, (Đurđevi stupovi - Manastir traktata Svetog Đorđa), koji predstavlja centar kulturnog života na ovim prostorima, a nalazi se i na UNESCO-ovoj listi. Osim toga, spomenik od posebnog značaja je rimski kastrum-Dolac, kao bogat izvor arheoloških nalaza iz doba rimske vladavine u regionu. U Bijelom Polju nalazi se jedna od najstarijih zgrada koje predstavljaju balkansku crkvenu arhitekturu - Crkva svetog Petra. Crkva Svetog Nikole iz sedamnaestog veka je takođe važan kulturni spomenik grada. Jedan od najboljih primera manastirskog slikarstva na Balkanu je Manastir Morača koji se nalazi se u opštine Kolašin, ali na prostoru koji je izvan SRD; u slivu rijeke Morače. U opštine Kolašin, u slivu reke Morače su još i Vinica brdo, mesto na ruševinama turske barutane, most knjaza Danila na Mrtvici, i profane spomenik kulture treće kategorije. Najstarija sačuvana zgrada u Plavu je Redžepagića kula. Crkva Svete Trojice u Brezojevici i stara džamija su takođe spomenici od značaja u ovom gradu. U kulturnom i istorijskom smislu, jedan od najznačajnijih spomenika u Pljevljima je Husein pašina džamija iz XVI veka, koja ima minaret visok 42 m. Zatim, tu je i manastir Svete Trojice, sa bogatom riznicom - skrovištem mnogih, rukom pisanih i štampanih, knjiga. Na teritoriji opštine Šavnik, postoji nekoliko kulturno-istorijskih spomenika: manastir Podmalinsko, manastir Svetog Đorđa u Bijeloj, spomen park „Vukovi korijeni“ - posvećen Vuku Stefanoviću Karadžiću u Petnjici, spomen kuća Novica Cerovića u Tusinju.


U Plužinama se nalazi manastir Piva, jedan od stubova pravoslavlja u Crnoj Gori. Zbog izgradnje brane Mratinje i akumulacije, manastir Piva je demontiran i obnovljen iznad visokog vodostaja. U Žabljaku postoji Crkva Svetog Preobraženja, a u Mojkovcu - Manastir Svetog Đorđa.

3.3 Demografski podaci

3.3.1 Opšte informacije U administrativnom smislu, Crna Gora je podeljena na opštine koje su, za potrebe planiranja i analize, podeljene u tri regiona: severni, centralni i primorski. Oblast SRD uključuje cele ili deo od 13 opština severnog regiona. U najstrožem smislu, zapravo postoji 15 opština u SRD, ali dve (Gusinje zauzimajući deo prostora opštine Plav, a Petnjica zauzimajući deo prostora opštine Berane) nisu uključene u ovu procenu pošto za njihovo područje još uvek ne postoje katastarske mape.

3.3.2 Površina i gustina naseljenosti Izračunata ukupna površina SRD u Crnoj Gori je 6.434 km², što je 150 km2 više od realnog sliva Drine (6.283km2), zbog različitih tehnika korišćenih za obračun. Tabela 3-9 u nastavku daje procene o gustini naseljenosti u opštinama koje čine SRD. Tabela 3-9: Pregled crnogorskih opština i gustine naseljenosti u okviru SRD

Opština Broj

naselja

Površina opštine

km² km² %

Ukupan broj stanovnika po

opštinama

Gustina naseljenosti

n/km²

Procenjen broj stanovnika u

SRD

ANDRIJEVICA 24 283 282,96 99,99% 5.117 18,08 5.116

BERANE 66 717 668,12 93,18% 35.452 49,44 33.035

BIJELO POLJE 137 924 907,21 98,18% 46.676 50,52 45.828

KOLAŠIN 67 897 386,22 43,06% 8.420 9,39 3.625

MOJKOVAC 15 367 366,96 99,99% 8.669 23,62 8.668

PLAV 23 486 486,00 100,00% 13.549 27,88 13.549

PLJEVLJA 154 1.346 1353,27 100,54% 31.060 23,08 31.228

PLUŽINE 42 854 803,07 94,04% 3.286 3,85 3.090

ŠAVNIK 27 553 512,93 92,75% 2.077 3,76 1.927

ŽABLJAK 27 445 445,40 100,09% 3.599 8,09 3.602

PODGORICA 141 1.441 99,26 6,89% 30.916 21,45 2.130

NIKSIĆ 106 2.065 106,28 5,15% 15.546 7,53 800

ROŽAJE 26 432 16,38 3,79% 13.745 31,82 521

UKUPNO 582 10.810 6.434,06 59,52% 218.112 20,18 153.119 Izvor: MONSTAT Teritorijalno najveća administrativna jedinica je opština Pljevlja sa 1.353 km2, a zatim od sledi opština Bijelo Polje sa 907 km2. Najmanje kompletno opštinsko područje je Andrijevica, sa samo 283 km2. U obuhvatu je i vrlo mali procenat opštinskog zemljišta iz Nikšića, Rožaja i Podgorice, gde je u proračunima uzeto u obzir samo seosko stanovništvo, dok su urbani centri van basena. Crnogorski deo SRD karakterišu planinska područja sa niskom gustinom naseljenosti od prosečno 20 stanovnika/km2. Izuzetno niske gustine naseljenosti su karakteristične za opštine Šavnik i Plužine, gde iznose manje od 4 stanovnika/km2, dok Žabljak i Kolašin imaju manje od 10 stanovnika/km2. Najveća gustina naseljenosti je u opštini Bijelo Polje (50 stanovnika/km2), a zatim u opštini Berane (49 stanovnika/km2).


3.3.3 Stanovništvo Prema proračunu, oko 153.110 ljudi živi u slivu reke Drine. Stope nataliteta su uglavnom 10/1000 stanovnika, dok je smrtnost bila 11,8/1000 stanovnika, što podrazumeva pad ukupne populacije u slivu. Izuzev opština Berane (2 ‰) i Bijelo Polje (2 ‰), sve ostale opštine imaju negativnu stopu prirodnog priraštaja, koja je najizraženija u opštini Plužine (-13,7 ‰), a zatim u opštinama Kolašin (- 7,9 ‰) i Pljevlja (-7,1 ‰). U periodu od 1948. do 1971. godine, stanovništvo opština u SRD se stalno povećavalo, dostižući vrednost od 204.000 stanovnika u 1971. godini (prema popisu iz 1971.). Posle 1971. počinje pad broja stanovnika i vidljiv je do poslednjeg popisa stanovništva 2011. godine (videti Sliku 3-5). Popis iz 2011. je evidentirao najmanji broj stanovnika na području SRD u Crnoj Gori od 1948. Ovo je razlog za zabrinutost za dugoročnu održivost basena.

-

50,000

100,000

150,000

200,000

250,000

1948 1953 1961 1971 1981 1991 2003 2011

Stan

ovn

ištv

o

Slika 3-5: Stanovništvo u SRD za period od 1948. do 2011. godine

3.3.4 Razlika između seoskog i gradskog stanovništva Prema Prostornom planu Crne Gore iz 2008. godine, ukupan broj crnogorskih gradskih naselja je 40, ukupan broj seoskih zajednica je 1.216, a njihova prostorna disperzija je veoma neujednačena. Najgušća mreža naselja je u primorskom regionu, sa 15 naselja na 100 km2, dok je najmanja u severnom regionu sa 7,8 naselja na 100 km2. Oko 61% od ukupnog stanovništva Crne Gore živi u urbanim sredinama. Posmatrano po regionima, stepen urbanizacije u centralnom regionu je 78%, u primorskom regionu 62%, a u severnom regionu 41%. Najniži nivo urbanizacije je u opštinama Andrijevica (18 %) i Šavnik (19 %) koji se nalaze u SRD.

3.3.5 Polna i starosna struktura Starosna struktura stanovništva je relativno dobro izbalansirana za sve opštine u SRD. Najveći procenat muškog stanovništva je u opštini Šavnik (51,7%) u odnosu na žene (48,3%), dok je najveći procenat ženske populacije u opštini Pljevlja (50,8%), u odnosu na mušku populaciju (49,2%). Ceo SRD se odlikuje nešto većim učešćem muškog (50,2%) u odnosu na žensko (49,8%) stanovništvo.


Prosečna starost stanovništva u Crnoj Gori je 37,2 godine. Više od 70% opština SRD ima prosečnu starost veću od nacionalnog proseka, dok Žabljak, Šavnik, Pljevlje i Kolašin imaju najveću prosečnu starost za oko 5 godina iznad nacionalnog proseka. Struktura stanovništva u slivu prikazana na Slici 3-6. Deca uzrasta 0-19 godina čine 23,3% stanovništva sliva. Radno sposobno stanovništvo (15 do 64) čini 71,5%, dok stanovništvo staro 65 i više godina predstavlja 14,7%. Detaljnija analiza stanovništva u SRD je data u Aneksu 3-3.

Slika 3-6: Struktura stanovništva u SRD u 2011. godini

3.4 Zdravlje ljudi

Gori, ova stopa smanjena je sa 63,0 smrti odojčadi/1000 živorođenih koliko je iznosila u 1962. godini na 4,4/1000 u 2012. godini. Broj zaposlenih u zdravstvenim ustanovama u 2012. godini je iznosio 6.644, od kojih je 5.103 (76,80%) zdravstvenih radnika i saradnika a 1.602 (23.19%) nisu bili medicinsko osoblje. Od 5.103 zdravstvenih radnika i saradnika, 1.602 (31,39%) su bili zdravstveno osoblje sa visokim obrazovanjem, od čega je 1.276 (25%) lekara, 29 (0,56%) stomatologa, 93 (1,82%) farmaceuta i 72 (1,42%) zdravstvenih saradnika sa višom stručnom spremom. Bilo je 209 (4,09%) zdravstvenih radnika i saradnika sa visokim obrazovanjem, 3.287 (64,41%) sa srednjom stručnom spremom i 5 (0.09%) sa nižim obrazovanjem. Program obavezne imunizacije za decu u Crnoj Gori sprovedena je 2012. godine (u odnosu na broj osoba obaveznih da se vakcinišu koje su primile zdravstvene službe odgovorne za sprovođenje imunizacije u opštinama) sa obimom u rasponu od 89,8% (Hib) do 94,7% (BCG), i revakcinacijom sa obimom u rasponu od 84,6% (Hib) do 97,2% (MMR). U Crnoj Gori u 2012. godini, bilo je 8.679 prijavljenih slučajeva zaraznih bolesti koje je obavezno prijaviti (grip i AIDS nisu uključene). Jedan slučaj izazvan zaraznom bolešću prijavljen je u 2012. godini, zbog zarazne bolesti nakon tetanusa u jednom slučaju. Učestalost zaraznih bolesti, koje je obavezno prijaviti (bez gripa i AIDS-a), je 1.399,6/100.000 u 2012. godini. Mortalitet od zaraznih bolesti, u 2012. godini, bio je 0,32/100.000. Registrovano je 28 epidemija akutnih infektivnih bolesti u 2012. i 5.823 pogođenih osoba. U većini slučajeva radilo se o epidemiji pandemijskog gripa A (N1H1) – 2.704 slučajeva i varičele – 2.981.


Prema grupama zaraznih bolesti, od ukupno prijavljenih slučajeva u 2012. godini, najviše je bilo pacijenata u grupi respiratornih zaraznih bolesti (73,5%, bez gripa), crevnih oboljenja (13,5%), parazitskih bolesti (10,8%), itd. Broj slučajeva gripa oscilira iz godine u godinu, i to utiče na ukupan broj registrovanih slučajeva zaraznih bolesti. Bilo je 3.135 slučajeva gripa, a to je 26,5% svih registrovanih zaraznih bolesti u 2012. godini. Na opštinskom nivou, ne postoje podaci o uzrocima prerane smrti. Međutim, prema SZO, ishemijska bolest srca je vodeći uzrok smrti, usmrtila je 1.200 ljudi u 2012. godini u Crnoj Gori, zatim moždani udar, kardiomiopatija i miokarditis, rak traheja, bronhija, pluća, debelog creva i rektuma, itd (videti Sliku 3-7). Verovatno je da će trend u SRD biti sličan.

Slika 3-7: Top 10 uzroka smrti u Crnoj Gori, 2012. godina

Izvor podataka: Svetska zdravstvena organizacija,Profil zemlje za Crnu Goru

3.4.1 Zdravstvene ustanove i zdravstveni radnici u SRD Vanbolnička zdravstvena zaštita stanovništva u Crnoj Gori pružena je u teritorijalnim opštinskim jedinicama i vrši se u Domovima zdravlja (18), a tri zajednice imaju Zdravstvene stanice. Zdravstvene stanice u Plužinama i Šavniku su teritorijalno povezane sa Domom zdravlja Nikšić, dok je zdravstvena stanica u Žabljaku povezana sa Doma zdravlja u Pljevljima. Javne zdravstvene ustanove, Institut za javno zdravlje i Apotekarska ustanova »Montefarm« imaju veliki značaj u vanbolničkoj zdravstvenoj nezi. Zdravstvena zaštita se pruža i preko privatnih zdravstvenih ustanova, a većina od njih je kategorisana kao stomatološka zdravstvenu zaštita, ali postoji veliki broj privatnih apoteka takođe. Bolnička zdravstvena zaštita stanovništva u SRD je obezbeđena kroz:


• Opšte bolnice: Bijelo Polje, (Bijelo Polje i Mojkovac), Berane (Berane, Andrijevica, Plav i Rožaje), Nikšić (Nikšić, Plužine i Šavnik), Pljevlja (Pljevlja i Žabljak)

• Četiri stacionara, zdravstveni centri i zdravstvene stanice koje se nalaze u: Mojkovcu, Plavu, Plužinama, Šavniku

• Jedan Klinički centar koji pored opštih bolničkih delatnosti za Podgoricu, Danilovgrad i Kolašin obezbeđuje teritorijalnu zdravstvenu zaštitu za celu Crnu Goru.

Ukupno ima 271 zaposlenih lekara u SRD, što čini prosek od 571 stanovnika na jednog lekara. Na opštinskom nivou, najveći je pritisak u opštini Šavnik, gde je u 2012. godini bio zaposlen samo jedan lekar, a zatim u opštini Plužine, gde je jedan lekar odgovoran za 1.623 stanovnika (videti Tabelu 3-10). Izuzetno visoke vrednosti su očigledne u Andrijevici, Kolašinu i Žabljaku, dok je situacija nešto bolja u opštinama Berane i Pljevlja. Tabela 3-10: Lekari, stomatolozi i farmaceuti u javnoj zdravstvenoj službi, 2012. godina

Glavne opštine u SRD Lekari Stomatolozi Farmaceuti Broj stanovnika po lekaru

Andrijevica 5 0 0 1014

Berane 78 0 2 436

Bijelo Polje 83 0 2 555

Kolašin 8 0 1 1048

Mojkovac 11 0 1 784

Plav 18 0 1 728

Pljevlja 62 0 3 497

Plužine 2 0 0 1623

Savnik 1 0 0 2070

Žabljak 3 0 0 1190

SRD 271 0 10 571 Izvor podataka: Statistički almanah Crne Gore, MONSTAT

Tabela 3-11 : Broj kreveta, bolnički dani otpuštenih pacijenata + procenat upotrebe kreveta od strane ustanove, 2012. godina

Ustanova Kreveti Bolnički dani Otpušteni pacijenti

Procenat upotrebe kreveta

Centri zdravstvene nege

Mojkovac 15 2869 457 52,4

Plav 24 2650 985 30,3

Plužine 5 1785 184 97,8

Opšte bolnice

Berane 181 44308 7498 67,1

Bijelo Polje 141 37204 4825 72,3

Pljevlja 93 27764 3437 81,8 Izvor podataka: Zdravstveni statistički almanah 2012 Crne Gore, Institut za javno zdravlje

3.4.2 Socijalne službe Postoji 17 različitih ustanova koje se bave socijalnom i dečijom zaštitom u Crnoj Gori, koje se finansiraju iz državnog budžeta. U okviru ovih ustanova, postoji šest ustanova za decu i omladinu, jedna za zbrinjavanje odraslih i deset centara za socijalni rad. Pored toga, uključene su razne NVO. Centri za socijalni rad na području SRD se nalaze u opštinama Plav, Pljevlja, Bijelo Polje i Berane. Osim Centra za socijalni rad u Plavu, svi ostali su međuopštinski centri i pokrivaju nekoliko opština. U oblasti SRD, postoje i centri za petodnevnu brigu o deci i omladini sa smetnjama u razvoju, koji se nalaze u opštinama Bijelo Polje, Pljevlja, Plav, Berane i Mojkovac. U opštini Bijelo Polje, takođe, postoji dom za stare, kao i centar za podršku deci i porodici.


Tokom 2013. godine, centri odgovorni za socijalni rad u SRD obradili su 5.951 maloletnih slučajeva i 8.184 odraslih slučajeva (videti Tabelu 3-12). U poređenju sa 2012. godinom, broj korisnika socijalnog centra je porastao u Plavu i u centru zaduženom za Pljevlje i Žabljak, dok je u drugim centrima broj korisnika opao. Područje opštine Kolašin pripada Centru za socijalni rad u Podgorici, koji takođe pokriva Danilovgrad i Cetinje, a to podrazumeva da većina korisnika nisu iz oblasti SRD. Tabela 3-12 Korisnici socijalne pomoći, 2013. godina

Centar za socijalni rad Maloletni korisnici Odrasli korisnici

Berane-Andrijevica 317 235

Bijelo Polje-Mojkovac 1.193 972

Nikšić-Savnik-Plužine 3.031 4.380

Plav 770 654

Pljevlja-Žabljak 640 1.943

Ukupno 5.951 8.184 Izvor podataka: Statistički almanah Crne Gore, MONSTAT

Tokom 2013. godine u SRD bilo je 18.963 osoba koje primaju penziju, što je 12,4 % od ukupne populacije sliva. Pored toga, bilo je 7.523 korisnika dečjeg dodatka.

3.5 Obrazovanje i nepismenost

Sistem obrazovanja podeljen je na četiri dela u Crnoj Gori:

• Predškolsko • Osnovno obrazovanje • Srednje obrazovanje, i • Visoko obrazovanje

Svi gore navedeni nivoi su prisutni u SRD ali prostorna raspodela nije jednaka. U školskoj godini 2012/2013., ukupnp 29.482 osoba je učestvovalo u nekim oblicima obrazovnih nivoa, primarno obrazovanje činilo je 56,2%, sekundarno 27,6% i tercijarno 16,3%.

Nepismenost u SRD, merena u okviru ukupne populacije starije od 10 godina, je veća od nacionalnog proseka (2,2% u poređenju sa 1,5%). Štaviše, nepismenost u SRD je izraženija kod žena (3,6% u poređenju sa 0,7% kod muškaraca). Više detalja o obrazovanju i nepismenosti nalazi se u Aneksu 3-4.

3.6 Zaposlenost, nezaposlenost i životni standard

Iz nacionalne perspektive, oko 80,5% aktivnog stanovništva (procenjuje se 251.000 ljudi u 2013. godini) je u radnom odnosu, a 19,5% je nezaposleno (48.900). Opšti trend je blago poboljšanje u odnosu na prethodnu godinu. Stopa zaposlenosti je bila najviša u opštini Plužine (43,3%), a najmanja u opštini Plav (22,2%), pri čemu je regionalni prosek bio 37,7%. Stopa nezaposlenosti je bila najviša u opštini Plav (50,4%), a najmanja u opštini Šavnik (22,4%), dok je regionalni prosek iznosio 33,7%. Najveća prosečna bruto i prosečna neto mesečna zarada bila je zabeležena u opštini Plužine (800 € i 524 €), što je iznad regionalnog proseka SRD (581 € i 379,8 €). Najniža prosečna bruto i prosečna neto mesečna zarada bila je zabeležena u opštini Bijelo Polje (609 € i 404 €), ali je i dalje iznad proseka u regionu.


Koeficijent starosne zavisnosti (ADR) kvantifikuje broj lica u populaciji koji nisu ekonomski aktivni (osobe mlađe od 15 godina ili starije od 64) na svakih 100 ekonomski aktivnih lica (starosti od 15 do 64) u toj populaciji. Najveća vrednost ADR bila je u opštini Plužine (56,1), dok je najmanja vrednost ADR bila u opštini Mojkovac (46,9). Prosečna vrednost ADR za sve SRD opštine bila je 51,5. Prosečna vrednost ADR je visoka i pokazuje da se ekonomski aktivno stanovništvo i ukupna ekonomija suočavaju sa većim teretom u pogledu izdržavanja i pružanja socijalnih usluga koje su potrebne deci i starijim osobama koji su često ekonomski zavisni. Više detalja o zaposlenosti, nezaposlenosti, životnom standardu i ADR sadržani su u Aneksu 3-5.

3.7 Kriminal

Na nacionalnom nivou bilo je 4.613 prijavljenih punoletnih počinioca krivičnih dela 2013. godine, što je 17,8 % manje nego u 2012. Ženskih prestupnici počinili su 12,5% od ovog ukupnog broja krivičnih dela. Broj nepoznatih počinilaca krivičnih dela bio je 1.584 (25,6% od svih prijavljenih slučajeva). Broj optuženih lica smanjen je za 9,7% u odnosu na prethodnu godinu, a broj osuđenih smanjen je za 8%. Krivična dela protiv imovine su najčešće prijavljeni zločini u 2013. godini, 24,6% od svih prijavljenih slučajeva, 24,5 % od svih optuženih i 24,7% od svih osuđeni.

U 2013. godini, 23% nacionalnih prijavljenih krivičnih dela dogodila su se u opštinama sliva. Najčešći zločini bili su protiv imovine (23,9% od osuđenih odraslih) i krivična dela protiv života i tela (18,1% osuđenih odraslih).


4 Hidrologija površinskih voda Ovo poglavlje sadrži opis hidrologije površinskih voda za ceo sliv reke Drine. Ovo je neophodno da bi hidrološki model mogao da uspešno radi. Sa hidrološkog stanovišta nije moguće podeliti sliv po državama. Zbog toga se u tekstu pominju i neke stanice izvan teritorije Crne Gore. Poglavlje treba čitati u sprezi sa Poglavljem 11, koje se bavi osmatranjem.

4.1 Meteorološki podaci

Sa gledišta meteorološke izučenosti sliv reke Drine pripada kategoriji slivova dobro izučenih u relativno dugom vremenskom periodu. Od meteoroloških parametara najzastupljenija su merenja padavina na ukupno 27 oficijelnih padavinskih stanica koje su obrađene u ovom projektu, a zatim temperatura vazduha na 15 meteoroloških stanica koje su ovde obrađene, dok se ostali meteorološki parametri mere na znatno manjem broju stanica. Osmatranja i merenja hidrometeoroloških pojava u slivu reke Drine oficijelno vrši hidrometeorološka služba. U bivšoj SFRJ su osmatranja, merenja i arhiviranje hidrometeoroloških podataka vršili Republički hidrometeorološki zavodi (Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine). Savezni hidrometeorološki zavod (SHMZ) je prikupljao podatke od Republičkih hidrometeoroloških zavoda samo na odabranim meteorološkim i hidrološkim stanicama i publikovao ih u vidu „Godišnjaka hidrometeorološke službe Jugoslavije“ („Meteorološki godišnjak I“, „Meteorološki godišnjak II“ i dr.). U SHMZ-u se radilo na izradi „Baze hidroloških i meteoroloških podataka“. Parcijalne baze hidrometeoroloških podataka takođe su rađene u Republičkim hidrometeorološkim zavodima. Sadržaj tih baza, kao i njihovo stanje i mogućnosti pristupa njima od strane potencijalnih korisnika, nisu poznati široj stručnoj javnosti. Raspadom bivše SFRJ Republički hidrometeorološki zavodi su preuzeli sve ingerencije u pogledu objavljivanja i distribucije hidrometeoroloških podataka vezanih za svoje teritorije. RHMZ Srbije, počev od 1991. godine, redovno objavljuje svoje podatke u meteorološkim i hidrološkim godišnjacima i radi na izradi sopstvene baze hidrometeoroloških podataka. Do 2014. godine su se podaci sa teritorija Crne Gore i Bosne i Hercegovine nalazili samo u arhivama navedenih institucija. Na teritoriji Bosne i Hercegovine situacija je bila daleko komplikovanija, jer se, počevši od 1991. godine, podaci nalaze u Hidrometeorološkom zavodu Republike Srpske (u Banja Luci) i u Hidrometeorološkom zavodu Federacije BiH (u Sarajevu). Zbog poznatih ratnih dejstava na teritoriji Bosne i Hercegovine obim i vrsta raspoloživih meteoroloških podataka nisu poznati široj stručnoj javnosti. Pretpostavlja se da većina podataka posle 1991. godine ne postoji, a ono što postoji može se uglavnom nabaviti po tržišnim uslovima, koji se po republikama (državama) znatno razlikuju. Neki podaci, kao što su meteorološki podaci, mogu se nabaviti samo u veoma skromnom obimu. Radeći na velikom broju hidroloških studija, projekata i vodoprivrednih osnova i analiza, kao što su „Vodoprivredne osnove“ SFRJ, Srbije i Crne Gore, zatim „Hidrološka studija reke Save“, „Hidrometeorološki bilans“ i „Hidrološka monografija sliva Dunava“ i studija „Formiranje hidroloških nizova sedmičnih neregulisanih protoka za period od 1926. do 2012. godine na zadatim profilima“, Institut za vodoprivredu „Jaroslav Černi“ je prikupio relevantne hidrometeorološke podatke za većinu oficijelnih stanica u slivu reke Drine i to za period od kada stanice rade do kraja 2012. godine. Svi ti podaci su, u originalnom vidu ili obrađeni, arhivirani u okviru Hidro-informacionog sistema „Drina“ (HIS „Drina“), koji se permanentno i dalje dopunjuje novim podacima.

4.1.1 Pregled i prikaz postojećih meteoroloških podataka U vezi meteoroloških podataka sa meteoroloških stanica je analizirano 27 meteoroloških stanica sa sliva Drine u Crnoj Gori koje su u dosadašnjoj istoriji merenja meteoroloških veličina bile aktivne ili su jedan vremenski period su bile aktivne, a u međuvremenu su prestale sa radom. Izvor podataka je Hidro-informacioni system Drina (HIS „Drina“), koji je razvijan u Institutu za vodoprivredu „Jaroslav Černi“ – Beograd, Srbija.


Analiza raspoloživih podataka o padavinama i temperaturama na meteorološkim stanicama na slivu Drine je za potrebe ovog projekta urađena za period od 1946. do 2012. godine. Ovaj period je pri analizi podeljen na dva perioda: od 1946. do 1990. i od 1991. do 2012. godine, pri čemu je analiziran i kompletan period od 1946. do 2012. godine. U narednoj tabeli je dat pregled broja raspoloživih podataka o srednje-dnevnim temperaturama vazduha i padavinama (kako se čuvaju u HIS „Drina“). Tabela 4-1: Meteorološke stanice na slivu reke Drine na teritoriji Crne Gore

Br. Stanica H (mnm) Godina osnivanja Status

1 „Andrijevica“ 800 1923 Aktivna

2 „Andrijevo“*

Aktivna

3 „Bajevo polje“ 975

4 „Berane“ 690 1925 Aktivna

5 „Bijelo Polje“ 560 1923 Aktivna

6 „Bioča“ 640 1946 Aktivna

7 „Bistrica“ 800 1964 Aktivna

8 „Boan“ 1.000 1948 Aktivna

9 „Bobovo“

-

10 „Crkvine“ 1.000 1927

11 „Dragovića P.“* 650 1946 Aktivna

12 „Đurđevića Tara“ 650

13 „Goransko“ 920 1953 Aktivna

14 „Gornja Bukovica“ 1.380 1956 Aktivna

15 „Grabovica“ 1.300 1958 Aktivna

16 „Gradac“ 700 1956 Aktivna

17 „Grahovo“

Aktivna

18 „Kolašin“ 944 1923 Aktivna

19 „Konjuhe“ 1.140 1971 Aktivna

20 „Kosanica“" 1.320 1927

21 „Kovren“ 1.050 1946 Aktivna

22 „Krnja Jela“ 1.200

23 „Krstac“

-

24 „Lijeva Rijeka“ 1.120 1946

25 „M.Crna Gora“ 1.410 1956 Aktivna

26 „Majstorovine“ 800 1948 Aktivna

27 „Man. Morača“* 270 1934 Aktivna

28 „Mataruge“ 1.050 1948 Aktivna

29 „Mateševo“ 990 1948 Aktivna

30 „Mojkovac“ 853 1937 Aktivna

31 „Mokro“ 1.050 1959 Aktivna

32 „Mratinje“ 800

33 „Murina“ 860 1937 Aktivna

34 „Nikovići“ 1.400 1956 Aktivna

35 „Nikšić“* 647 1927

36 „Njegovudje“ 1.315 1956 Aktivna

37 „Opasanica“ 1.160 1949 Aktivna

38 „HE Piva“ 685,38 2013 Aktivna

39 „Plav“ 908 Aktivna

40 „Plužinev 750 Aktivna

41 „Pljevlja“ 784 1923 Aktivna

42 „Podgorica“* 49 1949

43 „Pošćenje“ 1.020 1956 Aktivna

44 „Prenčani“ 1.160 1948 Aktivna


Br. Stanica H (mnm) Godina osnivanja Status

45 „Rožaje“* 1.000 1931 Aktivna

46 „Seoca“ 750 1946 Aktivna

47 „Stabna“ 780 1927 Aktivna

48 „Stitarica“ 1.050 1956 Aktivna

49 „Stožer“ 1.200 1960 Aktivna

50 „Suva Gora“ 1.250 1956 Aktivna

51 „Šavnik“ 870 1931 Aktivna

52 „Šćepan Polje“ 466 1927 Aktivna

53 „Tomaševo“ 970 1948 Aktivna

54 „Trsa“ 1.480 1956 Aktivna

55 „Uliće“* 600 1948 Aktivna

56 „Velika“ 1.200 1937 Aktivna

57 „Žabljak“ 1.450 Aktivna

* = Stanica je smeštena izvan SRD

Podaci o padavinama Na slivu reke Drine je u cilju praćenja i analize meteorološkog režima uspostavljena mreža meteoroloških stanica, na kojima su se, u proteklom periodu, stalno ili povremeno, vršila osmatranja i merenja meteoroloških pojava. Neke od stanica nisu više u funkciji ili su pak zamenjene drugim stanicama koje se nalaze u neposrednoj blizini nekadašnjih. Ukupan broj padavinskih stanica u Republici Crnoj Gori koje su obrađene i analizirane za potrebe ovog projekta je 27. Podaci o padavinama na meteorološkim stanicama u HIS „Drina“ su raspoloživi za duži period (počevši od 1923. godine do danas). Podaci o padavinama za period od 1923. do 1940. godine su podaci preuzeti iz godišnjaka Kraljevine Jugoslavije i oni su raspoloživi za 11 stanica u Crnoj Gori. Ovaj period karakteriše diskontinuitet u podacima. Ni na jednoj od ovih stanica ne postoji kompletan niz podataka za posmatranih 18 godina. U periodu od 1941. do 1945. godine ne postoji ni jedan podatak, ni za jednu od meteoroloških stanica. O ovome će biti još diskusije u odeljcima koji se bave klimatskim promenama. U periodu od 1946. do 1969. godine nema raspoloživih podataka u bazi o padavinama za delove sliva koji pripadaju Crnoj Gori. Podaci su najkompletniji, ako se posmatra ceo sliv reke Drine, za period od 1970. do 1984. godine. Podaci o početku rada stanica i njihovim nadmorskim visinama su preuzeti iz postojećih meteoroloških godišnjaka. Treba napomenuti da i u samim godišnjacima ima izvesnih razlika za jednu istu stanicu u pogledu ovih podataka. Na Slici 4-1 data je procentualna popunjenost raspoloživih podataka o padavinama za deo sliva reke Drine koji pripadaju Crnoj Gori za periode od 1946. do 1990. godine, od 1991. do 2012. godine i za period od 1946. do 2012. godine.


Slika 4-1: Procentualna popunjenost podataka o dnevnim sumama padavinama na delu sliva reke Drine koji pripada Crnoj Gori

Na osnovu prikazanih grafikona može se uočiti da za period od 1946. do 1990. godine na delu sliva koji pripada Crnoj Gori podataka ima na 24 od postojećih 27 stanica, ali je procenat popunjenosti stanica podacima mali. Uočava se da na delovima sliva koji pripadaju Crnoj Gori u periodu od 1991. do 2012. godine postoji 13 stanica (od 27 postojećih) na kojima ima raspoloživih podataka. Za meteorološku stanicu „Bijelo Polje“ postoji najkompletniji skup podataka. Podaci o temperaturama vazduha Ukupan broj meteoroloških stanica na slivu reke Drine na kojima su raspoloživi podaci o temperaturama vazduha a analiziraju se u ovom projektu je 15 stanica u Crnoj Gori. Za period pre 1946. godine (zaključno sa 1945. godinom) nema raspoloživih podataka ni za jednu od 15 analiziranih stanica na slivu. U periodu od 1946. do 1969. godine nema raspoloživih podataka o temperaturama vazduha za delove sliva koji pripadaju Crnoj Gori. Najbolja popunjenost podacima, gledajući ceo sliv, je za period od 1970. do 1984. godine (kao i u slučaju podataka o padavinama). Nizovi podataka o padavinama za period od 1946. do 2012. godine nisu kompletni, već postoje i godine za koje nema podataka u bazi, ili nema svih podataka u toku godine. Na sledećoj Slici 4-2 data je procentualna popunjenost podataka o temperaturama vazduha za deo sliva reke Drine koji pripadaju Crnoj Gori za periode od 1946. do 1990., 1991. do 2012. i 1946. do 2012. godine.

Slika 4-2: Procentualna popunjenost podataka o srednje dnevnim temperaturama vazduha na delu sliva reke Drine koji pripada Crnoj Gori

Na dijagramima se može uočiti da za period od 1946. do 1990. godine, na delu sliva koji pripada Crnoj Gori, podataka ima na 7 od postojećih 15 stanica, a procenat popunjenosti stanica podacima je mali. Uočava se da na delovima sliva koji pripadaju Crnoj Gori podaci postoje na 14 stanica (od postojećih 15) za period od 1991. do 2012. godine, ali je procenat popunjenosti stanica podacima mali.


4.1.2 Obrada i popunjavanje meteoroloških podataka Za potrebe rada hidrološkog modela (opisanog u odeljku 4.3) bilo je neophodno izvršiti kompletiranje podataka o dnevnim padavinama i temperaturama vazduha na reprezentativnim meteorološkim stanicama na slivu Drine. U vezi navedenog je prvo bilo neophodno izvršiti kontrolu postojećih nizova podataka koji mogu biti opterećeni raznim greškama u podacima (greške u kucanju, pa i greške u samom merenju podataka koje mogu biti uočene i vizuelnim posmatranjem nizova i njihovih dijagrama). Uočene očigledne greške bilo je neophodno korigovati kako bi u procesu rada model davao korektne rezultate. Obrada i kontrola postojećih nizova podataka izvršena je korišćenjem poznatih matematičkih i statističkih postupaka, odnosno procedura koji su deo HIS „Drina“. Za potrebe izrade modela potrebno je da nizovi podataka budu kompletni. Postojeći nizovi podataka najčešće nisu kompletni, već su to nizovi kojima nedostaju podaci u većoj ili manjoj meri, pa je bilo potrebno definisati način na koji će se postojeći nizovi popuniti i izvršiti njihova kontrola. Uobičajena praksa je da se nizovi popunjavaju nekom od standardnih metoda popunjavanja i na taj način se pripremaju za korišćenje u modelu. Za popunjavanje nizova korišćen je matematički model VNC (Višestruka nelinearna regresija) ugrađen u HIS „Drina“, i razvijen u Institutu „Jaroslav Černi“. Popunjavanje je izvršeno tako što je na osnovu postojanja podataka na jednoj stanici i postojanja sinhronog perioda (perioda kada postoje podaci na obe stanice), izvršeno popunjavanje podataka na stanici na kojoj podaci nedostaju. Pri popunjavanju je bilo neophodno vršiti odgovarajuće proračune i korekcije koje uzimaju u obzir nadmorske visine i položaje odgovarajućih meteoroloških stanica. Obrada i generisanje, odnosno popunjavanje nedostajućih podataka, su izvršeni za ukupno 21 padavinsku stanicu i 8 temperaturnih stanica. Period analize i obrade podataka o padavinama i temperaturama vazduha je od 1970. do 1984. godine.

4.1.3 Analiza padavinskog režima u slivu reke Drine Klimatski uslovi u slivu reke Drine već su opisani u odeljku 2.4. Visokoplaninski predeli (preko 2.000 mnm) primaju od 2.000 do 3.000 mm, srednje planine oko 1.500 mm, a niske od 800 do 1.000 mm atmosferskog taloga. Oko ušća Drine u Savu količina atmosferskog taloga je oko 700 mm. Količina padavina se, pak, smanjuje niz njen tok, mada ne ravnomerno, jer ravnomernost promene narušavaju lokalni uslovi. Takva je i raspodela padavina tokom godine, pri čemu godišnje količine ravnomerno rastu od Šćepan Polja, gde najsuvlji mesec dobija 4,2% ukupne godišnje količine padavina, do Loznice, gde je prosek viši i iznosi 7,1%. Drina, Tara i Piva i više pritoke njenog gornjeg toka pripadaju rekama tzv. snežno-kišnog režima dinarsko-makedonske varijante. Ovo znači da se najveći proticaji javljaju u maju i aprilu, izuzev Pive, gdje se najveće vode javljaju u decembru. Iako je period velikih voda na Drini dugotrajan, jer se topljenje snega na planinama vrši postepeno, katastrofalne poplave nisu česte. Visoki nivoi vode mogu da se jave i u jesen, najčešće u novembru, usled obilnih jesenjih padavina. U ovom poglavlju su analizirane klimatske karakteristike sliva reke Drine i prikazana je karta izohijeta. (videti Sliku 4-3).7

7 Mapa izohijeta uzeta je iz časopisa „Vodoprivreda“, Beograd, rad broj. 2 – „Osnovne hidrografske karakteristike sliva reke Drine i hidro-meteorološki podaci“, 2004. Mapa izohijeta za Srbiju za isti period od 1946. do 1991. godine je takođe prikazana u VORS („Vodoprivredna osnova Republike Srbije“), koja se pojavila 2009. godine.


Slika 4-3: Karta izohijeta dela sliva reke Drine u Crnoj Gori


Ova mapa je izrađena za period od 1946. do 1991. godine, ali se i danas smatra reprezentativnom, pošto od 1991. godine nema podataka o padavinama koji bi se koristili za formiranje njene novije verzije. Ovo poglavlje takođe koristi definiciju unutargodišnje raspodele padavina po slivovima za period od 1970. do 1984. godine, pošto za ovaj period podaci o padavinama postoje za većinu stanica. Za obradu je izabrano nekoliko stanica iz svih predmetnih slivova. Prosečne godišnje padavine u slivu reke Drine iznose, za duži period, oko 1.100 mm. Prosečne višegodišnje padavine, za period od 1946. do 1991. godine, se kreću od 700 mm na istočnom delu sliva (Badovinci-Sjenica) do 2.300 mm (Gornje Lipovo), odnosno 3.000 mm na izvorišnom delu Lima na Prokletijama. Jugozapadni deo sliva je bogatiji padavinama od severozapadnog dela. Kako Drina proseca dva planinska venca Dinarskog sistema (Javor-Tara i Majevica-Cer), to se između njih nalaze kišne depresije. Naročito je izražena depresija u padavinama u širokom području između dva planinska lanca od Sjenice do Višegrada. Režim padavina analiziran je na osnovu raspoloživih podataka sa meteoroloških stanica na slivu reke Drine u Crnoj Gori. Unutargodišnja raspodela padavina za izabrane padavinske stanice definisana je po slivovima za period od 1970. do 1984. godine i prikazana je na Slikama 4-4. do 4-7.

0

20

40

60

80

100

120

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

sre

dnje

me

sečn

e s

um

e p

ad

avi

na

(mm

)

mesec

Berane

Bijelo Polje

Slika 4-4: Unutargodišnja raspodela padavina na izabranim padavinskim stanicama sliva reke Lim za period od 1970. do 1984. godine

0

50

100

150

200

250


sre

dnje

me

sečn

esu

me

pada

vine

a(m

m)

mesec

Plužine

Šavnik

Šćepan Polje

Slika 4-5: Unutargodišnja raspodela padavina na izabranim padavinskim stanicama sliva reke Pive za period od 1970. do 1984. godine


0

50

100

150

200

250

300

350


sred

nje

me

sečn

esu

me

pada

vina

(m

m)

mesec

Žabljak

Bistrica

Kolašin

Đurđevića Tara

Crkvine

Slika 4-6: Unutargodišnja raspodela padavina na izabranim padavinskim stanicama sliva reke Tare za period od 1970. do 1984. godine

0

20

40

60

80

100

120


sred

nje

mes

ečn

esu

me

pad

avin

a(m

m)

mesec

Gradac

Pljevlja

Kosanica

Slika 4-7: Unutargodišnja raspodela padavina na izabranim padavinskim stanicama sliva reke Ćehotine za period od 1970. do 1984.

godine

Sa prethodnih dijagrama vidi se da se minimalne mesečne sume padavina javljaju u periodu jun-jul (Piva i Tara) i februar-mart (Lim i Ćehotina), dok se maksimalne vrednosti javljaju uglavnom u oktobru i novembru, kao što bi se moglo očekivati. Na Slici 4-8 mogu se videti izabrane padavinske stanice u slivu reke Drine koje pripadaju Crnoj Gori, koje su korišćene za definisanje unutargodišnjih raspodela padavina na slivu reke Drine.


Slika 4-8: Izabrane padavinske stanice na slivu reke Drine u Crnoj Gori koje su korišćene za definisanje unutargodišnjih raspodela

padavina


4.2 Hidrološki podaci

4.2.1 Pregled i prikaz raspoloživih hidroloških podataka U vezi hidroloških podataka sa hidroloških stanica su analizirane 32 stanice sa sliva Drine u Crnoj Gori koje su u dosadašnjoj istoriji merenja hidroloških veličina na rekama na slivu Drine aktivne, odnosno, jedan vremenski period su bile aktivne, a u međuvremenu su prestale sa radom. Najveći broj stanica je na reci Tari (7), Limu (6), Pivi (2) i Ćehotini (2), a ostale su na drugim pritokama Drine. Period obuhvaćen ovom analizom je od 1946. do 2012. godine. Izvor podataka su bili zvanični hidrološki godišnjaci FNR Jugoslavije (od 1945. do 1962. godine), SFRJ (od 1963. do 1991. godine ), SR Jugoslavije (od 1992. do -2003. godine), Crne Gore (2012. godina) i hidrološki godišnjaci za sliv reke Save (od 2006. do 2011. godine). Treba napomenuti da je pored stanica koje su ovde prikazane identifikovano još nekoliko stanica koje nisu uzete u razmatranje zato što nikada nisu zaživele na pravi način, ili su marginalne, odnosno nema dovoljno raspoloživih informacija o tačnim lokacijama i periodima rada ovih stanica. U narednoj tabeli je dat pregled analiziranih hidroloških stanica na slivu Drine sa njihovim osnovnim podacima i brojem raspoloživih podataka o srednje dnevnim proticajima i vodostajima u HIS „Drina“. Više podataka o hidrološkim stanicama dato je u Poglavlju 11. Tabela 4-2: Hidrološke stanice na slivu reke Drine na teritoriji Crne Gore

Ime stanice Reka Broj podataka (Q) Broj podataka (H)

1 „Dobrakovo“ Lim 17.167 4.018

2 „Bijelo Polje“ Lim 2.557 5.111

3 „Zaton“ Lim 25.567 5.076

4 „Berane“ Lim 1.095 4.019

5 „Andrijevica“ Lim 10.226 8.030

6 „Plav“ Lim 2.192 6.940

7 „Gusinje“ Grnčar 0 2.497

8 „Šćepan Polje“ Tara 0 0

9 „Tepca“ Tara 15.340 0

10 „Đurđevića Tara“ Tara 0 0

11 „Bistrica“ Tara 0 0

12 „Trebaljevo“ Tara 5.844 0

13 „Kolašin“ Tara 0 0

14 „Crna Poljana“ Tara 0 0

15 „Šćepan Polje“ Piva 6.940 6.940

16 „Krstac“ Piva 8.766 11.322

17 „Dužki Most“ Komarnica 0 0

18 „Gradac“ Ćehotina 366 6.738

19 „Pljevlja“ Ćehotina 11.688 2.556

20 „Bioče“ Lješnica 4.749 4.600

21 „Ravna Rijeka“ Ljuboviđa 1.096 1.095

22 "Bakovići“ Plašnica 8.402 4.018

23 "Podbišće“ Štitarica 12.232 8.742

24 "Đulići“ Zlorečica 0 0

25 "D. Vusanje“ Grlja 0 2.956

26 "Gubavač“ Bjelopoljska Bistrica 0 0

27 "Šavnik“ Bijela 0 0

28 „Biogradsko jezero“ Biogradsko jezero 0 1.827

29 „Šavnik“ Bukovica 11.689 4.675


Ime stanice Reka Broj podataka (Q) Broj podataka (H)

30 „Pošćenje“ Komarnica 1.084 0

31 „Široki Profil“ Pridvorica 0 0

32 „Pivski Manastir“ Sinjac 0 7.190 Na teritoriji Crne Gore su analizirane 32 hidrološke stanice, na kojima su raspoloživi podaci o dnevnim proticajima i dnevnim vodostajima. Pored hidroloških podataka koji su kvantifikovani kao raspoloživi za period od 1946. do 2012. godine, u HIS „Drina“ se raspolaže i podacima za raniji period (od 1926. do 1945. godine), kao i za period nakon 2012. godine. Raspoloživost broja hidroloških podataka (dnevnih vrednosti vodostaja i proticaja) je prikazana na Slici 4-9, a njihov položaj na Slici 4-10.

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

20000

HS

An

dri

jevi

ca

HS

Bak

ovi

ći

HS

Be

ran

e

HS

Bij

elo

Po

lje

HS

Bio

če

HS

Bio

grad

sko

jeze

ro

HS

Bis

tric

a

HS

Crn

a P

olj

ana

HS

D. V

usa

nje

HS

Do

bra

kovo

HS

Du

žki M

ost

HS

Đu

lići

HS

Đur

đev

ića

Tar

a

HS

Gra

dac

HS

Gu

bav

ač

HS

Gu

sin

je

HS

Ko

laši

n

HS

Krs

tac

HS

Piv

ski M

anas

tir

HS

Pla

v

HS

Plj

evl

ja

HS

Po

db

išće

HS

Po

šće

nje

HS

Rav

na

Rij

eka

HS

Šavn

ik

HS

Šavn

ik

HS

Šce

pan

Po

lje

(Tar

a)

HS

Šće

pan

Po

lje

(Piv

a)

HS

Širo

ki P

rofi

l

HS

Tep

ca

HS

Tre

bal

jevo

HS

Zato

n

N (

bro

j po

dat

aka)

Q

H

Slika 4-9: Pregled raspoloživih podataka (Q i H) na hidrološkim stanicama na slivu reke Drine (Crna Gora)

4.2.2 Obrada i popunjavanje hidroloških podataka Za potrebe kalibracije parametara hidrološkog modela izvršeno je kompletiranje dnevnih vrednosti proticaja na 6 hidroloških profila na slivu reke Drine. Izabran je period od 1970. do 1984. godine, za koji je uočena dobra raspoloživost kako hidroloških, tako i meteoroloških merenih podataka na slivu Drine. Za jedan broj izabranih hidroloških profila (6) se raspolagalo kompletnim nizovima dnevnih proticaja (odnosno vodostaja): • Bijelo Polje (Lim), • Đurđevića Tara (Tara), • Trebaljevo (Tara), • Šćepan Polje (Tara), • Mratinje (Piva) i • Dužki most (Komarnica). Za sledeće stanice (5) se nije raspolagalo kompletnim nizovima dnevnih proticaja (odnosno vodostaja) u analiziranom periodu: • Andrijevica (Lim),


• Berane (Lim), • Šćepan Polje (Piva), • Pljevlja (Ćehotina) i • Gradac (Ćehotina).

Slika 4-10: Hidrološke stanice na slivu reke Drine u Crnoj Gori


Na Slici 4-11 su prikazani srednji godišnji proticaji na analiziranim hidrološkim profilima u periodu od 1970. do 1984. godine na kojima su kompletirani srednje-dnevni proticaji.

0

20

40

60

80

100

120

1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984

Q (m

3/s

)

Đurđevića Tara

Šćepan Polje

Šćepan Polje

brana Mratinje

Bijelo Polje

Trebaljevo

Dužki most

Pljevlja

Gradac

Andrijevica

Berane

Slika 4-11: Srednji godišnji proticaji na analiziranim hidrološkim profilima u periodu od 1970. do 1984. godine

Nedostajući podaci na stanici „Andrijevica“ za 1970., 1978. i 1984. godinu popunjeni su modelom VNC (višestruka nelinearna regresija), ugrađenim u HIS „Drina“, korišćenjem podataka sa nizvodne stanice „Bijelo Polje” i uzvodne stanice „Plav“. Nedostajući podaci na stanici „Berane“ za period od 1970. do 1978. godine popunjeni su modelom VNC (HIS „Drina“) korišćenjem podataka sa nizvodne stanice „Bijelo Polje“ i uzvodne stanice „Plav“. Za stanicu „Šćepan Polje“ na reci Pivi se raspolagalo nizovima dnevnih proticaja za period od 1970. do 1979. godine. Nedostajući podaci za period od 1980. do 1984. godine su popunjeni preko korelacione zavisnosti sa profila „Mratinje“ (brana „Piva“): Qšp = (QMratinje - 3,4297) / 0,8869, R=0,9780 Nedostajući podaci na stanici „Pljevlja“ za 1973., 1975., 1976., 1981., 1982., 1983 i 1984. godinu popunjeni su modelom VNC (HIS „Drina“) korišćenjem podataka sa nizvodnih stanica „Gradac“, „Vikoč“ i „Foča Aladža“. Nedostajući podaci na stanici „Gradac“ za 1981. godinu popunjeni su modelom VNC korišćenjem podataka sa nizvodnih stanica „Vikoč“ i „Foča Aladža“. Može se zaključiti da je najveći broj podataka dnevnih proticaja za potrebe kalibracije parametara hidrološkog modela originalan, odnosno izmeren, a da je samo 18,9% (25/132 godina) podataka popunjeno navedenim postupcima (što je ipak udeo koji treba imati u vidu).


4.3 Hidrološki model

U proteklom periodu dosta se radilo na razvoju Hidroinformacionog sistema „Drina“ (HIS „Drina“, Institut „Jaroslav Černi“, 2002. do 2014. godina), gde je velika pažnja posvećena razvoju hidrološkog modela. Potpuno kalibrisan i verifikovan prognozni model sa dnevnim vremenskim korakom je predat naručiocu 2011. godine i od tada uspešno obavlja prognozu dotoka na važnijim hidroprofilima na slivu Drine. Nakon 2011. godine nastavilo se sa razvojem hidrološkog modela, poboljšanjem metodologije, dokalibracijom modela (ažuriranjem formiranih setova parametara) i prelaskom na šesto-časovni vremenski korak. Do sada se pokazalo (što se može videti kasnije kroz rezultate) da model sa velikom pouzdanošću prognozira velike i srednje dotoke, dok u pogledu malih voda daje nešto manje pouzdane prognoze, koje su ipak na zadovoljavajućem nivou. Primenjeni hidrološki model je distribuiran i zasnovan na fizičkim zakonima kojima se opisuje transformacija površinskog (direktnog) i podzemnog (baznog) oticaja. Prostorna dekompozicija modela podrazumeva podelu slivnog područja na konveksne elemente nepravilnog oblika, gde svaki element ima svoje karakteristike (koeficijent vertikalne filtracije, poroznost, karakteristične vlažnosti, ...) koje ulaze u proračun vertikalnog vodnog bilansa. Razvijeni model se sastoji od niza elemenata hidrološkog sistema koji na uprošćen način opisuju prirodne pojave i procese. Proračun transformacije padavina u oticaj na izabranim hidroprofilima je koncipiran tako da se simuliraju vertikalno kretanje vode i formiranje podzemnog i površinskog oticaja. Ulazne veličine su padavine i meteorološki parametri, dok izlaz predstavljaju podzemni i površinski oticaj na karakterističnim hidroprofilima. Vertikalni vodni bilans se distribuirano računa na čitavoj površini sliva. Drugi deo hidrološkog modela predstavlja (uslovno horizontalno) kretanje vode, odnosno transformacija izračunatih komponenti vertikalnog vodnog bilansa (iz prethodnog dela) kroz sistem linearnih rezervoara. Primenjena metodologija biće detaljno opisana u Aneksu 4-1.

4.3.1 Pregled rezultata – srednje-sedmični protoci U okviru ovog poglavlja se prikazuju rezultati modeliranja, prema metodologiji i postupku opisanim u Aneksu 4-1. Rezultati su prikazani na hidroprofilima na izlaznim rečnim deonicama odgovarajućih sektora. Kalibracija Kalibracija hidrološkog modela je rađena za period od 1.10.1971. do 29.9.1977. godine. Za početak i kraj simulacije uzet je početak hidrološke godine, kada je zemljište uglavnom suvo i počinju jesenje kiše. U narednoj tabeli su date ocene kalibracije na osnovu kriterijuma opisanih u prethodnom poglavlju. Vrednosti se odnose na agregirane sedmične nizove osmotrenih i modeliranih proticaja. Tabela 4-3: Ocena efikasnosti kalibracije na hidroprofilima odgovarajućih sektora

Br. Hidroprofil Reka

Ocena efikasnosti modela

NSE RSR R Komentar (prema kriterijumu NSE

i RSR)

1 „Šćepan polje“ Tara 0,855 0,381 0,926 veoma dobro

2 „Šćepan polje“ Piva 0,824 0,419 0,909 veoma dobro

3 „Foča“ Drina 0,850 0,387 0,927 veoma dobro

4 „Prijepolje“ Lim 0,755 0,495 0,874 veoma dobro

5 „Strmica“ Lim 0,753 0,497 0,874 veoma dobro

6 „Višegrad“ Drina 0,839 0,401 0,926 veoma dobro



Ocena efikasnosti modela

NSE RSR R Komentar (prema kriterijumu NSE

i RSR)

7 „Bajina Bašta“ Drina 0,814 0,432 0,909 veoma dobro

8 „Zvornik“ Drina 0,825 0,418 0,913 veoma dobro

9 „Ušće reke“ Drina 0,819 0,425 0,911 veoma dobro

U narednoj tabeli su date vrednosti karakterističnih proticaja za osmotrene i modelirane nizove na izlaznim hidroprofilima odgovarajućih sektora. Tabela 4-4: Pregled osmotrenih i modeliranih vrednosti sedmičnih proticaja (kalibracija)


Vrednosti proticaja – osmotreno

(prosečne godišnje vrednosti)

Vrednosti proticaja – modelirano

(prosečne godišnje vrednosti)

Qsr Qmin Qmax Qsr Qmin Qmax

1 „Šćepan polje“ Tara 78,10 32,37 205,14 75,24 29,70 204,72

2 „Šćepan polje“ Piva 67,01 25,35 179,02 68,10 24,14 164,14

3 „Foča“ Drina 189,60 79,90 437,28 181,40 71,80 456,03

4 „Prijepolje“ Lim 74,70 28,97 210,41 76,05 31,92 215,28

5 „Strmica“ Lim 108,82 50,15 255,91 110,97 53,30 260,75

6 „Višegrad“ Drina 320,17 157,24 707,08 320,58 141,89 769,15

7 „Bajina Bašta“ Drina 314,99 112,18 746,60 339,45 152,38 795,12

8 „Zvornik“ Drina 344,46 134,77 787,24 358,95 164,59 825,37

9 „Ušće u Savu“ Drina 354,51 137,73 807,72 373,85 174,71 848,25

Kako se to može primetiti u prethodne dve tabele, hidrološki model daje veoma dobro slaganje osmotrenih i modeliranih nizova. Višegodišnji prosek (kalibracioni period – 7 godina) srednjih sedmičnih proticaja pokazuju jako malo odstupanje od izmerenih vrednosti. Takođe, razlike u prosečnim višegodišnjim maksimumima sedmičnih proticaja pokazuju mala odstupanja od izmerenih vrednosti, što znači da su poplavni talasi i periodi povodnja dobro modelirani. Nešto veća odstupanja se javljaju kod malih voda, ali su vrednosti i dalje na zadovoljavajućem nivou. Razlog za to leži u metodologiji korišćenja sistema linearnih rezervoara za transformaciju baznog oticaja. U narednom periodu se planira uvođenje sistema nelinearnih rezervoara, čime bi se slaganje recesionih grana hidrograma znatno poboljšalo. Na sledećim dijagramima (Slike 4-12 do 4-14) prikazani su primeri unutargodišnjeg rasporeda sedmičnih proticaja u toku kalibracionog perioda. Više rezultata dato je u Aneksima 4-2 i 4-3.

Slika 4-12: Srednje-mesečne vrednosti sedmičnih proticaja (kalibracioni period)


Slika 4-13: Minimalne mesečne vrednosti sedmičnih proticaja (kalibracioni period)

Slika 4-14: Maksimalne mesečne vrednosti sedmičnih proticaja (kalibracioni period)

4.4 Hidrološke analize - Proračun srednjih, malih i velikih proticaja

4.4.1 Analize srednje-mesečnih i godišnjih proticaja Metodologija Prilikom određivanja hidrološkog režima u slivu reke Drine bilo je neophodno popuniti nedostajuće podatke na hidrološkim stanicama. Nedostajući podaci karakteristični su za period počev od kraja 20. veka do sadašnjeg trenutka na stanicama na prostoru Crne Gore i BiH. Za potrebe popunjavanja vremenskih serija srednje-mesečnih proticaja na hidrološkim stanicama u slivu reke Drine korišćeni su alati HIS „Drina“, odnosno hidrološki model i matematički model VNC. Suština modela VNC (koji je u prethodnom periodu više puta uspešno primenjivan na slivu Drine) sastoji se u uspostavljanju korelacionih zavisnosti između standardizovanih promenljivih, različitih kombinacija uzročno-posledičnih veza, različitih hidrometeoroloških vremenskih serija. Model je razrađen za prostornu interpolaciju hidrometeoroloških podataka na profilima gde ne postoje podaci osmatranja i merenja. Međutim, model je takođe prilagođen za potrebe popunjavanja i produžavanja prekida kod postojećih serija hidrometeoroloških podataka na mernim stanicama. Hidrološki podaci Hidrološka analiza srednjih mesečnih proticaja sprovedena je u slivu reke Drine, koji pokriva površinu od ukupno 19.982 km2 do uliva u reku Savu. Prosečni vidni doprinos sliva iznosi q=19,8 l/km2/s. Hidrološka analiza sprovedena je na ukupno 5 hidroloških stanica. Hidrološke stanice se nalaze na Limu (h.s. „Bijelo Polje“ i h.s. „Plav“), na Tari (h.s. „Šćepan Polje“ i h.s. „Đurđevića Tara“) i Pivi (h.s. „Šćepan Polje“).


Položaj razmatranih hidroloških stanica u slivu reke Drine prikazan je na Slici 4-15 zajedno sa hidrografskom mrežom i državnim granicama. Na razmatranim hidrološkim stanicama u najvećem broju slučajeva srednji mesečni proticaji dostupni su u periodu do 1990. godine. Posle tog perioda (od 1990. do 2012. godine) podaci o srednjim mesečnim proticajima postupni su na prostoru Republike Srbije, dok su podaci sa stanica u Republici Crnoj Gori, kao i Bosni i Hercegovini pretežno nedostupni. Prilikom sagledavanja perioda hidrološke obrade razmatran je period od 1926. do 1945. godine, pošto na pojedinim stanicama u slivu Drine tokom ovog perioda postoje merenja proticaja. Međutim, radi se o malom broju stanica u slivu koje ne pokrivaju ceo sliv, a ujedno imaju puno nedostajućih podataka. Iz tog razloga izabran je period obrade na svim hidrološkim stanicama od 1946. do 2012. godine. Raspoložive serije srednjih mesečnih proticaja na razmatranim hidrološkim stanicama prikazane su u Tabelu 4-5. Tabela 4-5: : Raspoloživi podaci mesečnih proticaja na razmatranim hidrološkim stanicama u slivu reke Drine za period od 1946. do 2012. godine

Br: Hidrološka stanica: Reka:

8 Bijelo Polje Lim

9 Plav Lim

11 Šćepan Polje Tara

12 Đurđevića Tara Tara

13 Šćepan Polje Piva

Legenda:

Nedostupni podaci

Dostupni podaci Vremenske serije mesečnih proticaja popunjene su na svim stanicama sa nedostajućim podacima korišćenjem matematičkog modela VNC (HIS „Drina“). Popunjavanje je vršeno u gornjem toku reke Drine na stanicama na reci Drini (h.s. „Bastasi“ i h.s. „Foča“), Tari (h.s. „Šćepan Polje“ i h.s. „Đurđevića Tara“), Pivi (h.s. „Šćepan Polje“) i Ćehotini (h.s. „Vikoč“). Pored njih, popunjavanje mesečnih serija proticaja je izvršeno na manjim rekama kao što je Bistrica (h.s. „Oplazići“) i Sutjeska (h.s. „Igoče“). Neophodno je bilo popuniti serije mesečnih proticaja na hidrološkim stanicama „Bijelo Polje“ i „Plav“ za gornji tok reke Lim koji se nalazi u Crnoj Gori. Za popunjavanje serija mesečnih proticaja na južnim delovima sliva reke Drine korišćeni su hidrološki podaci sa akumulacije „Mratinje“ na reci Pivi, kao i podaci sa akumulacije „Višegrad“, koji su preuzeti iz hidro-informacionog sistema „Drina“.

Na profilima akumulacija (brana) bilo je neophodno transformisati regulisane serije mesečnog proticaja u neregulisane, kako bi se ispunili uslovi korišćenja VNC modela (Hidro-Informacioni Sistem „Drina“). Osim navedenih hidroloških podataka korišćene su i serije mesečnih proticaja na reci Lim, na stanicama „Brodarevo“ i „Prijepolje“. Zatim su prikupljeni mesečni meteorološki podaci, kao što su padavine i temperature vazduha, na severu Crne Gore. Meteorološki podaci su obuhvatili slivove reka Lim, Tara, Piva i Ćehotina. Ocena parametra VNC modela izvršena je tokom istorijskog perioda korišćenjem ulaznih hidro-meteoroloških serija i izlazne serije mesečnih proticaja za profil hidrološke stanice za koju se vrši popunjavanje.


Slika 4-15: Situacioni prikaz razmatranih hidroloških stanica u slivu reke Drine zajedno sa hidrografskom mrežom i republičkim

granicama


Rezultati hidrološke analize Prosečni proticaji predstavljaju karakteristiku vodnog režima koji ukazuje na vodnost određenog slivnog područja. U ovoj studiji karakteristični vodni režim u slivu Drine razmatran je na Limu, Tari i Pivi (prethodna slika). Hidrološke stanice su izabrane u skladu sa podacima koji su bili dostupni obrađivaču ove studije. Rezultati hidrološke analize prikazani su u narednoj tabeli, u kojoj su za svaku razmatranu hidrološku stanicu u slivu Drine prikazani numerički pokazatelji vodnog režima i karakteristike sliva, kao što su površina sliva F, srednji godišnji proticaj Q, standardna devijacija godišnjih proticaja σQ, srednji doprinos sliva q i koeficijent asimetrije Cs. Tabela 4-6: Analizirane hidrološke stanice u slivu reke Drine

Br. Hidrološka stanica Reka F (km2) Q (m3/s) σQ (m3/s) q (l/km2/s) Cs

1 „Bijelo Polje“ Lim 2.183 61,2 15,4 28,1 1,121

2 „Plav“ Lim 364 18,4 4,5 50,5 1,012

3 „Šćepan Polje“ Tara 2.040 75,8 15,2 37,2 0,982

4 „Đurđevića Tara“ Tara 1.381 55,8 11,4 40,4 1,005

5 „Šćepan Polje“ Piva 1.567 71 16,7 45,3 1,097 Primedba: F (km2)-površina sliva, Q (m3/s)- srednji godišnji proticaj, σQ (m3/s)-standardna devijacija godišnjih proticaja,

q (l/km2/s)-srednji doprinos sliva i Cs-koeficijent asimetrije Prostorni raspored vodnih resursa jednog slivnog područja iskazuje se korišćenjem karte izolinija specifičnog vodnog doprinosa sliva. Na osnovu specifičnog vodnog doprinosa sa razmatranih hidroloških stanica iz prethodne tabele nije moguće formirati kartu izolinija, jer je za tu namenu potreban veliki broj hidroloških stanica. Iz tog razloga karta izolinija specifičnog vodnog doprinosa q (l/km2/s) je određena za period od 1946. do 1991. godine na celom slivu reke Drine. Tokom datog perioda korišćen je značajno veći broj hidroloških stanica koje su u to vreme bile dostupne obrađivačima. Na osnovu prikazane karte sa Slike 4-16, mogu se sagledati režim formiranog rečnog oticaja u slivu reke Drine, kao i prostorni raspored raspoložive vode. Južni delovi sliva reke Drine su značajno bogatiji vodom nego centralni i severni delovi sliva. S obzirom na to da su južni delovi sliva planinska područja koja dobijaju veću količinu padavina sa ovog dela sliva, javlja se specifični vodni doprinos u iznosu 40 do 50 l/km2/s. Detaljnom analizom karte izolinija specifičnog vodnog doprinosa može se zaključiti da su najvodniji delovi sliva u delu reke Tare, Pive i Sutjeske. Zatim sledi južni deo sliva reke Lim. Centralni delovi sliva reke Drine imaju specifični vodni doprinos u rasponu 10 do 20 l/km2/s, dok je u severnom delu sliva specifični vodni doprinos manji od 10 l/km2/s. Na osnovu toga može se zaključiti da je raspodela vode u slivu reke Drine prostorno heterogena. U cilju sagledavanja unutargodišnje raspodele proticaja na narednoj slici dati su grafički pokazatelji modulnog koeficijenta K po mesecima za razmatrane hidrološke stanice. Modulni koeficijenti K(-) se određuju kao K(i)=Qmes(i)/Q, pri čemu je Qmes(i) srednji mesečni proticaj tokom meseca i, a Q(i) je srednji višegodišnji proticaj. Pored toga su, u cilju sagledavanja unutargodišnjeg hidrološkog režima, u Tabeli 4-7 prikazane vrednosti srednjih mesečnih proticaja na razmatranim stanicama.


Slika 4-16: Karta izolinija specifičnog vodnog doprinosa q (l/km2/s) u slivu reke Drine


Slika 4-17: Unutargodišnja raspodela proticaja u slivu reke Drine u Crnoj Gori iskazana korišćenjem modulnih koeficijenata mesečnih proticaja K na razmatranim hidrološkim stanicama u slivu reke Drine

Na Slici 4-17 vidi se heterogeni vremenski raspored proticaja. Reke Tara, Piva i Lim imaju uglavnom snežno-kišni režim sa obilnim vodama u proleće, usled topljenja snega i od prolećne kiše, sa izraženim minimalnim proticajem tokom avgusta i septembra. Unutar godine najvodniji period je tokom aprila i maja, zatim sledi period novembra i decembra.

Tabela 4-7: Unutargodišnja raspodela proticaja prikazana preko srednjih mesečnih proticaja na razmatranim hidrološkim stanicama u slivu reke Drine

Br. Hidrološka stanica Q1 Q2 Q3 Q4 Q5 Q6 Q7 Q8 Q9 Q10 Q11 Q12 Qgodišnje

1 „Bijelo Polje“ 59,9 59,3 72,9 115,9 117,7 63,3 29,9 17,7 20,6 34,9 63,2 79,5 61,2

2 „Plav“ 16,6 16,4 19,8 31,0 34,4 20,7 10,8 6,7 7,9 12,5 20,6 23,1 18,4

3 „Šćepan Polje“

(Tara) 77,6 70,1 83,8 131,7 126,9 78,6 42,5 24,9 26,7 52,6 87,8 106,4 75,8

4 „Đurđevića Tara“ 55,7 50,8 60,0 100,0 96,3 55,4 29,2 18,1 20,2 37,0 67,7 79,4 55,8

5 „Šćepan Polje“ (Piva) 70,0 63,5 78,9 127,2 116,0 71,3 34,2 20,4 23,8 48,9 89,7 108,1 71,0

Kao ilustracija hidrološkog režima na razmatranim hidrološkim stanicama u slivu reke Drine prikazane su srednje, minimalne i maksimalne godišnje vrednosti proticaja (a), srednje, minimalne i maksimalne mesečne vrednosti proticaja (b) i kriva trajanja mesečnih proticaja (c). Prikaz navedenih parametara dat je na Slikama 4-18 do 4-22.


0

50

100

150

200

250

300

194

6

195

1

195

6

196

1

196

6

197

1

197

6

198

1

198

6

199

1

199

6

200

1

200

6

201

1

Q(m

3 /s)

(a) Srednji godišni proticaji

0

50

100

150

200

250

300

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Q(m

3/s

)

Month

(b) Sezonski ciklus

0

50

100

150

200

250

300

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

100

Q(m

3 /s)

p (%)

(c) Kriva trajanja mesečnih proticaja

Slika 4-18: Hidrološka stanica „Bijelo Polje“, reka Lim: srednji, minimalni i maksimalni godišnji proticaji (a), srednji, minimalni i maksimalni mesečni i proticaji (b), kriva trajanja mesečnih proticaja (c)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

194

6

195

1

195

6

196

1

196

6

197

1

197

6

198

1

198

6

199

1

199

6

200

1

200

6

201

1

Q(m

3 /s)


0

20

40

60

80

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Q(m

3/s

)

Month

(b) Sezonski ciklus

0

10

20

30

40

50

60

70

80

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

100

Q(m

3 /s)

p (%)


Slika 4-19: Hidrološka stanica „Plav“, reka Lim: srednji, minimalni i maksimalni godišnji proticaji (a), srednji, minimalni i maksimalni mesečni i proticaji (b) i kriva trajanja mesečnih proticaja (c)

0

50

100

150

200

250

300

350

194

6

195

1

195

6

196

1

196

6

197

1

197

6

198

1

198

6

199

1

199

6

200

1

200

6

201

1

Q(m

3 /s)


0

100

200

300

400

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Q(m

3/s

)

Month

(b) Sezonski ciklus

0

50

100

150

200

250

300

350

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

100

Q(m

3 /s)

p (%)


Slika 4-20: Hidrološka stanica „Šćepan Polje“, reka Tara: srednji, minimalni i maksimalni godišnji proticaji (a), srednji, minimalni i maksimalni mesečni i proticaji (b) i kriva trajanja mesečnih proticaja (c)


0

50

100

150

200

250

194

6

195

1

195

6

196

1

196

6

197

1

197

6

198

1

198

6

199

1

199

6

200

1

200

6

201

1

Q(m

3 /s)


0

50

100

150

200

250

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Q(m

3/s

)

Month

(b) Sezonski ciklus

0

50

100

150

200

250

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

100

Q(m

3 /s)

p (%)


Slika 4-21: Hidrološka stanica „Đurđevića Tara“, reka Tara: srednji, minimalni i maksimalni godišnji proticaji (a), srednji, minimalni i maksimalni mesečni i proticaji (b) i kriva trajanja mesečnih proticaja (c)

0

50

100

150

200

250

300

350

400

194

6

195

1

195

6

196

1

196

6

197

1

197

6

198

1

198

6

199

1

199

6

200

1

200

6

201

1

Q(m

3 /s)


0

100

200

300

400

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Q(m

3/s

)

Month

(b) Sezonski ciklus

0

50

100

150

200

250

300

350

400

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

100

Q(m

3 /s)

p (%)


Slika 4-22: Hidrološka stanica „Šćepan Polje“, reka Piva: srednji, minimalni i maksimalni godišnji proticaji (a), srednji, minimalni i maksimalni mesečni i proticaji (b) i kriva trajanja mesečnih proticaja (c)

4.4.2 Trendovi i više-decenijske oscilacije

Metodologija Mann-Kendal trend test Mnoge analize trenda zasnovane su na dobro poznatom Mann-Kendall trend testu. Ovaj test je neparametarski i baziran je na rangiranju članova u vremenskoj seriji. Članovi vremenske serije rangiraju se na takav način da se svaki član vremenske serije upoređuje sa podacima koji slede u vremenu. Test statistika se računa na sledeći način:

1

1 1

( ),n n

i ji j i

S sign Q - Q−

= = +

=∑∑

gde je Q srednji godišnji proticaj na vremenskom koraku i i j, sign(Qi−Qj) jednak je +1 u slučaju kada je Qi veće od Qj i −1 ako je suprotno. Ukoliko se pokaže da je S > 0, tada u vremenskoj seriji postoji opadajući trend, za S < 0 trend je rastući. Matematičko očekivanje i varijansa za test statistiku S su sledeći:

2

( ) 0,

( 1)(2 5)( ) .

18

E S

n n nVar S σ

=

− += =


Za odstranjivanje uticaja serijske korelacije korišćen je pristup korekcije varijanse statistike testa S. Ovaj pristup podrazumeva da serija sa autokorelacijom sadrži N članova, a da je efektivan broj članova koji nisu međusobno korelisani manji od N. Za vremensku seriju godišnjih proticaja standardizovana promenljiva Zs se korišćenjem Mann-Kendall testa računa kao:

1, 0

1, 0

0, 0

s

SS

SZ S

S

σ

σ

− > += < =

pri čemu Zs prati standardnu normalnu raspodelu. Ukoliko je Zs veće od 1,96, što odgovara pragu značajnosti α=0,05, usvaja se hipoteza H0 da postoji značajan trend u vremenskoj seriji godišnjih proticaja. U suprotnom, odbacuje se hipoteza H0 da je trend statistički značajan i usvaja alternativna hipoteza H1.

Periodične oscilacije primenom kontinualnog spektra Neprekidni spektar daje odgovor na pitanje kakav je karakter promene intenziteta periodičnosti pri kontinualnim vrednostima frekvence f. Značaj ovog pitanja je veliki, pošto je u praksi pri definisanju periodičnih komponenti slučajnog procesa veoma teško a priori odrediti njihove periode, odnosno učestalosti. Spektar S(f) se može koristiti za otkrivanje i ocenu sinusoidnih komponenti nepoznatih frekvenci. U poređenju sa periodogramom-diskretnim spektrom, spektar je pogodniji za praktičnu primenu, pošto je u mogućnosti da otkrije sve komponente bilo koje vrednosti frekvence, odnosno periodičnosti. Spektralna funkcija S(f) se ocenjuje na sledeći način:

( ) ( ) ( )1

1

2 0 2 cos(2 ) ; 0 0,5N

S f C C f fτ

τ πτ−

=

= + ≤ ≤

∑

gde C(τ) predstavlja kovarijansnu funkciju na vremenskom pomaku τ, f predstavlja vrednost date frekvencije dok je N ukupan broj članova vremenske serije. Kako bi se spektar S(f) lakše interpretirao potrebno je korigovati njegovu funkciju dobijenu na osnovu prethodnog izraza, tj. korigovati vrednosti kovarijansne funkcije C(τ). Da bi se ocenio spektar S(f) srednjih godišnjih proticaja korišćena je metoda Blackman-Tukey ili kraće formulisano B-T metoda. Po ovoj metodi potrebno je ponderisati kovarijansnu funkciju C(τ) za određen broj koraka, pri čemu se ne uzima u proračun svih N-1 vremenskih pomaka τ, već se koriste samo prve, tj. veće vrednosti kovarijansne funkcije (M vrednosti), što je prikazano sledećim izrazom:

( ) ( ) ( )1

ˆ 2 0 2 ( 1) cos(2 ) , 0 0,5М

S f C C f fτ

λ τ τ π τ=

= + − ≤ ≤

∑

pri čemu λ(τ) predstavlja težinski koeficijent kovarijansne funkcije, dok M(<N) predstavlja dužinu skraćene kovarijansne funkcije (τ=1,2,...,M). Vrednost koeficijenta λ(τ) računa se na sledeći način:

( ) 0.5 1 cos( ) , 0,...MМ

πτλ τ τ = + =

Kada se definiše dužina M, formira se Blackman-Tukey prozor. Na osnovu prethodnog izraza zaključuje se da λ(τ) ima vrednosti od 1 na nultom pomaku (τ =0), do 0 na poslednjem pomaku širine prozora τ =M, a da prosečna vrednost težinskog koeficijenta iznosi 0,5. Generalna preporuka za usvajanje vrednosti M je da ona treba da se nađe u intervalu (1 / 20) (1 / 3)N M N< < .


Pošto je površina spektra S(f) ekvivalentna varijansi σQ2 vremenske serije godišnjih proticaja u domenu

frekvencija f od 0 do 0,5 normalizovani spektar se određuje na sledeći način:

( )2

ˆˆ ,

ˆ Q

S fs

σ=

gde ( )S f predstavlja ocenjenu spektralnu funkciju korišćenjem B-T metode, a 2ˆQσ predstavlja uzoračku

varijansu serije godišnjih proticaja.

Rezultati Analiza dugoročnih promena vremenskih serija sprovedena je na 16 hidroloških stanica u slivu reke Drine koje su prikazane u Tabeli 4-8. Istraživanja dugoročnih promena proticaja sprovedena su korišćenjem analize trenda i analize periodičnosti. Analiziran je trend godišnjih proticaja na razmatranim stanicama pomoću testa Mann-Kendall, sa uključivanjem korekcije varijanse test statistike, što je posledica serijske korelacije godišnjih proticaja. Testiranje trenda godišnjih proticaja sprovedeno je za period od 1946. do 2012. godine. U narednoj tabeli prikazani su rezultati testiranja trenda srednjih godišnjih proticaja, gde je S sumarna serija rangova, Zs je test statistika, a p je verovatnoća pojave trenda u vremenskoj seriji. Tabela 4-8: Analiza trenda srednjih godišnjih proticaja na razmatranim hidrološkim stanicama korišćenjem testa Mann-Kendall za period od 1946. do 2012. godine: S - sumarna serija rangova, Zs – statistika testa i p- verovatnoća pojave trenda

Hidrološka stanica h.s. „Bijelo

Polje“

h.s. „Plav“

h.s. „Šćepan Polje“

h.s. „Đurđevića

Tara“

h.s. „Šćepan Polje“

Reka Lim Lim Tara Tara Piva

S 524 474 371 424 428

Zs 2,292 1,974 1,671 1,918 1,882

p(%) 97,8 95,2 90,5 94,3 93,8

Rezultati iz Tabele 4-8pokazuju da je na svim stanicama u slivu reke Drine prisutan opadajući trend godišnjih proticaja. Najveća magnituda trenda registrovana je u gornjem toku reke Lim na h.s. „Bijelo Polje“ i h.s. „Plav“. Na ovim stanicama registrovan je značajan opadajući trend proticaja na pragu značajnosti α=0,05. Na ostalim stanicama nije registrovan statistički značajan opadajući trend godišnjih proticaja ali su vrednosti statistike testa blizu praga značajnosti na h.s. „Đurđevića Tara“ i h.s. „Šćepan Polje“ (Piva). Grafička interpretacija statistike testa Zs testa Mann-Kendall za godišnje proticaje na razmatranim hidrološkim stanicama prikazana je na narednoj slici . Pored vrednosti statistike testa Zs prikazane su kritične vrednosti testa statistike za prag poverenja α=0,05, α=0,10, α=0,20 i α=0,50.


0.0

0.5

1.0

1.5

2.0

2.5

h.s

. Bij

elo

Pol

je (

r. L

im)

h.s

. Pla

v (r

. Lim

)

h.s

. Šće

pan

Pol

je

(r. T

ara)

h.s

. Đu

rđev

ića

(r. T

ara)

h.s

. Š

ćep

an P

olje

(r.

Piv

a)

Zs

Zs

α=0.05

α=0.10

α=0.20

α=0.50

Slika 4-23: Test statistika Zs Mann-Kendall testa srednjih godišnjih proticaja na razmatranim stanicama sa pragom značajnosti za α=0,05, α=0,10, α=0,20 i α=0,50 za period od 1946 do 2012. godine

Rezultati na Slici 4-23 pokazuju da je na svim stanicama registrovan opadajući trend godišnjih proticaja. Značajan trend je registrovan na 2 od 5 stanica, na pragu značajnosti α=0,05. Za prag značajnosti α=0,10 zabeležen je opadajući trend proticaja na 5 od 5 stanica. Pored analize trenda promene godišnjih protoka analiza periodičnosti se koristi sa ciljem utvrđivanja ciklične unutrašnje strukture vremenskih serija. Cikličnost godišnjih proticaja se iskazuje skokom spektralne funkcije S(f) na značajnim frekvencijama. Kako bi se odredio spektar S(f) godišnjih proticaja korišćen je kumulativni periodogram po metodi B-T. Radi lakše interpretacije spektralne funkcije izvršeno je skraćivanje i ponderisanje kovarijansne funkcije C(τ). Skraćivanje kovarijansne funkcije se vrši na osnovu M=N/3, dok se ponderisanje ove funkcije vrši korišćenjem Blackman-Tukey prozora. Rezultati analize periodičnosti iskazane preko normalizovanog spektra s(f) godišnjih proticaja na razmatranim hidrološkim stanicama (videti Sliku 4-24 ispod).

0

1

2

3

4

5

6

0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5

S(f

)

f

HS Plav, reka Lim

0

1

2

3

4

5

6

0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5

S(f

)

f

HS Bijelo Polje, reka Lim

0

1

2

3

4

5

6

0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5

S(f

)

f

HS Šćepan Polje, reka Tara

0

1

2

3

4

5

6

0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5

S(f

)

f

HS Đurđevića Tara, reka Tara


0

1

2

3

4

5

6

0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5

S(f

)

f

HS Šćepan Polje, reka Piva

Slika 4-24: Normalizovani spektar s(f) srednjih godišnjih proticaja na razmatranim stanicama po B-T metodi za period od 1946. do 2012. godine

Rezultati analize periodičnosti godišnjih proticaja sa prethodne dve slike ukazuju na to da postoje značajne periode u domenu malih i velikih frekvencija, tj. velikih i malih perioda. Tako vremenske serije godišnjih proticaja ima cikličnu strukturu na različitim vremenskim skalama, kao što je multi-dekadna i vremenska skala od nekoliko godina. Prvih šest značajnih perioda godišnjih proticaja sa normalizovanog spektra s(f) prikazani su u Tabeli 4-9 u nastavku. Tabela 4-9: Prvih šest značajnih perioda normalizovanog spektra s(f) godišnjih proticaja na razmatranim stanicama za period od 1946. do 2012. godine

Reka Hidrološka

stanica Spektar: 1. period 2. period 3. period 4. period 5. period 6. period

Lim

„Bijelo Polje“ f 0,012 0,119 0,273 0,383 0,045 0,414 T 83,3 8,4 3,7 2,6 22,2 2,4 s(f) 5,106 1,915 1,676 1,332 1,147 1,144 „Plav“ f 0,014 0,11 0,273 0,381 0,048 0,413 T 71,4 9,1 3,7 2,6 20,8 2,4 s(f) 5,130 2,230 1,676 1,365 1,218 1,111

Tara

„Šćepan Polje“ f 0,015 0,116 0,273 0,381 0,499 0,412 T 66,7 8,6 3,7 2,6 2,0 2,4 s(f) 5,079 2,176 1,676 1,365 1,100 1,071 „Đurđevića f 0,013 0,119 0,274 0,381 0,499 0,226 Tara“ T 76,9 8,4 3,6 2,6 2,0 4,4 s(f) 5,139 1,915 1,653 1,365 1,100 1,043

Piva „Šćepan Polje“ f 0,014 0,113 0,272 0,381 0,414 0,499 T 71,4 8,8 3,7 2,6 2,4 2,0 s(f) 5,130 2,290 1,685 1,365 1,144 1,100

Primedba: f - značajna frekvencija, T – značajna perioda, s(f) normalizovani spektar Na osnovu rezultata iz Tabele 4-9 iznad zaključuje da godišnji proticaji u slivu reke Drine na razmatranim stanicama imaju sličnu periodičnost. Tako se periode iz prethodne tabele mogu svrstati u šest grupa sa srednjim vrednostima i standardnim devijacijama iskazanim u godinama: 71,1±13,1, 21,2±1,2, 8,7±0,2, 3,5±0,4, 2,6±0,1, 2,3±0,2. Kako bi se ilustrovala višegodišnja periodičnost godišnjih proticaja na razmatranim stanicama su vremenske serije uglačane korišćenjem lokalne regresione metode loess (locally weighted scatterplot smoothing) sa širinom prozora od 12 koraka. Godišnji proticaji i rafinirani godišnji proticaji su pokazani na Slici 4-25.


0

50

100

150

1946

1948

1950

1952

1954

1956

1958

1960

1962

1964

1966

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

2012

Q (m

3 /s) h.s. Bijelo

Polje

h.s. Bijelo Polje loess

0

10

20

30

40

1946

1948

1950

1952

1954

1956

1958

1960

1962

1964

1966

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

2012

Q (m

3 /s) h.s. Plav

h.s. Plav loess

0

50

100

150

1946

1948

1950

1952

1954

1956

1958

1960

1962

1964

1966

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

2012

Q (m

3/s

) h.s. Šćepan Polje - Tara

h.s. Šćepan Polje - Tara loess

0

20

40

60

80

100

1946

1948

1950

1952

1954

1956

1958

1960

1962

1964

1966

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

2012

Q (m

3 /s)

h.s. Đurđevića Tara

h.s. Đurđevića Tara loess

0

50

100

150

1946

1948

1950

1952

1954

1956

1958

1960

1962

1964

1966

1968

1970

1972

1974

1976

1978

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

2012

Q (m

3 /s) h.s. Šćepan

Polje - Piva

h.s. Šćepan Polje - Piva loess

Slika 4-25: Godišnji proticaji i uglačani godišnji proticaji po metodi loess (locally weighted scatterplot smoothing) na razmatranim stanicama za period od 1946. do 2012. godine

Sa Slike 4-25 se vidi da „ispeglane” vremenske serije imaju saglasno multi-dekadno oscilovanje na svim razmatranim stanicama u slivu reke Drine. Smena višegodišnjih perioda sa više i manje vode odvija se sinhrono u slivu reke Drine.


4.4.3 Analiza velikih voda Postavke proračuna velikih voda Analiza velikih voda na slivu Drine je za potrebe ovog projekta namenski sprovedena na reprezentativnim hidrološkim stanicama na najznačajnijim pritokama Drine: Pivi, Tari, Ćehotini i Limu. U vezi ove aktivnosti su na profilima hidroloških stanica prikupljeni odgovarajući raspoloživi podaci maksimalnih proticaja u svakoj godini (maksimalni dnevni proticaj (Qmax,dn) i apsolutni, odnosno trenutni maksimalni proticaj(Qaps,max). Zatim su prikupljeni podaci analizirani i izvršene su neophodne korekcije. Nakon toga su nedostajući podaci popunjeni korišćenjem odgovarajućih uspostavljenih korelacionih veza. Zatim se pristupilo proračunu verovatnoća. Korišćene su raspodele: log-Pirson 3, Pirson 3, Gumbel i log-Normal raspodela. Nakon definisanja teorijskih raspodela pristupilo se upoređivanju empirijskih i teorijskih raspodela korišćenjem testova Nω2, χ2 i testa Kolmogorova. Period za koji su korišćeni podaci i izvršeni odgovarajući proračuni je obuhvatio raspoložive podatke do 2012. godine i uključuje i podatke poplavnih talasa iz 2013. i 2014. godine. Pored analiza u navedenom periodu sprovedene su analize i definisanje proticaja velikih voda sa gornjom granicom intervala poverenja od 95% za period (1), pošto su i ovakve vrednosti velikih voda pri projektovanju ranije korišćene na hidrotehničkim objektima na slivu reke Drine. Kompletiranje ulaznih podataka za proračune Na reci Pivi su analizirane 3 reprezentativne hidrološke stanice, h.s. „Dužki Most“ (52,2 km od ušća), h.s. „Mratinje“ (9,6 km) i h.s. „Šćepan Polje“ (0,8 km). Najpotpuniji podaci su za h.s. „Dužki Most“ za koju se raspolagalo sa 15/89 podataka apsolutnih maksimalnih proticaja, odnosno 89/89 podataka maksimalnih dnevnih proticaja u svakoj analiziranoj godini. U određenom broju godina (2) važi Qaps,max =< Qmax,dn, pa je u tim godinama izvršena korekcija. Nedostajući podaci su popunjeni na bazi uspostavljene korelacije: Qaps,max = 1,1294·Qmax,dn + 25,12, R=0,971 Za h.s. „Mratinje“ (odn. nešto uzvodniju h.s. „Krstac“) se raspolagalo sa 10/89 podataka apsolutnih maksimalnih proticaja, odnosno 89/89 podataka maksimalnih dnevnih proticaja u svakoj analiziranoj godini. Nedostajući podaci su popunjeni na bazi uspostavljene korelacije: Qaps,max = 1,1585·Qmax,dn + 41,22, R=0,901 Podaci sa ove hidrološke stanice su prirodni neporemećeni, odn. i dalje bez uticaja rada hidroelektrane i akumulacije „Piva“. Za h.s. „Šćepan Polje“ na reci Pivi se nije raspolagalo sa podacima apsolutno maksimalnih proticaja, odn. u godišnjacima stoje identične vrednosti za Qaps,max i Qmax,dn. Raspolagalo se sa 89/89 podataka maksimalnih dnevnih proticaja u svakoj analiziranoj godini. Nedostajući podaci su popunjeni na bazi uspostavljenih korelacija za period posle 1976.godine: Qaps,max(Šćep.Polje)=Qmax,dn(Šćep.Polje)·(k·Qaps,max(Mratinje)/ Qmax,dn(Mratinje)) gde je vrednost k=0,85 i za period pre 1976. godine: Qaps,max(Šćep.Polje)=0,8987·Qaps,max(Mratinje)+9,3325, R=0,9561


Podaci sa ove hidrološke stanice su nakon puštanja u rad HE „Piva“ 1975. godine neprirodni, odnosno. uglavnom su velike poplave ublažene ili bar umanjene. Za razliku od hidroloških stanica na Drini, na reci Pivi, uzvodno od brane „Mratinje“ nema negativnog trenda apsolutno maksimalnih proticaja, pošto su u pitanju prirodni neporemećeni proticaji. Na h.s. „ Šćepan Polje“ se javlja izraženi diskontinuitet pojave velikih voda od 1975. godine, odnosno izgradnje brane i akumulacije „Mratinje“. Na reci Tari su analizirane 4 reprezentativne hidrološke stanice, h.s. „Crna Poljana“ (123,8 km od ušća), h.s. „Trebaljevo“ (109 km), h.s. „Đurđevića Tara“ (55,7 km) i h.s. „Šćepan Polje“ (0,3 km). Najpotpuniji podaci su za h.s. „Trebaljevo“ za koju se raspolagalo sa 19/89 podataka apsolutnih maksimalnih proticaja, odnosno 89/89 podataka maksimalnih dnevnih proticaja u svakoj analiziranoj godini. U određenom broju godina (2) važi Qaps,max < Qmax,dn, pa je u tim godinama izvršena korekcija. Nedostajući podaci su popunjeni na bazi uspostavljene korelacije: Qaps,max = 1,0682·Qmax,dn + 39,53, R=0,9613 Za h.s. „Crna Poljana“ se raspolagalo sa 17/89 podataka apsolutnih maksimalnih proticaja, odnosno 89/89 podataka maksimalnih dnevnih proticaja u svakoj analiziranoj godini. Nedostajući podaci su popunjeni na bazi uspostavljene korelacije: Qaps,max = 1,12666·Qmax,dn - 1,9357, R=0,9213 Za h.s. „Šćepan Polje“ na reci Tari se nije raspolagalo sa podacima apsolutno maksimalnih proticaja, odnosno u godišnjacima stoje identične vrednosti za Qaps,max i Qmax,dn. Raspolagalo se sa 89/89 podataka maksimalnih dnevnih proticaja u svakoj analiziranoj godini. Nedostajući podaci su popunjeni na bazi uspostavljene korelacije: Qaps,max (Šćep.Polje)=Qmax,dn(Bastasi)·k(Bastasi) - Qmax,dn (ŠćepanPoljePiva)·k(ŠćepanPoljePiva), gde je k odnos aps,max i dn,max proticaja za određenu godinu. Za h.s.„Đurđevića Tara“ se raspolagalo sa 12/89 podataka apsolutnih maksimalnih proticaja, odnosno 89/89 podataka maksimalnih dnevnih proticaja u svakoj analiziranoj godini. Nedostajući podaci su popunjeni na bazi uspostavljene korelacije: Qaps,max = k (Đurđevića Tara)·Qmax,dn gde je k dobijeno osrednjavanjem odgovarajućih vrednosti za nizvodnu h.s. „Šćepan Polje“ i uzvodnu h.s. „Trebaljevo“. Na reci Ćehotini su analizirane 2 reprezentativne hidrološke stanice, h.s. „Pljevlja“ (85,7 km od ušća) i h.s. „Gradac” (58,3 km). Za h.s. „Gradac“ se raspolagalo samo sa 6/89 podataka apsolutnih maksimalnih proticaja, odnosno sa 89/89 podataka maksimalnih dnevnih proticaja u svakoj analiziranoj godini. Za definisanje preostalih nedostajućih podataka korišćena korelaciona zavisnost: Qaps,max(Gradac) = 0,5415·Qaps,max(Vikoč) - 0,3559, R=0,9033


Za h.s. „Pljevlja“ se raspolagalo samo sa 5/89 podataka apsolutnih maksimalnih proticaja, odnosno sa 89/89 podataka maksimalnih dnevnih proticaja u svakoj analiziranoj godini. Za definisanje preostalih nedostajućih podataka korišćena korelaciona zavisnost: Qaps,max(Pljevlja) = 0,2182·Qaps,max(Vikoč) + 14,771, R=0,9177 Na uzvodnim analiziranim stanicama na Ćehotini („Pljevlja“ i „Gradac“) nema izraženog trenda promene apsolutno maksimalnih proticaja, dok je na h.s. „Vikoč“ trend čak i blago rastući. Na reci Lim su analizirane 3 reprezentativne hidrološke stanice i stanicu h.s. „Brodarevo“, h.s. „Bijelo Polje“ (128,2 km), h.s. „Andrijevica“ (1.777,9 km) i h.s. „Plav“ (201,6 km). Za h.s. „Bijelo Polje“ se raspolagalo samo sa 17/89 podataka apsolutnih maksimalnih proticaja, odnosno sa 89/89 podataka maksimalnih dnevnih proticaja u svakoj analiziranoj godini. U određenom broju godina (6) važi Qaps,max =< Qmax,dn, pa je u tim godinama izvršena korekcija. Za definisanje preostalih nedostajućih podataka korišćena je korelaciona zavisnost: Qaps,max = 1,1337·Qmax,dn - 7,1474, R=0,951 Za h.s. „Andrijevica“ se raspolagalo samo sa 15/89 podataka apsolutnih maksimalnih proticaja, odnosno sa 89/89 podataka maksimalnih dnevnih proticaja u svakoj analiziranoj godini. U određenom broju godina (4) važi Qaps,max =< Qmax,dn, pa je u tim godinama izvršena korekcija. Za definisanje preostalih nedostajućih podataka korišćena je korelaciona zavisnost: Qaps,max = 1,2801·Qmax,dn - 24,287, R=0,835 Za h.s. „Plav“ se raspolagalo sa 18/89 podataka apsolutnih maksimalnih proticaja, odnosno 89/89 podataka maksimalnih dnevnih proticaja u svakoj analiziranoj godini. Nedostajući podaci su popunjeni na bazi uspostavljene korelacije: Qaps,max = k (Andrijevica)·0,975·Qmax,dn gde je k odnos aps,max i max,dn proticaja za nizvodnu h.s. „Andrijevica“. Na analiziranim hidrološkim stanicama na reci Lim nema izraženog trenda promene apsolutno maksimalnih proticaja, što je i očekivano, s obzirom da je veći deo sliva prirodan (nema izgrađenih akumulacija). Kada su vode reke Uvac uvedene u sliv reke Lim (izgradnjom HE „Bistrica“), javile su se promene i srednjih i malih protoka i na reci Uvac River i na reci Lim nizvodno od HE „Potpeć“, dok promene velikih voda na h.s. „Priboj“ i h.s. „Strmica“ nisu uočene. Rezultati proračuna na reci Pivi Na reci Pivi je izvršen proračun verovatnoća velikih voda na 3 reprezentativne hidrološke stanice, „Dužki most“, „Mratinje“ (profil brane) i „Šćepan Polje“. Definisane su teorijske raspodele: log-Pirson 3, Pirson 3, Gumbel i log-Normal raspodela. Najbolje slaganje sa empirijskom raspodelom a svim analiziranim profilima pokazala je log-Pirson 3 raspodela.


Tabela 4-10: Maksimalni proticaji velikih voda na reprezentativnim stanicama na reci Pivi (period obrade (1))

Hidrološka stanica h.s. „Dužki most“ h.s. „Mratinje“ h.s. „Šćepan Polje“

Stacionaža (km) 52,2 9,6 0,8

Popvratni period (godina) Qmax (m3/s)

1.000 1.048 1.275 1.398

500 914 1.200 1.288

200 752 1.091 1.133

100 640 1.002 1.015

50 544 919 907

20 430 809 768

10 354 722 663

5 283 629 557

2 193 485 402

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55

Qm

ax (m

3 /s)

L (km)

1000

500

200

100

50

20

10

5

2

Slika 4-26: Maksimalni proticaji velikih voda na reprezentativnim stanicama na reci Pivi (period obrade (1))

Iz Tabele 4-10 i sa Slike 4-26 iznad se može videti da velike vode određene verovatnoće rastu od h.s. „Dužki most“ prema ušću u Drinu. Izvesna anomalija od profila „Mratinje“ (sadašnja brana) do ušća u Drinu postoji zbog toga što je velika akumulacija nakon puštanja u rad velikoj meri ublažila većinu poplavnih talasa. Prosečni pikovi velikih voda na profil h.s. „Šćepan Polje“ za period od 1976. do 2014. godine su 338 m3/s, dok su za period od 1926. do 1975. godine oni jednaki 512 m3/s.


Tabela 4-11: Maksimalni proticaji velikih voda sa intervalima poverenja 95% - gornja granica, na reprezentativnim stanicama na reci Pivi (period obrade (1))

Hidrološka stanica h.s. „Dužki most“ h.s. „Mratinje“ h.s. „Šćepan Polje“


Povratni period (godina) Qmax (m3/s)

1.000 1.358 1.490 1.706

500 1.163 1.391 1.554

200 931 1.249 1.344

100 776 1.134 1.187

50 645 1.030 1.046

20 497 892 869

10 400 787 739

5 314 678 611

2 211 517 435

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55

Qm

ax (m

3 /s)

L (km)

1000

500

200

100

50

20

10

5

2

Slika 4-27: Maksimalni proticaji velikih voda sa intervalima poverenja 95% - gornja granica, na reprezentativnim stanicama na reci Pivi (period obrade (1))

Iz Tabele 4-11 i sa Slike 4-27 se može videti da velike vode određene verovatnoće prate iste trendove kao i slučaju verovatnoća bez intervala poverenja, s tim što su vrednosti nešto izraženije na profilu h.s. „Šćepan Polje“. Rezultati proračuna za reku Taru Na reci Tari je izvršen proračun verovatnoća velikih voda na 4 reprezentativne hidrološke stanice, h.s. „Crna Poljana“, h.s. „Trebaljevo“, h.s. „Đurđevića Tara“ i h.s. „Šćepan Polje“. Definisane su teorijske raspodele: log-Pirson 3, Pirson 3, Gumbel i log-Normal raspodela. Najbolje slaganje sa empirijskom raspodelom na svim analiziranim profilima pokazala je log Pirson 3 raspodela.


Tabela 4-12: Maksimalni proticaji velikih voda na reprezentativnim stanicama na reci Tari (period obrade (1))

Hidrološka stanica h.s. „Crna Poljana“ h.s. „Trebaljevo“ h.s. „Đurđevića Tara“ h.s. „Šćepan Polje“

Stacionaža (km) 123,8 109 55,7 0,3


1.000 724 1.214 1.652 2.050

500 618 1.076 1.491 1.892

200 489 905 1.311 1.696

100 403 786 1.183 1.526

50 334 680 1.054 1,.72

20 256 553 889 1,.68

10 206 465 767 1.011

5 163 382 645 847

2 110 272 469 601

0

500

1000

1500

2000

2500

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130

Qm

ax (m

3 /s)

L (km)

1000

500

200

100

50

20

10

5

2

Slika 4-28: Maksimalni proticaji velikih voda na reprezentativnim stanicama na reci Tari (period obrade (1))

Iz Tabele 4-12 i sa Slike 4-28 se može videti da velike vode određene verovatnoće rastu od stanice „Crna Poljana“ prema ušću u Drinu. Dobijeni rezultati su logični i usklađeni, što je i očekivano, imajući u vidu da na reci Tari još uvek nema izgrađenih brana i akumulacija koje bi remetile prirodni režim tečenja vode.


Tabela 4-13: : Maksimalni proticaji velikih voda sa intervalima poverenja 95% - gornja granica, na reprezentativnim stanicama na reci Tari (period obrade (1))

Hidrološka stanica h.s ."Crna Poljana” h.s. "Trebaljevo” h.s. "Đurđevića Tara” h.s. "Šćepan Polje”

Stacionaža (km) 123,8 109 55,7 0,3


1.000 961 1.526 2.014 2.504

500 801 1.331 1.793 2.286

200 615 1.093 1.549 2.020

100 494 932 1.379 1.794

50 399 792 1.211 1.592

20 296 628 1.002 1.330

10 233 518 851 1.134

5 180 418 704 936

2 121 294 506 655

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130

Qm

ax (m

3/s

)

L (km)

1000

500

200

100

50

20

10

5

2

Slika 4-29: Maksimalni proticaji velikih voda sa intervalima poverenja 95% - gornja granica, na reprezentativnim stanicama na reci Tari (period obrade (1))

Iz Tabele 4-13 i sa Slike 4-29 iznad se može videti da velike vode određene verovatnoće prate iste trendove kao i slučaju verovatnoća bez intervala poverenja, s tim što su vrednosti nešto veće. Rezultati proračuna za reku Ćehotina Na reci Ćehotini je izvršen proračun verovatnoća velikih voda na 3 reprezentativne hidrološke stanice: h.s. „Pljevlja“, h.s. „Gradac“ i h.s. „Vikoč“ . Definisane su teorijske raspodele: log-Pirson 3, Pirson 3, Gumbel i log-Normal raspodela. Najbolje slaganje sa empirijskom raspodelom na prve dve stanice pokazala je log-Pirson 3 raspodela, dok na potonjoj stanici to važi za Gumbel-ovu raspodelu.


Tabela 4-14: Maksimalni proticaji velikih voda na reprezentativnim stanicama na reci Ćehotini

Hidrološka stanica h.s. „Pljevlja“ h.s. „Gradac“ h.s. „Vikoč“



1.000 222 300 494

500 199 281 462

200 171 256 418

100 150 236 386

50 132 216 353

20 110 189 309

10 94 167 275

5 79 144 239

2 59 107 186

0

100

200

300

400

500

600

25 35 45 55 65 75 85

Qm

ax (m

3/s

)

L (km)

1000

500

200

100

50

20

10

5

2

Slika 4-30: Maksimalni proticaji velikih voda na reprezentativnim stanicama na reci Ćehotini

Iz Tabele 4-14 i sa Slike 4-30 iznad se može videti da velike vode određene verovatnoće rastu od h.s. „Pljevlja“ prema ušću u Drinu. Dobijeni rezultati su logični i usklađeni, što je i očekivano. Očigledno je da brana i akumulacija „Otilovići“ ne remete prirodni režim tečenja vode u nekoj značajnijoj meri.


Tabela 4-15: Maksimalni proticaji velikih voda sa intervalima poverenja 95% - gornja granica, na reprezentativnim stanicama na reci Ćehotini

Hidrološka stanica h.s. „Pljevlja“ h.s. „Gradac“ h.s. „Vikoč“



1.000 271 356 579

500 240 330 536

200 201 298 479

100 174 271 437

50 151 245 395

20 123 211 341

10 104 184 300

5 86 157 258

2 63 115 199

0

100

200

300

400

500

600

700

25 35 45 55 65 75 85

Qm

ax (m

3 /s)

L (km)

1000

500

200

100

50

20

10

5

2

Slika 4-31: Maksimalni proticaji velikih voda sa intervalima poverenja 95% - gornja granica, na reprezentativnim stanicama na reci Ćehotini

Iz Tabele 4-15 i sa Slike 4-31 se može videti da velike vode određene verovatnoće prate iste trendove kao i u slučaju verovatnoća bez intervala poverenja, s tim što su vrednosti nešto veće. Rezultati proračuna na reci Lim Na reci Lim je izvršen proračun verovatnoća velikih voda na 4 reprezentativne hidrološke stanice, h.s. „Brodarevo“, h.s. „Bijelo Polje“, h.s. „Andrijevica” i h.s. „Plav“. Definisane su teorijske raspodele log-Pirson 3, Pirson 3, Gumbel i log-Normal raspodela. Najbolje slaganje sa empirijskom raspodelom je pokazala log Pirson 3 raspodela.


Tabela 4-16: Maksimalni proticaji velikih voda na reprezentativnim stanicama na reci Lim

Hidrološka stanica h.s. „Brodarevo“ h.s. „Bijelo Polje“ h.s. „Andrijevica“ h.s. „Plav“

Stacionaža (km) 98 128 177,9 201,6


1.000 1.362 1.323 705 401

500 1.268 1.208 640 375

200 1.135 1.073 554 344

100 1.026 978 497 317

50 927 882 441 290

20 797 757 371 253

10 696 663 319 223

5 591 567 268 190

2 432 427 197 137

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 210

Qm

ax (m

3 /s)

L (km)

1000

500

200

100

50

20

10

5

2

granica: Srbija-Crna Gora

Slika 4-32: Maksimalni proticaji velikih voda na reprezentativnim stanicama na reci Lim

Iz Tabele 4-16 i sa Slike 4-32 se može videti da velike vode određene verovatnoće rastu od stanice „Plav“ prema ušću u Drinu. Dobijeni rezultati su logični i usklađeni, što je i očekivano.

Tabela 4-17: Maksimalni proticaji velikih voda sa intervalima poverenja 95% - gornja granica, na reprezentativnim stanicama na reci Limu


Stacionaža (km) 98 128 177,9 201,6


1.000 1.600 1.582 860 481

500 1.475 1.426 770 446

200 1.313 1.248 655 404

100 1.177 1.124 579 369

50 1.054 1.000 506 334



Stacionaža (km) 98 128 177,9 201,6


20 894 843 417 287

10 773 728 353 249

5 650 615 293 209

2 471 457 212 149

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 210

Qm

ax (m

3/s

)

L (km)

1000

500

200

100

50

20

10

5

2

granica: Srbija-Crna Gora

Slika 4-33: Maksimalni proticaji velikih voda sa intervalima poverenja 95% - gornja granica, na reprezentativnim stanicama na reci

Lim

Iz Tabele 4-17 i sa Slike 4-33 iznad se može videti da velike vode određene verovatnoće prate iste trendove kao i slučaju verovatnoća bez intervala poverenja, s tim što su vrednosti nešto veće. Verovatnoće pojave maksimalnih velikih voda na analiziranim hidrološkim stanicama su prikazane u Aneksu 4-4.

4.4.4 Male vode Metodologija Poznavanje malih voda rečnog toka je od posebnog značaja u svim granama vodoprivrede, a pogotovo je od značaja za zaštitu kvaliteta rečnog toka. Merodavne male vode se određuju kao različito procentno učešće srednjeg višegodišnjeg proticaja korišćenjem Tennant metode. Pored toga, male vode se definišu kao 95% obezbeđenost minimalnih mesečnih proticaja. U Tabeli 4-18 prikazan je način određivanja malih voda na rečnom toku po metodi Tennant-a kao procentualna učešća godišnjeg proticaja u vlažnoj i sušnoj sezoni. Tabela 4-18: Određivanje malih voda korišćenjem metode Tennant-a kao procentualno učešće u godišnjem proticaju Q tokom vlažne i sušne sezone sa odgovarajućim narativnim deskriptorom proticaja

Narativni opis proticaja Vlažna sezona Sušna sezona

Izvanredan 40%·Q 60% Q

Odličan 30%·Q 50%·Q

Dobar 20%·Q 40% Q


Narativni opis proticaja Vlažna sezona Sušna sezona

Slab 10% Q 30% Q

Loš ili minimalan 10% Q 10% Q

Za određivanje malih voda koristi se kumulativna empirijska raspodela minimalnih mesečnih proticaja po metodi Aleksejeva. Empirijska raspodela upoređuje se sa skupom teorijskih raspodela kao što su Pearson 3, log-Pearson 3, log-Normal, Weibull i Gumbel. Usvoja se ona teorijska verovatnoća koja ima najbolje slaganje po χ2 testu i Kolmogorov testu, na pragu značanosti α=0,05. Male vode se zatim određuju kao 95%-na obezbeđenost minimalnih mesečnih proticaja. Ovaj metodološki okvir korišćen je prilikom određivanja malih voda na području sliva reke Drine u studijama kao što su „Vodoprivrednim osnove” Crne Gore i Srbije (VOCG, 2001 i VORS, 2009). Rezultati Kako bi se bolje ocenile male vode neophodno je koristiti što duže vremenske serije, jer se time smanjuje neizvesnost u njihovoj oceni. Rečni oticaj se sastoji kako iz godišnjih oscilacija ili sezonskog ciklusa, tako i iz višegodišnje promene vodnog režima koja definiše smenu sušnih i vodnih višegodišnjih epizoda. Izborom perioda obrade od 1946. do 2012. godine vrši se uključivanje više višegodišnjih periodičnih promena. Potrebno je napomenuti da su za ocenu malih voda korišćene mesečne serije neregulisanih proticaja na razmatranim rečnim profilima. Na osnovu serija minimalnih mesečnih proticaja na svakoj stanici određena je kumulativna verovatnoća korišćenjem metode Aleksejeva. Pored empirijske verovatnoće korišćene su teorijske verovatnoće kao što su Pearson 3 (P3), log-Pearson 3 (LP3), log-Normal (LN), Weibull i Gumbel. Analiza saglasnosti između teorijskih i empirijskih funkcija raspodele dala je u većini slučajeva najbolju saglasnost za verovatnoću LP3. Odgovarajuće vrednosti teorijskih raspodela za različite kumulativne verovatnoće p minimalnih mesečnih proticaja prikazane su u Tabeli 4-19. Tabela 4-19: Verovatnoće pojave p minimalnih mesečnih proticaja na profilima razmatranih hidroloških stanica za period od 1946. do 2012. godine

Br. Hidrološka

stanica Reka Raspodela

p – (verovatnoća minimalnih mesečnih proticaja) 0,50 0,60 0,70 0,80 0,90 0,95 0,975 0,98 0,99

1 „Bijelo Polje“ Lim P3 12,2 11,2 10,4 9,8 9,3 9,2 9,1 9,1 9,1

2 „Plav“ Lim LP3 4,4 4,1 3,7 3,4 3,0 2,8 2,6 2,5 2,4

3 „Šćepan Polje“ Tara LP3 17,1 15,7 14,3 12,7 10,7 9,2 8,0 7,7 6,8

4 „Đurđevića Tara“

Tara LP3 13,2 12,0 10,8 9,6 8,0 7,0 6,1 5,9 5,2

5 „Šćepan Polje“ Piva Gumbel 14,9 13,8 12,6 11,3 9,8 8,7 7,8 7,5 6,8

Pored probabilističkih karakteristika minimalnih mesečnih proticaja male vode na rečnom toku mogu da se definišu i kao procenat od višegodišnjeg proticaja u skladu sa metodom Tennant-a. U Tabeli 4-20 dat je prikaz različitih procentualnih učešća srednjeg godišnjeg proticaja Q na razmatranim hidrološkim stanicama u skladu sa Tabelom 4-19. Tabela 4-20: Različite procentualne vrednosti (60%, 50%, 40%, 30%, 20%, 10%) od srednjeg godišnjeg proticaja Q (m3/s) na razmatranim hidrološkim stanicama za period od 1946. do 2012. godine

Br. Hidrološka stanica Reka Q60% Q50% Q40% Q30% Q20% Q10%

1 „Bijelo Polje“ Lim 36,7 30,6 24,5 18,4 12,2 6,1

2 „Plav“ Lim 11,0 9,2 7,4 5,5 3,7 1,8

3 „Šćepan polje“ Tara 45,5 37,9 30,3 22,7 15,2 7,6

4 „Đurđevića Tara“ Tara 33,5 27,9 22,3 16,7 11,2 5,6

5 „Šćepan Polje“ Piva 42,6 35,5 28,4 21,3 14,2 7,1


4.5 Usvojeni hidrološki statistički parametri

Osnovne karakteristike vodnog režima nekog slivnog područja predstavljaju srednji godišnji proticaji, male vode i velike vode. Za razmatrane hidrološke stanice u slivu Drine korišćeni su podaci iz baze HIS „Drina“

pribavljeni u periodu od 1946. do 2012. godine. Srednji mesečni proticaji na razmatranim stanicama su popunjeni su prema prikazanoj metodologiji. Tako su formirane vremenske serije mesečnog proticaja tokom sinhronog perioda od 1946. do 2012. godine. Analiza trenda i periodičnosti godišnjih proticaja sugeriše da se na svim hidrološkim stanicama u slivu Drine dešavaju dugoročne promene koje u bitnoj meri utiču ocenu prosečnih proticaja. Tokom perioda od 1946. do 2012. godine registrovan je opadajući trend proticaja na svim stanicama, a statistički značajan trend na pragu značajnosti α= 0,05 je registrovan u gornjem toku reke Drine i reke Lim. Na većini hidroloških stanica je registrovan trend godišnjih proticaja koji se nalazi blizu praga poverenja α= 0,05. Inače opadajući trendovi godišnjih proticaja su primećeni na prostoru jugoistočne Evrope, dok nasuprot tome regija severne Evrope ima rastuće trendove proticaja. Negativan trend godišnjeg proticaja na slivovima u jugoistočnoj Evropi je prikazan u većem broju studija i radova. Efekat dugoročne promene godišnjih proticaja, u vidu postepene promene proticaja iskazane preko trenda godišnjih proticaja i ciklične promene proticaja u vidu multi-dekadnih oscilacija proticaja, se odrazio i na ocenu prosečnih godišnjih proticaja na razmatranim hidrološkim stanicama. Registrovani prosečni godišnji proticaji u periodu od 1946. do 2012. godine su manji nego u prethodnim analizama koje su obuhvatile drugačije periode obrade. Na osnovu sprovedenih hidroloških analiza tokom perioda od 1946. do 2012. godine određene su prosečni proticaji Q i male vode na razmatranim hidrološkim stanicama u slivu Drine. Prosečni proticaji iskazani su kao srednja godišnja vrednost Q i specifični vodni doprinos q na hidrološkoj stanici. Male vode prikazane su korišćenjem 95% obezbeđenosti minimalnih mesečnih proticaja i korišćenjem Tennant-ove metode za vlažni i sušni period iskazane kao 10% vrednost srednjeg godišnjeg proticaja na razmatranim stanicama (Tabela 4-21). Tabela 4-21: Prosečni godišnji proticaji i male vode na profilima razmatranih hidroloških stanica za period od 1946. do 2012. godine

Br. Hidrološka stanica Reka Srednji protok 95% min. Qmes

Tennantov model (Vlažno /

Suvo)

Q q Raspodela Q0,95% Q10%

1 „Bijelo Polje“ Lim 61,2 28,1 P3 9,2 6,1

2 „Plav“ Lim 18,4 50,5 LP3 2,8 1,8

3 „Šćepan Polje“ Tara 75,8 37,8 Gumbel 9,2 7,6

4 „Đurđevića Tara“ Tara 55,8 40,4 LN 7,0 5,6

5 „Šćepan Polje“ Piva 71 39,8 Gumbel 8,7 7,1 Primedba: Q - srednji višegodišnji proticaj, q - specifični doprinos sliva, Q95%‚- 95% obezbeđenost minimalnih mesečnih proticaja, Q10% - 10% vrednost srednjeg godišnjeg proticaja Krive trajanja srednjih mesečnih proticaja prikazane su u numeričkim vrednostima u narednoj tabeli za razmatrane hidrološke stanice u slivu Drine tokom perioda od 1946. do 2012. godine. Tabela 4-22: Krive trajanja srednjih mesečnih proticaja na razmatranim stanicama u slivu reke Drine za period od 1946. do 2012.. godine

Kriva trajanja srednje-mesečnih proticaja (%)

0 5 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

h.s. „Bijelo Polje“ 6,1 11,9 14,5 19,6 28,1 38,1 51,2 61,9 76,6 98,2 130 279

h.s. „Plav“ 2,4 3,9 4,8 6,9 9,3 11,8 15,6 18,8 23,3 28,6 36,8 70,4


Kriva trajanja srednje-mesečnih proticaja (%)

0 5 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

h.s. „Šćepan Polje (Tara) “ 8,3 15,4 19,1 29,9 44,3 53,5 68,2 80,3 95,4 115,6 146 295

h.s. „Đurđevića Tara“ 5,5 11,8 14,8 21,7 30,5 38,2 48,2 58,4 70,0 85,3 110 218

h.s. „Šćepan Polje (Piva) “ 6,5 13,6 17,4 25,1 32,9 46,2 60,1 72,1 90,0 113 146 358

Velike vode u slivu reke Drine određene su nezavisno od prosečnih proticaja i malih voda. Analiza je sprovedena na 14 hidroloških stanica na reci Drini, Tari, Pivi, Ćehotini i Limu. Za potrebe proračuna korišćeni su podaci o maksimalnim dnevnim i apsolutnim godišnjim maksimalnim proticajima na hidrološkim stanicama. U narednoj tabeli prikazane su vrednosti pikova velikih voda različitih povratnih perioda T na razmatranim stanicama u slivu reke Drine. Tabela 4-23: Velike vode različitih povratnih perioda T na razmatranim stanicama u slivu reke Drine (m3/s)

Hidrološka stanica Reka T – povratni period (godina)

1.000 500 200 100 50 20 10 5 2

„Dužki most“ Piva 1.048 914 752 640 544 430 354 283 193

„Mratinje“ Piva 1.275 1.200 1.091 1.002 919 809 722 629 485

„Šćepan Polje“ Piva 1.398 1.288 1.133 1.015 907 768 663 557 402

„Crna Poljana“ Tara 724 618 489 403 334 256 206 163 110

„Trebaljevo“ Tara 1.214 1.076 905 786 680 553 465 382 272

„Đurđevića Tara“ Tara 1.652 1.491 1.311 1.183 1.054 889 767 645 469

„Šćepan Polje“ Tara 2.050 1.892 1.696 1.526 1.372 1.168 1.011 847 601

„Pljevlja“ Ćehotina 222 199 171 150 132 110 94 79 59

„Gradac“ Ćehotina 300 281 256 236 216 189 167 144 107

„Vikoč“ Ćehotina 494 462 418 386 353 309 275 239 186

„Brodarevo“ Lim 1.362 1.268 1.135 1.026 927 797 696 591 432

„Bijelo Polje“ Lim 1.323 1.208 1.073 978 882 757 663 567 427

„Andrijevica“ Lim 705 640 554 497 441 371 319 268 197

„Plav“ Lim 401 375 344 317 290 253 223 190 137


5 Podzemne vode

5.1 Geološke karakteristike u slivu reke Drine

Kao što je pomenuto u Delu 2.5, geološke karakteristike SRD obuhvataju magmatske, sedimentne i metamorfne stene iz devonskog perioda (paleozoik) koje se protežu od mezozoika i tercijara do danas. Pojava velikih tektonskih pokreta stvorila je brojne antiklinale i sinklinale i deformacije usled procesa rasedanja. Prvobitni reljef zemlje formirao se uz tektonske pokrete s kraja perioda donje krede do danas a zatim intenzivnim morskim, fluvijalnim, glacijalnim, kraškim i drugim egzogenima procesima.8

5.2 Geotektonski sastav sliva reke Drine

Tektonska jedinica Durmitor dominira geologijom SRD i jedna je od četiri jedinice koje se prostiru kroz celu zemlju, dok se ostale nalaze izvan SRD ka jugozapadu. Tektonska jedinica Durmitor obuhvata planinske vence Volujak, Pivske planine, Durmitor, Ljubišnja, Kovač, Sinjavina, Lisa, Bjelasica, Komovi, Visitor, Čakor, Sjekirica i Hajla. Na jugozapadnoj strani, Durmitorska jedinica prolazi preko durmitorskog fliša Kučke tektonske jedinice čija se ruta prostire od jugozapadnih padina Volujka (u severozapadnoj Crnoj Gori) kroz Plužine, jugozapadne padine Durmitora, Boana, Crkvine i jugozapadnih padina Komova. Zatim postepeno krivuda duž reka Vrmoša i Grnčar, uz naglo skretanje ka jugu u Albaniju. Prema geološkim podacima, antiklinalna ravnica Durmitorske jedinice relativno je strma i prostire se od Volujka na severozapadu na granici sa BiH, do Durmitora i odatle na jugoistok. Amplituda antiklinale se povećava o čemu svedoče tekstonski pojasevi Planinice i Karimana i tektonske „rupe“ fliških sedimentnih stena u reci Trokuška u blizini Andrijevice u ataru sela Salević, itd. Unutrašnja struktura Durmitorske jedinice veoma je kompleksna. Najpoznatiji tektonski pojasevi su Planinica, Korimana, Karaula - Trojan, Kukića bora, Planinice u blizini Mateševa i tektonski pojasevi na planini Bjelasici.

5.3 Hidrogeološke karakteristike u slivu reke Drine

Kao što je pomenuto, karbonatne stene preovlađuju u SRD i veoma su pogodne za razvoj kraških procesa koji predstavljaju značajno hidrološko obeležje. Termin kras predstavlja zemljište sa kompleksnim geološkim obeležjima i specifičnim hidrogeološkim osobinama. Kraški tereni se sastoje od rastvorljivih stena, uključujući krečnjak, dolomit, gips, halit i konglomerate. Kao posledica rastvorljivosti stena i raznih geoloških procesa koji deluju tokom geološkog vremena, nastao je niz pojava i oblika koji daju jedinstvene, specifične karakteristike terenu koje ovaj pojam definiše. Hemijska reakcije koja opisuje rastvaranje krečnjaka je data u nastavku:

CaCO3 + CO 2 + H2O = Ca 2+ + 2HCO3 – Analogno terminu kras, karstifikacija podrazumeva složene geološke procese, koji oblikuju specifičnu površinsku morfologiju i specifičnu vrstu podzemne poroznosti ili specifične hidrološke uslove. Karstifikacija (korozija stena) je proces razlaganja hemijskih materija pomoću vode u rastvorljivim stenema – krečnjaku i sličnim karbonatnim stenama, npr. dolomitu, mramoru, krečnjačkom laporu, mada se karstifikacija javlja i u formacijama gipsa i soli. U okviru karsta ove geotektonske jedinice postoje sinklinalne oblasti sastavljene od nepropusnih fliških postolja. U procesu karstifikacije, voda ima jako bitnu ulogu, prvenstveno kao rezultat delovanja kinetike hemijskih reakcija i brzine kruženja vode. Intenzitet i dubina procesa karstifikacije zavise od mnogih činilaca. Prema Dragišiću (1998.) intenzitet zavisi od: i) prisustva rastvorljivih stena, ii) stvaranja pukotina, propustljivosti i poroznosti stena gde vazduh i površinska voda mogu da kruže, iii) geološko-strukturalnog okruženja i savremene klima koja može ubrzati ili usporiti proces karstifikacije i iv) pomeranja kore koja se mogu odraziri na ubrzanje ili usporenje procesa karstifikacije. 8 U egzogene procese spadaju geološke pojave i procesi koji nastaju izvan na zemljinoj površini. Oni su u genetskoj vezi sa atmosferom, hidrosferom i biosferom i samim tim sa eluvijalnim procesima, procesom erozije, transportacije, depozicije, denudacije, itd.


Najintenzivniji procesi karstifikacije javljaju se u pukotinama ili zonama rasedanja. Dejstvo rastvaranja iz podzemnih voda zavisi od sadržaja karbonske kiseline u podzemnim vodama. Teren u severnoj Crnoj Gori veoma pogoduje razvoju kraškog procesa. Tektonski pokreti tokom paleogena, neogena i kasnije tokom kvartarnog perioda stvorili su staru krašku visoravan u koju se usecaju duboki kanjoni reke Pive, Komarnice, Sušice i Tare. Dubina karstifikacije u Crnoj Gori kreće se od nekoliko metara do 2.000 metara. Oblici kraškog reljefa su brojni i karakterišu ih površinski i podzemni oblici uključujući pukotine, klisure, suve doline, vrtače, pećine i jame.

5.3.1 Površinski oblici Dokaz o postojanju kraškog terena izražava se kroz postojanje: • Mikro oblika kao što su tipične škrape sa škrapnim potocima i škrapnim skulpturama (uglavnom <1 m

dubine, koje su nastale rastvornim trenjem golih stena), grike, šiljci i useci kao i nasleđene podzemne zaobljene škrape; i

• Makro oblika – kao što su suve doline, vrtače, polja, kupe i kule, svi oblici reljefa velikih (km) razmera koji predstavljaju elemente različitih tipova krasa. 9 Vrtače se mogu svrstati u nekoliko grupa: i) one koje se formiraju duž zona rascepa, ii) one koje nastaju u dodiru sa propustljivim ili nepropustljivim stenama, iii) one koji nastaju duž korita reke trajnih ili sezonskih vodotokova, i iv) one koje se otvaraju u paleo reljefu ispod kvartarnih naslaga.

5.3.2 Podzemni oblici Podzemni kraški oblici su:

• Jame i ponori10 - najdublja istraživana jama u Crnoj Gori je na Vjetrenim brdima (južne padine Durmitora), koja je nastala na karbonatnim stenama durmitorskog fliša. Ispitivana dubina ove jame gde se na mnogim visinama javlja podzemna voda, iznosi 897 m. Druge ispitivane jame u području Durmitora sa najvećom dubinom su: Todorova pečina (316m), Skala (128m), Boljska jama (164m), Pecaklina jama u Dubrovskom (186 m), Sniježna jama (101 m) itd.

• Pećine – najduža istražena jama u Crnoj Gori nalazi se iznad Vražjih Firova (pećina iznad Djavoljeg Vira) u blizini Bijelog Polja10.550 m)11 . Druge značajne pećine u SRD su na Surutki – niz pećina od kojih je najznačajnija na Vjetrenim Brdima, dubine 897 m i dužine 4.528 m. Među ostalim pećinama su Jama u Malom Lomnom dolu 605 metara dubine i 1.870 m dužine; Fliš 1.672 metara dužine i 582m dubine, Studena pećina u Mokrom u blizini Šavnika (duga 678m), Zelenovirska pećina na Durmitoru duga 440 m, a duboka 180 m, sistem Obručine 464m dubine, itd.

5.4 Poroznost sliva reke Drine

Poroznost je ograničavajući faktor u definisanju izdana u crnogorskom delu SRD. U osnovi postoje dva tipa poroznosti: primarna i sekundarna. Primarna poroznost nastala je prilikom nastanka samih stena, dok u sekundarnu spadaju pore, pukotine i kaverne nastale nakon procesa litifikacije. Za mnoge stene karakteristično je prisustvo i primarne i sekundarne poroznosti (poroznost kompozitnog tipa). Sledeći tipovi poroznosti prikazani su na Slici 5-1.

9 Polja su velike depresije sa ravnim dnom u okviru kraškog krečnjaka gde se duga osa razvija paralelno sa glavnim strukturalnim trendovima i može biti duga i po nekoliko kilometara. 10 Dok vrtača predstavlja depresiju (dolinu) u površinkoj topografiji sa jamom ili šupljinom koja se nalazi direktno ispod nje, ponor je vrsta ulaza gde se površinski potok ili jezero ulivaju bilo delimično ili u potpunosti u sistem kraških podzemnih voda. Postojana vodena erozija može nastati ili uvećati ulaz u (uglavnom krečnjačku) stenu, u vidu konglomerata ili labavijih materijala. 11 Dužina pećina je zapravo 11,75 km, dok ispitivani deo iznosi 10,55 km.


Slika 5-1: Tipovi poroznosti izdana u SRD (po Meinzeru)

A – dobro sortirani aluvijalni materijal; B - loše sortirani aluvijalni materijal, low porosity niska poroznost, C - dobro sortirani šljunak od poroznog materijala, veoma visoka poroznost, D - dobro sortirani materijal, ali je poroznot smanjena usled cementiranja; E - stene sa kavernoznom poroznošću; F - napukle stene sa poroznošću; A, B, C, D - primarna poroznost, E, F - sekundarna poroznost (po Meinzeru)

Primenjujući ovaj pristup, mogu se uočiti hidrološke jedinice prikazane na hidrološkoj karti Crne Gore (videti Sliku 5-2) • pukotinske kraške izdani dobre vodopropustljivosti, • pukotinske kraške izdani umerene vodopropustljivosti • pukotinski izdan, • intergranularni izdan dobre propustljivosti, • intergranularni izdan umerene propustljivosti • akvitard loše propustljivosti Kraške izdani dobre propustljivosti dominiraju SRD i imaju pukotinsko-kavernoznu poroznost sa značajnom akumulacijom podzemnih voda u sebi, i predstavljaju najznačajnije vodonosne stene u Crnoj Gori koje sadrže ogromne slojeve od nekoliko hiljada metara. Značajna poroznost ovih vodonosnih formacija rezultat su intenzivnih kraških procesa koji su u velikoj meri povećali dimenzije singenetske ili tektonske pukotinske poroznosti. U Pljevlji i Maoči, ove stene naležu na sedimente iz perioda neogena koji sadrže ugalj, a na pojedinim mestima ovi izdani mogu biti arteški i subarteški. Intergranularni izdani koji se sastoje od peska i šljunka (rečni aluvijum) prate glavne rečne kanale i prvenstveno ih ima u slivovima Pive, Tare, Ćehotine i Lima.


Slika 5-2: Hidrološka karta Crne Gore

Izvor e: DIKTAS Izveštaj za Crnu Goru za 2012.

5.5 Najvažniiji izdani i njihova raspoloživost

Poznavanje vodnog režima kraških i granularnih izdana u SRD je nedovoljno, što je slučaj i sa čitavom Crnom Gorom. Sprovodi se ograničeno sistematično dugoročno posmatranje pojedinačnih elemenata režima i to samo u određenim kraškim područjima (uglavnom izvan SRD u Nikšiću i Cetinju) kao i za određeni broj kraških kaptaža koje su povezane na sisteme vodosnabdevanja za veća naselja. Kao što je već pomenuto u ovom poglavlju, SRD pripada frontalnim delovima Durmitorske kraljušti, sinklinorijumu Tusinja i Vrbnice i antiklinorijumu planina Žiovo, Prekornica i Vojnik. Od raspoloživih informacija moguće je sačiniti hidrogeološku kartu SRD koja navodi prostorno prostiranje različitih tipova izdana i prikazuje minimalne izdašnosti izvora na osnovu odobrenih eksploatacija kao izvorima vodosnabdevanja za opštine u slivu (videti Sliku 5-3). Izvori najveće izdašnosti javljaju se na mestu kontakta propustljivih i nepropustljivih stena. Protoci izvora u SRD razlikuju se usled klimatskih uslova (padavine) pri čemu se najveći protoci beleže kasno u jesen i početkom zime, a minimalni u toku letnjih meseci (prvenstveno u avgustu i septembru). Odnos minimalnog i maksimalnog protoka (Q min i Q max) za izvore je teško odrediti, zbog nedostatka podataka, ali je veoma verovatno da bi taj odnos mogao biti 1:100 ili više.


U SRD ima više of deset izvora čija minimalna izdašnost prelazi 1m3/sec. Kompletan spisak izvora nalazi se u Aneksu 5-1. U Tabeli 5-1 navedeni su izvori koji su odobreni za vodosnabdevanje u opštinama.

Slika 5-3: Hidrološka karta SRD u Crnoj Gori


Tabela 5-1: Izvori koji se koriste za vodosnabdevanje opština u crnogorskom delu SRD

Bro. Rečni sliv Opština Naziv izvora Vrsta izdana Minimum

(l/s)

1 Piva Plužine Sutulija kraški 50-60

2 Piva Šavnik Šavnička glava kraški 100

3 Piva Žabljak Bukovičko kraški <100

4 Tara Kolašin Mušovića kraški 170

5 Tara Mojkovac Gojakovića kraški 30

6 Ćehotina Pljevlja Breznica (Bezdan) kraški 20-25

7 Ćehotina Pljevlja Jugoštica kraški 15

8 Ćehotina Pljevlja Zmajevac kraški 34

9 Ćehotina Pljevlja Mandovac kraški 13

10 Lim Bijelo Polje Bistričko kraški 300

11 Lim Berane Merića izvor kraški 200

12 Lim Berane Đurđevi Stupovi kraški 100

13 Lim Berane Dapsićka kraški 40-50

14 Lim Andrijevica Krkori kraški 100

15 Lim Plav/Gusinje Izvor Bajrovića kraški 20

Opšina Plužine Sutulija je glavni izvor vode za vodosnabdevanje Plužina. Izvor predstavlja izvorište reke Vrbnice i nalazi se na visini od oko 960 m.n.v. Izvor Sutulija smešten je u pretežno slojevitom i bankovitom krečnjaku, i fliškim facijama iz kredo-paleogenskog perioda. Izvor je kaptiran za vodosnabdevanje Plužina od 1983./84 godine, a njegova minimalna izdašnost iznosi Qmin = 50-60 l/s (Radulović, V. 1996). Opština Šavnik Vodosnabdevanje Šavnika vrši se sa kraškog izvora Šavnička glava koji se nalazi na visini od 850 m.n.v., direktno iznad grada, a njegova minimalna izdašnost iznosi oko 100 l/s. Opština Žabljak Vodosnabdevanje opštine obezbeđuje se sa Bukovičkog izvora i drugih eksploatacionih bunara (bušotina) koje su uronjene u aluvijum Mlinskog potoka. Intergranularni izdan ispod Mlinskog potoka sastavljen je od aluvijalnih sedimenata (glina, šljunak i pesak). Debljina ovih sedimenata iz kvaternarnog perioda intergranularne poroznosti iznosi od 15-30m. Eksploatacija podzemnih voda obezbeđuje se sa dve bušotine (prečnika 320mm i dubine od 20m) koje su izgrađene 1987. Tokom nepovoljnih hidroloških uslova (npr. suša), ove bušotine mogu dati do 20 l/s. Opština Kolašin Vodosnabdevanje Kolašina obezbeđuje se sa grupe kraških izvora koji se nalaze u reci Mušovici. Prvi iz grupe izvora nalazi se najuzvodnije i kaptiran je 1947. Izvor je smešten na levoj strani (uzvodno) reke Mušovice na visini od 1605 i 1070 m.n.v., a voda teče direktno sa krečnjaka iz perioda srednjeg trijasa. Kao tipični kraški izvor, reka Mušovica ima značajne varijacije količine. Prema ispitivanju rađenom 1980. i saznanjima koja su prikupljena otada, minimalni proticaj izvora procenjuje se na Qmin = 170l/s. Postoji potencijalna bojazan od zagađivanja na ovoj lokaciji jer postojeća mreža otpadnih voda u opštini Kolašin ispušta vode direktno u susednu lagunu, severno od područja Breze. Reka Tara (kao krajnji recipijent) nalazi se na oko 25 metara od lagune. U opštini se u bliskoj budućnosti planira izgradnja postrojenja za preradu otpadnih voda. Opština Mojkovac Vodosnabdevanje opštine Mojkovac obezbeđuje se sa izvora Gojakovići. Ovo su kraški izvori koji se nalaze nizvodno i u upotrebi su od 1963./1964. Ovaj kraški izvor nalazi se na oko 9 km severozapadno od


Mojkovca. Smešten je na kontaktnom području krečnjačkih stena iz doba srednjeg trijasa i nepropusne zone od peščara i škriljca. Procenjuje se da je minimalna izdašnost izvora oko 301l/s. Opština Pljevlja Izvori Jugoštica i Breznica koriste se za potrebe vodosnabdevanja opštine Pljevlja, ali zbog dodatne potrebe za vodom, opština je počela da koristi i vodu sa područja Potpeći (Odžak) sa izvora Zmajevac, Vrelo i Mandovac. Nakon toga usledila je eksploatacija vode sa akumulacije Otilovići za potrebe TE Pljevlja putem granskog cevovoda koji obezbeđuje glavno vodosnabdevanje Podpliješe. Izvor Mandovac nalazi se u slivu Mandovačke reke na oko 5km jugozapadno od Pljevalja, i izvire na visini od oko 914 m.n.v. u podnožju planine Mandovac. Minimalni proticaj izvora je oko 13l/s, a maksimalni oko 270l/s ( Radulovic , M. 1997.) . Izvor Zmajevac nalazi se u slivu reke Ćehotine u podnožju planine Borovac na visini od 900 m.n..v. Površina sliva koju obuhvata izvor su planine Borovac, Borja, Kosaničko polje i Bitinsko polje koje je pretežno sastavljeno od masiva i izrazito kraškog krečnjaka iz perioda trijasa. Izvorište izvora kaptirano je 1978. i ima minimalni proticaj od 34,10 l/s ( Kotlaja i dr., 2005) . Izvor Vrelo nalazi se na oko 12 km od Pljevalja, u selu Trkači na visini od oko 889 m.n.v. Površina sliva koju obuhvata izvor nalazi se u području planina Korijena i Pljiješa, koje su izgrađene od masivnog krečnjaka, dolomitisanog krečnjaka sa rožnacem iz perioda trijasa. Izvor je kaptiran 1978., a minimalni proticaj iznosi 20 l/s (Kotlaja i dr., 2005). Izvor Jugoštica nalazi se na oko 4 km severozapadno od Pljevalja u području Donjeg Jugova na visini od 939 m.n.v. Površina sliva koju obuhvata izvor nalazi se na brežuljkastom području Milunovića i V. Visa koji se pretežno sastoje od masivnog i izrazito karstifikovanog krečnjaka iz doba trijasa. Izvor Jugoštica kaptiran je 1898. ali je rekonstruisan 1985. i ima minimalnu izdašnost od 15 l/s ( Radulović, M. 1997). Izvor Breznica (Bezdan) nalazi se na oko 1 km severoistočno od Pljevalja u Brezničkoj dolini na visini od oko 812 m.n.v. Mesto oticanja je povezano sa tektonskim i pukotinskim krečnjakom iz doba trijasa. Minimalni proticaj izvora iznosi oko 20-25 l/s ( Radulovic , M. 1997; Kotlaja i dr., 2005) . Akumulacija Otilovići obezbeđuje 18 Mm³ kapaciteta za rashlađivanje vode u TE Pljevlja. Nalazi se na oko 8 km od TE. Voda sa akumulacije Otilovići raspoređena je na sledeći način: • TE Pljevlja - Q = 640 l/s = 0,64 m3/s = 20.2 Mm³/godini • Fabrika cementra i rudnik uglja Pljevlja - Q = 110l / s = 0,11 m3/s = 3.5 Mm3/godini • Vodosnabdevanje Pljevalja - Q = 50-170 l/s = 1.6 – 5.4 Mm³/godini Opština Bijelo Polje Opština Bijelo Polje snabdeva se vodom sa izvora Bistrica koji se nalazi južno od sela Majstorovina u koristu reke Bistrice na visini od 715 m.n.v. Ranija hidrološka istraživanja kraškog izdana ovog izvora navode da priliv vode dolazi sa površine „Pešterskih polja“ i delova planine Gijevo. Sliv Bistrice pripada vodotoku Boroštica koja je delimično podzemni potok (klisura dužine 140 m). Rekonstrukcija evolucije reke Boroštice dovodi do pretpostavke da se podzemna piracija (rečna kaptaža) pojavila u prošlosti i promenila tok sliva prema reci Bistrici u Crnomorskom slivu. Bistrički izvor nastaje u kraškom krečnjaku iz perioda srednjeg trijasa koji sadrži tektonske pukotine i izrazito je karstifikovan. Izvor izvire na kontaktu sa sedimentnim stenama iz doba paleozoika, laporovitog peščara, škriljca i krečnjaka. Minimalna izdašnost Bistričkog izvora (izvora od koga nastaje reka Bitrica) je oko 300l/s, dok trenutne potrebe naselja dostižu oko 150 l/s. Opština Berane Glavni izvori vodosnabdevanja u Beranu su:


• Izvor Merića • Manastirski izvor (Đurđevi stupovi) • Izvor Dapsići Izvor Merića nalazi se ispod sela Lubnica u dolini Bistrice na visini od 960,5m.n.v. Tačka proticaja smeštena je u pukotinskom krasu. Izvor izvire duž granice krečnjačkih slojeva iz perioda trijasa koji naležu na mlađu formaciju rožnaca i diorita. Minimalni proticaj izvora iznosi 200 l/s. Izvor Đurđevi Stupovi nalazi se u zapadnom delu Berana ispod manastira Đurđevi Stupovi sa tačkom izviranja na visini od 682,5 m.n.v. Površina sliva izvora Đurđevi Stupovi obuhvata teren zapadno od Berana, Rasova, Džupanije, Glavice, Strane i Straže. Ovde su karbonatni sedimenti i krečnjak nabijeni iznad formacija diorita i rožnaca i neogenih sedimenata. Na osnovu posmatranja obavljenih 1989. prosečni proticaj izvora Đurđevi Stupovi kreće se od 40 do 258 l/s. Iz ovog izvora uzima se 80 l/s za vodosnabdevanje Berana, što je nedovoljno da se pokriju potrebe za vodom u Beranu. Izvor Dapsići nalazi se na oko 7 km istočno od Berana u koritu Dapsićke reke. Mesto izviranja izvora nalazi se na kontaktu formacija od diorita i rožnaca sa slojevitim krečnjakom na visini od 916 m.n.v. Voda se eksploatiše iz bunara velikog prečnika (dubine 3m, prečnika 4m), dok bočni zid bunara štiti građevinu od reke koja protiče u blizini. Minimalna izdašnost ovog izvora je Qmin = 40-50 l/s. Opština Andrijevica Vodosnabdevanje Andrijevice u potpunosti obezbeđuje izvor Krkori. Površina sliva izvora Krkori obuhvata značajne delove sliva Kutske reke. Izvor se napaja sa pukotinskih kraških izdana koji se sastoje od karbonatnih i vulkanskih stena iz perioda srednjeg trijasa, koje su zastupljene u širem području Kutske Glave i Lipovice. Tačka izviranja je mesto kontakta nepropustljivih fliških sedimenata iz perioda donjeg trijasa i karbonatnih stena iz perioda srednjeg trijasa. Minimalni proticaj izvora procenjuje se na 100 l/s (Radulović, V. 1996.). Opština Plav/Gusinje Vodosnabdevanje ove opštine obezbeđuje se sa izvora Bajrovica. Prosečni proticaj ovog izvora je oko 20l/s. Izvor je pretežno kraški. Punjenje ovih krašnkih izdana potiče od padavina, ulivanja u podzemne reke i infiltracije vode u neke delove višegodišnjih reka. Najviša stopa punjenja izdana je u regionu Durmitorskih planina.

5.6 Glavni pravac tokova podzemnih voda i vrtače

Više od 100 zasebnih testova za lociranje sprovedeno od sredine 1930-ih do početka 1990-ih pomoću sintetičkog organskog jedinjenja natrijum fluoresceina pokazalo je da tok podzemnih voda pretežno podražava tok površinskih voda. Shodno tome, podzemne vode u Jadranskom slivu teku ka jugu i jugozapadu, dok režim podzemnih voda Crnomorskog sliva teče prema severu i severozapadu. Ipak, postoje izuzeci kada se javljaju drugi trendovi i pravci kretanja. Na primer, duboki kanjoni Pive, Tare i Ćehotine presecaju kraške izdane, dok obimni rasedi mogu delovati kao provodnici toka podzemnih voda stvarajući različite pravce toka. Rezultati pomenutih testova za lociranje koriste se za utvrđivanje pravca toka podzemne vode. Neki testovi su pokazali kretanje podzemnih voda od preko 30 km od vrtače (ponora) do izvora. Pretpostavljena proračunata brzina protoka u testovima lociranja značajno varira od 0,02cm/sec do skoro 32cm/s. Slika 5-4 pokazuje različite lokacije vrtača (ponora) gde je lokator primenjen i izvora gde se lokator ponovo pojavljuje. Rezultati pokazuju da vododelnice podzemnih voda ne prate granice hidrološke drenaže u svim slučajevima tako da postoje prekogranični izdani. Na primer, postoje tokovi ka jugozapadu u slivu Ćehotine koji zahvataju podzemne vode sa srpske teritorije (videti „A“). Takođe, ima tokova ka zapadu u okviru sliva


Pive koji zahvataju podzemnu vodu se teritorije BiH (videti „B“), a postoji dokaz i o toku iz Srbije u sliv Lima (videti „C“). Shodno tome, postoje prekogranični izdani koji su prikazani na Slici 5-4.

Slika 5-4: Lokacija vrtača, lokator testovi i smer toka podzemnih voda

Izvor: DIKTAS Izveštaj za Crnu Goru za 2012.

5.7 Uslovi zaštite podzemnih voda

Održavanje snažne zaštite podzemnih voda je izazov za Crnu Goru u celini, a SRD u tom smislu nije izuzetak. U Crnoj Gori postoji potrebno zakonodavstvo za zaštitu podzemnih voda, ali sprovođenje i pravilna primena često izostaju što može ugroziti dobar kvalitet podzemnih voda na izvoru. Ovo je naročito važno jer veći deo vode za ljudsku upotrebu zavisi od podzemnih voda sa kraških izdana, a nekih 90% potrošnje u domaćinstvima potiče od slivova podzemnih voda u zemlji. Kao što je već spomenuto, podzemne vode se koriste kao glavni izvor pijaće vode u SRD, kvalitet je dobar ali kontrole su retke i neredovne. Uprkos opštem obilju vode u slivu, u nekim područjima javljaju se veliki manjkovi u vodosnabdevanju i dostupnosti u toku suve sezone kada se potrebe značajno povećavaju tokom letnjih meseci (mada se ova bojazan više odnosi na turizam u priobalnom području izvan SRD).

A

B

C


U projektu DIKTAS (2012.) napominje se da ne postoji zajednički pravni okvir ni zajedinički kriterijum u dinarskom kraškom području na Zapadnom Balkanu za regulisanje podzemnih voda i date su dve preporuke za poboljšanje zaštite podzemnih voda: a) razdvajanje zona sanitarne zaštite izvora vode, i b) određivanje isplativih mera zaštite podzemnih voda. Takođe, Prekogranična dijagnostička analiza (TDA) u okviru projekta DIKTAS predložila je prioritetne akcije u svim oblastima prekograničnih izdana za i) uspostavljanje zajedničkog programa kontrole podzemnih voda, ii) usklađivanje kriterijuma razdvajanja zona zaštite izvora. Uprkos tome, Crna Gora je aktivna i nastoji da uključi osnovne principe, ciljeve i mere iz Direktive EU o podzemnim vodama u svoje državno zakonodavstvo u okviru procesa tranzicije. Slabost institucija takođe je otežavajući faktor usled nedostatka osoblja i obuke.

5.8 Hidrohemijska svojstva podzemnih voda u slivu Drine u Crnoj Gori

Stene sastavljene od karbonata, kao što su krečnjak i dolomit, često budu izdani velike produktivnosti sa povoljnim uslovima za ekstrakciju podzemne vode. Osnovni minerali u ovim stenema su karbonati kalcijuma (Ca-) i magnezijuma (Mg-) koji lako reaguju sa podzemnom vodom i daju joj „tvrdoću“. Sastav zemljišta, vode i podzemnih voda zavisiće od vrste stena kroz koje voda protiče. Na primer, ultrabazične stene obiluju olivinima i piroksenima, dok će Mg2+ biti dominantan katjon u zemljištu i podzemnoj vodi. Slično tome, Ca2+ je dominantni katjon u vlažnoti tla kod zemljišta koje sadrži kalcijum karbonat, a u slučaju kada su Ca2+ i Mg2+ prisutni u skoro jednakoj koncentraciji u zemljištu i podzemnoj vodi, sva je prilika da su dobijeni iz dolomita Ca Mg (CO3)2. Tvrdoća vode zavisi od koncentracije soli nekoliko elemenata prisutnih u vodi, kao što su: Ca2+, Mg2+, Fe3+, Al3+, itd. Drugi joni osim Ca2+ and Mg2+ javljaju se u podzemnim vodama u malim količinama, tako da se tvrdoća vode zasniva na odnosu između jona Ca2+ i Mg2+. Tvrdoća vode može biti opšta, prolazna i stalna. Jedinica tvrdoće vode u Crnoj Gori meri se nemačkim stepenima (0dH). Geohemijski uslovi sredine mogu se odrediti na osnovu veličine redoks potencijala (Eh). Negativne količine Eh ukazuju na uslove redukcije i obrnuto. Podzemne vode čija je Eh vrednost od 100 do 300 mV, ukazuju na srednje redoks uslove. Mineralizacija vode takođe može odrediti suvi ostatak i može se koristiti za određivanje sadržaja minerala i delimično organskih neisparljivih materija u vodi. pH vrednost ukazuje na aktivnost ili koncentraciju jona vodonika u rastvoru. Vrednosti pH kreću se od 1 do 14. Joni vodonika zadržavaju kiselu ili baznu vodenu reakciju. Kada je pH vrednost 7, reakcija vode je neutralna; kada je pH vrednost manja od 7 reakcija je kisela; a kada je pH vrednost veća od 7, reakcija je bazna.

5.8.1 Ranije hidrohemijske analize Ograničen broj istraživanja sproveden je nad podzemnim vodama u SRD. Tabela 5-2 u nastavku sa fizičko-hemijskim pokazateljima zasniva se na merenjima na 14 lokacija u okviru SRD u Crnoj Gori (Dević, 2013.) Tabela 5-2: Fizičko-hemijski pokazatelji maseni odnos Ca/Mg sa izvora podzemnih voda za crnogorski deo SRD

Pokazatelj/Oznaka Merna lokacija

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Temperatura 0C 8,2 8,0 6,0 9,0 8,0 9,0 8,0 7,5 6,0 7,5 11,0 8,6 8,0 5,0

pH 7,60 7,70 7,43 7,91 8,08 7,66 7,74 7,50 7,83 6,57 6,88 7,56 7,53 7,67

Provodljivost (µS/cm) 265 345 375 460 455 186 470 255

SO 105oC (mg/l) 155 134 175 183 236 221 120 136 131 156 223 134

Ukupna tvrdoća (odH) 8,40 6,72 6,50 9,41 10,42 12,77 11,87 8,95 6,50 7,73 7,50 8,62 12,43 6,27

Mineralizacija (mg/l) 179 211 202 276 292 373 349 277 191 214 208 244 351 201


Pokazatelj/Oznaka Merna lokacija

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Cl (mg/l) 3,00 7,00 11,00 4,90 3,50 5,60 5,80 7,00 6,10 7,00 6,40 6,40 5,40 3,90

SO4 (mg/l) 8,0 4,0 4,4 4,6 4,6 2,6 2,2 4,0 2,0 4,0 4,0 4,0 10,5 12,2

HCO3 (mg/l) 122,0 146,0 134,2 201,3 219,6 274,5 256,2 195,0 140,3 156,2 153,1 176,3 256,2 134,2

Na (mg/l) 4,16 6,23 7,14 3,00 2,47 3,50 4,10 11,23 0,60 1,00 1,14 0,57 3,85 6,90

K (mg/l) 0,16 0,23 0,23 0,23

Ca (mg/l) 36,0 44,0 42,4 25,8 43,2 80,8 74,4 50,0 33,6 30,4 27,2 49,6 53,6 42,4

Mg (mg/l) 3,00 2,00 2,43 8,75 18,95 6,32 6,32 6,00 7,78 15,07 16,04 7,29 21,38 1,46

Al (µg/l) 23 27 26

As (µg/l) 2 2 2

B (µg/l) 100 200 200

Ba (µg/l) 4 1 4

Br (mg/l) 0,05 0,05 0,15

F (mg/l) 0,1 0,05 0,05

Fe (mg/l) 0 0 0

J (mg/l) 0,01 0,005 0,03

Co (µg/l) 1 1 1

Cr (µg/l)

Cu (µg/l) 2 2 2

Li (µg/l) 1 1 1

Mn (µg/l) 1 1 1

Mo (µg/l) 1 1 1

Ni (µg/l) 1 1 1

Pb (µg/l) 1 1 1

Sr (µg/l) 74 64 17

Zn (µg/l) 5 5 5

Odnos Ca/Mg 7,27 13,33 10,57 1,79 1,38 7,75 7,14 5,05 2,62 1,22 1,03 4,12 1,52 17,62 LEGENDA

Municipality Ref No and Spring Name Municipality Ref No and Spring Name

Kolašin 1.Mušovića izvor Šavnik 8.Šavnička Glava

Mojkovac 2.Gojakovića izvori Andrijevica 9. Krkor

Plužine 3.Sutulija

Berane

10.Merića izvor

Pljevlja

4.Mandovac 11.Đurđevi stupovi

5.Zmajevac 12.Dapsića

6.Jugoštica Bijelo Polje 13.Bistrica

7.Bezdan/Breznica Plav / Gusinje 14.Bajrovića izvor

Vrednosti masenog odnosa Ca/Mg mogu ukazivati na uticaj koji se na podzemne vode vrši iz drugih izvora (npr. poljoprivredne aktivnosti, otpad, itd.). Karakteristična vrednost za kraške vode iznosi 3 (Langumir, 1971.), (Dević, 2013.). Na Slici 5-5 u nastavku prikazani su maseni udeli za 14 različitih izvora u SRD u Crnoj Gori.


Slika 5-5: Maseni udeo Ca/Mg sirove vode u najvećim kaptiranim izvorima u SRD u Crnoj Gori

Napomena: crvena linija predstavlja karakteristični maseni udeo za kraš vrednosti 3

Temperatura vode u izvorima kreće se od 5,0-11,0°C. Prosečna temperatura vode u posmatranim slivovima iznosi 7,67oC. Takođe, pH vrednost varira u rasponu od 6,57 to 8,08, u zavisnosti od izvora. Dobijeni podaci pokazuju značajan raspon vrednosti Ca2+ i Mg2+, što se odražava na raspon vrednosti ukupne tvrdoće vode. Sadržaj alkalnih elemenata (Na+ i K+) u vodi u većini izvora iznosio je <2 mg/l, dok u nekim izvorima vrednosti natrijuma dostižu 11,23 mg/l (izvor Šavnička Glava). Rezultat povećanja sadržaja alkalnih elemenata u pojedinim sastojcima vodenih izvora u skladu su sa kontinentalnom površinom sliva. Takođe, kada je reč o anjonima, u zavisnosti od lokacije izvora, varijacije u vodi su veoma naglašene. Tako npr. obogaćeni sadržaj u vodama pojedinih izvora značajno varira, raspon krajnjih vrednosti ukazuje na mogući prodor hranljivih sastojaka iz poljoprivredne proizvodnje, koji u ovim vodama održavaju karakteristične vrednosti masenog odnosa Ca/Mg od 1,03-17,62 . Najviši stepen opadanja prirodnih svojstava vode je na izvoru Bajrović u opštini Plav/Gusinje (maseni odnos iznosi 17,62). Postojeće razlike u tipu i poreklu hidrohemijskih karakteristika vode u izvorima predstavljene su u trilinearnom (Piper) dijagramu (Slika 5-6) i Schoeller-ovom grafikonu (Slika 5-7). Oni su pogodni za prikazivanje velikog broja hemijskih analiza na jednom grafikonu. Tačke na dijagramu pokazuju poreklo hemijskog sastava vode, tj. pripadnost tipu HCO3 - Ca – Mg koji je tipičan za podzemne vode na kraškom terenu (Aljtovski, 1973.; Dimitrijević, 1988.).


Slika 5-6: Trilinearni (piper) djiagram hemijskog sastava najvećih kaptiranih izvora u SRD u Crnoj Gori

Izvor: Dević 2013

Slika 5-7: Schoeller-ov djiagram hemijskog sastava najvećih kaptiranih izvora u SRD u Crnoj Gori

Izvor: Dević 2013


Slika 5-8: Maseno odnos Ca/Mg – slivovi reka Pive, Tare, Ćehotine i Lima

Izvor: Devic 2013

Hemijska analiza izvorištaa pokazuje uticaj različitih izvora zagađenja. Razlike u vrednostima masenog odnosa Ca/Mg daju jasnu naznaku stanja vode u slivu. Uvidom u rezultate je jasno da su maksimalni maseni odnosi Ca/Mg zabeleženi u slivu reke Ćehotine, što ukazuje na najveći uticaj čoveka. Visoka promenljivost masenog odnosa u četiri sliva ukazuje na neodrživu eksploataciju zemlje (npr. visok sadržaj hranljivih sastojaka iz poljoprivredne proizvodnje, industrijska zagađenja, otpadne vode i kanalizacija, itd.).

Analiza hemijskih karakteristika izvora u SRD pokazuju da postoje suptilne razlike u podslivovima, budući da se hemijski sastav podzemnih voda sliva Tare razlikuje od sastava u slivu Ćehotine (videti Slika 5-9)

Piva Sub Basin Tara Sub Basin

Ćehotina Sub Basin Lim Sub Basin

Slika 5-9: Prosečni hemijski sastav podzemnih voda u podslivovima u SRD, Crna Gora


Makroelementi čine osnovni sastav podzemnih voda i „tip“ vode zavisi upravo od toga. Podzemne vode se sastoje od značajnih količina dva ili više anjona ili katjona i smatraju se vodama kompleksnog sastava (npr. HCO3-Na,Ca).

Na osnovu porekla (tj. izdana), mesta kruženja i vremena interakcije sa sredinom, podzemne vode SRD u Crnoj Gori mogu se svrstati u HCO3-Ca-Mg tip vode.

Kalcijum je element Grupe IIa periodnog sistema i nalazi se u grupi zemno-alkalnih metala. To je peti najzastupljeniji element u zemljinoj kori sa 3%, reaguje sa vodom i osnovni je činilac kostiju i zuba. Kalcijum je uglavnom zastupljen u jedinjenjima poput krečnjaka (CaCO3), gipsa (CaSO4x2H2O), fluorita (CaF2), kalcijum-karbida (CaC2), hlorida (CaCl2), cijan-amida (CaCN2), hipohlorita (Ca(ClO)2), nitrata (Ca(NO3)2) i sulfida (CaS). U upotrebi je najzastupljeniji kalcijum-oksid CaO. Kalcijum-karbonat je nerastvorljiv u vodi, ali reaguje sa kiselinama. Kalcijum-hidroksid je malo rastvorljiv u vodi, i koristi se za preradu vode. Hipohlorit se koristi za dezinfekciju vode.

Kalcijum je široko rasprostranjen u prirodi. Zbog toga se nalazi u svim prirodnim vodama. Kalcijum se obično javlja u niskomineralnim prirodnim vodama u vidu preovlađujućeg katjona Ca2+ koncentracije oko 1 g/l. Kalcijum vodi poreklo od sedimentnih stena, kao što su kalcijum-karbonat, kalcijum-sulfat (krečnjak, dolomit, gips, anhidrit, itd.). Ovaj jon takođe može poticati od magmatskih stena usled raspadanja silikata (npr. pirokseni, amfiboli, olivini, itd.).

Ugljovodonik je obično prisutan u niskomineralnim podzemnim vodama gde se javlja kao proizvod raspadanja karbonantnih stena (krečnjak i dolomit), laporca, peščara, breče, konglomerata i sličnih stena sa prisustvom karbonata u vidu karbonske kiseline. Ovaj jon je prisutan u mineralnim vodama, ali se obično može zameniti drugim prostim ili složenim jonom, u zavisnosti od sredine u kojoj nastaju podzemne vode. Koncentracija ovog anjona je ograničen sadržajem katjona makro elemenata iz prve dve grupe Periodnog sistema elemenata (Na, Ca i Mg).

5.8.2 Hidrohemijske karakteristike fabrika flaširane vode u SRD u Crnoj Gori Dodatna istraživanja sprovedena su na uzorcima flaširane vode sakupljenih sa pet lokaliteta u SRD koje su na isti način prisutne u regionu (Dević and Filipovic, 2014). Vode su analizirane u crnogorskim laboratorijama, a za potrebe poređenja tačnosti i u laboratoriji Saveznog zavoda za geonauke i prirodna bogatstva (BGR) u Berlinu. Rezultati su dati u Tabeli 5-3.

Tabela 5-3: Prosečna vrednost hemijskih pokazatelja u fabrikama flaširane vode u crnogorskom delu SRD

Sample of bottled water /Water bottling factories in SRD

pH EC

µS/cm

Contents mg/l Ca/Mg

Ca2+ Mg2+ Na+ K+ Cl- SO42- HCO3-

Aqua Bianca 7,65 127 18,4 3,93 1,8 0,4 0,97 5,51 70,7 2,84

Gorska 8,1 193 36,8 1,9 1,2 0,3 0,89 3,52 114 11,74

Suza 8,05 202 38,8 2,32 0,9 0,3 0,9 2,45 123 10,14

Rada 5,9 2010 202 44,3 244 7,9 46,0 276 1069 2,76

Aqua Monta 8,1 174 32,9 0,925 2,6 0,3 0,58 2,47 108 21,56 Izvor: Dević i Filipovic, 2014.

Tabela pokazuje da se vrednost električne provodljivosti u vodi kreće u granicama od 127 do 2.010 µS/cm, dok je mineralizacija u rasponu od 82,55 do 1306,5 mg/l. Izvori niskomineralnih voda čija je mineralizacija <1,000 mg/l obično predstavljaju karbonantne i dolomitne stene, dok vode kod kojih je mineralizacija >1,000 mg/l npr. „Rada“ iz Bijelog Polja potiču od škrljica iz doba paleozoika. Stoga, sa zdravstvenog stanovišta, prema Đorđeviću (1994.), upotreba vode sa kraških izvora je mnogo kvalitetnija u poređenju sa drugi tipovima voda i izdana. Zato je jako važno da ove vode budu zaštićene u maksimalnoj mogućoj meri.


5.9 Opis vodnih tela podzemnih voda

Upotreba termina vodno telo podzemnih voda (GWB) definisana je Članom 2 i 7 Okvirne direktive o vodama. Specijalna metodologija za određivanje GWB nalazi se u Aneksu 5-2. Ukupno 14 vodnih tela je opisano u crnogorskom delu SRD i ona su prikazana na Slici 5-10 i pobrojana u Tabeli 5-4 u nastavku.

Slika 5-10: Definisana vodna tela podzemnih voda u SRD, Crna Gora


Tabela 5-4: Lista definisanih GWB u crnogorskom delu SRD

Broj Opis podzemnih voda GWB kod

1 Kraška izdan uzvodno od Pivske akumulacije ME_PIV_1_GW

2 Kraška izdan u slivu Pivske akumulacije ME_PIV_2_GW

3 Kompleks durmitorskog fliša u slivu Tare ME_TAR_1_GW

4 Kraški planinski masiv u slivu Tare ME_TAR_2_GW

5 Kraška izdan u slivu Ćehotine ME_CECH_1_GW

6 Izdan kompleksne litologije ME_CECH_2_GW

7 Kraška izdan ME_CECH_3_GW

8 Kompleks flišnih sedimenata u slivu Lima ME_LIM_1_GW

9 Izdan intergranularne poroznosti ME_LIM_2_GW

10 Kraška izdan ME_LIM_3_GW

11 Kraškiaizdan ME_LIM_4_GW

12 Kompleks durmitorkog fliša u slivu Lima ME_LIM_5_GW



5.9.1 Hidrogeološke karakteristike vodnih tela podzemnih voda u slivu reke Pive

Najznačajniji izdan predstavljaju karstifikovane krečnjačke stene planina Maglić, Volujak, Golija, Vojnik, Lola i Piva. Zona proticaja nalazi se u delu zemlje koju plavi akumulacija Pive i uzvodno od akumulacije Pive u slivu reke Komarnice i drugih pritoka. Veoma je važno spomenuti izvore sa najvećim proticajem: Sinjac (Qmin = 500 - 1000 l/s), Rastioci (Qmin = 100 l/s) i dr.

5.9.2 Hidrogeološke karakteristike vodnih tela podzemnih voda u slivu reke Tare

Izdan se nalazi u prostranom kraškom masivu planinske oblasti Durmitora, Sinjajevine, dela planine Pive, dela Bjelasice, delova Rastova i Ljubišnje. Karstifikovani krečnjak iz doba trijasa i jure (glavni izdan) povezan je čvrstim vezama sa sistemom površinskih voda. Izdan protiče kroz brojne stalne i periodične izvore. Veoma je važno spomenuti izvore sa najvećim proticajem: Ljutica (Qmin = 1000 l/s), Bjelovac (Qmin = 500 l/s) i dr.

5.9.3 Hidrogeološke karakteristike vodnih tela podzemnih voda u slivu reke Ćehotine

Zona proticaja nalazi se u kraškom delu kanjona Ćehotine. Izdan Ćehotine ima složen litološki sastav i pripada krasu unutrašnjih Dinarida. Izdan se prazni kroz izvore. Izvori u području Potpeći (npr. Mandovac, Zmajevac) imaju minimalni godišnji doprinos od Qmin = 35 l/s.

5.9.4 Hidrogeološke karakteristike vodnih tela podzemnih voda u slivu reke Lim

Glavni izdan ovog vodnog tela predstavljaju kraški krečnjak i dolomit iz perioda trijasa koji su većim delom pokriveni nepropustljivom formacijom diorita i rožnaca. Ograničeni pukotinski izdan nalazi se u peridotitima i u klastičnim stenama iz perioda trijasa i kvaternarnom aluvijumu sa srednjom vezom sa površinskom vodom. Pravac relativnog toka podzemne vode podjednako je zastupljen u obe zemlje (Srbiji i Crnoj Gori) obrazujući prav ugao sa dolinom Lima u kraškom izdanu i paralelno sa protokom u aluvijumu. Kraško-pukotinski deo ishranjuje se na planinama a otiče u podnožju ili na lokalnim nepropusnim preprekama. Ishranjivanje poroznog dela potiče od padavina i reka, a odvodnjavanje ide u reke. Pokrivni sloj čini tanak sloj zemlje u brdsko-planinskim oblastima, dok je u dolini Lima to gusto i plodno tlo. Dubina do nivoa podzemnih voda iznosi >100 m u kraškim izdanima i od 2-10 m u aluvijumu.


5.10 Vodni bilans tela podzemnih voda

Vodna ravnoteža GWB u SRD prikazana je u Tabeli 5-5. Gubici vode iznose oko 22% za svaki podsliv uz izutetak Ćehotine, gde gubici iznose oko 30%. Prenosni karakter izdana Pive i Tare je dvostruko veći od prenosa izdana u slivu Ćehotine. Tabela 5-5: Vodni bilans tela podzemnih voda u SRD u Crnoj Gori

Vodni bilans regiona Površina pod sliva

km²

Padavine (106m3/year)

Prolećno ispuštanje

(106m3/year)

Gubitak vode Qsr+E+Qgr

(106m3/year)

Modul podzemne

vode (l/s/km2)

Izdan sliva reke Pive 1.456 2.413 1.882 531 43

Izdan sliva reke Tare 1.721 3.134 2.445 689 43

Izdan sliva reke Ćehotine 1.024 990 693 297 20

Izdan sliva reke Lim 2.232 3.123 2.441 682 30 Qsr –Protok površinskih voda, Qgr –Protok podzemnih voda, E – Evapotranspiration Evapotranspiracija

5.11 Procena ugroženosti podzemnih voda

Sistem dinarsko-kraških izdana koji izviru u Crnoj Gori prostire se na sever kroz Hrvatsku i BiH i ka jugu do Albanije. Ovi prekogranični izdani su naročito osetljivi na zagađenost podzemnih voda, a kras može poslužiti kao kanal za dovod zagađivača sa velike udaljenosti i može ugroziti zalihe vode. Kao što je već pomenuto, podzemne vode predstavljaju glavni izvor vode za potrošnju u domaćinstvima, dok industrija i poljoprivreda predstavljaju pretnju u kontekstu vodosnabdevanja. Izdani su naročito ugroženi u blizini velikih naselja kao što su Pljevlja, Berane, Kolašin i Bijelo Polje. Učešće industrije, a naročito rudarstva u privrednoj aktivnosti/proizvodnji opalo je u proteklih 10 godina, što podrazumeva smanjenje opasnosti od zagađenja podzemnih voda i ukazuje na relativno smanjenje potencijalnih zagađivača.

5.12 Upotreba podzemnih voda za navodnjavanje

Upotreba podzemnih voda za navodnjavanje u okviru crnogorskog dela SRD prilično je ograničena kao što je prikazano u Tabeli 3.5 u Poglavlju 3. U Poglavlju 7 o upotrebi vode navodi se da je ukupna procenjena količina vode koja se koristi za navodnjavanje u 2010. iznosila 4,6 Mm³/godišnje. U najnovijem EPR (Izveštaj o stanju životne sredine) za Crnu Goru (2015.) navodi se da je upotreba vode za navodnjavanje smanjena na nacionalnom nivou za 72,6% u periodu od 2005. do 2011.


6 Kvalitet vode Primarno zakonodavstvo o kvalitetu vode u Crnoj Gori u okviru sektora upravljanja vodama voda je Zakon o vodama („Službeni list Crne Gore (SL), 16/95). Konkretno, član 28, Uredba o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodnih tela (SL 15/96 i izmene i dopune 19/96 i 15/97) daje opis klasa površinskih, podzemnih i priobalnih voda kao i kategorija vodnih tela u Crnoj Gori. Dalji opis relevantnih zakona I odgovornih institicija su dati u poglavljima 12 I 13 ovog izveštaja. Kontrolu kvaliteta vode na osnovu fizičko-hemijskih pokazatelja u Crnoj Gori i na osnovu parametara u skladu sa EU zahtevima za isveštavanje sprovodi Agencija za zaštitu životne sredine. Pokazatelji koji se koriste za određivanje kvaliteta vode su rastvoreni kiseonik, suspendovane čestice i teški metali. Hidrometeorološki i seizmološki zavod objavljuje godišnje izveštaje o analizi kvaliteta vode na osnovu bioloških pokazatelja. Izveštaji za period od 2006. do 2013. mogu se naći na Internetu. Biološki pokazatelji koji se koriste za određivanje kvaliteta vode su ukupan sadržaj koliformnih bakterija, ukupan broj fekalnih bakterija i fekalnih streptokoka u 1 ml vode, aerobne mezofilne bakterije u 100 ml vode, stepen saprobnosti po Lajbmanu, indeks saprobnosti po Pantle-Bucku. Metodologijom se definiše krajnji ishod svakog parametra kao prosečna vrednost dve najgore uočene vrednosti za svako uzorkovano mesto. Na osnovu krajnjih rezultata, reke, jezera i uzorkovana mesta kategorišu se u klase kvaliteta.

6.1 Klasifikacija kvaliteta vode u Crnoj Gori

Kvalitet vode se određuje poređenjem vrednosti odgovarajućih pokazatelja sa graničnim vrednostima iz Uredbe o klasifikaciji i kategorizaciji voda (SL 2/07). Ova Uredba kategoriše vode u klase prema dozvoljenim graničnim vrednostima određenih grupa pokazatelja, u zavisnosti od svrhe upotrebe vode. U tom smislu, voda se može koristiti za piće, za proizvodnju napitaka i prehrambenu industriju; farmi za uzgoj riba i školjki; kupanje i plivanje. Definicija klasifikacije data je u Tabeli 6-1. Tabela 6-1: Klasifikacija kvaliteta vode u Crnoj Gori

Klasifikacija Definicija

A, A1, A2, A3 Voda koja se može koristiti za piće i proizvodnju hrane

S, W i C Voda za uzgoj riba i školjki

K1 i K2 Voda za kupanje

Uredba definiše način i dinamiku uzorkovanja, metodologiju analize i kriterijume za procenu kvaliteta vode. Takođe, uredba daje preciznu kategorizaciju voda, na osnovu koje se voda klasifikuje u 3 kategorije: • I: klasa A1, S, K1; • II: klasa A2, K2 i C • III: klasa A3.

6.2 Kvalitet vode u slivu reke Drine nakon 1995.

6.2.1 Kontrolna mesta Lokacije punktova za uzorkovanje kvaliteta vode prikazani su na Slici 6-1.


Slika 6-1: Stanice za kontrolu kvaliteta vode na osnovu bioloških pokazatelja (SRD prikazan crvenom bojom)

Postoji:

• 6 stanica na reci Lim, • 6 stanica na reci Tari, • 4 stanice na reci Ćehotini, • 1 stanica na reci Pivi, • 1 stanica na reci Grnčar, Kutska reka, dvema pritokama reke Lim • 1 na reci Vezišnici, pritoci Ćehotine • 1 stanica na Plavskom jezeru i 1 stanica na Crnom Jezeru. Hidrobiološko uzorkovanje vode izvodi se dva puta: najpre krajem juna-početkom jula, kada vodeni tokovi sadrže više vode i kada se formiraju ekološke niše, dok se drugo uzorkovanje vrši sredinom avgusta, kada je vodostaj nizak. Ova kontrola pokazuje saprobitni indeks za procenu organskog zagađenja.

6.2.2 Rezultati analiza kvaliteta vode Reke u crnogorskom delu SRD Ćehotina Voda reke Ćehotine treba da pripada klasi A1, S, K1uzvodno od Pljevalja (Rabitlja) i A2, C, K2 nizvodno od grada i nizvodno od ušća reke Vezišnice (Gradac). Ovaj vodotok je sa svojom pritokom, rekom Vezišnicom, jedan od najzagađenijih u Crnoj Gori. Podaci iz 2013. potvrđuju ovu činjenicu. Jednaki delovi reke uzvodno


od Pljevalja značajno su zagađeni, dok je samo sadržaj nitrita izvan sistema klasifikacije, a 40% pokazatelja izvan propisane klase. Osnovna aktivnost koja utiče na kvalitet reke Ćehotine je ispuštanje voda iz termoelektrane, rudnika uglja i rudnika olova i cinka Šuplja Stijena u Pljevljima. Najgora situacija je uočena nizvodno od grada, gde je više od polovine pokazatelja izvan klasifikacionog sistema. Podaci takođe pokazuju da je Ćehotina dodatno ugrožena vodom iz gradske kanalizacije i vodom iz reke Vezišnice. Nizvodno, kvalitet vode se popravlja do mesta uzorkovanja Gradac, gde su samo vrednosti fosfata i nitrata izvan klasifikacionog sistema. Na ovom mestu uzorkovanja, Ćehotina i dalje izgleda loše i ima miris, a vidi se i velika količina otpada. Reka Vezišnica (pritoka Ćehotine) Stanice za uzorkovanje na reci Vezišnici nalaze se uzvodno od ušća sa rekom Ćehotinom. Voda na ovom mestu uzorkovanja treba da pripada klasama A1, S, K1. Najveće zagađenje vode u Crnoj Gori je u 2013. Na kvalitet vode utiču otpadne vode iz TE Pljevlja. Reka Lim Reka Lim, uzvodno od Berana, treba da pripada klasi A1, S, K1 (Plav i Andrijevica), a nizvodno od Berana klasi A2, C, K2 (Skakavci, Zaton, Bijelo Polje i Dobrakovo). Kvalitet vode na reci Lim se popravio od 2012. Pošto gornji deo reke Lim pripada propisanoj Klasi A1, prema srednjem delu toka, ovi pokazatelji se pomeraju ka klasi A2, dok srednji deo toka pripada kategoriji A2, s tim što je sadržaj nitrita i fosfata u ovim delovima toka izvan klasifikacionog sistema. Takođe je bitno napomenuti da mikrobiološki pokazatelji svedoče o tome da ovaj deo pripada zadovoljavajućoj klasi. Krećući se uzvodno ka nizvodnom delu, kvalitet vode Lima je pod uticajem agroindustrijskih aktivnosti Zore (Berane) i Mesoprometa (iz Bijelog Polja), fabrike za proizvodnju celuloze i papira (Celuloza) i deponija (gradske komunalne deponije, deponije za odlaganje piljevine i otpadaka od drveta). Reka Grnčar (pritoka reke Lim) Reka Grnčar se uzorkuje na jednom mestu u Gusinju i voda bi trebalo da pripada klasi A1, S, K1. Dobar prirodni kvalitet ugrožen je tokom nižeg režima leti, tako da ima mnogo pokazatelja koji izlaze iz klase A1, dok su mikrobiološki pokazatelji u okviru klase A2 tokom ove sezone. Kutska reka (pritoka reke Lim) Kutska reka (Zlorečica) se uzorkuje na jednom mestu ispod mosta u Andrijevici uzvodno od ušća reke u Lim, a voda bi trebalo da pripada klasi A1, S, K1. Ovo je veoma hladna reka i generalno se ispostavlja kao veoma čista. Nijedan pokazatelj ne izlazi iz klasifikacionog sistema i ulazi u klasu A3. Reka Tara Voda Tare bi trebalo da pripada klasi A1, S, K1. Međutim, realno gledano, teško je održati ovakvu situaciju. Posmatrajući čitav vodotok, 33,8% utvrđenih klasa se pomera iz propisane klase, uglavnom u klasu A2. Loše stanje naročito se ogleda u količini fosfata koji su na svim mestima u klasi A3, a u Kolašinu čak i izvan klasifikacije. Što se mikrobioloških pokazatelja tiče, fekalne bakterije na svim mernim mestima pokazuju pripadnost klasi A2, dok je ukupan broj bakterija u odgovarajućoj klasi A1.


Najveća aktivnost koja utiče na kvalitet vode reke Tare je deponija komunalnog otpada u opštini Kolašin i jedna u opštini Mojkovac, kao i otpadne vode iz preduzeća Trudbenik koji proizvodi piljevinu (biomasu) za TE Pljevlja. Reka Piva Piva se uzorkuje na jednom mestu (Šćepan Polje) i njene vode, kao i prelivne voda jezera Piva, treba da pripadaju klasi A2, C, K2. U 96,6% slučajeva utvrđeno je da je stanje odgovarajuće pomoću nekoliko uzoraka koji zalaze u klasu A i A1. Voda u svim merenjima ne prelazi 10°C i može se tumačiti da je reč o reci sa najboljim kvalitetom vode u Crnoj Gori u 2013. Poseban slučaj sapro-bioloških karakteristika u rekama Vodotokovi uzvodno od gradskih sredina pripadaju (prvoj) klasi I, osim kada je reč o gornjem toku reke Ćehotine. Generalno, za reke u slivu o kojima je ovde reč, gornje delove toka karakterišu kamenita-šljunkovita korita, a voda je bistra i brza. U srednji i donji tok reke ulivaju se otpadne i industrijske vode, što dovodi do toga da njihov kvalitet pređe u klasu II i i do donjih granica II klase. Tara duž svog toka pripada oligosaprobnoj zoni dok Lim nizvodno od Berana, kao i Ćehotina nizvodno od Berana pripadaju β –mezosaprobnoj zoni. Po saprobiološkim i mikrobiološkim pokazateljima kvaliteta, Ćehotina ispod mosta, Lim-Bijelo Polje u blizini mosta i Dobrakova pokazuju svojstva izrazito β –mezosaprobne zone. Tabela 6-2 pokazuje klasu saprobnosti na posmatranim rekama u SRD od 2010. do 2013.

Tabela 6-2: Klasa saprobnosti raznih vodnih tela u SRD od 2010. do 2013

Vodno telo Mesto uzorkovanja Stepen saprobnosti prema Pantle-Bucku

2010. 2011. 2012. 2013.

Ćehotina

Rabitlja II II II II

Pljevlja II II II II

Gradac II II II II

Grnčar Gusinje I I I I

Kutska Reka Andrijevica I

Lim

Plav I-II I-II I-II I-II

Andrijevica I I I I

Skakavac II II II II

Zaton II II II II

Bijelo Polje II II II II

Dobrakovo II II II II

Tara

Kolašin I I I I

Trebaljevo I I I I

Mojkovac I-II I I I-II

Đurđevića Tara I I I I

Jezera u SRD (Rakočević, 2012.) Plavsko planinsko jezero Plavsko jezero uzorkuje se na jednom mestu blizu splava, a voda bi trebalo da pripada klasi A1, S, K1. Temperatura vode u gornjem sloju kreće se od 10,4 do 15,4 °C. Bistrina (vidljivost) je dobra, i kreće se od 3 do 5 metra što ukazuje na malu proizvodnju biomase. Voda sa hemijskog stanovišta ne odgovara propisanoj klasi, jer su fosfati izvan granica, dok je sadržaj amonijaka, nitrita i odnos Ca/Mg u Klasi A2. Mikrobiološki pokazatelji svedoče o propisanoj klasi tako da je voda pogodna za plivanje.


Fitoplankton i hlorofil-A analizirani su u ovom jezeru tokom letnje sezone kao bio-pokazatelji kvaliteta vode u jezeru. Pregled rezultata analize izvršene u leto 2007. dat je u Tabeli 6-3. Tabela 6-3: Biološki pokazatelji vode Plavskog jezera u leto 2007

Identifikovani taksoni

fitoplanktona

Indeks diverziteta

Podjednakost Indeks

saprobnosti Chl. A (µµµµg/l)

Indeks trofičkog stanja

Trofičko stanje

26

1,75 (Vrednosti od 1,75 – 3, 9 za sva jezera u Crnoj Gori)

51,70 (Vrednosti od 51,7 – 89,3 za sva jezera u Crnoj Gori)

2,0 (Vrednosti od

1,3 – 2,4 za sva jezera u Crnoj Gori)

6,67 (Vrednosti od

0,43 – 10,24 za sva jezera u Crnoj

Gori)

49,18 (Vrednosti od


Mezotrofija

Poređenje ukupnog obilja fitoplanktona precizno izmerenog u letnjoj sezoni u periodu od 1970. do 1985. i izmerenog u leto 2007. pokazuju da se trofički status Plavskog jezera vremenom značajno povećao. Crno Jezero Crno jezero se uzorkuje na jednom mestu i voda bi trebalo da pripada klasi A1, S, K1. Temperatura vode u površinskom sloju kreće se od 12,2 do 18,0 °C, a bistrina (vidljivost) je dobra. Posmatrani pokazatelji izlaze iz propisane klase, naročito kada je reč o sadržaju fosfata i amonijaka koji pokazuju pripadnost klasi A3. Razlog za ovo po svemu sudeći je činjenica da je uzorak uzet sa plitkog dela, koji je često prekriven travom. Mikrobiološki pokazatelji svedoče o klasi A, a voda je sa tog stanovišta jako bistra. Fitoplankton i hlorofil-A analizirani su u ovom jezeru tokom letnje sezone kao bio-pokazatelji kvaliteta vode u jezeru. Pregled rezultata analize izvršene u leto 2007. dat je u Tabeli 6-4. Tabela 6-4: Biološki pokazatelji vode Crnog jezera u leto 2007

Identifikovani taksoni

fitoplanktona

Indeks diverziteta

Podjednakost Indeks

saprobnosti Chl. A (µµµµg/l)

Indeks trofičkog stanja

Trofičko stanje

22



1,7 (Vrednosti od


Gori)

1,3 (Vrednosti od


Gori)

31,50 (Vrednosti od


Oligotrofija

Poređenje ukupnog obilja fitoplanktona precizno izmerenog u letnjoj sezoni u periodu od 1970. do 1985. i izmerenog u leto 2007. pokazuju da se oligotrofske karakteristike Crnog jezera vremenom nisu promenile. Konsultant je takođe razmotrio i druge izvore informacija, uključujući regionalne i opštinske prostorne planove, radi provere zasebnih informacija.

6.3 Lokacije sa potencijalnim izvorima zagađenja životne sredine (hotspots)

Projektni zadatak zahtevao je i procenu lokacija sa potencijalnim izvorima zagađenja životne sredine (hotspots). U ovom delu data je opšta klasifikacija ovih lokacija i revidovan je popis izvora zagađenja koji je pripremljen za crnogorski deo SRD, od strane RECa 2011. godine.

6.3.1 Opšta klasifikacija lokacija sa potencijalnim izvorima zagađenja životne sredine (hotspots)

Hotspots su najvažniji izvori zagađenja životne sredine u crnogorskom delu SRD. Mogu se grupisati na sledeći način: • Industrijski otpad, naročito iz rudnika


• Poljoprivredni oticaj • Čvrst komunalni otpad (naročito divlje deponije) i ograničen broj sanitarnih deponija, • Gradske otpadne vode usled nedostatka odgovarajuće prerade, i • U manjoj meri, zagađenje vazduha iz TE Pljevlja i drugih industrijskih aktivnosti u SRD. U 2011. REC je pripremio popis zagađenja prema metodologiji razvijenoj u okviru ICPDR (Međunarodne komisije za zaštitu reke Dunav). Metodologija i postupak procene zahtevali su: i) identifikaciju i registraciju potencijalnih izvora zagađenja na osnovu postojećih podataka; i ii) procenu rizika i klasifikaciju; mesta bez značajne ugroženosti, mesta gde se neposredne mere radi uklanjanja opasnosti mogu sprovesti i mesta za koje su sumnja da su izvori zagađenja i gde je potrebna dalja usmerena istraga.

Tokom popisa dobijen je pregled potencijalnih aktivnosti koje ugrožavaju vodu (WEA) i mesta štetnog taloženja u vodi (WED) u SRD. Zog nedostatka podataka o kvalitetu i kvantitetu otpadnih voda, javna komunalna preduzeća (PUC) koja su zadužena za žarišta otpadnih voda su izdvojena. Poznate lokacije ovih mesta (WEA, WED i PUC) su prikazane na Slici 6-2, a više detalja je dato u Aneksu 6-1.

6.3.2 Rezultati popisa Rezultati popisa pokazuju da je samo 65% gradskih područja pokriveno kanalizacionim sistemom i da samo Mojkovac ima postrojenje za preradu otpadnih voda, dok se ostale otpadne vode ispuštaju u reke bez prerade. Takođe, prisutno je neadekvatno odlaganje otpada što dovodi do značajnih štetnih posledica. Ne postoji sanitarna deponija ni u jednoj od opština, a otpad se često odlaže divlje na obalama reka.

Rezultati popisa pokazuju da su najveći zagađivači u Crnoj Gori opštine i neadekvatne ili loše održavane deponije. Generalno, ne postoje značajna industrijska postrojenja, osim u oblasti Pljevalja, gde TE i rudnici uglja, cinka i olova predstavljaju značajnu opasnost po zdravlje ljudi i životnu sredinu.

Konsultant je takođe razmotrio i druge izvore informacija uključujući regionalne i opštinske prostorne planove radi provere zasebnih informacija.

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije

Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine 6-7

Slika 6-2: Izvori zagađenja u crnogorskom delu SRD iz izveštaja REC koji se odnosi na WEA, WED i PUC

Izvor: REC 2011

Svetska banka Crna Gora - IUVR studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine 7-1

7 Upotreba vode

7.1 Vodoprivredni regioni u slivu reke Drine

Severni region u osnovi pokriva četiri glavna rečna sistema koji čine SRD u Crnoj Gori. To su Piva, Tara, Ćehotina i Lim (videti Sliku 7-1).

Slika 7-1: Predloženi vodoprivredni regioni

SRD je ima pravougaoni oblik i postavljen je u pravcu severozapad-jugozapad. Jedini drugi sliv u severnom regionu koji je deo Crnomorskog sliva, ali ne i deo SRD je reka Ibar, koja najvećim delom obuhvata opštinu Rožaje. Stoga su prihvaćeni vodoprivredni regioni prikazani na Slici 7-1 zapravo podslivovi Drine i to: • Region I označen ljubičastom bojom: predstavlja reku Pivu sa pritokama,

Region I

Region II

Region III

Region IV


• Region II označen zelenom bojom: predstavlja reku Taru sa pritokama; • Region III označen svetlo-zelenom bojom, predstavlja reku Ćehotinu sa pritokama; i • Region IV označen braon bojom: predstavlja reku Lim sa pritokama.

Sva četiri vodoprivredna regiona imaju pojedinačne izlazne tačke iz Crne Gore koje idu ka severu i severozapadu prema Bosni u slučaju reka Pive, Tare i Ćehotine, odnosno prema Srbiji, u slučaju reke Lim.

7.2 Potrebe za vodom u slivu reke Drine

Potrebe za vodom u crnogorskom delu SRD svrstavaju se u sledeće kategorije: • Potrošnja u domaćinstvima • Industrijska potrošnja • Navodnjavanje • Uzgoj riba i • Hidroelektrane

7.2.1 Javna potrošnja vode (u domaćinstvima) Ne postoje pouzdani podaci o potrošnji vode u domaćinstvima na nivou SRD u Crnoj Gori. Dokumentacija koja se koristi dobijena je kombinovanjem izvora poput MONSTAT i UNECE. Za norme potrošnje koja pokriva potrebe u domaćinstvima, procena prosečne potrošnje po glavi stanovnika za Crnu Goru je 229 litara/po glavi stanovnika/dan (l/c/d).12 (Kontrast u potrošnji je veći na moru, 260 l/c/d nasuprot 225 l/c/d u kontinentalnim opštinama. Komparativni progam pokazuje potrošnju po glavi stanovnika od 237 l/c/d (Svetska banka IAWD 2015). Kada se imaju u vidu tipični evropski standardi za potrošnju vode u domaćinstvima, ovo su izuzetno visoke vrednosti i pokazuju velike probleme u gubicima vode koji su prisutni u Crnoj Gori. Zaista, prosečni gubici vode (neprihodovane vode NRW) u Crnoj Gori od 60% (u 2011. navodi se 55%) značajno su veći nego u mnogim evropskim zemljama, gde 10-25% predstavlja normu, dok u Nemačkoj iznose 7%.13 Procene o broju stanovnika u SRD dobijene su na osnovu podataka sa popisa stanovništa iz 2011. koji daje podatke na nivou opština. Četiri podsliva SRD u Crnoj Gori su ucrtana u kartu opština (videti Sliku 7-1) i izračunata je površina zemljišta u procentima za svaku opštinu koja pripada određenom podslivu. Na osnovu ovih procenata, izračunat je broj stanovnika za svaku opštinu. Za opštine gde se gradski centri nalaze izvan sliva, obuhvaćeno je samo seosko stanovništvo (npr. Nikšić, Podgorica i Rožaje – označeni zelenom bojom u narednoj tabeli). Na osnovu ovih proračuna, procenjena potrošnja vode u domaćinstvima u SRD pomoću procena po glavi stanovnika od 229 l/c/d, iznosi 12,8 Mm³/godišnje (videti Tabelu 7-1). Imajući u vidu NRW, vrednost bi mogla dostići 20,5 Mm³/godišnje. Tabela 7-1: Upotreba vode u domaćinstvima u SRD po opštinama

Br. Opština Površina opštine

km²

Teritorija koj

spada pod SRD

km²

% zemljišta

koje ulazi u

SRD

Ukupan br. stanovnika u

opštinama (2011)


n/km²

Procena broja

stanovnika u SRD

Upotreba vode u domaćinstvima u SRD(Mm³/godini)

1 ANDRIJEVICA 283 282,96 99,99% 5.117 18,08 5.116 0,43

2 BERANE 717 668,12 93,18% 35.452 49,44 33.035 2,76

3 BIJELO POLJE 924 907,21 98,18% 46.676 50,52 45.828 3,83

4 KOLAŠIN 897 386,22 43,06% 8.420 9,39 3.625 0,30

5 MOJKOVAC 367 366,96 99,99% 8.669 23,62 8.668 0,72

12 Crna Gora, Izveštaj o stanju životne sredine 2014 UNECE 13 UNESCO-IHE Gubici vode u distributivnom sistemu


Br. Opština Površina opštine

km²

Teritorija koj

spada pod SRD

km²

% zemljišta

koje ulazi u

SRD

Ukupan br. stanovnika u

opštinama (2011)


n/km²

Procena broja

stanovnika u SRD

Upotreba vode u domaćinstvima u SRD(Mm³/godini)

6 PLAV 486 486,00 100,00% 13.549 27,88 13.549 1,13

7 PLJEVLJA 1346 1353,27 100,54% 31.060 23,08 31.228 2,61

8 PLUŽINE 854 803,07 94,04% 3.286 3,85 3.090 0,26

9 ŠAVNIK 553 512,93 92,75% 2.077 3,76 1.927 0,16

10 ŽABLJAK 445 445,40 100,09% 3.599 8,09 3.602 0,30

11 PODGORICA 1441 99,26 6,89% 30.916 21,45 2.130 0,18

12 NIKŠIC 2065 106,28 5,15% 15.546 7,53 800 0,07

13 ROŽAJE 432 16,38 3,79% 13.745 31,82 521 0,04

TOTAL 10.810 6.434,06 59,52% 218.112 20,18 153.119 12,80

Prilikom razvrstavanja podataka iz Tabele 7-2 u vodoprivredne regione, može se uočiti da podsliv Lima (vodoprivredni region IV) ima najveću potrošnju (7,75 Mm³/godišnje), a podsliv Pive (vodoprivredni region I) najmanju (0,56 Mm³/godišnje) . Tabela 7-2: Upotreba vode u domaćinstvima u SRD po vodoprivrednim regionima

Vodopr. region

Rečni sistem/podsli

v Opština

Površina u

podslivu u km²

Površina u

podslivu u %

Ukupan br.

stanovnika u opštini

Proračun br.

stanovnika u

opštinama u podslivu

Gustina naseljenost

i u SRD n/km²

Upotreba vode u

domaćinstvima u SRD

(Mm³/year godini)

I Piva

PLUŽINE 703,25 82,35% 3.286 2.706 3,85 0,23

KOLAŠIN 14,98 1,67% 8.420 141 9,39 0,01

NIKSIC 106,28 5,15% 15.546 800 7,53 0,07

MOJKOVAC 7,07 1,93% 8.669 167 23,62 0,01

ŠAVNIK 503,32 91,02% 2.077 1.890 3,76 0,16

ZABLJAK 121,26 27,25% 3.599 981 8,09 0,08

Podzbir 1456,16 28,11% 41.597 6.685 4,59 0,56

II Tara

KOLAŠIN 370,04 41,25% 8.420 3.474 9,39 0,29

MOJKOVAC 339,92 92,62% 8.669 8.029 23,62 0,67

ŽABLJAK 324,14 72,84% 3.599 2.622 8,09 0,22

PODGORICA 99,26 6,89% 30.916 2.130 21,45 0,18

PLJEVLJA 360,63 26,79% 31.060 8.322 23,08 0,70

BERANE 18,02 2,51% 35.452 891 49,44 0,07

BIJELO POLJE

38,85 4,20% 46.676 1.963 50,52 0,16

SAVNIK 9,61 1,74% 2.077 36 3,76 0,00

PLUZINE 99,82 11,69% 3.286 384 3,85 0,03

ANDRIJEVICA

61,11 21,59% 5.117 1.105 18,08 0,09

Podzbir 1721,40 21,99% 175.272 28.954 16,82 2,42

III Ćehotina

PLJEVLJA 985,31 73,20% 31.060 22.737 23,08 1,90

BIJELO POLJE

39,13 4,23% 46.676 1.977 50,52 0,17

Podzbir 1024,44 45,13% 77.736 24.713 24,12 2,07

IV Lim

ANDRIJEVICA

221,85 78,39% 5.117 4.011 18,08 0,34

BERANE 650,10 90,67% 35.452 32.144 49,44 2,69

BIJELO POLJE

829,23 89,74% 46.676 41.889 50,52 3,50

PLAV 486,00 100,00% 13.549 13.549 27,88 1,13

PLJEVLJA 7,33 0,54% 31.060 169 23,08 0,01


Vodopr. region

Rečni sistem/podsli

v Opština

Površina u

podslivu u km²

Površina u

podslivu u %

Ukupan br.

stanovnika u opštini

Proračun br.

stanovnika u

opštinama u podslivu

Gustina naseljenost

i u SRD n/km²

Upotreba vode u

domaćinstvima u SRD

(Mm³/year godini)

ROZAJE 16,38 3,79% 13.745 521 31,82 0,04

MOJKOVAC 19,97 5,44% 8.669 472 23,62 0,04

KOLAŠIN 1,20 0,13% 8.420 11 9,39 0,00

Podzbir 2232,06 40,94% 162.688 92.766 41,56 7,75

UKUPNO 6434,06 31,04% 457.293 153.119 23,80 12,80

* = procena NB: Za opštine Podgorica, Nikšić i Rožaje korišćeno je samo seosko stanovništvo

Tabela 7-3 i Tabela 7-4 sadrže podatke o broju priključenih domaćinstava za stanovništvo iz opština u SRD. Obuhvaćeni su vodovod, kanalizacija i električna energija. Gotovo sva domaćinstva u SRD imaju priključak za električnu energiju (između 95%-99%). Procenat priključenih na kanalizacionu mrežu kreće se od 12% (Andrijevica i Kolašin) do 55% (Pljevlja). Broj priključaka na kombinovano vodosnabdevanje (cevovod ili pomoću pumpi i drugih sredstava) kreće se od 49% u Šavniku do 91% u Plavu14. Mnoge manje opštine, kao npr. Šavnik su zabačene, što podrazumeva veće napore pri priključivanju domaćinstava na ove mreže. Tabela 7-3: Podaci o priključenim domaćinstvima na vodovodnu, kanalizacionu i električnu mrežu u SRD

Opština

Br. stanovnika na osnovu popisa iz

2011.

Ukupno Gradski

vodovod (A)

Pumpa i sl. (B)

Priključak na

kanalizaciju (C )

Septička jama

Priključak na el.

energiju(D)

Naziv Stanovništvo Domaćinstva Domaćinstva Domaćinstva Domaćinstva Domaćinstva Domaćinstva

Andrijevica 5.117 2.463 1.157 688 306 1.252 2.390

Berane 35.452 12.438 8.922 2.111 5.012 3.705 12.328

Bijelo Polje 46.676 16.458 8.227 5.168 5.251 2.425 16.234

Kolašin 8.420 3.455 1.836 865 421 2.177 3.404

Mojkovac 8.669 3.458 2.048 892 1.044 1.696 3.370

Plav 13.549 4.933 2.640 1.847 2.113 1.949 4.833

Pljevlja 31.060 12.855 7.971 2.631 7.134 2.128 12.628

Plužine 3.286 1.555 678 240 535 348 1.524

Šavnik 2.077 1.294 380 254 192 405 1.234

Zabljak 3.599 1.666 1.226 98 432 884 1.646

Podgorica 187.085 68.346 58.832 7.038 32.511 33.298 68.070

Nikšić 72.824 24.613 20.997 1.123 9.357 12.702 24.346

Rožaje 23.312 6.190 3.323 2.306 2.570 869 6.083

Ukupno 441.126 159.724 118.237 25.261 66.878 63.838 158.090

Tabela 7-1: Broj priključenih domaćinstava na mreže u opštinama sliva reke Drine

Opština


2011.

Ukupno u upotrebi

Br. priključenih samo na

vodovod (A)

Br. priključenih

na vodovodnu mrežu (A+B)

Br. priključenih

samo na kanalizacionu

mrežu (C)

No Connected for Electricity

Br. priključenih samo na el. mrežu (D)

Nema Domaćinstva % % % %

Andrijevica 5.117 2.463 47% 75% 12% 97%

Berane 35.452 12.438 72% 89% 40% 99%

14 Procenat priključaka za vodu takođe prelazi 90% u Podgorici, Nikšiću i Rožaju, ali se ovi gradski centri ne nalaze u slivu Drine


Opština


2011.

Ukupno u upotrebi

Br. priključenih samo na

vodovod (A)

Br. priključenih

na vodovodnu mrežu (A+B)

Br. priključenih

samo na kanalizacionu

mrežu (C)

No Connected for Electricity

Br. priključenih samo na el. mrežu (D)

Bijelo Polje 46.676 16.458 50% 81% 32% 99%

Kolašin 8.420 3.455 53% 78% 12% 99%

Mojkovac 8.669 3.458 59% 85% 30% 97%

Plav 13.549 4.933 54% 91% 43% 98%

Pljevlja 31.060 12.855 62% 82% 55% 98%

Plužine 3.286 1.555 44% 59% 34% 98%

Šavnik 2.077 1.294 29% 49% 15% 95%

Zabljak 3.599 1.666 74% 79% 26% 99%

Podgorica 68.346 65.870 86% 96% 48% 100%

Niksic 24.613 22.120 85% 90% 38% 99%

Rozaje 6.190 5.629 54% 91% 42% 98%

Ukupno u SRD

441.126 159.724 74% 90% 42% 99%

7.2.2 Potrošnja vode za industrijske potrebe Izračunavanje industrijskih potreba za vodom u SRD je složenije. U crnogorskom godišnjaku za 2014. naznačena je ukupna potrošnja voda za industrijske potrebe. Glavni potrošači vode u industriji Crne Gore su proizvodni, rudarski i termo-energetski sektor. Do nedavno, to su bile topionica aluminijuma (KAP) u Podgorici, čeličana u Nikšiću i termoelektrana Pljevlja, kao i brojne manje fabrike. Od pobrojanih velikih potrošača, samo TE Pljevlja i rudnici povezani sa njom nalaze se u SRD. Statistički podaci o nacionalnoj potrošnji vode u 2013. ukazuju na značajan pad potrošnje vode u industrijskim sektorima, kao što je prikazano u Tabeli 7-5 u nastavku. 15 Razlog za to je prestanak rada fabrike KAP i smanjeni obim rada čeličane u Nikšiću koju očekuje nova privatizacija. Tabela 7-5: Potrošnja vode u Crnoj Gori za industrijske potrebe u periodu od 2008. do 2013

Godina 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013.

Industrijska* potrošnja u Mm³/godišnje 55.046 44.069 18.650 26.276 22.129 7.636

* Bez tekuće vode (npr. za hidroelekrane )

Flaširana voda je postala značajan proizvod u slivu proteklih godina; reke u severnoj oblasti su karakteristične po svojoj čistoći. Do 2009. šest fabrika prirodne izvorske vode (negazirana voda) bile su u funkciji u komercijalne svrhe. Hidrohemijska svojstva mineralne vode detaljnije su razrađena u Poglavlju 5. Ipak, samo jedan od njih je korišćen za mineralnu vodu - voda sa izvora u Bijelom Polju. Međutim, najnoviji Zakon o koncesijama iz 2010. Izazvao je veće interesovanje za flaširanju vodu tako da su date koncesije na četiri lokacije. Uprkos tome, ukupna potrošnja flaširane vode u slivu je relativno mala (videti Tabelu 7-6). Tabela 7-6: Kompanije za proizvodnju flaširane vode i dodeljene koncesije

POSTOJEĆE KOMPANIJE

Opština Vrsta vode Fabrika i kompanija Kapacitet (m³/godišnje)

Bijelo Polje Mineralna Rada 30.000

Kolašin Negazirana Aqua Bianca, Aqua Bianca doo 31.536

Kolašin Negazirana Aqua Monta, Fin Invest doo 50.000

Kolašin Negazirana Suza, water Group doo 63.072

Kolašin Negazirana Gorska voda, Gorska doo 157.680

15 Statistički godišnjak Crne Gore za 2014. - MONSTAT


Šavnik Negazirana Gorska voda, Gorska doo 3.208

NEDAVNO DODELJENE KONCESIJE

Opština Vrsta vode Koncesija Dogovorena količina

eksploatacije (l/s)

Andrijevica Bradavac 5

Mojkovac Vrelo 1

Kolašin Drijenak 5

Kolašin Sjerogoste 10

Statistički godišnjak za 2014. navodi broj objekata u vezi sa industrijom na nivou opštine, ali ne prikazuje količinu potrošnje vode. Ovi objekti namenjeni su isključivo za industrijske svrhe ili predstavljaju kombinaciju stambenog i industrijskog objekta. Pregled ovih podataka pokazuje da je 417 objekata (bez Nikšića, Podgorice i Rožaja) u vezi sa industrijom ili industrijom/stanovanjem, što čini manje od 1% svih objekata u opštinama u sastavu SRD (videti Tabela 7-7). Kao što je već rečeno, pad nacionalne potrošnje vode u industrijske svrhe uglavnom je posledica opadanja proizvodnje aluminijuma u fabrici KAP u Podgorici i problemima sa ponovnom privatizacijom čeličane u Nikšiću (obe izvan sliva reke Drine). Ipak, mora se pretpostaviti da jedan deo vode koja se troši na nacionalnom nivou (7,6 Mm³/godišnje – videti Tabelu 7-5) otpada na TE Pljevlja (preuzeto sa akumulacije „Otilovići“). Za potrebe ovog izveštaja, pretpostavlja se da se količina od 1,87 Mm³/godišnje koristi za potrebe industrije u SRD. Ovaj iznos je podeljen u nejednake količine, tako da veći deo odlazi na Pljevlju (usled postojanja TE), a sledeći veliki deo odlazi na Bijelo Polje. Tabela 7-7: Godišnja potrošnja vode za potrebe industrije u SRD u Crnoj Gori

Opština

Objekat isključivo za

industr. potrebe

Objekat za industriju i stanovanje

Ukupan br. kombinovanih ind.

objekata

Ukupan br. objekata

Procenjena ind. potrošnja (m³/god)*

ANDRIJEVICA 1 9 10 2.463 20.000

BERANE 4 38 42 12.438 70.000

BIJELO POLJE 20 119 139 16.458 290.000

KOLAŠIN 13 35 48 3.455 30.000

MOJKOVAC 8 21 29 3.458 50.000

PLAV 1 27 28 4.933 80.000

PLJEVLJA 5 61 66 12.855 1.260.000

PLUŽINE 1 2 3 1.555 20.000

ŠAVNIK 2 6 8 1.294 20.000

ŽABLJAK 13 31 44 1.666 30.000

PODGORICA (256) (269) (525) (68.346) 0

NIKŠIĆ (32) (81) (113) (24.613) 0

ROŽAJE (2) (25) (27) (6.190) 0

UKUPNO 68 349 417 60.575 1.870.000 Izvor: MONSTAT * Procena, ( ) Smatra se da je u ovim opštinama industrijska potrošnja veoma mala, jer se većina ove oblasti nalazi izvan SRD

7.2.3 Voda za navodnjavanje Poljoprivredni popis koji je sproveden od maja 2009. do juna 2010. 16

sadrži podatke o količini utrošene vode za navodnjavanje po opštinama. Ta količina dostiže do 4,32 Mm³/godišnje za SRD (i pokriva 13 opština) od ukupno 22,1 Mm³/godišnje za celu Crnu Goru. Voda za navodnjavanje se obično koristi samo u toku letnjih meseci koji čine glavnu sezonu rasta (obuhvata 5 meseci od maja do septembra).

16 MONSTAT 2010


Nasuprot tome, Statistički godišnjak za 2014. 17 daje podatke za primenu navodnjavanja na nacionalnom nivou kao što je prikazano u Tabeli 7-8 u nastavku. Poređenjem količine utrošene vode iz Poljoprivrednog popisa iz 2010. sa statističkim godišnjakom, utvđuje se da postoji neslaganje od 10 puta. Tabela 7-8: Potrošnja vode za navodnjavanje u Crnoj Gori od 2008-2013

Godina 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013.

Potrošnja vode za navodnjavanje u Mm³/godšnje - Statistički godišnjak 2014.

1.676 1.722 1.703 1.721 1.971 6.905

Navodnjavana površina u hektarima 2.211 2.414 2.412 2.445 2.364 2.353

Potrošnja vode za navodnjavanje u Mm³/godšnje – Poljoprivredni popis 2010.

22.058

Navodnjavana površina u hektarima 2.881

Nacionalni podaci pokazuju da se je ukupna količina vode utrošena za poljoprivrednu proizvodnju kroz navodnjavanje konstatno povećala tokom proteklih godina do 2012 godine. U 2012. utrošeno je 1,97 Mm3

vode za navodnjavanje 2.364 ha zemlje, a od toga je 97% uzeto iz izvora podzemnih voda. Međutim, 2013. potrošnja vode za navodnjavanje iznenada se povećava više od 3,5 puta za navodnjavanje iste površine zemlje uz 99% zahvata iz podzemnih voda. Čak i kada se poredi ukupna potrošnja vode u 2013. (6,9 Mm³/godišnje) sa podacima iz poljoprivrednog popisa 2010. (22 Mm³/godišnje), javlja se značajna razlika veličine od 3 puta. Ove razlike treba dodatno ispitati, no Konsultant smatra da podaci iz Poljoprirednog popisa iz 2010. daju realniju procenu na osnovu stvarne potrošnje vode iako je ona visoka. Aktivnosti koje je Konsultant preduzeo u slivu Vrbasa (RS BiH) i aktivnosti Svetske banke na WATCAP za sliv Save procenjuju potrošnju od 2.800 do 4.800 m³/ha/godišnje za navodnjavanje useva od kukuruza preko krompira do šećerne repe imajući u vidu gubitke sistema od oko 30%. Primena ovih stopa na Crnu Goru daje procenu ukupne potrošnje vode za navodnjavanje koja je bliža poljoprivrednom popisu, nego državnim brojkama iz godišnjaka za 2014. Bez obzira na to, navodnjavano zemljište predstavlja veoma mali deo (manji od 0,5%) ukupnog poljoprivrednog zemljišta koje se eksploatiše u SRD. Najčešći vid navodnjavanja je „plavni“ gde voda teče površinskim brazdama i infiltrira se; sledi navodnjavanje nadzemnom prskalicom. Sistemi kap po kap koji koriste znatno manje količine vode su veoma retki i još uvek nisu u širokoj upotrebi u ovoj oblasti, uglavnom zbog troškova ugradnje. Plav ima najveći broj punktova za navodnjavanje površinskom vodom, što je delom verovatno usled blizine jezera Plav, velikog prirodnog površinskog jezera. Bijelo Polje ima najveći broj punktova za navodnjavanje podzemnim vodama sa preko 57% u ukupnom iznosu. Navedeni nacionalni gubici vode za navodnjavanje iznosili su oko 19% u 2012. i 6% u 2013., što je mnogo bolje nego u većini poljoprivrednih sistema u evropskim zemljama (25-50 posto).

7.2.4 Ribnjaci Kao što je prikazano u odeljku 3.1.1, od 23 ribnjaka u Crnoj Gori, 11 je locirano u SRD. Glavni problem s kojim se suočava uzgoj riba je sezonski nedostatak vode tokom letnjih meseci. Pastrmka je omiljena riba za uzgoj. Brza dijagnostička studija Svetske banke navodi četiri najveća ribnjaka koji su prikazani u Tabeli 7-9 sa navedenim dnevnim potrebama za vodom, koje su prilične.

Tabela 7-9: Najveći ribnjaci u SRD

Mesto Izvor vode Površina (m²) Proizvodni

kapacitet (kg) P o t r e b e z a

v o d o m (m³/24h)

Šavnik „Šavnik“ Šavnicka Rijeka 1.100 35.000 18.500

17 Statistički godišnjak za Crnu Goru za 2014. - MONSTAT


Mesto Izvor vode Površina (m²) Proizvodni

kapacitet (kg) P o t r e b e z a

v o d o m (m³/24h)

Plužine „Vrbnica” Vrbnica 1.700 30.000 28.500

Berane „Buce” Lim 10.000 250.000 168.000

Ribnjaci obično koriste slobodno tekuću vodu preusmerenu iz reka i potoka, tako da iako Tabela 7-9 pokazuje značajnu upotrebu vode, zahvaćene količine vraćaju se u reke i jezera, dok se potrebe za vodom samih riba moraju uključiti u deo održivog protoka. Veliki ribnjak na jezeru Piva koristi kaveze u jezeru tako da nema gubitaka vode.

7.2.5 Hidroelektrane Za razliku od navodnjavanja, hidroelektrane ne zahvataju vodu iz rečnog toka. Voda se preusmerava iz reke na ograničenom pojasu između zahvata vode i hidroelektrne. U zavisnosti od vrste hidrocentrale (protočna ili akumulaciona), režim proticaja reke može biti marginalno (protočna hidrocentrala) do izrazito modifikovan (sezonski prebacivanje vode). Ukupna godišnja količina vode koja prođe kroz hidrocentralu (količina vode koju prerađuje HE plus količina vode koje se izlije u reku na mestu brane, ako postoji) ostaje nepromenjen. Na toplijim nadmorskim visinama isparavanja iz rezervoara mogu smanjiti količinu vode u reci, mada se radi o maloj razlici. Najviše se može izgubiti do 2% prirodnog proticaja što je manje od merne preciznosti stanica za merenje proticaja. Jedini slučaj kada se vodni režim reke trajno menja je preusmeravanje iz jedne ravnice u drugu. Vodni proticaj je značajno smanjen u reci iz koje se voda preusmerava, ali se preusmerena količina dodaje proticaju reke gde je postavljena hidroelektrana (sa ili bez sezonskog prebacivanja vode, u zavisnosti od vrste hidroelekrane). Ukupan godišnji proticaj u obe ravnice ostaje nepromenjen. Konkretno, za nekoliko hidroelektrana koje nisu protočnog tipa, situacija je sledeća: • HE Gradac i HE Mekote (reka Ćehotina): derivacionog tipa sa dužinom preusmerenja od 4 km, odnosno

6 km. Pošto su za ove HE raspoloživi ograničeni podaci, pretpostavili smo da će nizvodno od brana biti ispušteni garantovani minimalni održivi protok.

• HE Otilovići (reka Ćehotina): derivacionog tipa sa veoma kratkim preusmerenjem (oko 105 m). Voda se ne ispušta na mestu brane. Budući da se mašinska zgrada nalazi blizu kraja taložnice, ne očekuju se negativne pojave po životnu sredinu na ovom delu reke.

• Jedino rezervoar HE Komarnica (reka Piva) ima mogućnost sezonske regulacije. Ova HE nije derivacionog tipa, a njen režim rada je definisan tako da bi zadovoljio sve ekološke i druge zahteve.

Više detalja o hidroelektranama dato je u Poglavlju 8.

7.3 Upravljanje regionalnim potrebama za vodom

7.3.1 Pregled potrošnje vode Pregled potrošnje vode u različitim sektorima u opštinama koje obrazuju SRD prikazan je u Tabela 7-10. Procena je da je potrebno oko 19 Mm³/godišnje za pokrivanje potrošnje u sektoru domaćinstava, industrije i navodnjavanja u opštinama u SRD. Ova količina ne obuhvata NRW, a zajedno sa njom potrošnja vode iznosila bi blizu 27 Mm3/godišnje.


Tabela 7-10: Pregled potrošnje vode – opštine u SRD

Opština Površina opštine u

km²

Površina opštine u

SRD u km²

% opština u

SRD

Potrošnja u

domaćinstvima u

SRD (Mm³/

godišnje)

Potrošnja u industriji u

delu opštine u SRD (Mm³/

godišnje)*

Potrošnja za navodnjava

nje u opštinama u SRD (Mm³/ godišnje)

Potrošnja u ribnjacima

(Mm³/ godišnje)

Potrošnja u hidroelektranama (Mm³/

godišnje)

Ukupna potrošnja (Mm³/ godišnje)

ANDRIJEVICA 283 282,96 99,99% 0,43 0,02 0,03 Iin tok Iin tok 0,484

BERANE 717 668,12 93,18% 2,76 0,07 1,31 Iin tok Iin tok 4,144

BIJELO POLJE 924 907,21 98,18% 3,83 0,29 1,82 Iin tok Iin tok 5,941

KOLAŠIN 897 386,22 43,06% 0,30 0,03 0,00 Iin tok Iin tok 0,333

MOJKOVAC 367 366,96 99,99% 0,72 0,05 0,03 Iin tok Iin tok 0,801

PLAV 486 486,00 100,00% 1,13 0,08 1,06 Iin tok Iin tok 2,267

PLJEVLJA 1346 1353,27 100,54% 2,61 1.,6 0,07 Iin tok Iin tok 3,936

PLUŽINE 854 803,07 94,04% 0,26 0,02 0,00 Iin tok Iin tok 0,282

ŠAVNIK 553 512,93 92,75% 0,16 0,02 0,00 Iin tok Iin tok 0,184

ŽABLJAK 445 445,40 100,09% 0,30 0,03 0,00 Iin tok Iin tok 0,328

PODGORICA 1441 99,26 6,89% 0,18 0,00 0,00 Iin tok Iin tok 0,182

NIKSIC 2065 106,28 5,15% 0,07 0,00 0,00 Iin tok Iin tok 0,070

ROZAJE 432 16,38 3,79% 0,04 0,00 0,00 Iin tok Iin tok 0,044

UKUPNO 10.810 6434,06 59,52% 12,80 1,87 4,32 0 0 18,996 Izvor: MONSTAT Prilikom raspodele potreba za vodom na četiri vodoprivredna regiona (VPR) koji su prikazani na Slici 7-1, jasno se vidi da VPR IV za Lim ima značajno veće potrebe. Potrebe vode u VPR IV iznose 12,2 Mm³/godišnje za razliku od samo 3 Mm³/godišnje za VPR II – Tara; 3,1 Mm³/godišnje za VPR III- Ćehotina; 0,6 Mm³/godišnje za VPR I za reku Pivu. Ovi podaci sumirani su u Tabeli 7-11. Tabela 7-11: Raspodela potreba za vodom u vodoprivrednim regionima u SRD

VP region Rečni

sistem

Površina u podslivu u

km²

% podsliva SRD

Procena ukupnog

broja stanovnika

u SRD

Potrošnja u domaćinstvima

u SRD (Mm³/god)

Potrošnja u industriji u

SRD (Mm³/god)*

Potrošnja za navodnjavanje

u SRD (Mm³/god)

Ukupna potrošnja u

SRD (Mm³/god)

I Piva 1.456,16 22,63% 6.685 0,56 0,05 0,00 0,61

II Tara 1.721,40 26,75% 28.954 2,42 0,46 0,16 3,04

III Cehotina 1.024,44 15,92% 24.713 2,07 0,93 0,13 3,13

IV Lim 2.232,06 34,69% 92.766 7,75 0,43 4,03 12,21

Ukupno 6.434,06 100,00% 153.119 12,80 1,87 4,32 18,99

7.3.2 Ključne pretpostavke Konsultant je takođe dao određene pretpostavke o povratu vode u sliv (kroz površinske vode ili u podzemne vode). Radi se o sledećem: • Oko 80% potrošnje vode u domaćinstvima vraća se u sistem u vidu otpadnih voda • Oko 20% potrošnje vode u industriji vraća se u sistem u vidu otpadnih voda • Oko 20% vode za navodnjavanje vraća se u sistem, ali samo na 5 meseci u godini - od maja do

septembra • 100% vode za uzgoj riba vraća se u sistem • 100% vode za hidroenergetske potrebe vraća se u sistem.

Konsultant je zatim napravio procenu neophodnog protoka u svakoj reci za pokrivanje potreba na osnovu pretpostavki u nastavku. Prilikom procene minimalnog protoka za svaku reku u VPR pretpostavlja se da: • Voda za potrebe u domaćinstvu mora biti isporučivana 24 sata dnevno 365 dana u godini • Voda za industrijske potrebe mora biti isporučivana 24 sata dnevno 365 dana u godini


• Voda za potrebe navodnjavanja mora biti isporučivana 24 sata dnevno 150 dana (5 meseci) u godini • Mora biti obezbeđen minimalni održivi protok koji obuhvata i uslove za uzgoj riba • Uslovi za hidroelektrane

7.3.3 Neto potrošnja vode Uzimajući u obzir povrat vode u sistem, neto potrošnja vode u četiri VPR u Crnoj Gori prikazana je u Tabeli 7-12. Procenjuje se da je neto potrošnja vode u SRD oko 7,5 Mm³/god. Dodavanjem NRW ovaj iznos dostiže do 12 Mm³/godišnje. Tabela 7-12: Neto potrošnja vode u vodoprivrednim regionima u SRD

VP region

Rečni sistem

Površina u podslivu u km²

% podsliva SRD

Procena ukupnog br.

stanovnika u SRD

Ukupna bruto

potrošnja vode

(Mm³/god.)

Ukupni povrat vode

(Mm³/god.)

Ukupna potrošnja vode

(Mm³/god.)

I Piva 1.456,16 22,63% 6.685 0,61 0,46 0,15

II Tara 1.721,40 26,75% 28.954 3,04 2,06 0,98

III Cehotina 1.024,44 15,92% 24.713 3,13 1,86 1,26

IV Lim 2.232,06 34,69% 92.766 12,21 7,09 5,12

Ukupno 6.434,06 100,00% 153.119 18,99 11,48 7,51

7.4 Ekološki prihvatljiv protok

Ekološki prihvatljiv protok (EF) podrazumeva minimalnu količinu vode u reci koja je neophodna za održavanje zdravih, prirodnih ekosistema kao i minimalni protok potreban za staništa, seobe i pokazatelje kvaliteta vode. Svetska banka opisuje ekološski prihvatljiv protok kao „kvalitet, količinu i vreme vodotokova potrebnih za održavanje elemenata, funkcija, procesa i otpornosti vodenih ekosistema koji ljudima obezbeđuju proizvode i usluge“. U WFD EU ne koristi se izričito termin „ekološki prihvatljiv protok“. Ona zahteva od država u zajednici da garantuju dobar ekološki status površinskih i podzemnih vodnih tela. Ne postoji univerzalna definicija ekološki prihvatljivog protoka tako da se u naučnim radovima može naći preko sto formula za izračunavanje njegove vrednosti. Neke formule bazirane su na vrednostima hidroloških statističkih podataka koji karakterišu proticaj toka (hidrološka metoda), druge se zasnivanu na hidrauličkim svojstvima reka kao što su dubina, brzina, omočeni obod (metode ocene hidrauličkih osobina) a ostale na vodenim osobinama ekosistema (metod simulacije staništa i holističke metodologije).

7.4.1 Zakonom propisan ekološki prihvatljiv protok Ako se zadržimo na slivu reke Drine, u sledećoj tabeli dat je pregled minimalnog ekološki prihvatljivog protoka definisanog zakonima Crne Gore. Minimalni protok vode definisan je i razmotren samo u Zakonu o vodama (2007.). Kao što se vidi u Tabeli 7-13, zakonodavstvo ne predviđa poseban metod za izračunavanje minimalnog ekološki prihvatljivog protoka. Tabela 7-13: Definicija ekološki prihvatljivog protoka iz crnogorskog zakonodavstva

Zakonodavstvo Tekst zakona

Zakon o vodama, Podgorica, decembar 2007., član 5 (Definicije)

32) „Garantovani minimum je proticaj koji se nizvodno od vodozahvata mora obezbediti u vodotoku za opstanak i razvoj nizvodnih biocenoza.”

33) „Vodni minimum je proticaj nizvodno od brane neophodan za opstanak i razvoj nizvodnih biocenoza, čuvanje kvaliteta vode vodotoka u skladu sa propisima i zadovoljavanje racionalnih potreba nizvodnih korisnika, koji ne smije biti manji od


Zakonodavstvo Tekst zakona

projektovane vrednosti.”

Zakon o vodama, Podgorica, decembar 2007, član 54 (Obezbeđivanje garantovanog minimalnog protoka)

„Prilikom zahvatanja površinskih voda mora se nizvodno od zahvata obezbediti garantovani minimum. Ministarstvo donosi propis kojim se bliže utvrđuje način određivanja garantovanog minimuma, uzimajući u obzir potrebe obezbjeđivanja dobrog statusa voda.”

Zakon o vodama, Podgorica, december 2007, član 164 (Kaznene odredbe)

3) „prilikom zahvatanja površinskih voda nizvodno od zahvata ne obezbedi garantovani minimum u skladu sa propisom iz člana 54 stav 2 ovog zakona (član 54 stav 1);”

Pravilnik Službeni glasnik Crne Gore br 2/16,

Ovaj pravilnik opisuje uslove primene ekološki prihvatljivog protoka I predlaže metodologiju za određivanje ekološki prihvatljivog protoka (Član 8). Proračun je baziran na podacima o prirodnom hidrološkom protoku, idealno na dnevnim ispuštanjima, za minimalan period merenja od 10 godina. Izveštaj treba da opravda određivanje ekološkog proticaja (studija procene) sa hidrološkim I biološkim opisima, naročito u zaštićenim područjima I močvarnim ekosistemima.

Pravilnik o izmjenama pravilnika o načinu određivanja EPP površinskih voda, OG n°2/16

Novi pravlinik donosi izmene formule kojom se izračunava EPP površinskih voda (Službeni Glasnik CG Br 2/16 član 8) usled greške u formuli u prethodnom pravilniku. Ostatak metodologije definisan pravilnikom ostaje neizmenjen.

Pravilnik o načinu određivanja ekološki prihvatljivog protoka na površinskim vodama (SL Br 2/16) definiše uslove primene, metode određivanja ekološki prihvatljivog protoka kao I specifične procene ekološki prihvatljivog protoka. Član 1 pravilnika o izmenama pravilnika određuje proračun minimalnog ekološki prihvatljivog protoka na osnovu podataka o prirodnom hidrološkom protoku (srednji minimalni, srednji mesečni protok tokom perioda od minimum 10 godina). Za zaštićene zone I močvarne ekosisteme, ekološka studija mora da se pripremi kako bi se unapredio minimalni ekološki prihvatlji protok izračunat na osnovu člana 6 I bile uzete u obzir karakteristike životne sredine ovih posebnih područja. Pravilnik je usvojen na osnovu Zakona o vodama koji je trenutno na snazi.

7.4.2 Ekološki prihvatljiv protok na osnovu hidroloških osobina Da bi odredili red veličina EPP reka Tare i Pive i glavnih pritoka rijeke Drine u slivu, fokusirali smo se na definiciju minimalnog ekološki prihvatljivog protoka u pravilniku iz Crne Gore. Ove vrednosti će biti integrisane u modelu bilansa voda za buduće scenarija upravljanja vodama. Uporedili smo rezultate sa vrednostima koje bi se dobile primenom definicije ekološki prihvatljivog protoka u Srbiji, u RS-BiH i FBiH i sa drugim uobičajenim formulama. Svi proračuni su zasnovani na hidrološkoj metodi. U ovoj fazi studije, hidraulične i ekološke karakteristike reka u SRD nisu dovoljno poznati da testiraju druge vrste metodologija. 1) Metod iz Crnogorskog pravilnika (član 1 pravilnika o izmeni pravilnika) Ovaj metod upoređuje, za svaki mesec, vrednosti srednjeg minimalnog protoka mQmin (prosek minimalnih godišnjih ispuštanja u toku minimalnog perioda od 10 godina) sa vrednostima srednjeg mesečnog protoka mQM(j) (prosek srednjeg mesečnog protoka u toku minimalnog perioda od 10 godina). Kada je odnos mQmin/mQM(j) manji od 10, ekološki prihvatljiv protok za jth mesec je jednak vrednosti srednjeg minimalnog protoka mQmin, kada je EPP=mQmin. ako je odnos veći ili jednak 10, EPP= 20 % od srednjeg mjesečnog protoka mQM(j). 2) Metod iz FBiH pravilnika (službeni glasnik FBiH br.4/13, član 11) Ovaj metod upoređuje prosečni protok MQ (prosek srednjih godišnjih protoka u toku minimalnog perioda od 10 godina) sa srednjim minimalnim protokom mQmin (prosek minimalnog godišnjeg protoka u toku minimalnog perioda od 10 godina) I prosečni desetogodišnji protok (prosek srednjeg desetogodišnjeg godišnjeg protoka u toku minimalnog perioda od 10 godina) ako je dostupno. Ako ne postoje dnevni podaci za izračunavanje desetogodišnjeg protoka, onda je ekološki prihvatlji protok jednak 10% od MQ za period od maja do oktobra, I jednak 15% od MQ za period od novembra do aprila.


3) Metoda za RS-BiH EPP=Q95% što je srednji mesečni protok koji se dešava sa verovatnoćom od 95% (Vucijak N. et al., 2007)

4) Metod za Srbiju EPP=10% od prosečnog protoka (MQ) 5) Metod za USA Preporučena minimalna vrednost ekološki prihvatljivog protoka je 10% od MQ za sezonu jesen – zima, I 30% od MQ za sezonu proleće – leto (Svetska banka 2003). 6) Metoda garantovanog ekološki prihvatljivog protoka (GEP): Računa se za dva perioda, od oktobra do marta I od aprila do septembra I zavisi od vrednosti Q95%, Q80% (srednji mesečni protok koji se dešava sa 80% verovatnoće) I od MQ (WWF 2009). U ovoj fazi studije, hidrauličke i ekološke osobine reka u SRD nisu dovoljno poznate za ispitivanje dodatnih tipova metodologije. Hidrološke karakteristike reka (tabela 7-14) su preuzete iz poglavlja 4 (vrednosti za Q95% i Q80 %) I iz dnevnih merenja koja su dostavljena od strane Ministarstva poljoprivrede I ruralnog razvoja. Zadržan je period od najskorijih 15 godina. Tabela 7-14: Glavne hidrološke karakteristike za izračunavanje ekološki prihvatljivog protoka na osnovu hidroloških merenja (u zagradi ime hidrološke stanice)

Reke MQ

(m3/s)

Q95% (m3/s)

mQmin (m3/s)

mQM(j)

(m3/s)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Gornja Piva (Duški most)

15.3 0.96 1.82 10.4 13.6 16.3 29.0 30.2 12.0 3.87 4.66 6.95 15.5 24.1 16.5

Donja Piva (Šćepan Polje)

77.5 8.70 12.7 68.2 71.8 79.5 146.

2 151.

2 83.9 36.6 26.3 34.2 44.2 95.5 92.3

Gornja Tara (Crna Poljana)

10.9 0.90 1.10 11.6 9.38 15.8 25.0 15.2 5.54 2.27 1.55 2.79 7.70 14.8 18.6

Donja Tara (Šćepan Polje)

79.9 9.20 13.7 62.6 69.9 77.4 143.

8 161.

1 83.2 39.6 24.4 32.3 72.3 97.0 95.6

Gornji Lim (Plav)

18.0 2.8 3.57 13.4 13.4 15.0 29.4 40.8 28.7 13.9 6.9 6.2 13.4 16.5 18.3

Donji Lim (Bijelo Polje)

57.3 10.1 10.4 61.7 50.2 86.1 126.

0 101.

5 49.9 20.8 12.7 14.7 27.3 56.0 80.5

Gornja Cehotina (Pljevlja)

5.70 0.60 1.27 7.59 5.19 10.5 11.6 5.37 3.76 2.01 1.76 2.37 3.97 5.99 8.31

Donja Cehotina* (Gradac)

11.5 2.5 2.12 16.4 17.6 17.4 21.4 13.1 10.1 6.1 3.98 3.91 5.24 11.1 11.3

*: Samo merenja za period od 5 godina s

Rezultati dobijenih vrednosti ekološki prihvatljivog protoka pomoću pomenutih metoda sumirani su u narednim Tabelama 7-15 i 7-16:

Table 7-2: Procena EPP u crnogorskom delu sliva reke Drine prema crnogorskoj metodi (mesečne varijacije EPP)

Reke Mesečne varijacije EPP vrednosti

(m3/s) za CG (1)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Piva (WRM I) Gornji tok Donji tok

1.82 12.7

1.82 12.7

1.82 12.7

5.80 29.2

6.04 30.2

1.82 12.7

1.82 12.7

1.82 12.7

1.82 12.7

1.82 12.7

4.82 12.7

1.82 12.7


Reke Mesečne varijacije EPP vrednosti

(m3/s) za CG (1)

Tara (WRM II) Gornji tok Donji tok

2.33 13.7

1.10 13.7

3.17 13.7

5.01 28.8

3.05 32.2

1.10 13.7

1.10 13.7

1.10 13.7

1.10 13.7

1.10 13.7

2.96 13.7

3.73 13.7

Cehotina (WRM III) Gornji tok Donji tok

1.27 2.12

1.27 2.12

1.27 2.12

1.27 4.28

1.27 2.12

1.27 2.12

1.27 2.12

1.27 2.12

1.27 2.12

1.27 2.12

1.27 2.12

1.27 2.12

Lim (WRM IV) Gornji tok Donji tok

3.57 10.4

3.576 10.4

3.57 10.4

3.57 25.2

8.15 10.4

3.57 10.4

3.57 10.4

3.57 10.4

3.57 10.4

3.57 10.4

3.57 10.4

3.57 10.4

Tabela 7-15: Procena EPP u crnogorskom delu SRD pomoću različitih metoda

Reke EF values (m3/s)

1) Crna Gora 2) FBiH 3) RS-BiH 4) Srbija 5) USA 6) GEP

Piva (WRM I) Uzvodno Nizvodno

1.8 do 6.04

12.7 do 30.2

1.5a / 2.3b 7.8 / 11.6

0.96 8.70

1.5 7.8

1.5c / 4.6d 7.8 / 23.2

1.5e / 2.3f 8.7 / 11.3

Tara (WRM II) Uzvodno Nizvodno

1.1 do 5.0

13.7 do 32.2

1.1 / 1.6 8.0 /12.0

0.90 9.20

1.1 8.0

1.1 / 3.3

8.0 / 24.0

1.1 / 1.6

9.2 / 12.7

Ćehotina (WRM III) Uzvodno Nizvodno

1.3

2.1 do 4.3

0.6 / 0.8 1.2 / 1.7

0.60 2.50

0.6 1.2

0.6 / 1.7 1.2 / 3.5

0.6 / 1.0 2.5 / 3.3

Lim (WRM IV) Uzvodno Nizvodno

3.6 do 8.1

10.4 do 25.2

1.8 / 2.7 5.7 / 8.6

2.80 10.1

1.8 5.7

1.8 / 5.4

5.7 / 17.2

2.8 / 3.4

10.1 / 11.8

a: FBiH Metod: maj do oktobra, b: FBiH Metod: novembar do aprila, c: USA metod: sezona jesen zima d: USA metod: sezona proleće leto e:GEP

metoda oktobar do marta, I f: GEP metoda – april do septembra. Čini se da je Crnogorska metoda za ekološki prihvatljiv protok (1) generalno malo viša od EPP vrednosti izračunatih pomoću drugih metoda. Treba napomenuti da se radi o minimalnim vrednostima koje su bazirane samo na hidrološkoj metodologiji.

7.4.3 Ekološki prihvatljiv protok nizvodno od brana Svaki objekat ili brana imaju obavezu da nizvodno ispuštaju minimalni protok vode, što je definisano za svaki pojedinčni slučaj u koncesiji za branu ili u tehničkoj dokumentaciji planiranih brana. U Poglavlju 8 popisane su postojeće i planirane brane u Crnoj Gori. Kao što je već pomenuto, ne postoji nijedna zakonska definicija o količini ekološki prihvatljivog protoka. U Tabeli 7-17 date su minimalne vrednosti ekološki prihvatljivog protoka koje su predložene u planovima hidroelektrana. Tabela 7-47: Minimalni ekološki prihvatljiv protok za postojeće i planirane brane u Crnoj Gori

Dams Existing Planned WRM

Region River EF (m3/s)

Mratinje (Piva) X I Piva 25

(>mQmin)

Komarnica X I Piva NK

Rezervoar Milovci X II Tara NK

Tepča X II Tara 20 (>mQmin)


Dams Existing Planned WRM

Region River EF (m3/s)

Ljutica X II Tara 20) (>mQmin)

Mojkovac X II Tara NK

Trebaljevo X II Tara NK

Bakovica Klisura X II Tara NK

Žuti Krš (low and high) X II Tara NK

HE Mateševo X II Tara NK

Opasanica X II Tara NK

HE Otilovići X III Ćehotina 0.80

(< mQmin) Akumulacija Mekote X III Ćehotina NK

Akumulacija Gradac X III Ćehotina NK

Otilovići SHPP X III Ćehotina 0.80

(< mQmin) Lukin Vir X IV Lim NK

Andrijevica X IV Lim NK

Plav X IV Lim NK

Date vrednosti ekološki prihvatljivog protoka za ove brane ne odgovaraju vrednostima dobijenim pomoću pet pomenutih metoda. Budući da su procenjene vrednosti EF karakteristične za lokalni deo reke, u ovom prvom pristupu ne razmatramo ove vrednosti za brane koje ulaze u bilans vodnih resursa.

7.4.4 Kritična ekološka količina vode Ne postoji zvanični propis o ekološki prihvatljivom protoku koji je neophodno uključiti u statut zaštićenih oblasti. Pojedine studije daju sledeće ekološki kritične pokazatelje koji se odnose na riblja staništa (Vučijak i dr., 2007.): • Minimalna brzina protoka 0,3 m/s • Minimalna srednja dubina 0,2 m Hidrauličko modeliranje reke Drine i njenih glavnih pritoka potrebno je radi procene vrednosti ekološki prihvatljivog protoka zarad garantovanja brzine i dubine toka iznad minimuma.

7.4.5 Usvojeni ekološki prihvatljiv protok u Crnoj Gori Metodologija za izračunavanje ekološki prihvatljivog protoka pritoka Drine u Crnoj Gori mora predstavljati kompromisno rešenje između garancije održavanja ekoloških funkcija rečnih elemenata (kvalitet i količina vode) i društveno-ekonomske upotrebe vodnih resursa. Rezime ekološki prihvatljivih protoka na uzvodnim i nizvodnim lokacijama za svaki WRM dati su u Tabeli 7-18. Tabela 7-58: Minimalne vrednosti EPP za podslivove reka u SRD

WMR Pod slivovi reka Minimalne vrednosti EPP

(m³/sec)

I Piva 1.8A – 12.7B

II Tara 1.1 – 13.7

III Ćehotina 1.3 – 2.1

IV Lim 3.6 – 10.4

A= Uzvodna vrednost B = Nizvodna vrednost


7.4.6 Potrebe u narednih 30 i 50 godina Nakon razgovora sa zaineresovanim stranama u Crnoj Gori, izrađena su tri scenarija za potrebe za vodom u budućnosti. To su: • Scenario viokog rasta, uzimajući u obzir rast stanovništa u SRD u periodu od 1948. do 1971. Ovo je

jednako objedinjenoj godišnjoj stopi rasta od +1.07%. Tako je ova stopa rasta projektovana od 2011. (datum poslednjeg popisa stanovništva) za 30 godina (2044.) i za 50 godina (2064). Industrijski rast i navodnjavanje ostaju isti.

• Scenario fiksnog rasta koji u obzir uzima broj stanovnika u SRD sa popisa 2011. i zadržava istu vrednost za 30 godina (2044.) i 50 godina (2064). Rast industrije i navodnjavanje ostaju nepromenjeni.

• Scenario stvarnog rasta koji uzima porast broja stanovnika zabeležen u SRD u proteklih 20 godina od 1991. do 2011. do 1971. Ovo je jednako objedinjenoj negativnoj godišnjoj stopi rasta od -1,16%. Zatim je ova negativna stopa rasta projektovana dalje od 2011. (datum poslednje popisa stanovništa) u narednih 30 godina (2044.) i narednih 50 godina (2064). ). Industrijski rast i navodnjavanje ostaju isti.

Ovi podaci sumirani su u Tabeli 7-19 u nastavku ali ne uzimaju u obzir NRW za čiju vrednost se pretpostavlja da će u budućnosti biti poboljšana. Opadanje broja stanovnika u SRD je konkretno pitanje, a o tome svedoči sve veći broj napuštenih kuća u zabačenim selima. Nema dokaza koji nagoveštavaju promenu ovog pada. Izgleda da su industrijske potrebe takođe fiksne i nema nagoveštaja porasta industrijske aktivnosti u slivu. Potrebe za navodnjavanjem mogu se povećati, ali nema podataka koji govore u prilog tome, a količina poljoprivrednog zemljišta za navodnjavanje takođe je veoma ograničena. Klimatske promene mogu uticati na buduće potrebe za vodom sa dužim sušnim periodima. Ovaj scenario biće detaljnije razmotren kasnije u projektu (kroz modeliranje). Može doći do blagog porasta potreba zbog turizma, ali ne očekuje se da će one biti značajne. Hidroenergija se takođe može odraziti na potrošnju vode, ali se očekuje da se voda zadržava u okviru rečnog sistema. Konsultant stoga smatra da će stvarna potrošnja vode u SRD biti negde između scenarija fiksnog i stvarnog rasta, pri čemu ukupna potrošnja vode varira od današnjih 18-19 Mm³/godišnje, do 15-19 Mm³/godišnje u 2044. i 13-19 Mm³/godišnje u 2064. Tabela 7-69: Projekcije ukupne potrošnje vode u budućnosti u SRD

SCENARIO DOMAĆINSTVA

Mm³/god. INDUSTRIJA Mm³/ god.

NAVODNJAVANJE Mm³/ god.

UKUPNA POTROŠNJA VODE Mm³/ god.

2015. 2044. 2064. 2015. 2044. 2064. 2015. 2044 2064. 2015. 2044. 2064.

VISOKI RAST (+1,07%) 13,36 18,18 22,50 1,87 1,87 1,87 4,32 4,32 4,32 19,54 24,37 28,69

FIKSNI RAST(0%) 12,80 12,80 12,80 1,87 1,87 1,87 4,32 4,32 4,32 18,99 18,99 18,99

STVARNI RAST (-1,16%) 12,21 8,71 6,90 1,87 1,87 1,87 4,32 4,32 4,32 18,40 14,90 13,08

Što se tiče povrata vode u sistem za potrošnju u domaćinstvima, industriji i navodnjavanju, primenjuju se iste pretpostavke kao i u ovom Poglavlju (deo 7.3.2). Pregled ovih podataka dat je u Tabeli 7-20. Tabela 7-20: Povrat vode u budućnosti u SRD

SCENARIO DOMAĆINSTVA Mm³/god.

INDUSTRIJA Mm³/god.

NAVODNJAVANJE Mm³/god.

UKUPNI POVRAT VODE Mm³/god.

2015. 2044. 2064. 2015. 2044. 2064. 2015. 2044 2064. 2015. 2044. 2064.

VISOK RAST (+1,07%) 10,68 14,55 18,00 0,37 0,37 0,37 0,86 0,86 0,86 11,92 15,79 19,24

FIKSNI RAST (0%) 10,24 10,24 10,24 0,37 0,37 0,37 0,86 0,86 0,86 11,48 11,48 11,48

STVARNI RAST (-1,16%) 9,77 6,97 5,52 0,37 0,37 0,37 0,86 0,86 0,86 11,01 8,20 6,75

Uzimajući ukupnu potrošnju vode u budućnosti i oduzimanjem povrata vode, dobija se neto potrošnja vode u budućnosti za crnogorski deo sliva koja je prikazana u Tabeli 7-21. Ukupna neto potrošnja vode tokom 30-


ogodišnjeg i 50-ogodišnjeg perioda kreće se od 8,59 Mm³/godišnje do 6,69 Mm³/godišnje u 2044. do između 9,45 Mm³/godišnje i 6,33 Mm³/godišnje u 2064. Tabela 7-21: Projekcije neto potrošnje vode u budućnosti u SRD

SCENARIO DOMAĆINSTVA

Mm³/god. INDUSTRIJA Mm³/god.

NAVODNJAVANJE Mm³/god.

UKUPNA NETO POTROŠNJA VODE

Mm³/god.

2015. 2044. 2064. 2015. 2044. 2064. 2015. 2044 2064. 2015. 2044. 2064.

VISOK RAST (+1,07%) 2,67 3,64 4,50 1,50 1,50 1,50 3,45 3,45 3,45 7,62 8,59 9,45

FIKSNI RAST (0%) 2,56 2,56 2,56 1,50 1,50 1,50 3,45 3,45 3,45 7,51 7,51 7,51

STVARNI RAST (-1,16%) 2,44 1,74 1,38 1,50 1,50 1,50 3,45 3,45 3,45 7,39 6,69 6,33

7.5 Utvrđivanje ključnih pokretačkih faktora

Konsultant JV pokušao je prvi da utvrdi ključne pokretačke faktore i ključna pitanja koje se odnose na IWRM za crnogorski deo SRD, u vezi sa vodoprivrednim regionima I, II, III i IV i redom predstavljaju reku Pivu, Taru, Ćehotinu i Lim. Ključni pokretači navedeni su u nastavku, s tim što se oni ne mogu poređati po prioritetu (sa izuzetkom broja stanovnika) u ovoj fazi, tako da će to biti obavljeno tokom pripreme Okvira za određivanja prioriteta investiranja (IPF) kada budu ugovoreni optimalni i odabrani objekti za SRD. Društveno-ekonomski razvoj ima jak uticaj na raspoloživost vode u budućnosti i potrebe za vodom po sektorima u četiri VPR, a naročito u slivovima reke Ćehotine i Lima u kojima živi većina stanovništva. Shodno tome, ključni pokretači promene su: • Vodosnabdevanje stanovništva, • Zaštita stanovništa od poplava, • Vodosnabdevanje u poljoprivredi (navodnjavanje), • Vodosnabdevanje u industriji, • Proizvodnja hidroenergije, • Očuvanje životne sredine, • Turizam i rekreacija, • Ribnjaci.

7.5.1 Vodosnabdevanje stanovništva Vodosnabdevanje stanovništva mora imati najveći prirotet. Sa stanovišta količine, ono se može zadovoljiti za sve korisnike u svim VPR i može poticati iz podzemnih voda ili površinskih vodnih resursa. Međutim, sa stanovišta kvaliteta, to je druga priča (videti deo o Kvalitetu vode). Najveći obim zagađenja javlja se u reci Ćehotini (iz Pljevlje) i Limu (gradska naselja kao što su Bijelo Polje, itd.). Jedino rešenje bila bi izgradnja postrojenja za preradu otpadnih voda (postoji samo jedno manje postrojenje u Mojkovcu) i realizacija adaptiranih deponija daleko od obala reka i poplavnih područja.

7.5.2 Bezbednost od poplava Nedavne poplave koje su se desile 2010. i 2014. (iako ove poslednje nisu značajno pogodile Crnu Goru) izazvale su znatnu materijalnu štetu u SRD. Ovim se ponovo naglašavaju ideali koji se odnose na mogućnosti zaštite od poplave i njenog ublažavanja kroz izgradnju višenamenskih rezervoara i projektovanje obima plavnih rezervi (za sprečavanje poplavnih talasa), stvaranje basena za zadržavanje poplava i širenje i jačanje sistema nasipa. Takođe, restriktivna politika davanja dozvola za izgradnju zahteva sprovođenje kako bi se sprečila izgradnja stambenih jedinica na plavnim područjima koja nisu zaštićena od poplava.


7.5.3 Vodosnabdevanje u poljoprivredi Vodosnabdevanje za potrebe navodnjavanja je uglavnom fiksno jer se u crnogorskom delu SRD ne razmatraju nove oblasti za navodnjavanje. Veći deo vodosnabdevanja potiče iz izvora podzemnih voda. Ipak, količine vode koje trebao povući u VPR u SRD za potrebe Crne Gore nisu značajne i ne utiču na vodoprivredni bilans. Treba razmotriri više tehnika za navodnjavanje koje štede vodu (npr. navodnjavanje kap po kap) radi postizanja najoptimalnijih rezultata. Treba takođe razmotriti sanitarnu zaštitu oko odobrenih izvora kako bi se zaštitili izdani i zalihe podzemnih voda.

7.5.4 Vodosnabdevanje u industriji Vodosnabdevanje za potrebe industrije nije značajno pitanje za VPR u SRD. Industrijska proizvodnja je znatno opala tako da potrebe za vodom nisu značajne. Isti problem preovladava i kada je reč o aspektima kvaliteta gde postoji potreba za odgovarajućim postrojenjima za obradu otpadnih voda.

7.5.5 Proizvodnja hidroenergije Najveće preusmerenje vode iz reke je na ograničenom pojasu između vodnog zahvata i elektrane. U zavisnosti od tipa hidroelektrane (protočna ili akumulaciona), režim proticaja reke može biti marginalno (kod protočnih) ili izrazito modifikovan (sezonsko prebacivanje vode).

7.5.6 Očuvanje životne sredine Minimalni ekološki prihvatljiv protok zahteva najveće količine vode u poređenju sa drugim upotrebama vode i njegova količina je veoma značajan element u vodoprivrednom bilansu naročito tokom suve sezone u godini. Ekološki prihvatljiv protok može biti u direktnoj suprotnosti sa potrebama za vodom za navodnjavanje.

7.5.7 Rekreacija, turizam i ribolov Rekreacija, turizam i ribolov u očiglednoj su suprotnosti sa drugim upotrebama vode, npr. izgradnja hidroelektrana i njihov rad, preusmeravanje voda što dovodi do isušivanja rečnih korita, zagađenja, itd. Ipak, Konsultant smatra da će primena minimalnog ekološki prihvatljivog protoka u svim VPR ublažiti ovaj problem.

7.5.8 Diskusija Konsultant je svestan izazova u merama određivanja prioriteta koji su zasnovani samo na ekonomskim procenama i isplativosti adaptacionih i sanacionih strategija održivog razvoja. Međutim, u narednoj fazi imajući u vidu prioritete u investiranju, Konsultant će probati da uskladi ove nekada suprotstavljene interese pomoću simuliranih scenarija. Ova scenarija uzeće u obzir klimatske promene, smanjenje poplave i efekte vodosnabdevanja na potencijalne investicije kao što su rezervoari, varijacije hidroenergetskih objekata i njihovog funkcionisanja, odbrane od popava kao i procenu ekoloških i društveno-ekonomskih efekata, itd. Usklađivanje će se obaviti pomoću hidrološkog modeliranja kako bi se otkrili efekti koje različiti obimi rezervoara imaju na smanjenje poplava i vodosnabdevanje, uticaj hidroelektrana na potrošnju vode, životnu sredinu i društveno-ekonomsko stanje stanovništa, itd.


8 Hidroenergetika

8.1 Uvod

U sadašnjim uslovima je korišćenje hidroenergetskog potencijala jedan od najvažnijih načina iskorišćenja vodnih resursa reke Drine i njenih pritoka. U delu sliva reke Drine koji se nalazi na teritoriji Crne Gore radi samo jedna HE – HE „Piva“. Problem postojanja neiskorišćenog vodnog potencijala je poznat i analiziran je u većem broju tehničkih dokumenata. Postoji više projekata novih hidroelektrana. Nažalost, ova planirana postrojenja još uvek nisu izgrađena, zbog sukoba interesa među stakeholder-ima, nerešenih imovinskih pitanja, pitanja vezanih za životnu sredinu, neatraktivnih ekonomskih parametara itd. Ovo poglavlje usmereno je na energetski bilanse, postojeće i planirane HE, kao i glavne investicione troškove, koji su ažurirani. Treba primetiti da se sve ovde izložene analize zasnivaju na raspoloživim podacima. U skladu sa ranom fazom projekta, vrednosti koje se odnose na investicione troškove procenjene su u skladu sa tačnošću raspoloživih podataka. Neke od ovih vrednosti stoga mogu da sadrže nepreciznost u opsegu od +/– 20%.

8.2 Struktura proizvodnje i potrošnje energije

Situacija u energetskom sektoru u Crnoj Gori je povezana sa stanjem privrede u državi i uslovima u energetskom sektoru u regionu. Privreda Crne Gore pati od ozbiljnih posledica deficita izazvanog dugotrajnim uvozom električne energije. Glavne karakteristike energetskog sektora u Crnoj Gori su: • potrebe potrošača za električnom energijom prevazilaze proizvodne mogućnosti EPCG i po pitanju

snage i po pitanju proizvodnje; • situacija u regionu u vezi sa obezbeđivanjem potrebnih količina električne energije je složena; • endemsko zagušenje prenosne mreže, povezano sa uvozom električne energije u Crnu Goru, i posledični

nepovoljni uslovi uvoza; • nepouzdan rad industrije (posebno aluminijumskog kombinata u Podgorici i čeličane u Nikšiću)

značajno ograničava planiranje potrošnje električne energije, nafte i naftnih derivata. U ovom odeljku se analizira stanje u energetskom sektoru od 1990. godine do danas, kao i projekcije razvoja energetike do 2030. godine. Podaci izloženi u daljem tekstu potiču iz: • Strategije razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine – Zelena knjiga (jun 2012. godine), • Strategije razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine – Bela knjiga (maj 2014. godine) i • Biltena bilansa energije za 2011., 2012. i 2013. godinu – usvojenih verzija i Biltena za 2014. godinu –

radne verzije (Vlada Crne Gore). Tokom perioda od 2005. do 2013. godine, postojeće elektrane omogućavale su prosečnu godišnju proizvodnju od približno 2.840 GWh, sa ukupnom instalisanom snagom od 854 MW (TE 218 MW, HE 636 MW – zajedno sa MHE)18. Najveći deo električne energije proizveden je u HE ( Slika 8-1); ovo izaziva značajnu zavisnost proizvodnje energije od preovlađujuće hidrološke situacije.

18 1 GWh = 1 milion kWh; TE = termoelektrana; HE = hidroelektrana; MHE = mala hidroelektrana


Slika 8-1: Struktura prosečne proizvodnje električne energije za period od 2005. do 2013. godine

Struktura bruto prosečne proizvodnje i isporuke električne energije was the following: 22,9% HE „Perućica“, 22,1% TE „Pljevlja“, 19,5% HE „Piva“, 0,5% MHE, 30,3% izvoz/uvoz električne energije i 4,7% razmena sa Srbijom (na osnovu ugovora koji se odnosi na HE „Piva“). Treba primetiti da je u januaru 2014. godine okončan ugovor sklopljen između EPS i EPCG19 koji se odnosi na rad HE „Piva“. Ovo je izazvalo promene izložene strukture proizvodnje-potrošnje tokom 2014. godine; međutim, noviji podaci nisu bili dostupni tokom pripreme ovog izveštaja. U domenu potrošnje energije je učešće industrije opalo sa 56,5% (1990. godine) na 24% (2010. godine), dok je učešće transporta povećano sa 19,1% (1990. godine) na 39% (2010. godine). Tokom istog perioda je udeo domaćinstava, trgovine itd. ostao u istom opsegu (30 do 36%). Struktura konačne potrošnje električne energije predstavljena je u Tabeli 8-1. Struktura prosečne konačne potrošnje električne energije predstavljena je na Slici 8-2. Tabela 8-1: Konačna potrošnja energije - realizacija (GWh)

Godina 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010.

Industrija 1.786,6 1.947,7 2.068,3 2.074,2 2.150,6 2.093,9 2.180,5 2.200,8 2.003,2 1.161,9 1.398

Transport 23 24,1 24,5 24,4 25,7 24 26 24,9 23,1 19,8 22,2

Domaćinstva 1.113,8 1.101,1 1.052,6 1.079,2 1.058,6 1.092,1 1.079,4 1.128,3 1.178,3 1.184,8 1.237

Trgovina i javni servisi 400,7 495,8 512,5 553,2 537,9 519,6 492,9 555,2 611,2 622,7 662,4

Poljoprivreda 11,1 10,1 10 8,9 9,9 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1

UKUPNO 3.335,2 3.578,8 3.667,9 3.739,9 3.782,7 3.729,7 3.778,9 3.909,3 3.815,9 2.989,3 3.319,7

19 EPS = Elektroprivreda Srbije (Srbija); EPCG = Elektroprivreda Crne Gore (Crna Gora)


Slika 8-2: Struktura prosečne konačne potrošnje energije za period od 2000. do 2010. godine

Tokom perioda od 1990. do 2010. godine, proizvodnja električne energije (iz uglja, hidroenergetike i bio-mase) bila je u opsegu od 4.930 GWh do 8.270 GWh. Potrošnja energije je u najvećoj meri pokrivana iz uglja i derivata nafte (u opsegu od 65 do 70%) u periodu od 1997. do 2010. godine. Potrošnja električne energije iz HE bila je u opsegu od 9,5 do 22%. Ostatak je bio uvožen. Maksimalna vrednost uvezene energije bila je zabeležena 2007. godine (2.590 GWh). Tekući podaci o bilansu električne energije nakon 2010. godine predstavljeni su u sledećoj Tabeli 8-2. Tabela 8-2: Bilans električne energije za period od 2011. do 2014. godine (GWh)

Godina 2011. 2012. 2013. 2014.*

Proizvodnja 2.375 2.063 2.360 3.108

Razmena sa Srbijom (EPS-om) 1.090 1.110 1.107 -

Potrošnja 4.503 4.390 3.624 3.424

Bilans -1.038 -1.217 -157 -316

* Odgovarajući podaci su još uvek u pripremi

Prenosni sistem Crne Gore sastoji se od 284 km 400 kV vodova, 348 km 220 kV vodova, 724 km 110 kV vodova i 121 km 35 kV vodova, koji se svi nalaze na teritoriji države. Na analiziranoj teritoriji postoje ukupno 22 podstanice sa ukupno instalisanih 3.350 MVA. Prenosna mreža Crne Gore dobro je povezana sa susednim elektroenergetskim sistemima, što omogućava dobre uslove za značajnu razmenu energije među sistemima u regionu. U sadašnjem stanju su identifikovani nedostaci prenosnog sistema izazvani paralelnom vezom nekih 400kV i 220 kV vodova sa nejednakom nominalnom snagom. Takva situacija je dovela do ispada pojedinačnih delova mreže 400 kV pod određenim radnim uslovima, preopterećenja pojedinih delova mreže 220 kV, ozbiljnih prekida u radu sistema i (čak) pada elektroenergetskog sistema. Glavna svojstva postojećeg elektroenergetskog sistema u Crnoj Gori prikazana su na Slici 8-3.


Slika 8-3: Elektroenergetski sistem Crne Gore – glavna svojstva u sadašnjem stanju

Izvor: http://www.epcg.com

Prema „Strategiji razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine – Zelenoj knjizi“, bilans električne energije za period od 2015. do 2030. godine procenjen je na način predstavljen u donjoj tabeli. Tabela 8-3: Bilans električne energije za period od 2015. do 2030. godine - procenjen (GWh)

Izvor energije 2015. 2020. 2025. 2030.

TE „Pljevlja“ 1.179 1.179 1.179 1.179

HE „Piva“ 1.065 1.128 1.128 1.128

HE „Perućica“ 958 978 978 978

MHE 237 422 422 422

Drugi OIE* 299 466 567 676

Bruto proizvodnja 3.738 4.173 4.274 4.383

Bruto potrošnja 5.537 6.007 6.359 6.734

Deficit energije -1.799 -1.834 -2.085 -2.351

* OIE - obnovljivi izvori energije (elektrane na vetar, elektrane na bio-masu, solarne i na aero-termalnu, hidro-termalnu i geo-termalnu energiju)


Jasno je da će u budućem elektroenergetskom sistemu Crna Gora patiti od stalnog deficita energije. Slična situacija je već bila uočena u ranijim periodima i takođe se javlja i danas. Procenjuje se da sadašnji nivo uvoza električne energije dostiže 35%. Prognozirana struktura prosečne konačne upotrebe električne energije prikazana je na Slici 8-4. Odnos domaćinstava i industrijskih potrošača će se u budućnosti blago smanjiti, dok će potrošnja u trgovini i javnom sektoru porasti.

Slika 8-4: Struktura prosečne konačne potrošnje električne energije – prognoza do 2030. godine

Generalno se može zaključiti da je potrebno energetski sektor, kao jedan od najvažnijih strateških sektora u državi, razvija. U „Strategiji razvoja energetike“ date su sledeće preporuke: • revitalizacija i rekonstrukcija postojećih postrojenja, • izgradnja novih energetskih postrojenja, • izgradnja novih TE „Maoče“ i TE „Pljevlja II“, • izgradnja novi HE na reci Morači, HE „Komarnica“, HE „Kruševo“ i HE na Ćehotini, • izgradnja novih MHE, • izgradnja elektrana na vetar, sunce i bio-masu, • izgradnja podzemnog visokonaponskog 400 kV kabla Crna Gora-Italija, kao i voda Grbaljska–TE

„Pljevlja II“ prema Italiji, • izgradnja jonsko-jadranskog cevovoda kroz teritoriju Crne Gore, • unapređenje naponskih uslova u prenosnom sistemu kako bi se omogućilo bolje i efikasnije

snabdevanje, • smanjenje gubitaka u prenosnoj (i distributivnoj) mreži, • povećanje snage i rezervi, sa ciljem dostizanja pouzdanije stabilnosti rada i smanjenja neisporučenih

količina električne energije pri velikim sezonskim vršnim opterećenjima, u slučaju otkaza u sistemu i praćenja budućeg rasta opterećenja,

• poboljšanje naponsko-reaktivnih uslova u prenosnoj i distributivnoj mreži i • poboljšanje elemenata sistema prenosne mreže povezivanjem u prsten.


8.3 Postojeće hidroelektrane u slivu

Na teritoriji Crne Gore izgrađene su sledeće HE: HE „Perućica“, HE „Piva“ i nekoliko MHE, kao što su MHE „Glava Zete“ i MHE „Slap Zete“. Samo se HE „Piva" nalazi u slivu reke Drine. Ova HE i njena brana i akumulacija predstavljaju najveće objekte izgrađene na reci Pivi. Zbog svoje velike korisne zapremine akumulacija „Piva“ omogućava povoljne uslove za važno izravnanje protoka. HE „Piva“ radi u vršnom režimu unutar regionalnog hidroenergetskog sistema. Brana „"Piva“ smeštena je na reci Pivi, oko 9 km uzvodno od Šćepan Polja. To je lučna brana, izgrađena 1976. godine. Površina sliva koji joj odgovara je 1.758 km2. Višegodišnji srednji proticaj reke je 74,4 m3/s. Brana je jedna od najviših u Evropi, sa visinom od 220 m i dužinom od 269 metara. Poplavni talasi se ispuštaju kroz preliv sa ustavama (sa ukupnim kapacitetom 1.670 m3/s) i preko sistema ispusta na sredini visine brane (koji se sastoji od tri ispusta prečnika 2,5 m opremljena ustavama, smeštena na polovini visine brane). Maksimalni kapacitet ispusta na sredini visine brane je 373 m3/s. Brana ima dva temeljna ispusta sa prečnicima po 2,5 m i maksimalnim kapacitetom od 240 m3/s. Minimalni održivi protok iznosi 25 m3/s ili manje od toga. Mašinska zgrada je, usled specifičnih topografskih svojstava terena, smeštena u stensku masu na levoj obali reke. Tokom nekoliko poslednjih godina preduzet je niz aktivnosti kako bi se povećale proizvodnja električne energije i efikasnost ove HE. Pored aktivnosti vezanih za revitalizaciju i modernizaciju opreme, analizirana je i mogućnost prokopavanja rečnog korita nizvodno od preliva na brani. Glavni cilj ove analize je da se smanji nivo donje vode HE i tako povećaju pad i odgovarajuća proizvodnja električne energije u HE. Prethodne studije opravdanosti koje se odnose na povećanje snage HE završene su 2011. godine; Idejni projekat biće završen 2015. godine, a zatim sledi priprema tenderske dokumentacije za revitalizaciju agregata. Deo elektro-opreme revitalizovan je 2014. godine. Glavne karakteristike HE “Piva” sa odgovarajućim objektima izložene su u nastavku: • Akumulacija:20

ukupna zapremina 880 miliona m3

korisna zapremina 790 miliona m3 maksimalni radni nivo vode 677,7 mnm kota normalnog uspora 675,0 mnm minimalni radni nivo vode 632,0 mnm

• Brana tip betonska lučna kota krune 678,0 mnm visina 220,0 m

• HE tip podzemna maksimalni pad 182,4 m nominalni pad 162,0 m minimalni pad 138,0 m instalisani protok 240 m3/s instalisana snaga 342 MW godišnja proizvodnja energije 800 GWh broj agregata 3 tip turbine Francis

20 mnm = metara nad morem


Slika 8-5: Brana i akumulacija „Piva“

8.4 Upravljanje hidroelektranama (akumulacijama)

Kao što je to slučaj i drugde, upravljanje HE i akumulacijama u Crnoj Gori zavisi od trenutne zapremine akumulacije, hidrološke situacije i situacije u elektroenergetskom sistemu u državi i celom regionu. U ovom odeljku opisano je upravljanje HE i akumulacijom „Piva“, koja je jedina HE u slivu reke Drine u Crnoj Gori. Na režim toka čitave reke Drine značajno utiče rad akumulacije i HE „Piva“ na reci Pivi. Ukupna zapremina akumulacije „Piva“ iznosi 880 miliona m3 i ta relativno velika zapremina omogućava godišnje izravnanje protoka. Ovo postrojenje je do 2014. godine radilo u elektroenergetskom sistemu Srbije (u skladu sa ugovorom između EPCG i EPS) i to prema pravilima tog sistema. Od januara 2014. godine HE „Piva“ radi u skladu sa zahtevima i pravilima elektroenergetskog sistema Crne Gore. Osnovna aktivnost ove HE bila je proizvodnja električne energije u vršnom režimu, pošto ona nudi mogućnost brzog pokretanja i sinhronizacije na mrežu 220 kV. Uprkos promeni mreže koju snabdeva električnom energijom ova HE navodno nastavlja da radi u vršnom režimu. HE „Piva“ prosečno obezbeđuje 30% neto proizvodnje svih elektrana u Crnoj Gori. Godišnje održavanje ove HE planira se tokom letnjih meseci, u vreme najmanjeg dotoka vode. Vredi primetiti da nizvodno od HE „Piva“ ne postoji akumulacija za izravnanje protoka koja bi mogla da ublaži nepovoljne efekte njenog vršnog rada. Razlog za ovo je što je tokom projektovanja HE „Piva“ pretpostavljeno da će nakon njene izgradnje uslediti izgradnja hidroelektrane „Buk Bijela“ (takozvane „visoke“ HE), čija bi akumulacija ulazila u teritoriju Crne Gore. Pretpostavljalo se da će se normalna kota uspora u akumulaciji nizvodne stepenice poklopiti sa nivoom donje vode HE „Piva“; akumulacija „Buk Bijela“ bi tako mogla da služi za izravnanje protoka koji izlazi iz agregata HE „Piva“. Međutim, dogodilo se to da HE „Buk Bijela“ još uvek nije izgrađena, što je detaljnije opisano u sledećem odeljku.


Postrojenje „Piva“ nije opremljeno malom turbinom koja bi mogla da koristi minimalni održivi protok; a u isto vreme minimalni održivi protok ne može da se ispusti ni pomoću ispusta. Pošto je kod režima rada naglasak na vršnom radu, odsustvo akumulacije za izravnanje može da dovede do izraženog nedostatka ravnomernosti strujanja nizvodno od HE. Izgradnja HE „Buk Bijela“ („visoke“) mogla bi da poboljša situaciju u oba gore navedena slučaja, dok bi izgradnja HE „Buk Bijela“ („niske“) mogla da ublaži posledice rada u potonjem slučaju. Slika 8-6 ispod ilustruje lokacije svih postojećih hidroenergetskih postrojenja u slivu reke Drine. Slika 8-7 prikazuje podužne profile različitih reka u slivu reke Drine, kao i lokacije i obim postojećih postrojenja.


Slika 8-6: Postojeće HE u slivu reke Drine


Slika 8-7: Postojeće HE u slivu reke Drine – podužni profili


8.5 Planirane hidroelektrane

8.5.1 Opšte Do sada je u slivu reke Drine izgrađeno devet hidroelektrana: HE „Uvac“, HE „Kokin Brod“, HE „Bistrica“, HE „Potpeć“, HE „Piva“, HE „Višegrad“, HE „Bajina Bašta“, RHE „Bajina Bašta“ i HE „Zvornik“. RHE „Bajina Bašta“ je reverzibilna HE; a sve druge su „standardne“ elektrane. Ukupna instalisana snaga je 1.932 MW, a srednja godišnja proizvodnja električne energije 6.350 GWh. Na postojećoj akumulaciji „Otilovići“ još uvek nije izgrađena HE. U Inception Report-u je navedeno da postojeća tehnička dokumentacija sadrži tehnička rešenja za ukupno 41 HE u slivu reke Drine. Spisak planiranih HE zasnovan je na važećoj planskoj dokumentaciji i obuhvata HE opisane u daljem tekstu. Glavni tok reke Drine HE „Buk Bijela“ je jedan od najvažnijih hidroenergetskih projekata u regionu i izvor potencijalnih sukoba. Ranije definisana varijanta HE „Buk Bijela“ sa „visokom“ branom podrazumevala je izgradnju HE sa instalisanim protokom od 450 MW, 125 m visokom branom i akumulacijom sa zapreminom od 410 miliona m3. Površina pod akumulacijom bi pokrila neke delove dolina reke Pive i reke Tare, kao i deo Nacionalnog parka Durmitor. Navedeni objekti HE opisani su u VO Crne Gore (2001. godina) i Nacrtu Vodoprivredne Osnove Republike Srpske, NVORS (2006. godina). Međutim, u međuvremenu je „Deklaracija o zaštiti reke Tare“ (2004. godina) nagovestila da je varijantu HE „Buk Bijela“ („visoka“) potrebno napustiti. Iz ovog razloga je HE „Buk Bijela“ (takozvana varijanta „Buk Bijela“ („niska“)) bila ponovo projektovana tako da svi objekti i njihov uticaj budu svedeni samo na teritoriju RS (BiH). 21 Piva, Tara i Ćehotina U „Vodoprivrednoj osnovi Crne Gore“ predložene su dve opšte varijante moguće upotrebe vode za proizvodnju električne energije (u daljem tekstu predstavljene su samo HE smeštene unutar sliva reke Drine): • Varijanta 1 (upotreba vodotokova duž njihovog prirodnog pravca toka): HE „Ljutica“, HE „Trebaljevo“

(derivaciona), HE „Žuti Krš“ („visoka”), HE „Bakovića Klisura“ i HE „Opasanica“ (derivaciona) na reci Tari, HE „Gradac“ (derivaciona) i HE „Mekote“ (derivaciona) na reci Ćehotini i HE „Komarnica“ na reci Pivi i

• Varijanta 2 (sa prebacivanjem dela protoka u reku Moraču): HE „Tepca“, HE „Mojkovac“ (derivaciona), HE „Žuti Krš“ („niska“), HE „Mateševo“ i HE „Opasanica“ (derivaciona) na reci Tari, HE „Gradac“ (derivaciona) i HE „Milovci“ (derivaciona) na reci Ćehotini i HE „Komarnica“ na reci Pivi.

Uprkos činjenici da su gore navedene varijante razvijane u skladu sa ograničenjima vezanim za životnu sredinu i drugim vodoprivrednim ograničenjima, izgradnja sledećih HE je još uvek diskutabilna:

• HE „Bakovića Klisura“ i HE „Žuti Krš“ („visoka“) ugrožavaju delove Kolašina, • HE „Tepca“ i HE „Ljutica“ su smeštene unutar Nacionalnog parka Durmitor i zaštićenog kanjona reke

Tare i • HE „Tepca“ ugrožava manastir Dobrilovina. Pored toga su, prema VOCG (2001), predlagana i analizirana rešenja sa prebacivanjem izvesne količine vode iz sliva reke Tare u sliv reke Morače. Prebacivanje vode iz sliva u sliv nije navedeno ni u jednom od planova koje su usvojili Srbija i RS/FBiH. Zbog velikih razlika kota susednih slivova i protoka reka ovim

21 VO = Vodoprivredna osnova; NVORS = Nacrt Vodoprivredne osnove Republike Srpske; RS = Republika Srpska; FBiH = Federacija Bosne i Hercegovine


prebacivanjem mogli bi da se ostvare značajni hidroenergetski efekti. Međutim, bitan prihod od proizvodnje električne energije mogao bi da se očekuje samo u crnogorskom elektroenergetskom sistemu. U isto vreme bi količina vode za potrošače nizvodno (vodosnabdevanje, navodnjavanje, zaštita kvaliteta vode i rad postojećih i planiranih HE smeštenih nizvodno na reci Tari, reci Drini i reci Dunav) bila smanjena. Dokument „Strategija razvoja energetike u Crnoj Gori do 2030. godine“ (maj 2014. godine) je na osnovu pripremnih istraživanja i drugih prethodnih aktivnosti identifikovao velike HE koje bi se mogle izgraditi u slivu reke Drine, a to su: HE „Koštanica“, HE „Buk Bijela“ i HE „Ljutica“ (sve na reci Tari), HE „Komarnica“, HE na reci Ćehotini, HE na reci Lim i HE „Kruševo“ (na reci Pivi). Neke od ovih varijanti bile su izostavljene iz konačnih scenarija analiziranih u Strategiji zbog „Deklaracije o zaštiti reke Tare“ (2004. godina), ili zbog nekompletne projektne dokumentacije, odnosno izgradnje nekih drugih HE navedenih iznad. Implementacija projekta HE „Kruševo“ zahtevala bi međunarodni sporazum o korišćenju hidroenergetskog potencijala. Glavne preporuke navedene u “Strategiji razvoja energetike u Crnoj Gori do 2030. godine”, koje se odnose na HE, odnosno proizvodnju električne energije iz hidroenergetskog potencijala, su sledeće: • HE „Komarnica“ na reci Komarnici, sa instalisanom snagom 172 MW i • MHE „Otilovići“ na reci Ćehotini, sa instalisanom snagom 3,0 MW. Što se tiče trenutne situacije u Crnoj Gori, vidi se da postoje dva važeća planska dokumenta sa različitim najvažnijim zaključcima. Konsultant će stoga morati da relevantne varijante HE diskutuje na osnovu tvrdnji Elektroprivrede Crne Gore i drugih relevantnih institucija. Zvanične izjave relevantnih preduzeća i institucija u trenutku izrade ovog dokumenta nisu bile dostupne, pa će se njihova analiza potencijalno izvršiti u daljim fazama ovog projekta. Reka Lim Pošto je gornji deo doline reke Lim zauzet postojećim objektima (seoskim domaćinstvima, lokalnim putevima, malim industrijskim postrojenjima itd.), izgradnja akumulacija duž ove deonice je skoro nemoguća. Prema postojećim informacijama, planirane akumulacije (u obe varijante) najverovatnije ne bi imale prihvatljive ekonomske efekte ako bi se koristile samo za proizvodnju električne energije. Slike 8-8 i 8-9 prikazuju redom geografske lokacije svih planiranih HE (snage veće od 2 MW) i njihove položaje na podužnim profilima reka. Sve karakteristike glavnih objekata HE izloženih u daljem tekstu (brana, akumulacija, dovoda, mašinskih zgrada itd.) zasnovane su na dokumentaciji navedenoj u spisku literature.


Slika 8-8: Planirane HE u slivu reke Drine


Slika 8-9: Planirane HE u slivu reke Drine – podužni profili


8.5.2 Polazni izbor hidroelektrana U početnom izveštaju identifikovano je 41 hidroelektrana koju treba dalje analizirati. Ove hidroelektrane se pominju u planskoj i dokumentaciji koja se odnosi na strategiju energetike (Vodoprivrednoj osnovi, Strategiji razvoja energetike itd.). Nakon detaljnijeg sagledavanja ovih postrojenja odlučeno je da bi bilo korisno da se njihov broj donekle smanji, kako bi se olakšala formulacija razvojnih scenarija. Još jedan razlog za ovo je da raspoloživa planska i dokumentacija koja se odnosi na strategije pominju projekte koji se međusobno značajno razlikuju po nivou tehničke dokumentacije razvijene za njih i svojoj izvodljivosti. U ovim dokumentima je, na primer, moguće naći projekat za koji je napravljen Glavni projekat, i čak delimično izvršena eksproprijacija, rame uz rame sa projektom za koji je napravljen samo nekakav nacrt koncepcije, sa krajnje nepouzdanim predmerom i predračunom. Nažalost, u pomenutoj dokumentaciji za projekte koji se u njoj diskutuju nema takvih „meta-podataka“. Važno pitanje vezano za izbor projekata odnosi se na vremenski okvir implementacije projekta. Mogućnost realizacije projekata može sa vremenom da raste ili opada. Neki projekat se, na primer, može smatrati neizvodljivim u određenom vremenskom trenutku usled ograničenja vezanih za životnu sredinu (što je slučaj sa mnogim lokacijama u Crnoj Gori). Taj projekat može da postane lakše izvodljiv u budućnosti, ako se pomenuta ograničenja u međuvremenu uklone. Međutim, potrebno je imati na umu da u slivu reke Drine (i uopšte na zapadnom Balkanu) prostorno planiranje pati od brojnih nedostataka i da bespravna gradnja objekata (posebno stambenih) nije adekvatno sankcionisana. Ova pojava dovodi do velikih pravnih i imovinskih problema, koji ozbiljno ugrožavaju buduću izgradnju hidroelektrana. To je, na primer, slučaj reke Lim i njenog tehnički upotrebljivog hidroenergetskog potencijala, koji je sada bitno umanjen usled nedostatka sistematskog planiranja i urbanističkog delovanja i bespravne gradnje. Stoga je odlučeno da se dalje razmatraju samo one hidroelektrane koje ispunjavaju sledeće uslove: • projekti nisu opterećen nikakvim ograničenjima koja bi ih učinila neizvodljivim u narednom

srednjeročnom periodu (na primer, u sledećih 20 do 30 godina), • projekti su opisani u adekvatnoj tehničkoj dokumentaciji, a najmanje na nivou Generalnog projekta i • projekti nisu napušteni, tj. postoji neka aktivnost koja se odnosi na njih tokom poslednjih 20 godina, na

primer, izrada ili ažuriranje tehničke dokumentacije itd. U daljem tekstu dat je spisak projekata u svim državama u slivu reke Drine, a koji se neće dalje razvijati u Country Report-ima, zajedno sa odgovarajućim obrazloženjem: • hidroenergetski sistem koji čine HE „Buk Bijela“ i HE „Foča“: ovaj projekat je najvažniji

hidroenergetski projekat u slivu reke Drine i na Zapadnom Balkanu, međutim, ograničenja vezana za životnu sredinu koja je uvela Crna Gora dovode do toga da je on neizvodljiv u bližoj budućnosti;

• HE „Plav“: ovaj projekat se može smatrati napuštenim u svakom pogledu; • hidroenergetski projekti na reci Tari: usled ograničenja vezanih za životnu sredinu koje je uvela Crna

Gora svi ovi projekti (HE „Tepca“, HE „Ljutica“, HE „Mojkovac“, HE „Bakovića Klisura“, HE „Opasanica“, HE „Žuti Krš“ (visoka)“, HE „Žuti Krš“ (niska“) , HE „Mateševo“, HE „Trebaljevo“ i HE „Koštanica“) mogu se smatrati neizvodljivim u bližoj budućnosti;

• HE „Milovci“: ovaj projekat zahteva deljenje hidroenergetskog potencijala između Crne Gore i BiH - kombinacija HE „Vikoč“, HE „Gradac“ i HE „Mekote“ čini razmatranje HE „Milovci" nepotrebnim.

8.6 Analizirane HE duž reke Lim

Reka Lim teče kroz četiri države, Crnu Goru, Albaniju (sa njene teritorije se vraća na teritoriju Crne Gore), Srbije i BiH (Republiku Srpsku).


Na reci Lim na teritoriji Crne Gore (na „Gornjem Limu“) nema akumulacija kojima bi se mogao regulisati njen tok. Stoga bi bilo poželjno duž njenog toka izgraditi velike akumulacije, ali postoji mnogo ograničenja koja se na to odnose. Mogućnosti izgradnje akumulacija duž poteza od Plava do Berana analizirane su u okviru dve varijante. Varijanta 1 obuhvata izgradnju akumulacije „Andrijevica“, akumulacije „Lukin Vir“ i akumulacije „Plavsko jezero“ duž glavnog toka reke, dok bi se duž preostalog dela toka gradila kanalsko-derivaciona postrojenja. Još neke akumulacije bi se izgradile na dve pritoke reke Lim. Akumulacija „Andrijevica“ imala bi kotu normalnog uspora 830 mnm, a akumulacija „Lukin Vir“ kotu 763 mnm. Ova varijanta je diskutabilna zbog postojanja naselja (Andrijevice i Murina), nisko postavljene infrastrukture (glavnog puta Berane-Plav) i potapanja značajne površine i inače oskudnog obradivog zemljišta. Ovi uslovi smanjuju mogućnost izgradnje akumulacije „Andrijevica“ i akumulacije „Lukin Vir“; ako se ove dve akumulacije ne bi gradile, bilo bi potrebno da se nađe drugo rešenje. U Varijanti 2 se ne bi gradile akumulacije duž glavnog toka reke Lim. Hidroenergetski potencijal bi se iskoristio pomoću niza od osam protočnih kanalsko-derivacionih postrojenja, a akumulacije bi se gradile na deset pritoka reke Lim. Međutim, treba primetiti da bi ove akumulacije trebalo graditi kao višenamenske. U ovom slučaju efekti izravnanja protoka i zaštite od poplava ne bi bili značajni. Ove dve varijante izložene su u „Vodoprivrednoj osnovi Crne Gore“. Takođe postoji i Varijanta 3, koja predstavlja modifikaciju Varijante 1. Ona obuhvata dva kanalsko-derivaciona postrojenja i dva akumulaciona postrojenja, HE „Andrijevica“ i HE „Lukin Vir“. Međutim, ove dve akumulacije imale bi manje korisne zapremine nego u Varijanti 1. Brana „Andrijevica“ bila bi smeštena u kanjonu Sutjeska, a brana „Lukin Vir“ u blizini sela Trešnjevo. Akumulacija „Andrijevica“ ne bi poplavila Murino, niti most preko reke Lim (preko koga prolazi glavni put Andrijevica-Murino-Peć). U ovom slučaju kota normalnog uspora akumulacije iznosila bi 830 mnm, a pribranska HE „Andrijevicav koristila bi raspoloživi pad između kota 830 i 762,50 mnm. U ovom slučaju bi se raspoloživi pad između kota 860 i 830 mogao da iskoristi pomoću derivacionog postrojenja „Murino“, sa zahvatom smeštenim u Gradcu i mašinskom zgradom u blizini Murina, neposredno uzvodno od mosta preko reke Lim, na levoj strani. Nizvodno od HE „Andrijevica“ bile bi napravljene HE i akumulacija „Lukin Vir“, pri čemu bi ova akumulacija vršila izravnanje protoka koji izlazi iz agregata HE „Andrijevica“. Kota normalnog uspora akumulacije „Lukin Vir“ bi takođe trebalo da bude smanjena u odnosu na Varijantu 1, sa 763 na 740 mnm. HE „Lukin Vir“ bila bi pribranska elektrana. Raspoloživi pad između kota 720,00 i 697,40 mnm mogao bi da se iskoristi pomoću kanalsko-derivacione HE „Navotina“. Tehnička dokumentacija za projekat HE „Plav“ nije razvijena do relevantnog nivoa, i može se smatrati da je projekat napušten. Stoga se može smatrati da postojeća tehnička dokumentacija predviđa sledeće HE na reci Lim u Crnoj Gori: • HE „Lukin Vir“ i • HE „Andrijevica“. Opisi planiranih HE na reci Lim dati su u daljem tekstu.


8.6.1 HE „Lukin Vir“

Lokacija brane i HE Brana „Lukin Vir“ planirana je na stacionaži km 168+700 u oblasti sela Trešnjevo. Lokacija pripada opštini Trešnjevo; najbliži grad je Berane.

Slika 8-10: Šira lokacija HE


Slika 8-11: Uža lokacija HE

Slika 8-12: Satelitski snimak lokacije HE


Hidrološke karakteristike profila Najvažnije hidrološke karakteristike profila (date u originalnoj tehničkoj dokumentaciji) su: • površina sliva: 905 km2, • srednji protok: 36,4 m3/s, • minimalni održivi protok: 4,9 m3/s i • velike vode referentne za projektovanje preliva: 1.705 m3/s (Q0,01).

Karakteristike brane Najvažnije karakteristike brane su: • tip: kamena nasuta, • kota krune: 742 mnm i • objekti za pražnjenje akumulacije: preliv sa ustavama, 3 polja.

Karakteristike akumulacije Najvažnije karakteristike akumulacije su: • kora normalnog uspora: 740 mnm, • minimalni radni nivo vode: 730 mnm, • korisna zapremina: 12 miliona m3 i • odnos korisne zapremine i zapremine srednjeg godišnjeg dotoka: 0,01. Akumulacija se koristi za izravnanje vode koja dolazi iz direktnog sliva (pritoke Zlorečice), kao i za izravnanje vode koja dolazi iz uzvodne vršne HE „Andrijevica“. Karakteristike dovoda Postrojenje je pribransko. Karakteristike HE/ mašinske zgrade Najvažnije karakteristike HE/ mašinske zgrade su: • tip elektrane: pribranska, akumulaciona, • tip agregata: Kaplan, • broj agregata: 2, • instalisani protok: 100 m3/s, • nivo gornje vode: 740 mnm, • nivo donje vode: 720 mnm, • bruto pad: 20,0 m, • gubitak pada: 0,5 m (pretpostavljen), • neto pad: 19,5 m (nominalni), • instalisana snaga: 13,3 MW i • srednja godišnja proizvodnja električne energije: 50 GWh.

Rezultati proračuna Rezultati proračuna su: • usvojeni minimalni održivi protok: 4,9 m3/s, • srednja godišnja proizvodnja električne energije: 33,45 GWh i • investicioni troškovi: 44 miliona evra.

Komentar Stvarni srednji godišnji protok je za oko 20% manji od onog navedenog u postojećoj dokumentaciji.


8.6.2 HE „Andrijevica“

Lokacija brane i HE Brana „Andrijevica“ planirana je na stacionaži km 177+200. Lokacija pripada opštini Andrijevica; najbliži grad je Andrijevica. HE „Andrijevica“ planirana je kao pribranska ili derivaciona. Derivaciona HE „Andrijevica“ bila bi smeštena na stacionaži km 170+450. Pribranska HE „Andrijevica“ bila bi smeštena na stacionaži km 177+000.





Hidrološke karakteristike profila Najvažnije hidrološke karakteristike profila (date u originalnoj tehničkoj dokumentaciji) su: • srednji protok: 29,9 m3/s, • minimalni održivi protok: 3,9 m3/s i • velike vode referent za projektovanje preliva: 1.580 m3/s (Q0,01).

Karakteristike brane Najvažnije karakteristike brane su: • tip: nasuta i • kota krune: 832 mnm.

Karakteristike akumulacije Najvažnije karakteristike akumulacije su: • kota normalnog uspora: 830 mnm, • korisna zapremina: 82 miliona m³ i • odnos korisne zapremine i zapremine srednjeg godišnjeg dotoka: 0,09.

Karakteristike dovoda Postrojenje je pribransko. Karakteristike HE/ mašinske zgrade Najvažnije karakteristike HE/ mašinske zgrade su: • tip postrojenja: pribransko, • tip agregata: Francis, • broj agregata: 2, • instalisani protok: 100 m3/s, • nivo gornje vode: 830 mnm,


• nivo donje vode: 769 mnm, • bruto pad: 61,0 m, • gubitak pada: 1,0 m, • neto pad: 60,0 (nominalni), • instalisana snaga (aktivna): 51 MW (pretpostavljena) i • srednja godišnja proizvodnja električne energije: 140,5 GWh.


8.7 Analizirane HE duž reke Pive (bez prebacivanja vode)

Postojeća tehnička dokumentacija stoga predviđa sledeću HE na reci Pivi (bez prebacivanja vode): • HE „Kruševo“. Ovo tehničko rešenje prikazano je u daljem tekstu.

8.7.1 HE „Kruševo“

Lokacija brane i HE

HE „Kruševo“ planirana je na reci Pivi.

Brana HE bi se nalazila u blizini sela Kruševo, na oko 1.600 m uzvodno od sastava Pive i Tare. Nizvodno od brane vršilo bi se prokopavanje korita reke do sastava Pive sa Tarom, kako bi se povećao pad.




Slika 8-18: Satelitski prikaz lokacije HE

Hidrološke karakteristike profila Najvažnije hidrološke karakteristike profila (date u originalnoj tehničkoj dokumentaciji) su: • površina sliva: 1.843 km2, • srednji protok: 75,8 m3/s (utvrđen za period od 1926. do 1955. godine), • minimalni održivi protok: 12 m3/s (usvojen na osnovu minimalnog održivog protoka HE „Piva“) i, • velika voda merodavna za projektovanje preliva: Q0,01% = 1.760 m3/s (desetohiljadugodišnja voda).


Karakteristike brane Osnovne karakteristike brane su: • tip brane: nasuta / betonska gravitaciona, • građevinska visina: 64/68 m, • dužina u kruni: 212/207 m i • objekti za pražnjenje akumulacije: šahtni preliv bez zatvarača (1.760 m3/s), bočni preliv sa segmentnim

zatvaračem (1.860 m3/s) i temeljni ispust (122 m3/s). Karakteristike akumulacije Najvažnije karakteristike akumulacije su: • kota normalnog uspora: 495 mnm, • minimalni radni nivo: 475 mnm, • ukupna zapremina: Vuk = 25,4 miliona m3 i • korisna zapremina: Vkor = 18,0 miliona m3.

Karakteristike dovoda Postrojenje je pribranskog tipa.

Karakteristike HE/mašinske zgrade Najvažnije karakteristike HE/ mašinske zgrade su: • tip postrojenja: pribransko, • tip agregata: Francis sa vertikalnim vratilom, • broj agregata: 2, • instalisani protok: 240 m3/s, • nivo donje vode: 438 mnm, • bruto pad: 57 m, • gubitak pada: 1 m, • neto pad: 56 m, • instalisana snaga: 120 MW, • prosečna godišnja proizvodnja: 321,9 GWh i • broj radnih sati sa punim opterećenjem: 2.670.

Rezultati proračuna Rezultati proračuna su: • usvojeni minimalni održivi protok: 12 m3/s, • srednja godišnja proizvodnja električne energije: 267,4 GWh i • investicioni troškovi: 166 miliona evra.

Napomene U originalnom projektu iz 1973. godine nigde nije navedena vrednost ekološki prihvatljiv protok za HE. Proračunom dobijena vrednost srednje godišnje proizvodnje električne energije bitno se razlikuje od one iz originalne dokumentacije.


8.8 Analizirane HE duž reke Pive i reke Komarnice (sa prebacivanjem vode)

Jedino hidroenergetsko postrojenje koje je do sada izgrađeno na reci Pivi je HE „Piva“, sa svojom akumulacijom (sa kotom normalnog uspora 675 mnm). Postoje dve varijante korišćenja raspoloživog hidroenergetskog potencijala reka Pive i Komarnice. Obe podrazumevaju izgradnju HE i akumulacije „Komarnica“. Razlike između njih su od malog značaja u ovom kontekstu, pošto se odnose na mala derivaciona postrojenja duž reke Komarnice. Postojeća tehnička dokumentacija stoga predviđa sledeću HE na reci Pivi i reci Komarnici (sa prebacivanjem vode): • HE „Komarnica“. Ovo tehničko rešenje prikazano je u daljem tekstu.

8.8.1 HE „Komarnica“ Brana i akumulacija „Komarnica“ planirane su u kanjonu duž srednjeg dela toka reke Komarnice, na stacionaži približno km 50+000 (reke Pive) između postojeće akumulacije „Piva“ nizvodno, i kanjona Nevidio i grada Šavnika uzvodno. Lokacija se naziva “Lonci” i nalazi se u blizini sela Dub. Ona pripada opštini Dub; najbliži grad je Šavnik.



Hidrološke karakteristike profila

Najvažnije hidrološke karakteristike profila (date u originalnoj tehničkoj dokumentaciji) su:

• srednji protok: 21,6 m3/s, • minimalni održivi protok: 2 m3/s (pretpostavljen) i • velike vode referentne za projektovanje preliva: 1.017 m3/s (profil „Šavnik“) i 1.187 m3/s (profil „Dub“),

oba Q0,1 sa intervalom poverenja od 95%.

Karakteristike brane

Najvažnije karakteristike brane su:

• kota krune: 818 mnm, • visina: 176 m (građevinska visina), • dužina u kruni: 177 m, • širina u kruni: 5 m, • objekti za pražnjenje akumulacije: 2 preliva sa ustavama i temeljni ispust i • ukupni kapacitet pražnjenja: 1.576 + 150 (pri 816 mnm) m3/s.

Karakteristike akumulacije

Najvažnije karakteristike akumulacije su:

• kota normalnog uspora: 818 mnm, • minimalni radni nivo vode: 760 mnm, • ukupna zapremina: 220 miliona m3, • korisna zapremina: 160 miliona m3 i • dužina: oko 16,5 km. Karakteristike dovoda

Postrojenje (praktično) pripada pribranskom tipu.

Karakteristike HE/ mašinske zgrade

Najvažnije karakteristike HE/ mašinske zgrade su:

• tip postrojenja: pribransko, • tip agregata: Francis sa vertikalnim vratilom, • broj agregata: 2, • instalisani protok: 2 x 65 = 130 m3/s, • nivo donje vode: 663 mnm (pretpostavljen), • bruto pad: 155,0 m, • gubitak pada: 1,6 m, • neto pad: 153,4 m, • instalisana snaga (aktivna): 2 x 85 = 170 MW, • srednja godišnja proizvodnja električne energije: 232 GWh i • naponski nivo za priključenje na mrežu: 400 kV.

Rezultati proračuna

Rezultati proračuna su:

• usvojeni minimalni održivi protok: 2,0 m3/s, • srednja godišnja proizvodnja električne energije: 125,13 GWh i • investicioni troškovi: 322 miliona evra.


Komentar

Pošto je odnos korisne zapremine i zapremine srednjeg godišnjeg dotoka jednak 0,25, ova akumulacija može da omogući sezonsko izravnanje.

8.9 Analizirane HE duž reke Tare

Usled ograničenja vezanih za životnu sredinu i odluka koje je donela Vlada Crne Gore nijedan od projekata HE na reci Tari se u sadašnjem trenutku ne može smatrati izvodljivim.

8.10 Analizirane HE duž reke Ćehotine

Reka Ćehotina teče kroz severozapadni deo Crne Gore i istočni deo Republike Srpske (reka ulazi na njenu teritoriju blizu mesta Vikoč) i utiče u reku Drinu u blizini Foče. Na reci Ćehotini do sada postoji samo jedna akumulacija, akumulacija „Otilovići“ (sa kotom normalnog uspora 837,5 mnm). Do sada postoje dve varijante mogućeg korišćenja hidroenergetskog potencijala reke Ćehotine. Varijanta 1 obuhvata izgradnju dve akumulacije: • akumulacije „Gradac“ (sa kotom normalnog uspora 742 mnm) i • akumulacije „Mekote“ (sa kotom normalnog uspora 657 mnm). Obe akumulacije smeštene su na teritoriji Crne Gore. Imajući u vidu raspoložive količine vode i razvoj postrojenja na reci Drini vredi pomenuti i drugu varijantu. U Varijanti 2 gradila bi se samo jedna akumulacija, akumulacija „Milovci“ (sa kotom normalnog uspora 650 mnm), ali sa korisnom zapreminom znatno većom od zbira korisnih zapremina akumulacija iz Varijante 1. Međutim, brana i deo akumulacije „Milovci“ bili bi smešteni na delu reke Ćehotine koji formira granicu između BiH (Republike Srpske) i Crne Gore. Stoga bi ovo rešenje zahtevalo sporazum između dve države. Iz ovog razloga se HE „Milovci“ ovde neće dalje analizirati. Stoga postojeća tehnička dokumentacija predviđa sledeće HE na reci Ćehotini: • HE „Gradac“ (Crna Gora) i • HE „Mekote“ (Crna Gora). Ova tehnička rešenja izložena su u daljem tekstu.


8.10.1 HE „Gradac“

Lokacija brane i HE Brana i HE „Gradac“ smeštene su na reci Ćehotini. Lokacija pripada opštini Gradac; najbliži grad je Pljevlja.





Hidrološke karakteristike profila

Najvažnije hidrološke karakteristike profila (date u originalnoj tehničkoj dokumentaciji) su:

• srednji protok: 12,56 m3/s i • minimalni održivi protok: 1,25 m3/s (pretpostavljen).

Karakteristike akumulacije

Najvažnije karakteristike akumulacije su:

• kota normalnog uspora: 742 mnm, • korisna zapremina: 85 miliona m3 i • odnos korisne zapremine i zapremine srednjeg godišnjeg dotoka: 0,21.

Karakteristike dovoda Najvažnija karakteristika dovoda je: • dužina dovoda: 4.000 m.

Karakteristike HE/ mašinske zgrade

Najvažnije karakteristike HE/ mašinske zgrade su:

• tip agregata: Francis (pretpostavljen), • broj agregata: 2 (pretpostavljen), • instalisani protok: 38 m3/s, • nivo donje vode: 664 mnm (pretpostavljen), • bruto pad: 78 m, • gubitak pada: 8 m, • neto pad: 70 m, • instalisana snaga: 23 MW i • srednja godišnja proizvodnja električne energije: 65,5 GWh.


Rezultati proračuna

Rezultati proračuna su:

• usvojeni minimalni održivi protok: 1,25 m3/s, • srednja godišnja proizvodnja električne energije: 51,94 GWh i • investicioni troškovi: 54 miliona evra.

Komentar Analize izložene u gornjem tekstu izvršene su na osnovu veoma ograničenog skupa podataka. Procene koje se odnose na proizvodnju električne energije i investicione troškove treba proveriti na osnovu pouzdanijih podataka.

8.10.2 HE „Mekote“

Lokacija brane i HE

Brana i HE „Mekote“ planirane su na reci Ćehotini. Lokacija pripada opštini Mekote; najbliži grad je Pljevlja.




Slika 8-27: Satelitski prikaz lokacije HE


Hidrološke karakteristike profila Najvažnije hidrološke karakteristike profila (date u originalnoj tehničkoj dokumentaciji) su: • srednji protok: 15,39 m3/s i • minimalni održivi protok: 1,5 m3/s (usvojen).

Karakteristike akumulacije Najvažnije karakteristike akumulacije su: • kota normalnog uspora: 657 mnm, • korisna zapremina: 74 miliona m3 i • odnos između korisne zapremine i zapremine srednjeg godišnjeg dotoka: 0,15.

Karakteristike dovoda Najvažnija karakteristika dovoda je: • dužina dovoda: 6.200 m.

Karakteristike HE/mašinske zgrade Najvažnije karakteristike HE/ mašinske zgrade su: • tip agregata: Francis (pretpostavljen), • broj agregata: 2 (pretpostavljen), • instalisani protok: 38 m3/s, • nivo donje vode: 583 mnm, • bruto pad: 74 m, • gubitak pad: 12 m, • neto pad: 62 m, • instalisana snaga: 26 MW i • srednja godišnja proizvodnja električne energije: 70,6 GWh.


Komentar Analize izložene u gornjem tekstu izvršene su na osnovu veoma ograničenog skupa podataka. Procene koje se odnose na proizvodnju električne energije i investicione troškove treba proveriti na osnovu pouzdanijih podataka.

8.11 Mala HE na reci Ćehotini

Postojeća tehnička dokumentacija predviđa izgradnju sledeće MHE na reci Ćehotini: • MHE „Otilovići (Pljevlja)“.

Njeno tehničko rešenje dato je u sledećem tekstu.


8.11.1 MHE „Otilovići (Pljevlja)“

Lokacija brane i HE Brana „Otilovići“ izgrađena je na reci Ćehotini na udaljenosti od oko 7 km od Pljevlja. Lokacija pripada opštini Otilovići, a najbliži grad je Pljevlja.





Hidrološke karakteristike profila Najvažnije hidrološke karakteristike profila (date u originalnoj tehničkoj dokumentaciji) su: • srednji protok: 4,15 m3/s (iz toka se zahvata 0,53 m3/s za potrebe prioritetnih potrošača), • minimalni održivi protok: 0,80 m3/s i • velike vode referentne za projektovanje preliva: 166 m3/s (Q0,1, interval poverenja 95%). Karakteristike brane Najvažnije karakteristike brane su:

• tip: lučna betonska i

• visina: 59 m.

Karakteristike akumulacije Najvažnije karakteristike akumulacije su: • kota normalnog uspora: 837 mnm, • minimalni radni nivo vode 822 mnm, • ukupna zapremina: 18 miliona m3 i • korisna zapremina 13 miliona m3

. Karakteristike dovoda Najvažnije karakteristike dovoda su: • dužina penstoka (cevovoda pod pritiskom): 105 m i • prečnik penstoka: 1,8 m. Karakteristike HE/ mašinske zgrade Najvažnije karakteristike HE/ mašinske zgrade su: • tip postrojenja: derivaciono, • tip agregata: Francis sa horizontalnim vratilom, • broj agregata: 2 (manji agregat koristi minimalni održivi protok), • instalisani protok: 8,00 m3/s za agregat 1 i 1,00 m3/s za agregat 2,


• nivo donje vode: 797 mnm (pretpostavljen), • bruto pad: 40 m (pretpostavljen), • gubitak pada: 0,5 m (pretpostavljen), • neto pad: 39,50 m, • instalisana snaga (aktivna): 2,635 + 0,326 = 2,961 MW, • srednja godišnja proizvodnja električne energije: 11,52 GWh i • naponski nivo za priključenje na mrežu: 35 kV. Rezultati proračuna Rezultati proračuna su: • usvojeni minimalni održivi protok: 0,8 m3/s, • srednja godišnja proizvodnja električne energije: 11,73 GWh i • investicioni troškovi: 4 miliona evra.

8.12 Metodologija proračuna

8.12.1 Proračuni proizvodnje električne energije Sve vrednosti srednje godišnje proizvodnje električne energije izložene u pod-odeljcima o pojedinačnim HE u Odeljcima 8.6 do 8.11 određene su na osnovu podataka o postrojenjima prikupljenim iz postojeće tehničke dokumentacije i hidroloških podataka datih u Poglavlju 4. Nikakve modifikacije podataka o ovim postrojenjima nisu vršene.

Parametri postrojenja obuhvataju:

• instalisane protoke, • prečnike i dužine dovoda vode (tunela i cevovoda pod pritiskom - penstoka), • bruto padove, gubitke pada i neto padove, • procenjene stepene korisnog dejstva turbine, generatora i transformatora itd. Stepeni korisnog dejstva opreme usvojeni su na osnovu instalisane snage postrojenja, navedene u raspoloživoj tehničkoj dokumentaciji. Hidrološki podaci imaju oblik krive trajanja protoka (niza od 100 parova verovatnoća-protok), kao što je predstavljeno u donjem primeru.

Slika 8-31: Kriva trajanja na profilu HE „Komarnica“ (prosečni proticaj 20,1 m3/s)

Proračun za sve HE izvršen je kao da su one protočnog tipa. Razlog za ovaj pristup leži u tome da bi bilo kakav proračun koji bi bio zasnovan na korišćenju akumulacije HE zahtevao postojanje algoritama upravljanja koji su suviše složeni, a da bi mogli da se razviju za potrebe ove analize, i koji u opštem slučaju


zavise od uslova na tržištu električne energije i uloge svakog pojedinačnog postrojenja u elektroenergetskom sistemu u kome bi ono trebalo da radi (i jedno i drugo su u ovom trenutku nepoznati). Vrednosti minimalnih održivih protoka na profilima HE usvojene su na osnovu raspoložive tehničke dokumentacije kao 10% vrednosti srednjih godišnjih protoka (ako u dokumentaciji nije bilo podataka o njima). Vrednost odnosa minimalnog protoka kroz agregat i njegovog instalisanog protoka usvojena je kao 0,3 za aksijalne (Kaplan i dr.) turbine, odnosno 0,4 za turbine tipa Francis (stvarne vrednosti ovog odnosa mogu da se razlikuju od navedenih u zavisnosti od konstrukcije turbine, ali gore navedene predstavljaju dobre orijentacione vrednosti).

8.12.2 Ažurirani investicioni troškovi za HE Investicioni troškovi su ažurirani/procenjeni na osnovu raspoloživih podataka iz postojeće tehničke dokumentacije i usvojenih zajedničkih jediničnih cena za glavne radove i opremu, kao što je navedeno u daljem tekstu. Glavni ulazni podaci za ovu procenu su: predmer, opis objekata i opreme, crteži, podaci koji se odnose na eksproprijaciju i premeštanje puteva i drugih objekata dato u postojećoj tehničkoj dokumentaciji. Imajući u vidu da je tehnička dokumentacija razvijana u različitim vremenskim periodima (u opsegu od 80-tih godina 20. veka do danas) i korišćenjem različitih valuta, da bi se analizirane HE mogle da analiziraju na konsistentan način, investicioni troškovi su preračunati/procenjeni na osnovu sledećeg: • troškovi građevinskih radova (GR) su procenjeni u skladu sa usvojenim trenutnim tržišnim jediničnim

cenama, na osnovu raspoloživih podataka i informacija iz aktuelnih projekata iz predmetnog regiona; • pripremni građevinski radovi (PGR) su procenjeni kao 5% glavnih građevinskih radova; • troškovi mašinske (MO) i elektro-mašinske opreme (EO) za mašinske zgrade procenjeni su na osnovu

„Estimating E&M powerhouse costs“ (Water Power and Dam construction, February 2009); • troškovi hidromašinske opreme (HMO) procenjeni su na približno 30% MO+EE troškova za mašinsku

zgradu (na osnovu iskustva sa sličnih projekata). Ovaj procenat prilagođavan je složenosti potrebne opreme;

• osnivački troškovi usvojeni su u opsegu od 10 do 15% svih gore navedenih troškova (GR+PGR+MO+HMO+EO). Ovi troškovi obuhvataju premeštanje građevina, eksproprijaciju i troškove projektovanja i istraživanja. Osnivački troškovi su pažljivo procenjeni na osnovu specifičnosti pojedinih postrojenja i potrebne eksproprijacije. U slučajevima sa velikim troškovima eksproprijacije pomenuti procenti su bili prilagođavani;

• obrtni kapital je usvojen kao 1% svih napred navedenih troškova. Svi navedeni procenti zasnovani su na iskustvu stečenom na drugim sličnim projektima. Trenutne tržišne cene za glavne građevinske radove date su u sledećoj Tabeli 8-4. Tabela 8-4: Jedinične cene za građevinske radove (evra)

Radovi Jedinice Jedinična

cena (evra)

ZEMLJANI RADOVI

Iskop

Ostalo m3 3,5

Stena m3 9,0

Tunel (V kategorija) m3 50,0

Tunel (VI kategorija) m3 60,0


Radovi Jedinice Jedinična

cena (evra)

Ispuna

Kamen m3 7,0

Zemlja m3 6,0

Filteri m3 15,0

Glineno jezgro m3 9,0

BETONSKI RADOVI

Kanali (armatura 5 kg/m3) m3 100,0

Ploče, zidovi, blokovi (armatura 60 kg/m3) m3 120,0

Brana, masivni beton (armatura 80kg/m3) m3 135,0

Lučna brana, vodostan (armatura 120 kg/m3) m3 160,0

Tunel, armirana betonska zaštita slapišta (armatura 60 kg/m3) m3 180,0

ARMATURA

Armatura t 1.000,0

MAŠINSKE ZGRADE

Površine do 500 m2 m2 500,0

Površine preko 500 m2 m2 1.200,0

Trenutne tržišne jedinične cene za premeštanje građevina i eksproprijaciju date su u sledećoj Tabeli 8-5. Tabela 8-5: Jedinične cene za premeštanje građevina i eksproprijaciju (evra)

Građevine Jedinice Jedinična cena

(evra)

Putevi

Makadamski put km 125.000

Asfaltirani put km 300.000

Zemljište

Poljoprivredno zemljište ha 20.000

Kuće

Kuća komad 35.000

Ažurirani investicioni troškovi za planirane HE prikazani su u sledećoj Tabeli 8-6. Tabela 8-6: Investicioni troškovi za planirane HE ažurirani na osnovu stvarnih količina radova i opreme i tekućih jediničnih cena (miliona evra)

Br. Naziv HE /MHE Reka P (MW) Građevinski

radovi HMO MO EO

Osnivački troškovi

Obrtni kapital

UKUPNO

1 Lukin Vir Lim 13,3 25 3 5 4 7 0 44

2 Andrijevica Lim 51 41 5 9 8 19 1 82

3 Komarnica Piva/Komarnica 168 249 8 15 12 34 3 322

4 Otilovići Ćehotina 3,25 1 0 1 1 0 0 4

5 Gradac Ćehotina 23 36 3 6 4 6 1 54

6 Mekote Ćehotina 26 42 2 5 3 6 1 59

7 Kruševo Piva 120 80 13 24 20 27 2 166

Ukupna instalisana snaga svih planiranih hidroelektrana u Crnoj Gori dostiže 405 MW. Ukupni troškovi svih investicija iznose nekih 731 milion evra. Ovo dovodi do prosečne jedinične cene instalisanog megavata od 1,8 miliona evra. Ova vrednost se kreće u opsegu uobičajenom za ovaj tip projekata.

8.13 Male hidroelektrane u slivu reke Drine

U slivu reke Drine se već niz godina radi na izgradnji MHE. Podaci koji slede potiču primarno sa sajtova www.gov.me i http://www.oie-res.me.


MHE koje su predmet analize su one za koje je Crna Gora uputila javne pozive, odnosno za koje je izdala energetske dozvole. Prvi javni poziv objavljen je 2008. godine. Na osnovu ovog javnog poziva dodeljene su koncesije za izgradnju sledećih MHE: • na Babinopoljskoj rijeci (pritoka Lima), opština Plav: MHE „Babinopolje“ (3,35 MW) i MHE „Jara“

(6,54 MW), • na reci Grlji (pritoka Lima), opština Plav: MHE „Grlja“ (1,70 MW), • na reci Bistrici (pritoka Lima), opština Berane i Andrijevica: MHE „Bistrica 1“ (2,30 MW), MHE

„Bistrica 2“ (1,17 MW), MHE „Jelovica 1“ (3,01 MW), MHE „Jelovica 2“ (0,80 MW), MHE „Jezerštica“ (1,15 MW), MHE „Konjska rijeka 1“ (0,61 MW), MHE „Konjska rijeka 2“ (0,89 MW) i MHE „Krivuljski potok“ (0,29 MW),

• na Šekularskoj rijeci (pritoka Lima ), opština Berane i Andrijevica: MHE „Orah“ (1,17 MW), MHE „Rmuš“ (0,52 MW), MHE „Šekular“ (1,72 MW), MHE „Spaljevići 1“ (0,85 MW) i MHE „Spaljevići 2“ (0,78 MW),

• na reci Bistrici (pritoka Lima), opština Bijelo Polje: MHE „Bistrica A“ (10 MW) i MHE „Bistrica B“ (7MW),

• na Bjelojevićkoj rijeci (pritoka Tare), opština Mojkovac: MHE „Bjelojevići“ (10 MW) i MHE „Ugljari“ (5 MW),

• na reci Crnji (pritoka Tare), opština Kolašin: MHE „Crnja“ (3 MW), MHE „Crni potok“ (0,5 MW) i MHE „Ljubaštica“ (1,5 MW) i

• na reci Zaslapnici, opština Nikšić: MHE „Zaslap“ (0,12 MW) i MHE „Nudo“ (0,55 MW). Reka Zaslapnica ne pripada slivu reke Drine. Drugi javni poziv objavljen je u 2009. godine. Na osnovu ovog javnog poziva dodeljene su koncesije za izgradnju sledećih MHE: • na Murinskoj rijeci (pritoka Lima), opština Plav: MHE „mHE 1“ (0, 94 MW) i MHE „mHE 2“, • na Trepačkoj rijeci (pritoka Lima), opština Andrijevica: MHE „Trepačka“ (8,30 MW), • na reci Vrbnici (pritoka Pivskog jezera), opština Plužine: MHE „Vrbnica“ (5,60 MW) i MHE

„Zukovska“ (6,40 MW), • na reci Tušini (pritoka Komarnice), opština Šavnik: MHE „Skočanski potok“ (0,92 MW), MHE

„Paleški potok“ (0,36 MW), MHE „Sirovac“ (2,92 MW) i MHE „Tušinja“ (1,52 MW) i • na reci Komarači (pritoka Lima), opština Plav: MHE „Meteh“ (4,00 MW).

Pored toga, energetske dozvole su izdate i za sledeće MHE: • na reci Raštak: MHE „Raštak (2)“ (0,624 MW), • na reci Vrelo: MHE „Vrelo“ (0,588 MW), • na Ljeviškoj rijeci: MHE „Ljeviška rijeka - izvor Morače“ (0,98 MW), • na reci Bradavec: MHE „Rijeka - Bradavec“ (2,97 MW), • na reci Piševskoj: MHE „Piševska rijeka“ (0,95 MW), • na Reževića rijeci: MHE „Rijeka Reževića“ (0,95 MW), • na Paljevinskoj rijeci: MHE „Paljevinska“ (0,54 MW), • na Peckoj rijeci: MHE „Pecka“ (0,41 MW), • na Rijeci (Ljevak): 0,55 MW, • na Tustičkom potoku: MHE „Ocka Gora“ (0,50 MW) i MHE „Jasičje“ (0,56 MW) i • na reci Slatini: MHE „Slatina“ (0,45 MW).

Izgradnja predmetnih MHE povezana je sa nizom problema. Jedan od njih je što za veliki broj lokacija nisu izdati urbanističko-tehnički uslovi. U tom smislu je teško predvideti njihovu izgradnju.


9 Ugroženost i rizik od poplava Međunarodna baza podataka o katastrofama (www.emdat.be) izveštava da su se među četiri prirodne katastrofe u poslednjih 10 godina u Crnoj Gori desile tri poplave u 2007, 2009. i 2010. Šteta i gubici koje je izazvala poplava 2010. dostižu 44 miliona evra. Poplave iz maja 2014. nisu značajno pogodile crnogorski deo SRD. Izveštaj Republičkog hidrometeorloškog zavoda Srbije i Sektora za vanredne situacije Ministarstva unutrašnjih poslova Srbije govori da su krajem novembra/početkom decembra 2010. obilne kiše (od 100 do 200 mm kiše tokom tri dana) koje su istovremeno padale na području Crne Gore i BiH izazvale značajan porast vodostaja u celom SRD.22 U periodu od 30. novembra 2010. do 1. decembra u gornjem slivu Drine zabeležene su sledeće visine padavina: Šavnik 168 mm, Žabljak 155 mm, Kolašin 152 mm, Plužine 145 mm, Mojkovac 133 mm, Bijelo Polje i Andrijevica 44 mm, Pljevlja 32 mm. Na pritokama Drine u Crnoj Gori (Pivi, Ćehotini, Limu i Tari), kao i na samoj Drini, poplavni talas je trajao od kraja novembra i tokom prvih deset dana decembra 2010. Poplavni talas bio je velikih razmera, delom i usled činjenice da akumulacije u slivu Drine (uključujući dve u Crnoj Gori) nisu mogle da prihvate ogromnu količinu vode. Istorijski maksimum vodostaja zabeležen je nizvodno u Srbiji (npr. na hidrološkoj stanici Radalj na Drini 3. decembra 2010. zabeležen je vodostaj od 659 cm).

9.1 Poplavna područja u slivu reke Drine

Poplave se u Crnoj Gori javljaju pretežno zbog hidrološkog režima bujičnog tipa što je posledica činjenice da oko 95% teritorije ima nagib strmiji od 5 posto. Stoga, poplave potencijalno ugrožavaju 250 km2 obradivog zemljišta i gradskih područja, što je naročito izraženo u pojedinim delovima oko Skadarskog jezera i reke Bojane, Zete i Bjelopavlićke doline, Plavske klisure i dolina Lima, Tare, Ćehotine, Morače i Ibra. Potreba za merama zaštite od poplava je naročito evidentna u oblastima velikih ravnih kraških polja (npr. Barsko, Cetinjsko i lugovi doline Matice) koja ne pripadaju SRD. Većina izgrađenih sistema za odvodnjavanje ne radi, uglavnom zbog neadekvatnog održavanja. Veliki deo poljoprivrednih područja u Crnoj Gori se redovno plavi jer se nalaze u niziji, ali su ona uglavnom izvan SRD. Strategija adaptacije koja se zasniva na zabrani izgradnje u plavnim zonama, na primer u zoni stogodišnjih voda (tj. vode koja može da se javi u bilo kojoj godini sa verovatnoćom od 1%) se ne primenjuje. Mere zaštite i ublažavanja poplava do sada su podrazumevale ispravljanje rečnih tokova i izgradnju kanala, što predstavlja uobičajene inženjerske mere tako da adaptacione mere nisu zabeležene. Zbog poplava 2010. Sektor za upravljanje vanrednim situacijama u okviru Ministarstva unutrašnjih poslova i državna administracija pomogle su 12 lokalnih zajednica u izradi planova za procenu pojave i pripravnosti u slučaju poplava.

9.2 Mere i infrastruktura za zaštitu od poplava

Potreba za merama zaštite od poplava je naročito evidentna u predelima velikih krašnkih polja koja se uglavnom nalaze nizvodno izvan crnogorskog dela SRD. Zaštita od poplava i mere ublažavanja uključuju ispravljanje rečnih tokova i izgradnju kanala.

22 Regionalni program smanjenja rizika od katastrofa u jugoistočnoj Evropi – aktivnost 2: Regionalna saradnja u jugoistočnoj Evropi za upravljanje i razmenu meteoroloških, hidroloških i klimatskih podataka radi podrške smanjenju rizika od katastrofa (IPA/2009/199922WMO). Regionalni sastanak za jačanje regionalne saradnje meteoroloških, hidroloških I klimatskih službi za upravljanje rizikom od katastrofa, Sarajevo, mart 2011.


9.3 Hidrauličko modeliranje poplavnih područja

Kao što je ranije napomenuto u Početnom izveštaju, hidrauličko modeliranje za utvrđivanje rizika od poplava u SRD biće nezavisno od modeliranja za glavni deo sliva. Analiza rizika od poplava u SRD povezana je sa radom postojećih i planiranih akumulacija. Uloga hidrauličkog modela u ovom projektu je stoga analiza rizika od poplava pod pretpostavkama i scenarijama koji mogu doprineti plavljenju. U takve situacije spadaju iznenadno ispuštanje vode iz akumulacija pri visokim nizvodnim nivoima i koincidencija sa pojavom poplava na Savi. Poplavna područja u slivu Drine ne nalaze se na teritoriji Crne Gore, već se uglavnom nalaze na donjem delu sliva nizvodno od akumulacije „Bajina Bašta“. U ove oblasti spadaju oblasti Semberije i Mačve, koje su izložene riziku od izlivanja reka i plavljenja podzemnim vodama. U ovoj fazi projekta, Konsultant smatra da je linijski (1D) hidraulički model dovoljan za sticanje uvida u potencijalne probleme plavljenja i koristiće standardne softverske pakete kao što su HEC-RAS za hidrauličku analizu ugroženih rečnih deonica.

9.4 Procena sadašnje ugroženosti i rizika od poplava

Pored poplavnih talasa koji se propagiraju nizvodno, druge potencijalne opasnosti od poplava predstavljaju: • Plavljenje unutrašnjim vodama koje nastaju unutar branjenih područja zbog nepostojanja ili nedovoljnih

kapaciteta izgrađenih sistema za odvodnjavanje; • Migracija neregulisanih korita manjih i većih reka; • Nedostatak regulacije rečnih obala čak i u naseljenim zonama, koje zahtevaju regulaciju „gradskog tipa“

zbog sigurnosti i zbog urbanizma (naselja nemaju uređene izlaze na reke kao što su kejevi ili mola); • Bujični vodotokovi i posledični erozioni procesi sa sa taloženjem nanosa u rečnim koritima, smanjena

protočna moć što povećava mogućnost formiranja većeg doticaja iz manjih pritoka; • Neregulisana eksploatacija peska i šljunka koja remeti morfologiju rečnog korita i predstavlja „okidač“

nestabilnosti toka. • Divlja seča šumai smanjenje pošumljenih oblasti pogoršava stanje kroz povećanu eroziju i oticaj.

U gradskim naseljima bujice predstavljaju dodatnu brigu, tako da ne bi trebalo dozvoliti izgradnju u poplavnim područjima. Na prirodnim slivovima treba koristiti uobičajene inženjerske mere za zaštitu od erozije kad god je to moguće. Ministarstvo unutrašnjih poslova zaduženo je za upravljanje rizikom i reagovanje u vanrednim situacijama uključujući i poplave.


10 Klimatske promene Crna Gora je 2006. godine ratifikovala Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija o klimatskim promenama (UNFCCC), a 2007. i Protokol iz Kjota. Kao zemlja koja ne pripada Aneksu I Konvencije, Crna Gora ima samo opšte obaveze kao što je podnošenje izveštaja UNFCCC-u, ali mora da ispuni sledeće obaveze da bi se kvalifikovala za tehničku i ekonomsku pomoć: • Prikupljanje relevantnih podataka i podnošenje nacionalnih izveštaja UNFCCC-u sa popisima emisije

gasova staklene bašte, • Razvijanje strategija za ublažavanje i prilagođavanje klimatskim promenama, • Saradnja u istraživanjima i razmeni tehnologija • Poboljšanje obrazovanja i svesti javnosti. Crna Gora je dostavila svoj Prvu nacionalnu komunikaciju UNFCCC-u 2010. godine, a Drugu nacionalnu komunikaciju u maju 2015.

10.1 Projekcije klimatskih promena prema IPCC SRES scenarijima

Prema osmatranjima u Crnoj Gori, prosečna temperatura vazduha porasla je za 0,5 do 0,8 °C tokom perioda 1981-2010 u odnosu na referentni period 1961-1990. Najbrže zagrevanje od oko 1,0 do 1,4 °C zabeleženo je u dekadi 2001-2010. U periodu 1981-2010 zabeleženo je smanjenje godišnjih suma padavina za -1 do -6% u odnosu na 1961-1990. Iako promena ukupnih suma padavina nije velika, zabrinjava osmotreno povećanje intenziteta i učestalosti ekstremnih događaja. Između ostalog, uočeno je povećanje intenziteta kiše, učestalije suše, učestaliji pljuskovi tokom zime, smanjenje broja uzastopnih suvih dana i dana sa ekstremnim padavinama, smanjenje snežnog pokrivača, učestalije ekstremno visoke temperature, učestaliji i duži toplotni talasi, manji broj mraznih i ledenih dana itd. Druga nacionalna komunikacija Crne Gore u okviru UNFCCC-a analizira projekcije klimatskih promena na osnovu regionalnog klimatskog modela EBU-POM prema scenarijima A1B („srednji“) i A2 („jaki“) iz „Specijalnog izveštaja o scenarijima emisija“ (SRES) IPCC-a za dva buduća perioda: od 2001. do 2030. godine, i od 2071. do 2100. godine. Za period bliske budućnosti od 2001. do 2030. po scenariju A1B, srednja godišnja temperatura na celom slivu Drine (uključujući Crnu Goru) verovatno će porasti za 0,8 do 1,1 °C u odnosu na referentni period od 1961. do 1990 godine. U južnoj polovini sliva (odnosno u crnogorskom delu), projektovano je smanjenje padavina do 5%. Nizvodno, izvan Crne Gore, očekuje se povećanje padavina od 5%. Za period dalje budućnosti, od 2071. do 2100. godine, verovatno će doći do porasta temperature za 2,4 do 2,8 °C po scenariju A1B i za 3,4 do 3,6 °C po scenariju A2. Ukupna količina padavina će se verovatno smanjiti, za10 do 20% po scenariju A1B i do 15% po scenariju A2.

10.2 Ansambl projekcija klimatskih promena prema RCP scenarijima

U cilju procene klimatskih promena i njenih neizvesnosti na slivu reke Drine prema RCP (Representative Concentration Pathways) scenarijima IPCC-a, napravljen je ansambl regionalnih klimatskih modela (RCM). Četiri RCM su izabrani iz Med-CORDEX projekta (www.medcordex.eu) uzimajući u obzir dostupnost podataka. Promene srednje temperature na 2 m i padavina su analizirane na dva 30-godišnja perioda, 2011-2040 i 2041-2070, u odnosu na referentni period 1961-1990. Razmatrana su dva IPCC scenarija: RCP 4.5, kao “umereni “ scenario, i RCP 8.5, kao scenario sa intenzivnim efektom gasova staklene bašte. Svi RCM prema scenariju RCP 4.5 daju projekcije povećanja temperature na celom slivu Drine, u svim godišnjim dobima i u oba buduća perioda. U periodu 2011-2040, prosečno na crnogorskom delu sliva Drine, medijana ansambla pokazuje povećanje srednje godišnje temperature od 1,2 °C u odnosu na referentni period. Predviđa se da će najveće zagrevanje od 1,5 °C biti u leto (JJA), a najmanje 1,1 °C u jesen (SON). Zimska (DJF) i prolećna (MAM) promena iznose 1,3 odnosno 1,2 °C. U periodu 2041-2071, projektovano


zagrevanje je veće u svim godišnjim dobima nego u prethodnom periodu. Medijana ansambla pokazuje porast srednje godišnje temperature od 2,1 °C u proseku za crnogorski deo sliva Drine. Najveće zagrevanje od 2,7 °C je takođe leti, najmanje u proleće (1,8 °C), dok se u zimu i jesen očekuju promene od 2,2 odnosno 2,1 °C u odnosu na referentni period (1961-1990). Medijana ansambla ukazuje na smanjenje godišnjih padavina prema scenariju RCP 4.5 u oba buduća perioda na crnogorskom delu sliva Drine, sa sušnijim prolećem i letom, a sa više padavina zimi. U periodu 2011-2040, medijana godišnjih padavina se smanjuje za oko 4% u odnosu na period 1961-1990. Međutim, prostorni raspored promena prema medijani ansambla je neravnomeran u većini sezona. U nekim oblastima projektovan je blagi porast zimskih padavina do 5%, dok bi neke oblasti na jugu imale mali deficit do 5%. Isto smanjenje se predviđa u ostale tri sezone za najveći deo sliva Drine na teritoriji Crne Gore, uz povećanje do 5% na severoistoku tokom jeseni i još većeg smanjenja (do -15%) na jugozapadu tokom leta. U kasnijem periodu 2041-2070, promena medijane ansambla godišnjih padavina je veća u skoro svim godišnjim dobima. Promena godišnjih padavina, osrednjenih na crnogorskom delu sliva Drine, iznosi -6%, u zimu +7%, u proleće -6%, dok je najveći deficit projektovan u leto, oko -30%. Povećanje padavina između 5 i 10% očekuje se tokom zime u najvećem delu sliva Drine na teritoriji Crne Gore, dok lokalno može biti ispod 5% na istoku i u sredini područja i do 15% na jugu i jugozapadu. Promena medijane jesenjih padavina je pozitivna u severnom delu sliva Drine na teritoriji Crne Gore (do 5%), a negativna u južnoj polovini (do -5%). Leto i proleće biće sušniji. Smanjenje prolećnih padavina je između 5 i 10% na najvećem delu sliva na teritoriji Crne Gore, dok je promena najmanja u najsevernijem delu. Projekcije letnjih padavina na najvećem delu sliva pokazuju smanjenje između 20 i 30%, pa čak i do 40% u zapadnim i jugozapadnim delovima. Tabela 10-1: Medijana ansambla promena sezonskih temperatura i padavina, osrednjenih na crnogorskom delu sliva Drine prema RCP 4.5 scenariju

(2011-2040) - (1961-1990) (2041-2070) - (1961-1990)

anomalija temperature (°C)

promena padavina (%)

anomalija temperature (°C)

promena padavina (%)

zima (DJF) 1.3 0.4 2.2 7.0

proleće (MAM) 1.2 -3.7 1.8 -6.1

leto (JJA) 1.5 -1.7 2.7 -30.0

jesen (SON) 1.1 -1.7 2.1 0.3

godišnje 1.2 -3.8 2.1 -5.8

Prema scenariju RCP 8.5, svi RCM predviđaju povećanje temperature u svim godišnjim dobima koje je veće od onih povećanja prema RCP 4.5 u oba buduća perioda. Medijana ansambla srednje godišnje temperature, u proseku na crnogorskom dijelu sliva, pokazuje porast od 1,4 °C u 2011-2040 u odnosu na referentni period. Sezonske promene su: 1,3 °C u jesen i zimu, 1,4 °C u proleće i 1,6 °C u leto. U periodu 2041-2070 projektovan je porast srednje godišnje temperature od 2,7 °C, dok su sezonske promene u rasponu od 2,6 °C u proleće i jesen do 3,0 °C u leto. Medijana ansambla godišnjih padavina, osrednjeno na crnogorskom delu sliva, pokazuje generalno smanjenje od -4% za 2011-2040 u odnosu na referentni period. U zimu se predviđa porast (3%), dok će se u ostalim sezonama javljati deficit (-3% u proleće i leto, -7% u jesen). Projektovana promena je prostorno ravnomerna u zimu i proleće. Promena u jesen je zonalna, najveća je na jugu (do -15%) i najmanja u severnom delu sliva Drine na teritoriji Crne Gore (do 5%), dok je promena u leto longitudalna i iznosi do -5% na istoku i do -15% u najzapadnijim oblastima. U periodu 2041-2070 projektovano je smanjenje medijane ansambla godišnjih padavina od oko -10%, prolećnih -8%, jesenjih -12% i letnjih -29%, dok je zima jedina sezona sa projektovanim suficitom od oko 2% u odnosu na referentni period. Prostorna raspodela promene medijane ansambla zimskih padavina pokazuje porast do 5% na najvećem delu sliva Drine u Crnoj Gori, do 10% duž južne i jugozapadne granice i malo smanjenje do -5% u centralnom delu. Projektovana promena prolećnih padavina je uglavnom do -5% i -10% duž jugoistočne granice i lokalno u


centralnom delu. Tokom leta, najveći deo sliva Drine u Crnoj Gori ima deficit padavina (medijana ansambla) između -20 i -30%, a u jugozapadnim, istočnim i jugoistočnim oblastima i do -40%. Tabela 10-2: Medijana ansambla promena sezonskih temperatura i padavina, osrednjenih na crnogorskom delu sliva Drine prema RCP 8.5 scenariju

(2011-2040) - (1961-1990) (2041-2070) - (1961-1990)

Temperaturne anomalije (°C)

Promene u padavinama (%)

Temperaturne anomalije (°C)

Promene u padavinama (%)

zima (DJF) 1.3 2.8 2.7 1.7

proleće (MAM) 1.4 -3.4 2.6 -8.5

leto (JJA) 1.6 -2.6 3.0 -28.5

Jesen (SON) 1.3 -6.8 2.6 -12.0

Godišnje 1.4 -4.5 2.7 -9.8

Neizvesnost projektovanih promena temperature i padavina generalno je veća u periodu 2041-2070 nego u periodu 2011-2040. Najveći raspon ansambla je za promenu letnje temperature, u oba perioda i prema oba scenarija. U periodu 2011-2040 najveći raspon ansambla za promenu padavina prema scenariju RCP4.5 je zimi, a prema scenariju RCP 8.5 je u jesen. U kasnijem periodu 2041-2070 neizvesnost u promeni padavina prema oba scenarija je daleko najveća u letnjoj sezoni, dok je u ostalim godišnjim dobima skoro ista.

10.3 Uticaj klimatskih promena na hidrološki režim

Kako je opisano u prethodnom odeljku, regionalni klimatski modeli ukazuju da je Crna Gora ugrožena klimatskim promenama, sa tendencijom ka ekstremnijem režimu padavina i rastućim temperaturama u bliskoj budućnosti i dodatno pogoršanim tendencijama u daljoj budućnosti. Promena klime se jasno ogleda u nekoliko talasa vrućine u prethodnim godinama (posebno 2011), dok je sliv Drine u Crnoj Gori bio pogođen velikim sušama 2000, 2003, 2007. i 2011. godine23. Pored toga, sliv je pretrpeo štetu od katastrofalnih poplava, naročito 2010. godine. Crna Gora je uglavnom izbegla poplave 2014. godine. Projektovani efekti klimatskih promena na vodni sektor u SRD su smanjen proticaj i smanjenje raspoloživih vodnih resursa, kao i učestalije i obilnije poplave. Pored toga, kombinacija nestašica vode usled nekontrolisanog rasta potražnje i učestalijih suša izazvanih klimatskim promenama u budućnosti će dovesti do ozbiljnog vodnog stresa. Međutim, postoji značajan manjak dostupnih podataka, kao i hitna potreba za odgovarajućim vodnim informacionim sistemom i vodnim katastrom. Poljoprivredni sektor je naročito osetljiv na klimatske promene zbog svoje zavisnosti od temperaturnih i vodnih uslova. Prethodne suše za posledicu su imale slabiju proizvodnju mleka, usled manjka stočne hrane. Među negativne efekte spadaju i ograničen rast biljaka i smanjenje prinosa, povećana zavisnost poljoprivrede od navodnjavanja uz istovremeno smanjenje raspoloživih voda. Uticaji u poljoprivredi obuhvataju i smanjenje organskih materija u zemljištu usled povećane temperature i isušenosti koja dovodi do njihovog bržeg raspadanja. Tu su i ubrzana erozija tla, prvenstveno kroz pojačanu eroziju tla, promena namene zemljišta, pojačan intenzitet kiše i duži sušni periodi. Kada je u pitanju stočarstvo, sledeći uticaji su verovatni: i) smanjena proizvodnja usled novih stočnih bolesti nastalih zbog toplotnog stresa izazvanog talasima vrućine; ii) smanjena proizvodnja stočne hrane usled suša; iii) ranjivost stoke tokom poplava zbog poteškoća sa hitnom evakuacijom.

23 Monitoring suša počeo je tek 2000. godine


Negativni efekti klimatskih promena na ljudsko zdravlje mogu se javiti usled talasa vrućine, dok je u slučaju poplava ugroženo bezbedno snabdevanje pijaćom vodom. Za talase vrućine i poplave potrebno je upravljanje vanrednim situacijama i sistemi ranog upozoravanja. Mogući su i posredni efekti povišenih temperatura, kao što je porast broja bolesti koje se prenose vodom (npr. gastroenteritis), pri čemu su deca posebno osetljiva kategorija, kao i zagađenje voda algama. Uticaj visokih temperatura zajedno sa sušom stvara povoljne uslove za pojavu šumskih požara, što dovodi do smanjenja biodiverziteta. Uz to, suše mogu dovesti do sušenja šuma i degradacije vegetacije, što će za posledicu imati smanjenje broja vrsta i veću osetljivost na štetočine i bolesti. Granica prostiranja šuma će se takođe pomerati na veće visine, što će vršiti pritisak na planinska staništa. Dalje, kao što je pomenuto u Odeljku 2.8.3, sušni period bi naročito uticao na vodne ekosisteme pritoka Drine kroz isušivanje rečnih staništa i porasta temperature vode, uz smanjenu dubinu.


11 Monitoring

11.1 Infrastruktura za monitoring

11.1.1 Uvod u monitoring Cilj monitoringa je da obezbedi blagovremeno osmatranje nekog sistema, pruži podatke potrebne za upravljanje njim i njegov rad i da stvori uslove potrebne da bi se shvatili situacija i ponašanje prirodnih i (tehničkih) sistema za upravljanje vodnim resursima. Monitoring takođe treba da stvori uslove potrebne da se ocene uticaji životne sredine na sistem i obrnuto, uključujući ocenu trendova promene u vremenu i prostoru. Na primer, sistemi za meteorološki monitoring pružaju podatke o vremenu, dok hidrološki pružaju podatke o protocima i nivoima vode u rekama, jezerima i akumulacijama, kao i podatke o podzemnim vodama. Takvi podaci mogu da se koriste za upravljanje prirodnim nepogodama i mogu da služe kao podrška donošenju odluka koje se odnose na upravljanje vodnim resursima. Tehnološki napredak omogućio je da automatizacija hidroloških i meteoroloških mreža postane sve dostupnija i takođe privlačna planerima i kreatorima strategija. Razvoj mreže za monitoring ipak nije lak zadatak. Mnogi projekti ne uspevaju da prilagode sisteme za monitoring potrebama korisnika. U manje razvijenim zemljama može da bude teško uspostaviti održiv monitoring i ta činjenica zahteva ozbiljne odluke, kao što su izbor između robusnog sistema bez podataka u realnom vremenu, ili manje pouzdanog sistema sa podacima u realnom vremenu itd. Nedostatak specijalista za O&M (Observations and Measurements - osmatranja i merenja) takođe može da predstavlja ozbiljan izazov pouzdanom radu sistema za monitoring. Uspešan monitoring je takođe preduslov za implementaciju međunarodnih sporazuma i direktiva (na primer, Okvirne Direktive o Vodama ODV (WFD)).

11.1.2 Tipovi monitoringa U ovom odeljku izložene su neke aktivnosti vezane za monitoring. One obuhvataju razne vrste zadataka vezanih za njega, uključujući: • hidrološke, • meteorološke, • one vezane za životnu sredinu itd. Hidrološki monitoring Hidrološki monitoring uključuje: • monitoring površinskih voda i • monitoring podzemnih voda. Prikupljeni podaci o površinskim vodama uključuju: • protoke, • nivoe vode, • temperature vode, • pronos nanosa itd. Režim površinskih voda definiše se na osnovu merenja, korišćenjem analiza osnovnih hidroloških karakteristika koje su potrebne da bi se odredile ukupne raspoložive količine površinskih voda, i njihova prostorna i vremenska raspodela. Prosečni protok je svojstvo vodnog režima i opisuje vodnost sliva.


Na hidrološkim stanicama se osmatraju sledeći tipovi podataka: • nivoi vode na profilu reke. Kontinuiranim merenjima u profilu reke stvara se kriva nivoa vode.

Uspostavljanjem zavisnosti između nivoa i izmerenog protoka formira se „kriva protoka“. Hidrogram na profilu, odnosno protok, dobija se indirektno čitanjem vrednosti sa krive protoka.

• protoci na profilu reke. Za merenje protoka u profilu reke koriste se savremeni merni instrumenti. Hidrološku sliku sliva potrebno je dopuniti informacijama o protoku sa profila brana (hidrotehničkih objekata), budući da su profili brana neka vrsta „kontrolnih tačaka“ u slivu. Profili brana su mesta osmatranja: • nivoa na profilima brana. Izmereni nivoi su nivoi gornje i/ili donje vode koji se koriste kao parametri za

energetiku, odnosno bilansiranje. • protoka na hidrotehničkim objektima; merenje protoka vrši se na:

o elektrani / pumpnoj stanici, o prelivu, o ispustu ili o tunelu/cevovodu pod pritiskom (penstoku).

Što se tiče monitoringa kvaliteta površinskih voda, WFD, na primer, definiše tri tipa monitoringa: • nadzorni (surveillance) monitoring, • radni (operational) monitoring i • istražni (investigative) monitoring. Nadzorni monitoring je usmeren na monitoring u velikim razmerama i na dugoročan razvoj prirodnih uslova i uticaja čovekove aktivnosti. Mogu da ga vrše i hidro-meteorološke službe i agencije u slivu reke. Zbog velike razmere koja se koristi i dugoročne perspektive on može da se upotrebljava da se koordinira razvoj programa razvijenih na nacionalnom nivou i obezbedi izveštavanje na međunarodnom nivou. Ovaj tip monitoringa treba vršiti da bi se sagledao celokupan status površinskih voda unutar sliva reke Drine, posebno unutar jezera, akumulacija i glavnih pritoka reke Drine. Posebnu pažnju treba posvetiti određivanju pronosa zagađenja unutar sliva. Tipični parametri koje treba pratiti uključuju one koji se odnose na kvalitet vode (biološke, hemijske i druge parametri), kao i zagađivače. Radni monitoring usmeren je na monitoring vodnih tela za koje se smatra da su izložena riziku po pitanju kvaliteta životne sredine i ocenjivanje promene njihovog statusa usled primene mera za suzbijanje zagađenja. Obično se vrši za vodna tela ugrožena značajnim tačkastim izvorima ili značajnim difuznim zagađenjem. Istražni monitoring vrši se u relevantnim slučajevima zagađenja koje u datom trenutku nije dovoljno istraženo. Prikupljeni podaci o podzemnim vodama obično uključuju: • nivoe i • kvalitet vode. Monitoring nivoa podzemnih voda zahteva upotrebu bunara za praćenje pijezometarskih nivoa. Potrebni broj takvih bunara zavisi od broja parametara i treba da se poveća u oblastima u kojima je zahvatanje vode značajno ili njegov uticaj nije poznat. Monitoring kvaliteta podzemnih voda zahteva postojanje adekvatnih bunara. Glavni izvori zagađenja podzemnih voda su urbane, industrijske i poljoprivredne aktivnosti, usled nedostatka mreže za sakupljanje komunalnih otpadnih voda i postrojenja za tretman otpadnih voda, neadekvatne upotrebe đubriva itd.


Meteorološki monitoring Meteorološke stanice se koriste za osmatranje sledećih vrsta podataka: • temperatura vazduha je jedan od osnovnih klimatoloških elemenata. Ona je direktno funkcionalno

povezana sa geografskom širinom (bilansom zračenja, tj. trajanjem insolacije), geografskom dužinom i nadmorskom visinom;

• relativna vlažnost vazduha je mera zasićenja vazduha vodenom parom; • režim vodotoka zavisi direktno ili indirektno od padavina u slivu. Stoga su padavine najvažniji

klimatološki element; • pritisak vodene pare koristi se kao mera sadržaja vode (dok je u stanju vodene pare) u vazduhu; • isparavanje sa vodenog ogledala zavisi od klimatološke zone i takođe je veoma važno za bilans voda; • oblačnost predstavlja pokrivenost neba oblacima i izražava se u "desetinama neba" ili u procentima. Ona

zavisi od vertikalnog kretanja vazdušnih masa; • insolacija je trajanje izloženosti sunčevom zračenju i • vetar je veoma važan klimatološki elemenat i često se smatra odlučujućim faktorom klimatskog

područja. Podaci sa meteoroloških stanica potrebni su da bi se sagledala klima u nekoj oblasti, odnosno da se na indirektan način oceni vodni režim. Klima u nekoj oblasti uslovljena je geografskim položajem i reljefom.

11.1.3 Klasifikacija stanica za monitoring U skladu sa informacijama izloženim u prethodnom odeljku mreže stanica za monitoring sastoje se od sledećih tipova stanica:

• hidroloških stanica (za površinske vode), • stanica za merenje kvaliteta površinskih voda, • stanica za merenje nivoa podzemnih voda, • stanica za merenje kvaliteta podzemnih voda i • meteoroloških stanica. Neke tipove stanica je moguće kombinovati, odnosno uspostaviti na istoj lokaciji. Hidrometeorološki zavodi imaju i posebnu klasifikaciju meteoroloških stanica, i to na: • glavne, • obične, • klimatološke i • padavinske. Osnovna razlika između glavnih i običnih meteoroloških stanica leži u broju parametara i frekvenciji merenja. Glavne meteorološke stanice mere: • temperaturu (na svakih sat vremena), • relativnu vlažnost (na svakih sat vremena), • oblačnost - vrstu i količinu (na svakih sat vremena), • smer i brzinu vetra (na svakih sat vremena), • vazdušni pritisak (na svakih sat vremena), • sunčevo zračenje (na svakih sat vremena), • vidljivost (na svakih sat vremena), • osnovni tip vremena (na svakih sat vremena),


• tip padavina (na svakih sat vremena), • količina padavina (na svakih šest sati), • minimalnu i maksimalnu temperaturu (dva puta dnevno) i • debljinu snežnog pokrivača (dva puta dnevno). Glavne meteorološke stanice imaju ljudsku posadu, a merenja se vrše „ručno“. U većini glavnih stanica postoje i dodatne automatske stanice, koje registruju osnovne parametre, i to najčešće sa vremenskim korakom od 10 minuta. Obične meteoroške stanice mere osnovne parametre svakih 6 sati, pri čemu merenja prestaju nakon 18 časova UTC (Coordinated Universal Time), a nekad i nakon 15 časova UTC. Količina padavina se meri jednom dnevno. Ove stanice su manje pogodne za operativno korišćenje od glavnih. Klimatološke i padavinske stanice dostavljaju merenja jednom mesečno, ukoliko nisu automatizovane. Uglavnom nisu automatizovane, već imaju ljudsku posadu koja merenja vrši jedan ili dva puta dnevno, a ova se merenja šalju odgovarajućem hidrometeorološkom zavodu jednom mesečno. Ova merenja se ne koriste za operativne (svakodnevne) poslove monitoringa, već samo za naknadne analize.

11.1.4 Infrastruktura monitoringa u slivu reke Drine Da bi se dobili pouzdani hidrološki i meteorološki podaci koji se odnose na sliv reke Drine neophodno je uspostaviti mrežu stanica za monitoring koje ispunjavaju neophodne kriterijume u smislu kvaliteta i količine osmotrenih podataka, uravnoteženog prostornog rasporeda stanica za monitoring i dovoljno dugih istorijskih vremenskih serija.

Informacije izložene u ovom odeljku prikupljene su iz više izvora, uključujući arhive Konsultanta, hidrološke i meteorološke godišnjake i dr.

Neke informacije prikupljene su putem upitnika poslatog svim relevantnim telima u slivu reke Drine koja upravljaju sopstvenim sistemima za monitoring ili koriste tuđe sisteme.

Istorijski razvoj - situacija u SFRJ Oko 99% površine sliva reke Drine prostire se u tri države koje su nekada pripadale SFRJ. Da bi se bolje razumela trenutna situacija korisno je steći uvid u istorijski razvoj mreža za monitoring u slivu reke Drine.

Može se proceniti da je u SFRJ neposredno pre rata postojalo nekih 76 hidroloških stanica i 90 meteoroloških stanica.

Nakon raspada SFRJ su postojeće stanice za monitoring prenete u nadležnost novostvorenih država. Neke od stanica nastavile su sa radom, neke su nastavile sa radom sa izvesnim prekidima, neke su prestale sa radom, a uspostavljene su i neke nove stanice. Tabela 11-1 prikazuje sve nekada aktivne hidrološke stanice za ceo sliv reke Drine. Tabela 11-1: Nekada aktivne hidrološke stanice sa istorijskim podacima

Br. Naziv Reka Položaj merne

stanice Br. Naziv Reka Položaj merne

stanice

X Y

X Y 1 Goražde Drina 7337398 4837909 39 Umac Zeleni Jadar 7348950 4904427

2 Badovinci Drina 7369130 4960360 40 Ustibar Most Poblačnica 7372093 4828057

3 Bajina Bašta Drina 7383990 4871480 41 Ustiprača Prača 7345727 4840647

4 Bistrica Bistrica 7396060 4814901 42 Vikoč Ćehotina 7333568 4813535

5 Brodarevo Lim 7396575 4788072 43 Višegrad Lipa Rzav 7364541 4850065

6 Čedovo Vapa 7420785 4796194 44 Višegrad most Drina 7362625 4850022


Br. Naziv Reka Položaj merne

stanice Br. Naziv Reka Položaj merne

stanice

X Y

X Y 7 Kokin Brod Uvac 7402773 4820049 45 Andrijevica Lim 7401956 4732887

8 Kozluk Drina 7351316 4931468 46 Bakovići Plašnica 7378300 4745710

9 Krstac Vapa 7419319 4797980 47 Berane Lim 7408181 4746979

10 Lešnica Jadar 7363341 4944895 48 Bijelo Polje Lim 7397540 4765600

11 Man. Mileševo Mileševka 7395835 4803865 49 Bioče Lješnica 7407110 4754753

12 Mihaljevići Drina 7369387 4897228 50 Biogradsko jez. Biogradsko jez. 7386323 4750842

13 Priboj Lim 7382190 4825580 51 Bistrica Tara 7373450 4763530

14 Prijepolje Lim 7389726 4804692 52 Crna Poljana Tara 7380741 4737662

15 Prijepolje Mileševka 7392220 4805540 53 D. Vusanje Grlja 7404800 4710569

16 Radalj Drina 7352865 4920900 54 Dobrakovo Lim 7401294 4778514

17 Radijevići Uvac 7411598 4807087 55 Dužki Most Komarnica 7332740 4764163

18 Uvac Uvac 7378980 4829975 56 Đulići Zlorečica 7401181 4728233

19 Vardište Crni Rzav 7373795 4847002 57 Đurđevića Tara Tara 7361982 4778852

20 Zavlaka Jadar 7379409 4924284 58 Gradac Ćehotina 7350428 4807092

21 Zvornik Drina 7349632 4917940 59 Gubavač Bjelop. Bistrica 7400958 4774398

22 Bastasi Drina 7322602 4804609 60 Gusinje Grnčar 7404974 4713975

23 Foča Aladža Ćehotina 7320972 4820072 61 Kolašin Tara 7379100 4743970

24 Foča Most Drina 7320572 4821159 62 Krstac Piva 7325895 4786469

25 Foča uzvodno Drina 7319992 4819857 63 Pivski Manastir Sinjac 7323612 4775534

26 Igoče Sutjeska 7318858 4804691 64 Plav Lim 7412386 4719339

27 Kušlat Drinjača 7349861 4905589 65 Pljevlja Ćehotina 7367120 4801070

28 Međeđa Drina 7353553 4844456 66 Podbišće Štitarica 7383298 4754681

29 Mesići Prača 7338582 4847585 67 Pošćenje Komarnica 7342893 4762423

30 Oplazići Bistrica 7317540 4819180 68 Ravna Rijeka Ljuboviđa 7396897 4761146

31 Orahovci Drina 7358445 4846764 69 Šavnik Bijela 7345448 4756875

32 Otričevo Prača 7340466 4845012 70 Šavnik Bukovica 7345990 4758140

33 Rogatica Rakitnica 7340237 4851606 71 Šcepan Polje Tara 7326461 4803126

34 Rudo Lim 7368805 4830610 72 Šćepan Polje Piva 7326010 4801260

35 Strgačina Radojna 7357122 4838557 73 Široki Profil Pridvorica 7341990 4758811

36 Strmica Lim 7356578 4839613 74 Tepca Tara 7344158 4787606

37 Šekovići Drinjača 7329920 4907860 75 Trebaljevo Tara 7379933 4747489

38 Ugljevik Janja 7342100 4952030 76 Zaton Lim 7400840 4762032

Tabela 11-2 prikazuje sve nekada aktivne meteorološke stanice za ceo sliv reke Drine.

Tabela 11-2: Nekada aktivne meteorološke stanice sa istorijskim podacima

Br. Naziv Položaj merne

stanice Vrednost koja se

osmatra Br. Naziv

Položaj merne stanice

Vrednost koja se

osmatra X Y X Y 1 Andrijevica 7402149 4733344 r 46 Prača vrelo 7305722 4845840 r, t

2 Bajevo Polje 7328844 4765696 r, t, h 47 Rogatica"PE" 7339751 4852734 r

3 Berane 7407639 4744419 r, t, h 48 Sokolac 7323604 4869666 r

4 Bijelo Polje 7398214 4766778 r, t, 49 Strmica 7356798 4839565 r

5 Bistrica 7373670 4763233 r, t 50 Šekovići 7328225 4908584 r

6 Đurđevića Tara 7361175 4781071 r 51 Tjentište 7313292 4803454 r, t, h

7 G. Bukovica 7349193 4767201 r 52 Vikoč 7330983 4811732 r

8 Grabovica 7343380 4767485 r 53 Višegrad 7360284 4851532 r, t, h

9 Kolašin 7379906 4743873 r, t, h 54 Vlasenica 7334731 4897348 r, t, h

10 Kosanica 7364374 4787453 r 55 Vranići 7331127 4834276 r

11 Krnja Jela 7361312 4754069 r 56 Vrbnica 7310475 4810479 r

12 Mojkovac 7384531 4757579 r 57 Zelengora 7287506 4811563 r

13 Mratinje 7322382 4793569 r 58 Zvornik 7347869 4918199 r, t, h

14 Nikšić 7332521 4738901 r, t, h 59 Aljinovići 7406512 4800160 r

15 Plav 7413053 4718451 r, t, h 60 Bajina Bašta 7384059 4871487 r, t,


Br. Naziv Položaj merne

stanice Vrednost koja se

osmatra Br. Naziv

Položaj merne stanice

Vrednost koja se

osmatra X Y X Y 16 Plužine 7324765 4780147 r 61 B. Koviljača 7357171 4933926 r

17 Pljevlja 7365876 4802289 r, t, h 62 Basare 7422794 4814973 r

18 Podgorica 7359843 4700103 r, t, h 63 Brodarevo 7396968 4789063 r

19 Rožaje 7432137 4744694 r, t, 64 Buđevo 7423327 4778602 r

20 Stožer 7380803 4776070 r 65 Desić 7383149 4944011 r

21 Šavnik 7344893 4758076 r, t, 66 Dobroselica 7395836 4831770 r

22 Šcepan Polje 7326122 4803849 r 67 Duga Poljana 7437039 4790390 r

23 Žabljak 7347998 4779583 r, t, h 68 Džurovo 7388498 4815790 r

24 Bukovik 7417834 4809085 r 69 Gostinica 7404270 4865083 r

25 Goražde 7336014 4839967 r, t, h 70 Goševo 7410507 4777867 r

26 Kalesija 7331262 4924795 r, t, h 71 Jagodići 7393436 4885628 r

27 Kladanj 7314766 4901377 r, t, h 72 Krupanj 7369622 4915508 r

28 Osječani 7331293 4845412 r 73 Loznica 7357856 4936049 r, t, h

29 Bijeljina 7361320 4956157 r, t, h 74 Ljubovija 7371033 4894757 r, t, h

30 Borike 7348327 4862468 r, t, h 75 Mali Zvornik 7350815 4916916 r

31 Crkvine 7371566 4741787 r 76 Mokra Gora 7378446 4850449 r

32 Čemerno 7306514 4792244 r, t, 77 Nova Varoš 7403862 4815023 r

33 Dobro Polje 7298372 4831988 r 78 Perućac 7373083 4870002 r, t,

34 Drinjača 7346136 4905317 r 79 Planina 7358948 4913756 r

35 Foča 7320929 4822106 r, t, h 80 Priboj 7380958 4826295 r

36 Grabovica 7328083 4899303 r 81 Prijepolje 7390283 4805809 r, t

37 Gradac 7351042 4808019 r 82 Rogačica 7390765 4877574 r

38 Han Pijesak 7335900 4884932 r, t, h 83 Sjenica 7420051 4792696 r, t, h

39 Kalimanići 7337664 4865782 r 84 Tara-Mitrovac 7373782 4865814 r, t, h

40 Kalinovik 7293651 4821492 r 85 Tekeriš 7381754 4935835 r

41 Kovačevići 7348654 4834038 r 86 Ugao 7423984 4768616 r

42 Kramer Selo 7331485 4858406 r 87 Uvac 7378302 4831885 r, t,

43 Metaljka 7350024 4823353 r, t, h 88 Zabrđe 7364575 4826176 r

44 Nadromanija 7311436 4864302 r 89 Zaovine 7368080 4859916 r

45 Prača 7319242 4849315 r, h 90 Zlatibor 7395904 4844767 r, t, h Legenda: r – padavine, t – temperature, h – vlažnost, s - visina snega, v - vetar Trenutna situacija Trenutno u Crnoj Gori postoji 12 aktivnih hidroloških stanica i 45 aktivnih meteoroloških stanica. Podaci o trenutno aktivnim hidrološkim stanicama u Crnoj Gori su zbog svog obima dati u Aneksu 11-1, dok su podaci o meteorološkim stanicama dati u Aneksu 11-2.

11.2 Organizacija monitoringa

11.2.1 Pregled organizacija koje se bave monitoringom u sluvu reke Drine Monitoring u slivu reke Drine vrši određen broj organizacija, uključujući:

• Ministarstva i sa njima povezane institucije, • Elektroprivrede, • organizacije koje se bave meteorologijom, hidrologijom, upravljanjem vodnim resursima i geološkim

osmatranjima, • preduzeća koja se bave vodovodom i kanalizacijom, • ribarstva, • male hidroelektrane i dr. Pregled najvažnijih organizacija dat je u Tabeli 11-3.


Tabela 11-3: Najvažnije institucije koje se bave monitoringom u slivu reke Drine

Srbija Crna Gora RS FBiH

Površina sliva (km2) 6.002 6.219 6.242 840

Procenat površine sliva (%)

30,5 31,6 31,7 4,2

Procenat teritorije pokriven slivom (%)

7,7 45,0 25,7 3,2

Posebno Ministarstvo za upravljanje vodnim resursima

NO NO NO NO

Ministarstva

MAEP EPA

Republička direkcija za vode

Ministarstvo unutrašnjih poslova

Sektor za vanredne situacije

MPRR EPAM

Direktorat za vodoprivredu

MAFWRM MAWRMF MOFTER

Elektroprivrede Elektroprivreda Srbije

Drinsko-Limske elektrane

EPCG

Elektroprivreda Republike Srpske

“Hidroelektrane na Drini” a.d. Višegrad

Elektroprivreda BiH

Javna preduzeća

Republički hidrometeorološki zavod

Republike Srbije Srbijavode

HZCG GSS

Republički hidrometeorološki

zavod Javna ustanova "Vode

Srpske", Resor vodoprivrede

Institut za vode Bijeljina

Federalni hidrometeorološk

i zavod Agencija za vodno

područje rijeke Save

MAEP =Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine, EPA = Agencija za zaštitu životne sredine, EPAM = Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore, MAFWRM = Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, MAWRMF = Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, MOFTER = Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH, HMS = Republički hidrometeorološki zavod, EPCG = Elektroprivreda Crne Gore, EP = Elektroprivreda, HMSS = Hidro-meteorološki i seizmološki zavod, GSS = Zavod za geološka istraživanja, WRM = upravljanje vodnim resursima, FBiH = Federacija Bosne i Hercegovine

11.2.2 Pregled organizacija koje se bave monitoringom u Crnoj Gori Organizacije koje se aktivno bave monitoringom u delu slivu reke Drine koji se nalazi u Crnoj Gori su:

• Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja - Direktorat za vodoprivredu, • Hidrometeorološki zavod Crne Gore i Seizmološki zavod Crne Gore, • „Elektroprivreda Crne Gore - EPCG”, • Zavod za geološka istraživanja Crne Gore, • preduzeća koja se bave vodovodom i kanalizacijom, • ribarstva, • male hidroelektrane etc. Više informacija o najvažnijim organizacijama dato je u Aneksu 13-2.


11.3 Razmena podataka

11.3.1 Upravljanje podacima Uvod Mogućnost razmene podataka je u velikoj meri određena postupcima upravljanja prikupljenim podacima. Postoje razne preporuke i koordinaciona tela koja se bave temama upravljanja podacima globalno i u regionu (WMO Commission for Hydrology, WHYCOS program i dr.). Upravljanje podacima u crnogorskim institucijama Postoji izvestan broj sistema za upravljanje podacima i informacionih sistema koji se koriste u crnogorskim organizacijama, uključujući: • Hydras 3 i • Boreas. Hidrometeorološki i seizmološki zavod Crne Gore je zvanična institucija osnovana na osnovu napred pomenutih zakona, a čija je trenutna organizacija definisana Uredbom o organizaciji i načinu rada državne uprave Vlade Crne Gore od 1. jula 2012. godine. Prema Zakonu o slobodnom pristupu informacijama („Službeni list Crne Gore“, broj 44/12) na zahtev su dostupni sledeći podaci koji se odnose na sliv reke Drine: • standardne klimatološke analize: aktuelne, desetodnevne, mesečne, sezonske i godišnje; • klimatski uslovi za sve najvažnije meteorološke stanice: „Žabljak“, „Nikšić“, „Kolašin“ i „Pljevlja“,

zasnovani na klimatološkim vremenskim serijama (za period od 1961. do 1990. godine); • informacije o trenutnim vremenskim uslovima u Crnoj Gori; • vremenska prognoza Crnu Goru (prognoza za jedan dan unapred); • vremenska prognoza za Crnu Goru (prognoza za 3 do 6 dana unapred); • standardni rezultati numeričkog modela vremenske prognoze (dijagrami); • informacije o instrumentima koji se koriste za meteorološka merenja u mreži stanica; • dokumenti o stanicama koji se odnose na klimatološke stanice na teritoriji Crne Gore: klimatološki

dnevnik, trake sa štampača, izveštaj o snežnom pokrivaču i meteorološki bilteni; • dokumenti o stanicama koji se odnose na padavinske stanice na teritoriji Crne Gore: mesečni izveštaji o

padavinama i snežnom pokrivaču, padavinski bilten; • podaci za postojeću osnovnu mrežu glavnih hidroloških stanica (HS), kao što su podaci o datumu

početka rada stanice, načinu osmatranja, nadmorskoj visini nulte tačke, definiciji sliva, udaljenosti HS od ušća i površini sliva do HS;

• karakteristične vrednosti nivoa vode i protoka za osnovnu mrežu HS za raspoložive vremenske serije, i to: o minimalni godišnji nivo vode i odgovarajući datum, o vrednost srednjeg godišnjeg nivoa vode i o maksimalni godišnji nivo vode i odgovarajući datum.

• analiza sadašnjeg nivoa vode i protoka sa postojećih automatskih stanica u poređenju sa višegodišnjim vremenskim serijama.

Pored pomenutih podataka, Hidrometeorološki i seizmološki zavod Crne Gore obezbeđuje aktuelne hidro-meteorološke podatke i meteorološku prognozu na svojoj web strani (videti Sliku 11-1). Podaci su javno dostupni. Hidrometeorološki i seizmološki zavod Crne Gore Crne Gore održava stalnu saradnju sa EPCG, kao i sa drugim državnim institucijama (Ministarstvom ekonomije, Ministarstvom saobraćaja i pomorstva, Ministarstvom poljoprivrede i ruralnog razvoja i drugima).


Slika 11-1: Web strana Hidrometeorološkog i seizmološkog zavoda Crne Gore

Hidrometeorološki i seizmološki zavod Crne Gore koristi Hydras 3 software za prikupljanje podataka na mreži stanica i upravljanje podacima. Kontrola kvaliteta podataka nije potpuno podržana i mnoge zadatke obavljaju zaposleni direktnim intervencijama nad podacima. Predmetni sistem je dobra osnova za primenu visokorazvijenih sistema za upravljanje podacima, kao što su WISKI i HIS „Drina“. Sistem upravljanja podacima sa hidro-meteoroloških mreža Hydras 3 je kompletan sistem za prikupljanje podataka, njihovu obradu, tumačenje, ocenu i prenos sa senzora i stanica. Preduzeće koje razvija software-ski sistem je OTT iz Nemačke. Sistem koristi sopstvenu bazu podataka i alate za rukovanje vremenskim serijama u domenu meteorološkog, hidrološkog i monitoringa kvaliteta vode. Sistem takođe omogućava namenske prikaze na mapama, automatski uvoz i izvoz podataka, kontrolu tačnog očitavanja podataka na stanici i druge korisne mogućnosti. Podaci se iz predmetnog sistema izvoze da bi se prikazali na web stranici Hidrometeorološkog i seizmološkog zavoda Crne Gore. „Elektroprivreda Crne Gore“ (EPCG) vrši sopstveni monitoring putem hidroloških i meteoroloških stanica pomoću software-skog paketa Boreas. Ne postoji stalna razmena podataka koje ova organizacija sakuplja. Podaci mogu da se dobiju na zahtev u skladu sa Zakonom o slobodnom pristupu informacijama („Službeni list Crne Gore“, broj 44/12). U vanrednim situacijama podaci se dostavljaju relevantnim vladinim institucijama. Software Boreas služi EPCG za upravljanje podacima dobijenih monitoringog kao besplatan paket koji objedinjuje nekoliko software-skih aplikacija sa različitim zadacima, i to: • InterMet, • InterMet2, • InterMet3, • InterMet3 Extensions, • WasteViewer, • ReadStation, • Mennyi,


• Mennyi2, • SensorSetup i • FlashBCUSetup. Software je razvijen u Mađarskoj. Primenjuje se u raznim granama meteorologije i hidrologije. On nije predviđen za stalnu razmenu podataka, ali su podaci dostupni na zahtev uz dodatno angažovanje operatera. Zavod za geološka istraživanja vrši dnevni monitoring podzemnih voda. On ne poseduje sistem za upravljanje podacima. Podaci se redovno dostavljaju Ministarstvu ekonomije na osnovu ugovora, dok se u vanrednim situacijama, geološki podaci dostavljaju Direktoratu za vanredne situacije. Takođe postoje saradnja i razmena podataka sa Republičkim zavodom za geološka istraživanja Republike Srpske. Ovde se naglašava problem nedostatka saradnje sa sektorom vodoprivrede u Ministarstvu poljoprivrede i ruralnog razvoja.

11.3.2 Globalna razmena podataka Globalna razmena podataka vrši se već duže vreme putem međunarodne saradnje i organizacija osnovanih za predmetnu namenu. Najvažnija od njih je Svetska meteorološka organizacija (World Meteorological Organization – WMO) osnovana 1950. godine na temeljima Međunarodne meteorološke organizacije (International Meteorological Organization – IMO), koja je osnovana još 1873. godine. 2013. godine WMO je imala 191 članicu (državu i teritoriju) i sada deluje kao specijalizovana agencija Ujedinjenih Nacija za meteorologiju, operativnu hidrologiju i povezane geo-fizičke nauke. Rezolucija broj 40 koju je izdala ova organizacija propisala je postupke u razmeni meteoroloških i sa njima povezanih podataka i preporuke za implementaciju komercijalnih aktivnosti. Aneks I predmetne rezolucije definisao je skup podataka i rezultata koje je potrebno razmenjivati bezuslovno i bez nadoknade. Sve članice WMO moraju da slede predmetne preporuke, tako da se podaci i rezultati definisani u Aneksu I Rezolucije br. 40 u skladu sa tim razmenjuju u slivu reke Drine. U maju 1999. godine je na XIII Kongresu WMO održanom u Ženevi usvojena Rezolucija broj 25. Predmetna rezolucija bavi se razmenom hidroloških podataka i rezultata. Usvajanje predmetne rezolucije obavezalo je članice WMO da šire i unapređuju, u najvećoj mogućoj meri, besplatnu i neograničenu međunarodnu razmenu hidroloških podataka i rezultata u skladu sa zahtevima WMO u domenu nauke i tehničkim programima kako bi doprineli smanjenju rizika od nesreća i boljoj bezbednosti stanovništva i kako bi se ostvarile dodatne socio-ekonomske koristi. 2005. godine objavljen je izveštaj Globalnog sistema za osmatranje klime (Global Climate Observing System - GCOS) koji se odnosi na razmenu podataka u globalnoj hidrološkoj i meteorološkoj mreži, pri čemu je nedostatak standarda identifikovan kao ključni problem. Ovo je ponovljeno u Smernicama za hidrološke postupke (Hydrological Practice Guidelines) koje je izdala Hidrološka komisija (Hydrological Commission) u sklopu WMO, u dopunjenoj verziji iz 2008. godine. WMO i Otvoreni geo-prostorni konzorcijum (Open Geospatial Consortium – OGC) ustanovili su zajedničku Radnu grupu za hidrološku oblast (Hydrology Domain Working Group – HDWG), koja treba da se bavi ovim problemom. Rad HDWG doveo je do standarda WaterML 2.0, koji je OGC usvojio kao zvanični standard za razmenu podataka između informacionih sistema kada su u pitanju osmatranja vezana za hidrološke cikluse. Konvencija o saradnji i održivom korišćenju reke Dunav (Convention on Cooperation for the Protection and Sustainable Use of the Danube River) iz 1994. godine („Službeni glasnik SRJ“, Međunarodni ugovori 4/03) bila je zasnovana na standardnim principima zaštite životne sredine – principu prevencije i principu „zagađivač plaća“. Predmetna konvencija ustanovila je pravne, administrativne i tehničke mere bezbednosti održive upotrebe celokupnih voda u slivu reke Dunav u cilju očuvanja i oporavka eko-sistema i stvaranja drugih uslova od značaja za ljudsko zdravlje. Predmetni dokument definisao je razmenu podataka koji se odnose na opšte uslove u akvatorijama, rezultate istraživanja, emisije i izmerene podatke, mere preduzete u


cilju ublažavanja prekograničnih uticaja, propise na planu otpadnih voda i opasnih materija i dr. Takođe je bilo predviđeno da se uspostavi opšti sistem obaveštavanja i uzbunjivanja unutar sliva u slučajevima akcidentalnih zagađenja ili poplava. Tema razmene podataka je takođe obrađena u Okvirnoj direktivi o vodama (Water Framework Directive – WFD) iz 2000. godine. Iako zemlje u slivu reke Drine još uvek nisu članice EU, aktivnosti koje su kompatibilne sa WFD su implementirane u cilju usklađivanja propisa i implementacije pred-pristupnih sporazuma. Meteorološki podaci se između država razmenjuju putem kodiranih SYNOP izveštaja. Na ovaj način razmenjuju se samo podaci sa glavnih meteoroloških stanica. Podaci su ranije bili dostupni na svakih šest sati, zatim na tri sata, a sada su sa nekih stanica javno dostupni na svakih sat vremena, kako kodirani, tako i dekodirani. Ovi podaci se objavljuju na Web stranicama hidrometeoroloških zavoda Srbije, Crne Gore, Republike Srpske i Federacije BiH, kao i na sajtovima raznih preduzeća i organizacija. Kodovi za dekodiranje SYNOP izveštaja dati su na adresi: SYNOP dekode : http://weather.unisys.com/wxp/Appendices/Formats/SYNOP.html a ostali meteorološki kodovi na adresi: http://www.usno.navy.mil/NOOC/nmfc-ph/RSS/jtwc/pubref/References/WMOcodes.html

11.3.3 Razmena podataka u regionu Sliv reke Drine je smešten u regionu Zapadnog Balkana, koji je u poslednjih dvadeset godina doživeo nekoliko vojnih i političkih sukoba, čije su posledice još uvek vidljive. Tragovi ovog turbulentnog perioda su još uvek prisutni, kako u mreži stanica za monitoring, tako i u razmeni podataka u domenu upravljanja vodnim resursima. Međutim, postoje regionalne inicijative koje su usmerene na uređenje monitoringa i razmenu podataka u domenu upravljanja vodnim resursima. Međunarodna komisija za sliv reke Save (International Sava River Basin Commission - ISRBC) ustanovljena je da bi implementirala Okvirni sporazum za sliv reke Save (Framework Agreement in the Sava River Basin - FASRB). Njen cilj je uspostavljanje međunarodnog režima plovidbe, uspostavljanje održivog upravljanja vodama i preduzimanje mera za sprečavanje i lokalizaciju opasnosti. Pošto je reka Drina pritoka reke Save, sve inicijative predmetne komisije se takođe odnose na sliv reke Drine. Bosna i Hercegovina i Republika Srbija su članice komisije i aktivno učestvuju u implementaciji preporuka i odluka. Predmetne aktivnosti se zasnivaju na međunarodnim sporazumima, kao što su: • sporazum Vijeća ministara Bosne i Hercegovine i Vlade Republike Hrvatske o uređenju vodoprivrednih

odnosa (stupio na snagu 31. januara 1997. godine) i • sporazum Vijeća ministara Bosne i Hercegovine i Vlade Republike Hrvatske o saradnji na zaštiti od

prirodnih i civilizacijskih katastrofa (potpisan 1. juna 2001. godine). Član 4 Okvirnog sporazuma za sliv reke Save uredio je razmenu podataka između članica. Predmetna odgovornost koja se odnosi na razmenu hidroloških i meteoroloških podataka detaljno je analizirana u Smernicama za razmenu hidroloških i meteoroloških podataka i informacija u slivu reke Save. Razmena podataka koja se odnosi na objavljivanje Hidrološkog godišnjaka sliva reke Save, kao i na objedinjeno prikazivanje na web-u trenutnih vrednosti nivoa vode, bila je zasnovana na razmeni podataka koji potiču sa stanica za monitoring institucija u zemljama-članicama ISRBC. Projekat uspostavljanja Geografskog Informacionog Sistema reke Save (SavaGIS) je u izradi. Planirano je da ovaj sistem obuhvati i Hidrološki informacioni sistem. Svi dokumenti koji su razvijeni u okviru ovog


projekta i koje je ISRBC implementirao, dostupni su javnosti na adresi http://www.savacommission.org/. Podaci koji su korišćeni za razvoj dokumenata uglavnom potiču od ovlašćenih institucija u zemljama-članicama ISRBC i mogu se koristiti. Nakon poplava koje su pogodile naselja u slivu reke Save u maju 2014. godine rad na zajedničkoj razmeni podataka je intenziviran, posebno u vanrednim situacijama. Rezultati su prikazani u Preliminarnoj oceni rizika od poplava u slivu reke Save (Preliminary Flood Risk Assessment in the Sava River Basin) iz jula 2014. godine. U ovom izveštaju se naglašava značaj razmene podataka i regionalne saradnje u sprečavanju poplava i lokalizaciji štete od poplava. Takođe je istaknut nedostatak bilateralnih sporazuma o upravljanju vodnim resursima između Hrvatske i Srbije, kao i između Bosne i Hercegovine i Srbije. Crna Gora je bila isključena iz bilateralnih sporazuma, što je od posebnog značaja za sliv reke Drine. U skladu sa Protokolom o zaštiti od poplava (Flood Protection Protocol), koji je deo Okvirnog sporazuma za sliv reke Save, zemlje-članice ISRBC imaju obavezu da razmenjuju podatke od značaja za odbranu od poplava (protokol je potpisan, ali još nije stupio na snagu). Podaci se razmenjuju za potrebe upravljanja slivom reke Save i ne smeju se davati trećim licima. Dozvoljeno je da organizacija razmenjuje samo podatke koje je sama prikupila. Vlasništvo nad podacima ne prenosi se na organizaciju koja prima podatke. Na zahtev, podaci se dostavljaju unutar 30 dana (60 ako je potrebna obrada), dok je redovni prenos podataka podložan usklađivanju vremenskog koraka (časovni, dnevni i slično). Meteorološki podaci sa glavnih stanica u regionu razmenjuju se putem SYNOP izveštaja. Deo ovih podataka je dostupan javnosti preko Web stranica hidrometeoroloških zavoda, kao i pojedinih preduzeća i organizacija koje poseduju automatske stanice. U nekim slučajevima prave i posebni aranžmani između preduzeća koja vrše merenja i korisnika. Na primer, preduzeće „Meteos Media“ za potrebe HE „Piva“, HE „Potpeć“ i HE „Višegrad“ vrši šestočasovnu prognozu dotoka do 7 dana unapred, koristeći sistem „Meteosar“. Pri tome ovo preduzeće koristi podatke sa 4 automatske stanice u vlasništvu HE „Višegrad“. Ovi podaci, kao određeni podaci vezani za dotoke i proticaje na profilima HE na Drini, nisu javno dostupni. Preduzeće podatke čuva u MySQL bazi. Prenos podataka sa stanica u vlasništvu HE „Višegrad“ u MySQL bazu preduzeća „Meteos Media“ putem GSM mreže i Lambrecht software-a vrši se na svakih sat vremena.

11.3.4 Razmena podataka u slivu reke Drine Razmena podataka u slivu reke Drine je sporadična i neorganizovana. Iako su nacionalne hidro-meteorološke službe članice Svetske meteorološke organizacije (World Meteorological Organization - WMO) i iako, samim tim, postoji ograničena međunarodna razmena podataka, veoma je teško dobiti podatke iz drugih zemalja izvan predmetnih granica. Tema vlasništva nad podacima je još složenija u slučaju da oni potiču od tela koja se bave upravljanjem vodama u slivu i javnih ili privatnih preduzeća. Primena najbolje prakse sigurno može da pomogne dostizanje unapređenja u pojedinačnim institucijama, ali dodatni problem u slivu reke Drine je fragmentacija odgovornosti među državama i entitetima.

11.4 Zaključci i preporuke

Opšti stav svih subjekata u SRD je da postoji prostor za unapređenje monitoringa i razmene podataka putem zajedničkih investicija i usklađivanja razvojnih programa. Jedan od mogućih pravaca je razvoj objedinjenog hidrološkog i meteorološkog sistema monitoringa za sliv Drine. Ovaj sistem bi trebalo da uspostavi standardnu platformu i procedure za prikupljanje. kontrolu i distribuciju podataka, kao i korišćenje baze hidroloških i meteoroloških podataka sa sliva Drine.


Realan cilj unapredjenja sistema za monitoring i razvoja prognostičkog sistema bio bi da se dobiju podaci sa vremenskim korakom od 1 sat (period dobijanja podataka sa automatskih hidroloških stanica bio bi i kraći). Hidrološke i druge analize izvršene u ovom izveštaju su jasno ukazale na potrebu za ažuriranjem i unapređivanjem mreže za monitoring u slivu reke Drine i postupaka razmene podataka. Iz prethodnih odeljaka je jasno da je broj hidroloških stanica u slivu reke Drine nekada bio znatno veći nego što je to danas. Osnovni problem sa uspostavljanjem novih stanica je njihova visoka cena. Uopšteno se može tvrditi da su glavni nedostaci uočeni u domenu organizacije monitoringa i razmene podataka koji se odnose na upravljanje vodnim resursima u Crnoj Gori nedostatak adekvatne organizacije, stanje opreme i infrastrukture, nedostatak finansijskih sredstava i ljudskih resursa, kao i nedostatak standardnih platformi i procedura za upravljanje podacima. Unapređenje sadašnje situacije uključuje sledeće aktivnosti: • unapređenje mreže za monitoring, • unapređenje sistema za upravljanje podacima i • unapređenje postupaka razmene podataka.

11.4.1 Unapređenje mreže za monitoring Očigledno je da je aktuelnu mrežu hidroloških i meteoroloških stanica potrebno unaprediti. Sadašnji broj stanica nije adekvatan, a uvođenje novih stanica je neophodno. Unapređenje mreže za monitoring podrazumevalo bi kontrolu i kalibraciju postojećih stanica, kao i uvođenje novih stanica u slivu na lokacijama koji nisu dovoljno pokrivene (naročito u gornjem delu sliva). Što se postojećih stanica tiče, potrebno je unaprediti rad stanica na kojima postoje samo ručna merenja. Na tim profilima potrebno je dodati automatske stanice, tako da se vrednost vodostaja može utvrditi praktično u „realnom“ vremenu (na 10, 20, 30 i 60 minuta). U sadašnjoj situaciji u slivu postoje stanice čija su merenja dostupna samo jednom dnevno (ujutru u 7 časova), a ponekad nijednom. Što se pokrivenosti sliva hidrološkim stanicama tiče, može se konstatovati da je situacija posebno nepovoljna kada su u pitanju merenja kvaliteta vode i nivoa podzemnih voda. Ovo je posebno nepovoljno kada se ima u vidu da ne postoje dovoljno pouzdane procene kapaciteta podzemnih rezervoara koji primaju i zadržavaju vodu tokom određenog vremena. Na gornjem delu sliva je izražen problem procene gubitka vode u podzemlju nakon letnjeg perioda, tj. posle dužeg sušnog perioda. U donjem delu sliva je zahvatanje vode veće nego u gornjem, ali ono nije od većeg značaja u odnosu na protok. Uprkos tome bi bilo poželjno kada bi se ono moglo preciznije kvantifikovati. Opšte smernice za uspostavljanje novih meteoroloških stanica su: • pokrivenost sliva meteorološkim stanicama treba da bude što je moguće bolja i • međunarodne preporuke zahtevaju da na svakih 80 do 100 km2 površine sliva postoji po jedna

meteorološka stanica (pod uslovom da je prostorni raspored stanica dovoljno ravnomeran i da nema značajnih promena reljefa).

Sliv reke Drine obuhvata površinu od skoro 20.000 km2, tako da će biti potrebno da u njemu postoji najmanje 200 do 250 stanica (u stvarnosti i više, budući da prostorni raspored postojećih stanica nije idealan). U sadašnjem trenutku u slivu reke Drine postoji tek nešto više od 100 aktivnih stanica i očigledno je da u ovoj oblasti postoji dosta prostora za unapređenja.


Dva dalja aspekta unapređenja su provere opreme i revitalizacija postojeće opreme u stanicama. Jedan primer potrebe za revitalizacijom odnosi se na štete koje su načinile nedavne poplave. Ovo znači da će biti neophodno da se ponovo utvrde karakteristike proticajnih profila i krive proticaja za veći broj stanica, pošto je pouzdanost podataka ozbiljno dovedena u pitanje. Konsultant je svestan činjenice da su takvi neophodni radovi veoma skupi i da unutar nadležnih institucija nema dovoljno raspoloživih finansijskih sredstava za preduzimanje takvih aktivnosti. U isto vreme biće potrebno proveriti da li se neke od stanica nalaze pod uticajem postojećih akumulacija. U slivu reke Drine postoje mnoge merne stanice koje vrše merenja za sopstvene potrebe (industrijska preduzeća i dr.) ali koje nisu deo mreže. Uslovi u mreži mogli bi da se poprave njihovim uključivanjem u mrežu, ukoliko je to moguće. Očigledno je da postoji izvestan broj mernih stanica koje su bile aktivne pre 1990. godine, ali se više ne koriste. Bilo bi korisno kada bi neke od ovih stanica mogle da se ponovo aktiviraju. Preporučuje se da se proveri adekvatnost postojećih programa monitoringa (učestanost uzorkovanja itd.). Opšte smernice za uspostavljanje meteoroloških stanica su: • stanice treba uspostavljati u većim naseljima, na pogodnim mikro-lokacijama, • ako je nove stanice potrebno uspostavljati izvan većih naselja, pogodno je izabrati lokacije koje su blizu

važnih puteva, sa kojih se njima može lako pristupiti, • potrebno je uspostaviti dovoljan broj meteoroloških stanica na većim nadmorskim visinama da bi se

mogao ostvariti najbolji mogući uvid u padavine u slivu, • da bi se obezbedile meteorološke stanice preporučuje se njihovo postavljanje u zonama koje su već

obezbeđene fizičkim i tehničkim merama i • meteorološke stanice treba da rade automatski, bez ikakve posade. Nedostatak meteoroloških stanica posebno je izražen na većim nadmorskim visinama gornjem delu sliva. Pri postavljanju novih stanica potrebno je savladati niz tehničkih problema. Ovo je posebno izraženo ako je stanice ipak neophodno postaviti izvan naselja i važnih puteva, odnosno obezbeđenih oblasti. Takve stanice moraju da imaju fizičko-tehničko obezbeđenje u vidu jakih žičano-čeličnih ograda određene visine (na primer 3 m), kako bi se sprečilo oštećenje opreme od strane divljih životinja ili ljudi (slučajno ili namerno). Preporuka je da nove meteorološke stanice budu opremljene meračima visine snega i količine vode u snegu (ukoliko to nije moguće bilo bi potrebno omogućiti procenu količine vode na osnovu ostalih merenih meteoroloških parametara). Takođe bi na novim stanicama trebalo omogućiti i merenje intenziteta sunčevog zračenja, kao i vlažnosti i temperature zemljišta. Na postojećim stanicama bilo bi potrebno dodati bar automatsku mogućnost merenja visine snega. Ukoliko za to postoje adekvatna sredstva, preporučuje se da se na novim stanicama mere sledeći parametri: • temperatura, • količina padavina, • debljina snežnog pokrivača, • količina vode u snegu, • temperatura tačke rose, • vlažnost vazduha, • parametri vetra na visinama od 2 i 10 m, • vazdušni pritisak, • sunčevo zračenje i


• temperatura i vlažnost zemljišta na dubinama od 10, 20 i 50 cm (ova merenja su bitna zbog procene zasićenosti zemljišta vodom i proračuna oticaja).

Ukoliko se raspolaže ograničenim sredstvima, preporučuje se da se mere sledeći parametri: • temperatura, • količina padavina, • debljina snežnog pokrivača, • vlažnost vazduha, • parametri vetra na visini od 2 m i • vazdušni pritisak. Ovaj spisak parametara predstavlja minimum ispod koga ne bi trebalo ići. Što se redosleda postavljanja automatskih stanica tiče, preporučuje se da se one postavljaju prvo na lokacijama gradova i naselja, a zatim i na lokacijama „običnih“ stanica (po klasifikaciji WMO). Pored prostorne pokrivenosti, o kojoj je bilo reči ranije, potrebno je analizirati i pitanje visinske pokrivenosti. Za ceo sliv je na osnovu njegovih karakteristika i uvedenih kriterijuma (procenta površine iznad određene visine, prosečne visine na slivu, ukupne površine, broja postojećih stanica i visina na kojima su postavljene) potrebno odrediti optimalni visinski raspored stanica. Pri tome je potrebno imati u vidu i kriterijum orijentacije meteoroloških stanica na planinskim padinama prema stranama sveta i preovlađujućim vetrovima. Ovo se posebno odnosi na južne i jugozapadne padine, jer vetrovi na visini iz tog pravca donose najviše padavina na gornji deo sliva.

11.4.2 Unapređenje sistema upravljanja podacima Jedan od prioriteta unapređenja upravljanja podacima je uvođenje sistema upravljanja podacima i kontrole njihovog kvaliteta. Takvi sistemi zahtevaju hardware-sku redundantnost i umnožavanje podataka na više lokacija. U tom cilju relevantne službe treba da budu hardware-ski i software-ski opremljene i da raspolažu IT stručnjacima iz odgovarajućih specijalnosti. Jasno je da ovaj segment zahteva značajna finansijska sredstva i stoga se preporučuje da se usvoji regionalna strategija nabavke sličnih ili identičnih sistema za upravljanje podacima kako bi se smanjili troškovi njihove upotrebe. U sadašnjem trenutku razne institucije u slivu reke Drine koriste različite software-ske platforme za upravljanje podacima. Na osnovu komunikacije sa ovim stakeholder-ima, može se zaključiti da postoji rastuća želja i težnja ka unifikaciji software-a (na primer, neke institucije u Crnoj Gori iskazale su interesovanje za sistem WISKI koji koristi Republički hidrometeorološki zavod Republike Srbije). Konsultant podržava takav pristup, ali je istovremeno svestan toga da je teško preporučiti konkretne aktivnosti kao optimalnu platformu, imajući u vidu ozbiljne zahteve nekih od njih (visoka cena nabavke/preplate, veliki software-ski zahtevi, složena obuka itd.). Alternativa unifikaciji software-a bila bi da se razvije „krovna“ platforma, kojom bi se vršilo objedinjavanje podataka prethodno sakupljenih postojećim sistemima.

11.4.3 Unapređenje postupaka razmene podataka Unapređenje postupaka razmene podataka bi podrazumevalo uvođenje standardnih procedura i software-a, kao i omogućavanjem slobodnog pristupa od strane svih korisnika svim podacima. Na početku bi bilo neophodno izraditi studiju koja bi opisala nulto stanje - mogućnosti software-skih paketa koje u sadašnjem trenutku koriste razne institucije. Namena ove studije bila bi da se utvrdi da li razlike između software-skih platformi među institucijama mogu da se smatraju uskim grlom za uspešniju razmenu podataka. Ako se ispostavi da je ovo slučaj, onda preporučena unapređenja sistema upravljanja podacima treba da predstavljaju važan korak napred.


Sledeći korak bio bi da se sprovedu obaveze razmene podataka između svih subjekata u slivu reke Drine. Iako postoji značajan broj ugovora i sporazuma na snazi, rezultat se još uvek ne može da smatra zadovoljavajućim. Za razmenu podataka u najvećoj meri postoje potrebni uslovi, a bilo bi potrebno još uraditi napred navedenu krovnu platformu. Subjekti koji prikupljaju podatke bi ih učinili dostupnim stavljanjem na Web ili FTP server, a krovna aplikacija bi te podatke prikupila i učinila ih dostupnim na namenskom serveru. Aplikacija bi se postepeno proširivala modulima za kontrolu i validaciju podataka i drugim funkcijama. U ovom smislu Konsultant podržava primenu preporuka ISRBC.


12 Pravne osnove i okvir U ovom poglavlju se daje pregled propisa Crne Gore u oblasti upravljanja vodama i zaštite životne sredine.24 U skladu sa zahtevima iz TOR aktivnosti u vezi sa ovim su obuhvatile prikupljanje relevantnih izvora prava i analizu nacionalnih propisa, propisa EU, međunarodnih ugovora, strateških dokumenata, izveštaja i druge dokumentacije od značaja za integralno upravljanje vodnim resursima (IUVR). Opisuju se neka od ključnih pravnih pitanja u oblasti IUVR i zaštite voda, zaštite životne sredine, energetike i drugim relevantnim oblastima. Na kraju se ukazuje na pravce daljeg razvoja zakonodavstva koje je od značaja za razvoj i upravljanje vodama u slivu reke Drine.25

12.1 Uvod

Crna Gora ima razvijen sistem normi kojima se reguliše oblast upravljanja vodnim resursima (UVR). Osnovni element tog sistema čini Zakon o vodama (ZV) („Sl. list RCG“, br. 27/07 i „Sl. list CG“, br. 32/11, 47/11). Radi daljeg usaglašavanja sa propisima EU usvojen je, 31. jula 2015. godine, Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o vodama (ZIDZV) („Sl. list RCG“, br. 48/15). Pored toga, treba imati u vidu razvoj i primenu i većeg broja drugih propisa u oblasti životne sredine, energetike, poljoprivrede, prostornog planiranja, gradnje, turizma, komunalnih usluga, itd. koji su za oblast upravljanja vodama relevantni na različite načine (Videti listu u Aneksu 12-1). Izrađena je i Strategija upravljanja vodama Crne Gore (nacrt, decembar 2015).

12.2 Nacionalni propisi u oblasti upravljanja vodama

12.2.1 Opšti pregled nacionalnih propisa u oblasti upravljanja vodama Važeći ZV uređuje pravni status i način IUVR, vodnim i priobalnim zemljištem i vodnim objektima, uslove i način obavljanja vodne delatnosti i druga pitanja od značaja za upravljanje vodama i vodnim dobrom. Sredstva za finansiranje poslova upravljanja vodama obezbeđuju se u skladu sa posebnim zakonom. Upravljanje vodama i vodnim zemljištem, obuhvata „djelatnosti i mjere koje se preduzimaju radi održavanja i unaprjeđenja režima voda u jedinstvenom vodnom sistemu na određenom području u cilju: obezbjeđenja potrebnih količina vode propisanog kvaliteta za pojedine namjene, zaštite voda od zagađivanja i zaštite od štetnog dejstva voda.“ (član 18. Zakona). Posebnim odredbama ZV regulišu se pojedini vidovi korišćenja voda, uključujući i „korišćenje vode za proizvodnju električne energije i druge pogonske namjene”, pored zahvatanja, crpljenja i upotrebe površinskih i podzemnih voda za različite namjene (za piće, sanitarne i tehnološke potrebe, navodnjavanje, flaširanje mineralnih i prirodnih voda, proizvodnju soli i dr.); korišćenja voda za uzgoj riba, školjki i rakova; korišćenja voda za plovidbu; korišćenja voda za sport, turizam, kupanje, rekreaciju i balneoklimatološke svrhe; korišćenja termalne i mineralne vode (osim podzemnih voda iz kojih se mogu dobiti korisne mineralne sirovine i geotermalna energija); i korišćenja vode za ekološke i druge namjene, u skladu sa ovim zakonom (član 41).

12.2.2 Vodna područja i vodna tela U skladu sa odredbama člana 21. ZV na teritoriji Republike određuju se vodna područja rečnog sliva, kao osnovne jedinice za upravljanje vodama, i to: 1) Vodno područje Dunavskog sliva, koje obuhvata slivove: Ibra, Lima, Ćehotine, Tare i Pive, sa pripadajućim podzemnim vodama; i

24 Izrada osnovne verzije dokumenta je završena u junu 2015. godine i obuhvaćeni su relevantni propisi koji su bili važeći do tada. Naknadno su u dokument unete izvesne izmene, pre svega zbog usvajanja izmena i dopuna Zakona o vodama. 25 Za izradu ovog poglavlja korišćeni su najznačajniji dokumenti institucija koje su nadležne za poslove upravljanja vodama u Crnoj Gori. Značajan deo dokumenata je dostupan online. Jedan deo njih je dostupan i na engleskom jeziku. Pored toga, korišćeni su i podaci iz upitnika koji su popunile i dostavile nadležne institucije.


2) Vodno područje Jadranskog sliva, koje obuhvata slivove: Zete, Morače, Skadarskog jezera, Bojane, Trebišnjice i vodotokove područja Crnogorskog primorja, koji se direktno ulivaju u Jadransko more, sa pripadajućim podzemnim i priobalnim morskim vodama. Tačnije, Odlukom o određivanju voda od značaja za Crnu Goru („Sl. list CG“, br. 9/08, 28/09, 31/15) vodno područje Crnomorskog sliva priprada vodama od značaja za Crnu Goru i uključuje sledeće vodotoke: Piva, Tara, Ćehotina, Lim, Ibar, Grnčar i Komarnica. ZIDZV formulisano je nekoliko novih odredbi koje se odnose na vodna područja. Propisan je, između ostalog, i način formiranja „vodnih područja“, koja se mogu formirati kombinovanjem malih slivova sa većim ili povezivanjem sa obližnjim malim slivovima. Podzemne vode koje ne prate potpuno određeni rečni sliv, priključuju se najbližem ili najpogodnijem vodnom području. Priobalne morske vode određuju se i priključuju najbližem ili najpogodnijem vodnom području. Granice područja podslivova i područja malih slivova utvrđuju se propisom Ministarstva (čl. 21a). Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju, je tokom 2014-15. godine realizovao projekat „Delineacije vodnih tijela površinskih i podzemnih voda u slivu Skadarskog jezera“. U narednom periodu, potrebno je uraditi delineaciju Dunavskog sliva i preostali deo koji se odnosi na Jadransko more za šta su potrebna dodatna finansijska sredstva.

12.2.3 Klasifikacija voda Prema odredbama člana 75 ZV standardi kvaliteta voda i kriterijumi za utvrđivanje statusa voda utvrđuju se na osnovu 7 kriterijuma. Npr. 1) kriterijuma za utvrđivanje ciljeva zaštite površinskih i podzemnih voda i zaštićenih područja; 2) hemijskih i ekoloških parametara za površinske vode, hemijskih i kvantitativnih parametra za podzemne vode i ocjenjivanja stanja i karakteristika trajnih promjena stanja površinskih i podzemnih voda; 3) kriterijuma za određivanje vještačkih i jako modifikovanih vodnih tijela i njihovih ekoloških, hemijskih i kvantitativnih parametara, itd. Standarde kvaliteta voda i kriterijume za utvrđivanje statusa propisuje Ministarstvo uz prethodno pribavljena mišljenja organa državne uprave nadležnih za poslove zdravlja i zaštitu živome sredine. Karakteristike vodnog područja određuju se za svako vodno područje ili za dio međunarodnog vodnog područja koji pripada teritoriji tog područja: 1) analizom njegovih karakteristika; 2) analizom uticaja ljudske aktivnosti na status površinskih i podzemnih voda; i 3) ekonomskom analizom korišćenja voda (Čl. 83a). Svako vodno tijelo razvrstava se u određenu kategoriju i procjenjuje rizik da određeno vodno tijelo neće postići ciljeve zaštite voda u pogledu zaštite životne sredine, odnosno da neće zadržati stanje u skladu sa ciljevima zaštite voda u pogledu zaštite životne sredine, na osnovu analize uticaja na to vodno tijelo (čl. 83b). Razvrstavanje vodnih tijela vrši se na osnovu rezultata monitoringa za to vodno tijelo i ocjene njegovog stanja u skladu sa propisom iz člana 75 stav 2 ovog zakona. Površinske vode ocjenjuju se i razvrstavaju u odgovarajuće kategorije u skladu sa njihovim hemijskim i ekološkim stanjem, odnosno potencijalom za jako modifikovana i vještačka vodna tijela. Podzemne vode ocjenjuju se i razvrstavaju u odgovarajuće kategorije u skladu sa njihovim količinskim i hemijskim stanjem. Kategorije stanja površinskih voda su: vrlo dobro, dobro, umjereno, loše i vrlo loše stanje. Kategorije stanja podzemnih voda su: dobro i loše stanje.

12.2.4 Vodna akta i planski dokumenti upravljanja vodama Pojedina pitanja od značaja za izdavanje vodnih akata regulisana su odredbama Poglavlja 6. ZV (član 112-132). Zakon prepoznaje 4 kategorije vodnih akata: 1) vodni uslovi; 2) vodna saglasnost; 3) vodna dozvola i 4) vodni nalog. Vodnim aktima se, radi obezbeđenja jedinstvenog vodnog režima, integralnog upravljanja i pravičnog pristupa vodama, utvrđuju uslovi i način ostvarivanja prava na vodu.


Planski dokumenti upravljanja vodama su: Strategija upravljanja vodama, Plan upravljanja vodama riječnog sliva, Plan upravljanja vodama na međunarodnom riječnom slivu i posebni planovi (čl. 23-28). Strategija upravljanja vodama (Strategija) je planski dokument kojim se utvrđuju dugoročni pravci upravljanja vodama. Strategiju donosi Vlada, na period od najmanje deset godina. Strategija se preispituje po isteku šest godina od dana donošenja. Propisana je obaveza izrade strateške procene uticaja na životnu sredinu, saradnje sa javnosti i obaveza usaglašavanja sa prostornim planskim dokumentima (čl. 29-33).

12.2.5 Monitoring ZV na nekoliko mesta govori o monitoringu (kada govori o Vodnoj osnovi, planovima upravljanja vodama, vodnim objektima, itd). Član 109. na opšti način predviđa da je „nadležni organ uprave dužan da obezbijedi praćenje, osmatranja i mjerenja (monitoring) prirodnih i drugih pojava (poplave, bujice, erozije i dr.) radi obezbjeđenja podataka za zaštitu od štetnog dejstva voda.“ Obaveza kontrole kvantiteta i kvaliteta vode definisana je u članu 51. i 52. Monitoring se vrši sistematskim praćenjem stanja voda radi utvrđivanja statusa voda na osnovu programa iz člana 58 stav 3 ovog zakona koji obuhvata sva vodna područja. (član 83). Monitoring vrši organ uprave nadležan za hidrometeorološke poslove. Monitoring u skladu sa članom 83 ovog zakona uspostaviće se najkasnije šest godina od stupanja na snagu ovog zakona. (čl. 60. ZIDZV). Crna Gora sprovodi godišnje programe monitoringa voda, ali oni još nisu usklađeni sa standardima EU, s obzirom na to da programi ne sadrže parametre i šeme klasifikacije voda propisane Aneksom V Okvirne direktive o vodama. Kada se radi o vodi za piće, ne postoje odgovarajući propisi i kontrola vode u malim sistemima vodosnabdevanja (manje od 50 lica). Kontinuirana kontrola i praćenje stanja životne sredine (monitoring životne sredine) je obaveza definisana Zakonom o životnoj sredini („Sl. list RCG“, br. 48/08)

12.2.6 Propisi koji se odnose na sedimente Zakonom o izmenama i dopunama Zakona o vodama „sediment“ je uključen u pojam „standard kvaliteta voda” (Član 5. t. 64) kao i kroz sadržaj „inventara emisija, ispuštanja prioritetnih i zagađujućih supstanci“ (član 159). Predviđeno je da „Vodni informacioni sistem sadrži i inventar emisija, ispuštanja svih prioritetnih i zagađujućih supstanci utvrđenih propisom iz člana 75 stav 2 ovog zakona” (koji se odnosi na klasifikaciju i kategorizaciju površinskih voda) “za svako vodno područje ili dio vodnog područja uključujući njihove koncentracije u sedimentu i bioti na osnovu podataka prikupljenih u skladu sa čl. 83 i 83a ovog zakona” (koji se odnosi na sistematsko praćenje kvaliteta voda, odnosno monitoring prema predviđenim odredbama ZIDZV). Program praćenja kvaliteta vode i sedimenta HOT SPOT-ova predstavlja deo Programa monitoringa životne sredine (2015), kao podprogram Programa monitoringa stanja ekosistema priobalnog mora Crne Gore.

12.2.7 Ekološki prihvatljiv protok ZIDZV menja termin „garantovani minimum“ terminom „ekološki prihvatljiv protok“ (EPP) i predviđeno je, takođe, donošenje posebnog propisa koji će regulisati ova pitanja. „Ekološki prihvatljiv protok“ se određuje „na osnovu istraživanja, prema specifičnostima ekosistema i sezonskim varijacijama protoka vode, radi obezbjeđivanja dobrog statusa voda.“ (član 22. Izmjena i dopuna). Prema odredbama Pravilnika o načinu određivanja ekološki prihvatljivog protoka površinskih voda („Sl. list CG“, br. 2/2016, 23/2016) EPP se određuje radi održanja ili vraćanja strukture i funkcije vodnih i uz vodu vezanih ekosistema i sprječavanja degradacije stanja voda u skladu sa zakonom.


Procjena EPP određuje se na osnovu ekološkog značaja vodnog tijela, karakteristika vodnih ekosistema i ekosistema vezanih za vodu, njihovih različitih potreba, zaštite voda i korisnika voda. EPP se određuje na osnovu hidroloških podataka, opštom ili posebnom procjenom. Opšta procjena EPP vrši se za vodna tijela u skladu sa čl. 7 i 8 ovog pravilnika. Posebna procjena EPP sprovodi se kao dodatak opštoj procjeni EPP uz primjenu holističkog pristupa, utvrđivanjem bioloških i ekoloških kriterijuma, modela staništa, uključujući i izradu holističkih, hidroloških i hidrauličkih studija.

12.2.8 Finansiranje Finansiranje u sektoru voda u Crnoj Gori je regulisano posebnim propisom Zakonom o finansiranju upravljanja vodama („Sl. list CG”, br. 65/08, 74/10 i 40/11), kojim se utvrđuju „izvori sredstava za finansiranje upravljanja vodama, način obračunavanja i plaćanja naknada za zaštitu i korišćenje voda i vodnog dobra i druga pitanja od značaja za obezbjeđivanje i korišćenje tih sredstava.“ Procenjuje se da postojeći model finansiranja sektora upravljanja voda nije zadovoljavajući.26 Zakon o potvrđivanju Okvirnog sporazuma između Crne Gore koju predstavlja Vlada Crne Gore i Evropske komisije o pravilima za sprovođenje finansijske pomoći Unije Crnoj Gori u okviru instrumenta pretpristupne podrške (IPA II) usvojen je u maju 2015. godine. Za oblast životne sredine predviđeno je 37,5 miliona, a poljoprivredu i ruralni razvoj 52,4 miliona evra. Tematski prioriteti podrške za teritorijalnu sradanju uključuju, između ostalog, i zaštitu životne sredine i promovisanje prilagođavanja klimatskim promenama i smanjenje njihovih negativnih efekata; prevenciju rizika i upravljanja (Aneks J Sporazuma). Priprema i usvajanje Odluke o uspostavljanju „Eko Fonda“ i drugih pratećih propisa predviđeni su Akcionim planom za sprovođenje Državnog plana upravljanja otpadom za Crnu Goru za period od 2015-2020. godine.

12.2.9 Međunarodna saradnja Pored odredbi ZV, pravila u vezi sa međunarodnom saradnjom su propisana različitim propisima u oblasti državne uprave i drugim sektorskim propisima. Ovome treba dodati i međunarodne ugovore u kojima Crna Gora ima status članice. ZIDZV predviđa preciznije definisanje nadležnosti Ministarstva u delu koji se odnosi na međunarodnu saradnju. Izmenama je propisano da će Ministarstvo biti nadležno za: i) pripremu zajedničkog plana upravljanja međunarodnim vodnim područjem; ii) za usklađivanje programa mera međunarodnih vodnih područja; iii) za razmjenu informacija sa državama na čijoj se teritoriji nalaze delovi vodnog područja; iv) za koordinaciju utvrđivanja područja značajno ugroženog od poplava; i v) za koordinaciju izrade zajedničkog plana upravljanja rizicima od poplava za vodna područja koja su deo međunarodnog vodnog područja. Prema podacima iz Petog kvartalnog izjveštaja o ukupnim aktivnostima u okviru procesa integracije Crne Gore u Evropsku uniju, za period januar - mart 2015. trenutno se u Crnoj Gori sprovode 54 projekta, od kojih 15 bilateralnih (Albanija - Crna Gora; Bosna i Hercegovina - Crna Gora; Hrvatska - Crna Gora i Srbija - Crna Gora), 7 transnacionalnih (Mediteranski program) i 32 projekta u okviru IPA Jadranskog prekograničnog programa.27

12.2.10 Inspekcijski nadzor Do 2012. godine poslovi inspekcijskog nadzora vršeni su u okviru Ministarstva, u skladu sa Zakonom o vodama. Nakon 2012. vodna, sanitarna, inspekcija zaštite životne sredine, itd. su u okviru Uprave za

26 Strategija upravljanja vodama Crne Gore (Nacrt), Vlada Crne Gore, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, decembar 2015. str. 145. 27 Peti kvartalni izveštaj o ukupnim aktivnostima u okviru procesa integracije Crne Gore u Evropsku uniju, za period januar – mart 2015. Podgorica, april 2015, Ministarstvo vanjskih poslova i evropskih integracija Crne Gore, Podgorica.


inspekcijske poslove koja je osnovana u skladu sa članom 33. Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave („Sl. list CG“, br. 5/12, 25/12, 61/12). Načela inspekcijskog nadzora, način i postupak vršenja inspekcijskog nadzora, obaveze i ovlašćenja inspektora i druga pitanja od značaja za vršenje inspekcijskog nadzora regulisani su Zakonom o inspekcijskom nadzoru („Sl. list RCG”, br. 39/03, „Sl. list CG”, br. 76/09, 57/11).

12.2.11 Obezbeđivanje poštovanja propisa Obezbeđivanje poštovanja propisa uređeno je složenim sistemom normi u više oblasti, osim propisa koji se odnose na upravljanje vodama u užem smislu reči. Pristup pravosuđu regulisan je posebnom grupom propisa. Kaznene odredbe su propisane VIII poglavljem ZV, a sadržane su i u ZŽS i propisima u oblasti prekršajnog prava, krivičnog prava, i odgovornosti pravnih lica za krivična dela. Većina odredbi Direktive 2008/99/EZ o zaštiti životne sredine putem krivičnog prava je uvedena u Krivični zakonik, kao i u Zakonu o krivičnoj odgovornosti pravnih lica. Radi usklađivanja s Direktivom 2004/35/EZ Crna Gora je donela poseban Zakon o odgovornosti za štetu u životnoj sredini.

12.3 Propisi u oblasti životne sredine

Sistem propisa u oblasti životne sredine podržava ili je na drugi način u vezi sa upravljanjem vodnim resursima.28 Osnovni propis u oblasti životne sredine, ZŽS („Sl. list CG“, br. 48/08, 40/10, 40/11, 27/14), na nekoliko mesta se određuje u odnosu na pojedina pitanja iz oblasti upravljanja vodnim resursima. Radi daljeg usaglašavanja sa propisima EU pripremljen je nacrt novog Zakona o životnoj sredini. Vlada je razmatrala predlog ovog zakona na sednici početkom jula 2015. godine. Crna Gora je usvojila i Zakon o odgovornosti za štetu u životnoj sredini („Sl. list CG“, br. 27/2014), koji odgovornost za štetu u životnoj sredini definiše i u odnosu na štetu koja je pričinjena vodama.

12.3.1 Procena uticaja na životnu sredinu (EIA) i strateška procena uticaja na životnu sredinu (SEA)

Procena uticaja na životnu sredinu regulisana je posebnim zakonom i grupom podzakonskih propisa. U skladu sa članom 3. Zakona o procjeni uticaja na životnu sredinu (ZEIA) („Sl. list RCG“, br. 80/05, „Sl. list CG“, br. 40/10, 73/10, 40/11, 27/13), predmet procene uticaja su projekti koji se planiraju i izvode, a koji mogu značajno da utiču na životnu sredinu ili zdravlje ljudi. Projekti u oblasti vodoprivrede i energetike su obuhvaćeni procenom uticaja na životnu sredinu. Pored toga, procena uticaja vrši se za projekte iz oblasti industrije, rudarstva, saobraćaja, turizma, poljoprivrede, šumarstva i komunalnih delatnosti, kao i za sve projekte koji se planiraju u zaštićenom prirodnom dobru i u zaštićenoj okolini nepokretnog kulturnog dobra. Postupak obaveštavanja o prekograničnom uticaju projekta regulisan je posebnom odredbom. Zakonom o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu (ZSEA) („Sl. list RCG“, br. 80/05 i „Sl. list CG“, br. 73/10, 40/11, 59/11) definisana je obaveza sprovođenja postupka strateške procene uticaja na životnu sredinu za planove ili programe iz različitih oblasti, uključujući i upravljanje vodama i energetiku. SEA Direktiva je transponovana kroz ZSEA. Crna Gora je članica Espo konvencije o proceni uticaja na životnu sredinu u prekograničnom kontekstu i njena dva amandmana (od jula 2009), kao i Protokola o strateškoj proceni uticaja uz Espo konvenciju (od novembra 2009). ZV u članu 29. predviđa da je „za Strategiju i planove upravljanja vodama na vodnom području, odnosno dijelu vodnog područja, obavezna … izrada strateške procjene uticaja. Članom 31. Zakona o uređenju prostora i izgradnji objekata („Sl. list CG“, br. 51 /08, 40/10, 34/11, 47/11, 35/13, 39/13, 33/14) je predviđeno da, ukoliko se za planski dokument izrađuje SEA, odluka o tome donosi se istovremeno sa donošenjem odluke o izradi planskog dokumenta, a izveštaj o SEA stavlja se na javnu raspravu istovremeno sa stavljanjem na javnu raspravu nacrta planskog dokumenta.

28 Po Članu 1. Ustava Crna Gora je „građanska, demokratska, ekološka i država socijalne pravde, zasnovana na vladavini prava“.


12.3.2 Pristup informacijama i učešće javnosti u donošenju odluka Osnovni instrument za uređenje pitanja pristupa informacijama je Zakon o slobodnom pristupu informacijama („Sl.list CG“, br.44/12), pored drugih propisa u oblasti javne uprave. Usklađivanje propisa sa Direktivom 2003/4/EZ o pristupu javnosti informacijama o životnoj sredini je skoro završeno, a Direktiva 2003/35/EZ o učešću javnosti i pristupu pravosuđu u potpunosti je transponovana. Učešće javnosti u donošenju odluka regulisano je Uredbom o postupku i načinu sprovođenja javne rasprave u pripremi zakona („Sl. list CG“, br. 12/12). Član 4. propisuje kada je javna rasprava obavezna. Za pojedina pitanja od značaja za učešće javnosti u odlučivanju poseban značaj može imati način regulisanja položaja nevladinih organizacija zbog čega je ova saradnja regulisana posebnom uredbom (Uredba o načinu i postupku ostvarivanja saradnje organa državne uprave i nevladinih organizacija, „Sl. list CG“, br. 7/2012). ZV u članu 30. i 31. reguliše saradnju sa javnosti u pripremi planova, odnosno učešće javnosti, a nekoliko drugih članova se, takođe, odnose na „javnost“ (član 3, 5, t. 75, član 19, t. 9, član 30, 31, 74d, 95f, 159, 165). S cilljem unapređenja mogućnosti za učešće javnosti, Drugi Izvještaj o sprovođenju Arhuske konvencije, Crna Gora je kao članica ovog međunarodnog ugovora, dostavila sredinom 2014. godine. Jednom od značajnijih aktivnosti za sprovođenje Arhuske konvencije, smatra se osnivanje Arhus centara (Podgorica, Nikšić, Berane).

12.3.3 Zaštita prirode i šumarstvo Zaštita i očuvanje prirode (jedinstvo geosfere i biosfere, uključujući i prirodna dobra koja se odlikuju biološkom, geološkom, geomorfološkom i predeonom raznovrsnošću) uređuju se Zakonom o zaštiti prirode (ZZP) („Sl. list CG“, br. 51/08, 21/09, 40/11, 62/13). Priroda je od interesa za Crnu Goru i uživa posebnu zaštitu u skladu sa ovim Zakonom i bilo kakvo korišćenje prirodnih resursa zahteva dozvolu. Prema odredbama člana 4. zaštita prirode sprovodi se naročito, između ostalog i utvrđivanjem mera i uslova za zaštitu prirode u prostorno planskoj dokumentaciju, osnovama i programima upravljanja prirodnim resursima, uključujući i vodoprivredu, energetiku, itd. U vezi sa upravljanjem vodnim resursima interesantno je da se Zakonom posebno propisuju uslovi zaštite vlažnih i vodenih staništa (član 19. i 20), zatim zaštita i korišćenje speleoloških objekata (član 29), zaštita spomenika prirode (Član 41), uslovi korišćenja prirodnih dobara (Član 67), itd. Osim toga, u vezi sa vodnim resursima propisane su i određene zabrane (Član 82) i kaznene odredbe (Član 119, t.5). Uloga ministarstva nadležnog za poslove poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede predviđena je kod proglašavanja zaštićenih prirodnih dobara (Član 55), propisivanja načina korišćenja zaštićenih divljih vrsta biljaka, žiovotinja i gljiva (Član 84). Početkom godine otpočele su aktivnosti na formiranju Radne grupe za izradu Nacrta (novog) ZZP. Peti nacionalni izveštaj Crne Gore prema Konvenciji Ujedinjenih nacija o biološkoj raznovrsnosti Crna Gora je dostavila sredinom 2014. godine. Normativni okvir u vezi šumarstva regulisan je Zakonom o šumama („Sl. list CG“, br. 74/10, 40/11) i propisima u oblasti životne sredine, posebno prirode. Politika u oblasti šumarstva određena je dvama dokumentima: Nacionalna šumarska politika (2008) i Strategija razvoja šuma i šumarstva (2014-2023).

12.3.4 Ribarstvo Glavne pravne odredbe koje regulišu sektor ribarstva sadržane su u Zakonu o morskom ribarstvu i marikulturi („Sl. list CG”, br. 56/09) i Zakonu o slatkovodnom ribarstvu („Sl. list CG”, br. 11/07). U skladu sa odredbama Zakona o slatkovodnom ribarstvu, ribolovne vode su sve vode u kojima žive slatkovodne vrste riba i ostala vodena fauna koja se ustupa na korišćenje radi obavljanja sportsko-rekreativnog i privrednog ribolova, osim voda: 1) u ribnjacima; 2) u akumulacijama, jezerima ili tekućim vodama koje se koriste ili su prostorno planskim dokumentima predviđene za javno vodosnabdevanje; 3) u zaštićenim objektima prirode proglašenim posebnim zakonom. Propisuju se posebne mere radi zaštite i unapređivanja ribljeg fonda i očuvanja biodiverziteta ribolovnih voda. Vlada je usvojila Strategiju za razvoj ribarstva i akvakulture za period 2006 - 2016.


12.3.5 Integrisano sprečavanje i kontrola zagađivanja (IPPC) i upravljanje rizikom

Zakonom o integrisanom sprečavanju i kontroli zagađivanja životne sredine (ZIPPC) („Sl. list RCG”, br 80105, „Sl. list CG”, br. 54/09, 40/11) i pratećim podzakonskim aktima uređuju se uslovi i postupak izdavanja integrisane dozvole. Trenutno se u proceduri Skupštine Crne Gore nalaze izmene ovog zakona. Jedini cilj izmena je produžavanje roka u kojem su operateri bili dužni da pribave dozvolu od 1. januara 2015. godine do 1. januara 2020. godine. U skladu sa Uredbom o vrstama aktivnosti i postrojenjima za koje se izdaje integrisana dozvola, kategorije industrijskih aktivnosti koje podležu obavezi pribavljanja integrisane dozvole su: proizvodnja energije, proizvodnja i prerada metala, industrija minerala, hemijska industrija, upravljanje otpadom i ostale aktivnosti. Prema skrining izveštaju za Crnu Goru (poglavlje 27 – životna sredina i klimatske promene) mnoge odredbe nove Direktive o industrijskim emisijama 2010/75/EU (IED) prenete su u ZIPPC i druge relevantne izvore prava. Crna Gora je napredovala kada je upitanju usaglašavanje sa Direktivom o industrijskim emisijama u delu koji se odnosi na IPPC i spaljivanje otpada, dok je transpozicija odredbi koje se odnose na isparljiva organska jedinjenja (VOC) i velika postrojenja za sagorevanje (LCP) manje napredovala. Zakon o zaštiti i spašavanju („Sl. list CG, br. 13/07, 5/08, 32/2011) reguliše primenu „mjera i radnji koje se preduzimaju u cilju otkrivanja i sprječavanja opasnosti od prirodnih nepogoda, požara, kao i spašavanja građana i materijalnih dobara ugroženih njihovim djelovanjem”. Svi glavni elementi Seveso II Direktive i dalje nisu uključeni u crnogorsko zakonodavstvo. Planovi za vanredne situacije, sistem izveštavanja i sistem inspekcije još uvijek nisu uspostavljeni.

12.3.6 Poplave ZV sadrži odredbe koje se odnose na obaveze i prava pojedinih subjekata u pogledu preduzimanja različitih mera radi prevencije i sprečavanja negativnih efekata poplava. Finansiranje radova i infrastrukture za zaštitu od štetnog uticaja voda propisano je ZFUV . Usvojen je Generalni plan zaštite od negativnog uticaja voda (2010) i prateći Operativni plan zaštite.29 Preliminarna procena rizika od poplava je propisana Vodoprivrednom osnovom Crne Gore. Sistem zaštite i spašavanja građana i materijalnih dobara, uključujući i poplave kao “prirodne nepogode”, regulisan je Zakonom o zaštiti i spašavanju. ZIDZV u više odredaba (uključujući i šest posebnih članova) reguliše upravljanje rizicima od poplava. Procenjuje se da je ovim izmenama Zakona Direktiva 2007/60/EC o proceni i upravljanju rizicima od poplava transponovana. Ipak, sprovođenje Direktive o poplavama je u ranoj fazi, a datum potpunog sprovođenja još uvek nije utvrđen. Izmenama Zakona o zaštiti i spašavanju (2007) koje su u toku biće obezbeđeno usklađivanje sa pravnom tekovinom EU u oblasti civilne zaštite i politika upravljanja nepogodama.

12.3.7 Upravljanje otpadom Upravljanje vodama i stanje voda snažno su povezani sa načinom na koji je regulisan sistem upravljanja otpadom i kako se propisi primenjuju u praksi. Ne postoje pouzdani podaci o stvarno proizvedenim količinima otpada budući da nije uspostavljen organizovani sistem sakupljanja otpada na celokupnoj teritoriji niti jedne jedinice lokalne samouprave, a u 13 jedinica lokalne samouprave ne postoje pouzdani podaci o količinama sakupljenog otpada. Zakonom o upravljanju otpadom (ZUO) („Sl. list CG“, br. 64/11) uređuju se vrste i klasifikacija otpada, planiranje, uslovi i način upravljanja otpadom i druga pitanja od značaja za upravljanje otpadom (Član 1. st.1). Preradu i/ili odstranjivanje otpada može da vrši privredno društvo ili preduzetnik ako ima

29 Za Operativni plan zaštite od štetnog dejstva voda, za vode od značaja za Crnu Goru za 2016. godinu videti „Sl. list CG“, br. 1/2016.


odgovarajuću opremu, postrojenje za obradu otpada i potreban broj zaposlenih, na osnovu dozvole za preradu, odnosno odstranjivanje otpada. Sakupljanje, odnosno transport otpada može da vrši privredno društvo ili preduzetnik ako ima opremu za sakupljanje, odnosno transport otpada i potreban broj zaposlenih. Ova privredna društva ili preduzetnici upisuju se u registar sakupljača, odnosno prevoznika otpda koji vodi Agencija. U maju – junu 2015. su održane javne rasprave o Nacrtu plana nacionalnog upravljanja otpadom od 2015-2020 i o Nacrtu izveštaja. Početkom jula 2015. godine u Vladi je odlučivano o Predlogu Strategije upravljanja otpadom za 2030. S obzirom na nivo harmonizacije nacionalnih propisa sa EU propisima transpozicija je na različitim nivoima:

• Okvirna Direktiva o otpadu 2008/98/EC i Direktiva 1999/31/EC o deponiji otpada je u potpunosti transponovana;

• PCB/PCT Direktiva 96/59/EC i Direktiva o kanalizacijskom mulju 86/278/EEC su skoro u potpunosti transponovane;

• Direktiva 94/62/EC o pakovanju i pakovanju otpada, Direktiva o baterijama 2006/66/EC, Direktiva 2012/19/EU o električnom otpadu i elektronskoj opremi su delimično transponovani.

• Harmonizacija sa Direktivom 2006/21/EC o upravljanju otpadom iz rudarstva je u vrlo ranom stadijumu.

12.3.8 Hemikalije Osnove sistema upravljanja hemikalijama ustanovljene su u Zakonu o hemikalijama („Sl. list CG“, br. 18/12) kojim se uređuje klasifikacija, pakovanje i označavanje hemikalija, promet, uvoz i izvoz opasnih hemikalija, kao i druga pitanja od značaja za zaštitu života i zdravlja ljudi i životne sredine od štetnog uticaja hemikalija. Radi daljeg usaglašavanja sa propisima EU predviđeno je usvajanje izmena i dopuna Zakona o hemikalijama početkom 2016. godine. Usvojen je Nacionalni plan za implementaciju Stokholmske konvencije za period 2014-2021. godine. Sprovođenje Regulative o biocidima (EU) br. 528/2012 još uvek nije započeto. Crna Gora planira da usvoji Zakon o biocidima tokom 2015. Krajem 2014. je pripremljen Nacrt zakona o biocidnim proizvodima. Pripremljena je Strategija za upravljanje otpadom 2005-2018.

12.3.9 Zaštita zemljišta Pored propisa u oblasti poljoprivrede (videti dole) više propisa u oblasti životne sredine neposredno se odnose na zaštitu zemljišta. Zakon o rudarstvu („Sl. list CG“, br. 65/08, 74/10) propisuje, između ostalog, i uslove i način eksploatacije rudnog bogatstva, pod čime se podrazumevaju “sve organske i neorganske mineralne sirovine u čvrstom, tečnom i gasovitom stanju koje se nalaze u primarnom ležištu, u nanosima, odlagalištima, kao i tehnogene mineralne sirovine nastale procesom eksploatacije (… mineralne sirovine).” (član 3). Propisana je obaveza vlasnika zemljišta da po završetku radova na eksploataciji mineralnih sirovina, a najkasnije u roku od 30 dana od dana prestanka eksploatacije izvrše sanaciju površina degradiranih radovima. (član 23). Takođe, koncesionar je dužan da najkasnije u roku od jedne godine od dana završetka radova, privede zemljište na eksploatacionom polju nameni. Predlog Akcionog plana za borbu protiv degradacije zemljišta i ublažavanje posledica suše sačinjen je krajem 2014. godine. Samo nekoliko elemenata Direktive 2006/21/EC o upravljanju rudarskim otpadom je sadržano u sadašnjem Zakonu o rudarstvu.


12.3.10 Zaštita vazduha i klimatske promene Zaštita vazduha regulisana je Zakonom o zaštiti vazduha („Sl. list CG“, br. 25/10, 40/11) sa 12 podzakonskih akata (7 uredbi i 5 pravilnika). U proceduri Skupštine Crne Gore se nalazi Predlog zakona o izmenama i dopunama Zakona o zaštiti vazduha čiji je cilj dalje usaglašavanje zakonskih odredbi sa relevantnim propisima EU. Crna Gora je svoju Prvu nacionalnu komunikaciju, u skladu sa obavezama iz Okvirne konvencije UN o promeni klime, dostavila 2010. godine. Pripremljena je i Druga nacionalna komunikacija. Predviđeno je donošenje posebnog zakonskog teksta koji će regulisati pojedina pitanja od značaja za oblast klimatskih promena. Takođe, predviđeno je donošenje Nacionalne strategije u oblasti klimatskih promena do 2030. godine.

12.4 Energetika

12.4.1 Opšti pregled Oblast energetike je regulisana sistemskim zakonima: Zakonom o energetici („Sl. list CG“, br. 28/2010; 40/11, 42/11 i 06/13) i Zakonom o efikasnom korišćenju energije („Sl. list CG“, br. 57/2014 i 3/2015-ispravka), kao i većim brojem podzakonskih propisa. U martu 2015. godine usvojene su izmene i dopune ovog zakona („Sl. list CG“, br. 10/2015). Pravila vezana za licence i energetske dozvole posebno su regulisana u VI glavi zakona (član 55-65). ZV sadrži nekoliko odredbi koje se odnose na korišćenje vode za proizvodnju električne energije, koji eksplicitno prepoznaje ovaj vid korišćenja voda, pored nekoliko drugih (član 41). Predviđa se da se korišćenje vodnih snaga za proizvodnju električne energije ili za pogon uređaja snagom vode ostvaruje na osnovu vodne dozvole i ugovora o koncesiji. Pravo na korišćenje vodnih snaga za pogon jednostavnijih uređaja i postrojenja za potrebe jednog ili više domaćinstava i za obavljanje delatnosti manjeg obima od značaja za život ljudi u ruralnom području (zahvatanje vode za vodosnabdevanje; pokretanje mlinova, pilana, kovačnica i sl.) može se steći na osnovu vodne dozole (član 62).30 Posebnom odredbom se propisuju “uslovi za izgradnju objekata” (Član 63), odnosno upravljanje i korišćenje objekata (Član 64).

12.4.2 Obnovljivi izvori energije (OIE) Oblast obnovljivih izvora energije (OIE) regulisana je odredbama sadržanim u posebnoj glavi Zakona o energetici (III. Obnovljivi izvori energije, kogeneracija i podsticajne mere, član 17-23). Ciljevi energetskog sektora uključuju, između ostalog, i „povećanja proizvodnje energije iz obnovljivih izvora energije” i „podsticanje ulaganja u obnovljive izvore energije, kogeneraciju” (član 7), u skladu sa čim se propisuju i određene obaveze pojedinih subjekta. Proizvodnja električne energije iz obnovljivih izvora energije regulisana je članom 72-82 Zakona o energetici. Prema podacima iz Strategije razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine, nacionalni cilj korišćenja energije iz obnovljivih izvora u Crnoj Gori, je uspostavljen od strane ministarstva nadležnog za energetiku, i iznosi 33 % do 2020. U Strategiji razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine se konstatuje da „… u cilju postizanja nacionalnog cilja korišćenja OIE, Crna Gora ima prilično ograničen broj opcija za valorizaciju hidropotencijala. Povoljan scenario bi bio da se dobije dodatnih ~ 400 MW iz velikih HE (npr. HE na Morači i HE Komarnica). Njihova izgradnja ima vrlo važnu ulogu u ispunjavanju nacionalnog cilja za OIE.“31

12.5 Turizam

Budući da turizam ima ogroman značaj za Crnu Goru, to su razvijeni detaljni propisi kojima se regulišu pojedine mere i aktivnosti u ovoj privrednoj grani. Osnovni element sistema predstavlja Zakon o turizmu („Sl. list CG“, br. 61/10, 40/11, 53/11) kojim se pod pojmom „turistička djelatnost” podrazumeva, između ostalog, i pružanje turističkih usluga u nautičkom, seoskom, zdravstvenom, verskom, kongresnom,

30 Dodela prava korišćenja vodnih snaga vrši se prema značaju za ostvarivanje javnog interesa (poboljšanja opšteg standarda ljudi, stepena zaštite životne sredine, zaštite zdravlja i racionalnijeg korišćenja vodne snage i dr.). 31 Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2030. str. 41, 2014, Ministarstvo ekonomije


sportskom ili omladinskom turizmu, odnosno pružanje turističkih usluga na kupalištima, skijaškim terenima, u lovnom i ribolovnom turizmu, sportsko-rekreativnom i avanturističkom turizmu, ekoturizmu, kao i druge usluge u ostalim oblicima turističke ponude. Polazeći od namene, ZV prepoznaje kategoriju vodnih objekata namenjenih za sport, rekreaciju i turizam, a korišćenjem voda se smatra i „korišćenje voda za sport, turizam, kupanje, rekreaciju i balneoklimatološke svrhe.” (čl. 41).

12.6 Izgradnja i prostorno planiranje

Izgradnja i prostorno planiranje regulisani su posebnom grupom propisa, iako i ZV sadrži odredbe koje se odnose na ova pitanja. Zakonom o uređenju prostora i izgradnji objekata („Sl. list CG“, br. 51/08, 40/10, 34/11, 47/11, 35/13, 39/13, 33/14) uređuje se sistem uređenja prostora Crne Gore, način i uslovi izgradnje objekata, kao i druga pitanja od značaja za uređenje prostora i izgradnju objekata. U članu 63. ZV propisani su uslovi za izgradnju objekata i uređaja za korišćenje vodnih snaga koji se moraju projektovati i graditi na način da se zadovolje određeni uslovi. Osim toga, predviđeno je da se pri projektovanju i izgradnji brana i akumulacija za korišćenje vodnih snaga treba u najvećem mogućem stepenu, obezbediti njihovo višenamensko korišćenje (npr. zaštita od poplava, vodosnabdevanje, navodnjavanje).

12.7 Poljoprivreda i navodnjavanje/odvodnjavanje

Osnovni propis kojim se uređuju aktivnosti u oblasti poljoprivrede je Zakon o poljoprivredi i ruralnom razvoju („Sl. list CG“, br. 56/2009), zajedno sa grupom podzakonskih propisa. Melioracionim područjem smatra se deo vodnog područja za koji se sistemima za odvodnjavanje omogućava brže i pogodnije oticanje suvišne vode, sa kojeg dotiče voda na zemljište koje se sistemima za odvodnjavanje štiti od suvišnih voda i za koje se dovodi voda za navodnjavanje (član 22). Melioraciono područje i njegove granice određuje nadležni organ uprave. Zahvatanje i korišćenje površinskih i podzemnih voda, za navodnjavanje poljoprivrednog ili drugog zemljišta ostvaruje se pod uslovima određenim vodnom dozvolom. Vlasnici, odnosno korisnici objekata i sistema za navodnjavanje dužni su da snose srazmerne troškove njihovog upravljanja i održavanja (član 60). Voda za navodnjavanje poljoprivrednih kultura mora biti propisanog kvaliteta. Predmet koncesije na javnom vodnom dobru može biti, između ostalog, i zahvatanje voda za navodnjavanje poljoprivrednog zemljišta u količini većoj od 175 m3 na dan (član 134).

12.8 Vodni saobraćaj i zaštita morske sredine

Iako je to od ograničenog značaja za SRD, pravila koja se odnose na unutrašnje plovne puteve Crne Gore regulisana su istim odredbama kao i pomorski saobraćaj. Izuzetak predstavlja Pivsko jezero na kojem se vrši prevoz osoba od jednog kraja obale do drugog za potrebe Hidroelektrane Piva.

12.9 Komunalne delatnosti

Različiti problem u funkcionisanju sistema komunalnih delatnosti imaju neposredan uticaj na upravljanje vodama, posebno u delu koji se odnosi na vodosnabdevanje i upravljanje otpadom. Lokalna samouprava ima značajne nadležnosti, u skladu sa odredbama Zakona o lokalnoj samoupravi („Sl. list RCG“, br. 42/2003, 28/2004, 75/2005, 13/2006 i „Sl. list CG“, br. 88/2009, 3/2010 38/2012 i 10/2014, 57/2014). Prema odredbama Zakona o komunalnim djelatnostima („Sl. list RCG”, br. 12/95) komunalne delatnosti obuhvataju, između ostalog i: snabdevanje vodom, prečišćavanje i odvođenje otpadnih voda, održavanje čistoće u gradovima i drugim naseljima, izgradnju, održavanje i korišćenje deponija, izgradnju, održavanje i korišćenje mostova, javnih objekata i regulacija i održavanje riječnih korita, itd. Nadležni organ jedinice lokalne samouprave propisuje način i uslove organizovanja poslova u vršenju komunalnih delatnosti i uslove za korišćenje komunalnih usluga, odnosno komunalnih proizvoda. Važeći Zakon o komunalnim djelatnostima, kao osnovni pravni akt koji uređuje komunalnu oblast, donešen je 1995. godine, u potpuno drugačijem pravno-političkom i privrednom ambijentu. Vlada je pripremila predlog novog zakona i dostavila Skupštini još 2011. godine i on je bio predmet rasprave u nadležnim telima tokom 2013. godine.


Donošenjem Zakona o unapređenju poslovnog ambijenta i ukidanjem Zakona o javnim preduzećima, postojala je obaveza da se javna komunalna preduzeća transformišu u privredna društva, do sredine 2013. godine. Međutim, od 53 javna preduzeća čiji su osnivači jedinice lokalne samouprave, oko polovina njih se transformisalo u privredna društva.

12.10 Poslovno pravo i investicije

Materija pravnog položaja privrednih društava, posebno osnivanje upravljanje, statusne promene, promene pravne forme, prestanak i dr. u Crnoj Gori uređena je statusnim zakonom – Zakonom o privrednim društvima („Sl. list RCG”, br. 06/02 i „Sl. list CG”, br. 17/07, 80/08, 40/10, 36/11 i 40/11). Stečaj (bankrotstvo) regulisan je posebnim zakonom – Zakonom o stečaju („Sl.list CG”, br. 1/2011). Zakon o stranim investicijama („Sl.list CG”, br. 18/11) uređuje oblike stranih investicija, prava stranih investitora, zaštitu stranih investitora, promociju i druga pitanja od značaja za strane investicije u Crnoj Gori. Zakonom o koncesijama („Sl.list CG”, br. 08/09) uređuju se uslovi, način i postupak davanja koncesija, predmet koncesija i druga pitanja od značaja za ostvarivanje koncesije. Koncesije u oblasti voda i vodnog dobra regulisane su odredbama ZV (čl. 133-140).

12.11 Položaj naučno-istraživačkih organizacija

Pitanje položaja naučno-istraživačkih organizacija u sistemu upravljanja vodama zaslužuje posebnu pažnju iz više razloga. Na to upućuje i ZV na nekoliko mesta (načela upravljanja vodama, program mera radi ostvarivanja ciljeva zaštite životne sredine, pribavljanje vodne dozvole, sastav i način rada Savjeta, vodni informacioni sistem). Opšti okvir delovanja ovih subjekata regulisan je Zakonom o naučnoistraživačkoj djelatnosti („Sl. list CG“, br. 80/10), pored Zakona o Crnogorskoj akademiji nauka i umjetnosti („Sl. list CG“, br. 14/12), Zakona o visokom obrazovanju („Sl. list RCG“, br. 60/03 i „Sl. list CG“, br. 45/10 i 47/11) i više podzakonskih propisa. Strategiju naučnoistraživačke djelatnosti (2008-2016) Vlada Crne Gore je donijela 2008. godine i ovim dokumentom je definisano nekoliko strateških ciljeva koji mogu biti od uticaja na upravljanje vodnim resursima. Procenjeno je da je Crna Gora u oblasti nauke i istraživanja (Poglavlje 25) „generalno postigla dobar nivo usklađenosti s pravnom tekovinom EU i u sposobnosti da je implementira.“

12.12 Usklađivanje nacionalnih propisa sa propisima EU

Crna Gora ima status kandidata za članstvo u EU od decembra 2010. godine. Obavezu usklađivanja crnogorskog zakonodavstva sa pravnom tekovinom EU Crna Gora je preuzala potpisivanjem Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju (član 72 SSP). Na sednici održanoj 21. juna 2007. godine, Vlada je odlučila da pripremi Nacionalni program za integraciju Crne Gore u EU (NPI), za period od 2008-2012. godine. U februaru 2015. godine Vlada Crne Gore je donela Program pristupanja Crne Gore Evropskoj uniji za period od 2015. do 2018. godine kojim je predviđeno donošenje preko 100 strateških dokumenata i preko 1000 zakona i podzakonskih akata. U Izveštaju o skriningu koji je usvojen od strane Saveta EU u decembru 2013. godine, konstatovano je sledeće: „potrebno je da Crna Gora izradi sveobuhvatnu nacionalnu strategiju i akcioni plan koji će poslužiti kao osnova za prenošenje, sprovođenje i primjenu pravne tekovine u oblasti životne sredine i klimatskih promjena, uključujući planove razvoja relevantnih administrativnih kapaciteta i procjenu potreba finansijskih resursa s definisanim ciljevima i rokovima (posebna pažnja treba biti posvećena usklađivanju u oblasti kvaliteta voda, zaštite prirode i upravljanja otpadom, kao i planiranju i jačanju administrativnih kapaciteta u oblasti klimatskih promjena).“

12.12.1 Postupak Postupak usklađivanja propisa CG sa propisima EU, kao deo zakonodavnog procesa, regulisan je odredbama nekoliko propisa (Videti Aneks 12-2). Pored toga, Ministarstvo vanjskih poslova i evropskih integracija donelo je posebno „Uputstvo o instrumentima za usklađivanje propisa Crne Gore s pravnom tekovinom Evropske unije.” Na sednici Vlade Crne Gore 26. XII 2013. usvojen je Program pristupanja Crne Gore


Evropskoj uniji za period 2014 – 2018, a kasnije je donet Program pristupanja za period od 2015. do 2018. godine u kojem su, između ostalog, „neznatno korigovani rokovi“ koji su bili predviđeni prvim programom.

12.12.2 Procene usaglašenosti Procenjuje se da je nivo usklađenosti propisa u oblasti upravljanja vodama sa propisima EU „ograničen“, osim dela koji se odnosi na Direktivu o vodi za piće, gde su potrebne nove investicije.32 Nije obezbeđena potpuna usaglašenost nacionalnih propisa ni sa jednim od ključnih propisa EU u ovoj oblasti (Okvirna Direktiva o vodama 2000/60/EZ, Direktiva 91/271/EEZ o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda, Direktiva o nitratima 91/676/EEZ, Okvirna Direktiva o pomorskoj strategiji 2008/56/EZ, Direktiva o standardima kvaliteta voda 2008/105/EZ, Direktiva o podzemnim vodama 2006/118/EZ, Direktiva o kvalitetu voda za kupanje 2007/6/EZ). Izveštaj o realizaciji projekta „Monitoring transponovanja i implementacije zakonodavstva Evropske unije iz oblasti životne sredine” (Progress monitoring) u 2013. i 2014. godini, u delu koji se odnosi na transponovanje i implementaciju direktiva iz oblasti voda, pokazao je da nizak procenat transpozicije ima:

• Direktiva Saveta 2006/118/EC o zaštiti podzemnih voda od zagađivanja (17 %), • Direktiva Saveta 2006/7/EC o upravljanju kvalitetom vode za kupanje (14 %), dok • Direktiva Saveta 86/278/EEC o zaštiti životne sredine, a posebno zemljišta, pri korišćenju

kanalizacionog mulja u poljoprivredi ima najveći procenat transpozicije (93%). • Direktiva Saveta 91/271/EEC, koja se odnosi na prečišćavanje komunalnih otpadnih voda

transponovana je sa 47,4%.33 Tabela 12-1 pokazuje delove Direktive 2000/60/EZ kao i izmene i dopune koje su transponovane u crnogorski ZV. Tabela 12-2 pokazuje status drugih delova Direktive koji još uvek nisu transponovani u crnogorske propise kao i predviđene rokove za njihovu transpoziciju. Tabela 12-1: Odredbe Okvirne direktive o vodama koje su transponovane u ZV

Direktiva 2000/60/EC Odgovarajuće odredbe u ZV/Izmene i dopune

Član 1 Svrha Član 3

Član 2 Definicije Član 5 Značenje izraza

Član 3 Usklađenje administrativnih organizovanja unutar vodnih područja

Član 21 Vodna područja rječnog sliva

Član 4 Ciljevi životne sredine

Član 73 Ciljevi zaštite voda u oblasti zaštite životne sredine; Član 83c Vještačko ili jako modifikovano vodno tijelo; Član 73a Uslovi za utvrđivanje manje strožih ciljeva; Član 73c Rokovi za postizanje ciljeva; Član 83d Privremeno pogoršanje statusa vodnih tijela; Član 83e Izuzeci u postizanju ciljeva; Član 83f Primjena pravila o izuzecima

Član 5 Karakteristike vodnog područja, izveštaj o uticaju aktivnosti čoveka na životnu sredinu i ekonomska analiza korišćenja vode

Član 83a Karakteristike vodnog područja

Član 6 Registar zaštićenih područja Član 74a Područja posebne zaštite voda

Član 7 Vode koje se koriste za zahvatanje za vodu za piće

Član 74a stav 1 i 2 Područja posebne zaštite voda, Član 83 Monitoring

Član 8 Monitoring statusa Član 83 Monitoring

32 Za šire videti: Izvještaj o analitičkom pregledu usklađenosti zakonodavstva Crne Gore Poglavlje 27 – Životna sredina, Eksplanatorni sastanak: 4-8. februar 2013. Bilateralni sastanak: 18-22. mart 2013. 33 Godišnji izvještaj o stanju u oblasti vodosnabdijevanja, upravljanju otpadom i otpadnim vodama, realizaciji prioritetnih aktivnosti u komunalnoj djelatnosti sa predlogom prioritetnih projekata za izgradnju komunalne infrastrukture i predlogom mjera. http://www.gsv.gov.me/biblioteka/nacrti-zakona (5.5.2015), s. 21.


Direktiva 2000/60/EC Odgovarajuće odredbe u ZV/Izmene i dopune

površinskih voda, statusa podzemnih voda i zaštićenih područja

Član 9 Povraćaj troškova vodnih servisa

Član 1 Stav 2 ZV i ZFUV

Član 10 Kombinovani pristup za koncentrisane i rasute izvore zagađivanja

Član 80a Kombinovani pristup kontrole koncentrisanih i rasutih izvora zagađivanja voda

Član 11 Program mjera Član 32 stav 1 , 2 i 3 Program mjera

Član 12 Odluke koje ne mogu biti donijete na nivou država članica

Neprenosivo

Član 13 Planovi upravljanja rječnim slivom

Član 24. Plan upravljanja vodama na međunarodnom rječnom slivu; Član 241; Član 2. T. 1 Uredba o sadržaju i načinu pripreme plana upravljanja vodama na vodnom području rječnog sliva ili na njegovom dijelu („Sl. list CF“, br. 39/09)

Član 14 Informisanje i konsultovanje javnosti

Član 30 stav 3 ZV; član 30 i 31 ZV

Član 15 Izveštavanje Član 24a Plan upravljanja vodama na međunarodnom rječnom slivu Član 83a Karakteristike vodnog područja

Čl. 16 - 22 Neprenosivo

Član 23 Kazne Čl. 164-167 ZV Izvor: Predlog Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o vodama

Tabela 12-2: Odredbe Okvirne direktive o vodama koje nisu transponovane u ZV i rokovi za usaglašavanje nacionalnih propisa

Direktiva 2000/60/EC Rok za usklađivanje

Član 24 Implementacija III kvartal 2021.

ANEKS I Informacioni zahtjevi za listu nadležnih organa Nemoguće transponovati

ANEKS II TIPOLOGIJA VODA III kvartal 2021.

ANEKS III EKONOMSKE ANALIZE III kvartal 2021.

ANEKS IV TAČKA 1 – ZAŠTIĆENA PODRUČJA III kvartal 2021.

ANEKS V – STATUS POVRŠINSKIH I PODZEMNIH VODA III kvartal 2021.

ANEKS VI – LISTE MJERA KOJE TREBA UKLJUČITI U PROGRAM MJERA III kvartal 2021.

ANEKS VII DIO A PLANOVI UPRAVLJANJA RJEČNIM SLIVOVIMA III kvartal 2021.

ANEKS VII DIO B III kvartal 2021.

ANEKS VIII – INDIKATIVNA LISTA GLAVNIH ZAGAĐENJA III kvartal 2021.

ANEKS IX – EMISIONE GRANIČNE VRIJEDNOSTI I STANDARDI KVALITETA ŽIVOTNE SREDINE

III kvartal 2021.

ANEKS X – PRIORITETNE SUPSTANCE III kvartal 2021.

ANEKS XI EKOREGIONI 2021. Izvor: Predlog Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o vodama

Potpuno usaglašavanje sa Okvirnom direktivom biće postignuto usvajanjem podzakonskih propisa o standardima kvaliteta vode i kriterijumima za određivanje statusa vode (rok: kraj 2016), kao i usvajanjem planova upravljanja vodom i usavršavanja sistema monitoringa (2021), itd. Međutim, prema Akcionom planu za aktivnosti koje su potrebne za efikasnu implementaciju poglavlja 27 (životna sredina i klimatske promjene) sve potrebne mere u oblasti kvaliteta voda će biti sprovedene do 2020. godine.34 Direktiva 2007/60/EZ o proceni i upravljanju rizicima od poplava jednim delom je transponovana u ZV, ZFUV i Zakon o zaštiti i spašavanju. Usklađivanje će se nastaviti kroz izmene postojećeg ZV (u skupštinskoj proceduri) i kroz usvajanje nekoliko akata za sprovođenje, uključujući i Pravilnik o metodologiji za klasifikaciju područja pod rizikom od poplava (do kraja 2016).

34 Strategija upravljanja vodama Crne Gore (Nacrt), str. 161-164.


Neki elementi Direktive o nitratima 91/676/EEZ EEC o zaštiti voda od zagađivanja nitratima su transponovani kroz ZV i Zakon o sredstvima za ishranu bilja (ukupno oko 60%). Usklađivanje će se nastaviti daljim izmenama ova dva zakona. Usvojen je Kodeks dobre poljoprivredne prakse (2013). Planirano je da se završi usklađivanje propisa sa ovom direktivom 2016. Sprovođenje Direktive o nitratima još nije započeto. Potpuna usaglašenost sa odredbama Direktive 2008/105/EC o standardima kvaliteta životne sredine u oblasti politike voda biće ostvarena usvajanjem podzakonskog propisa o standradima kvaliteta vode i kriterijumima za određivanje statusa voda (kraj 2016). U pogledu Direktive 98/83/EZ o kvalitetu vode namenjene za ljudsku potrošnju, procenjuje se da je ona delimično transponovana (60%) Pravilnikom o bezbednosti vode za piće („Sl. list CG“, br. 24/2012), Zakonom o bezbednosti hrane i Zakonom o vodama. Usklađivanje sa Direktivom o podzemnim vodama 2006/118/EZ u ranoj je fazi. Uspostavljanje pravnog okvira je planirano za kraj 2016. (podzakonski propisi) i 2021. (planovi o upravljanju vodama i monitoring). Započeto je usklađivanje sa Direktivom 91/271/EEZ o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda. Cilj je da postigne potpuno usklađivanje propisa do kraja 2016 (usvajanjem podzakonskih propisa) i 2021 (uspostavljanjem monitoringa). Samo su neki elementi Direktive o kvalitetu voda za kupanje 2006/7/EZ transponovani kroz Uredbu o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda i ZV. Ključni članovi o informisanju javnosti, simbolima, profilima voda, klasifikaciji voda i monitoringu još uvijek nisu transponovani. Planirano je da se potpuno usklađivanje sa Direktivom postigne do kraja 2016. Potpuna usaglašenost sa Direktivom 2009/90/EZ (tehničke specifikacije za hemijsku analizu i monitoring statusa vode) biće postignuta usvajanjem podzakonskih propisa o uslovima koje treba da ispuni pravno lice koje obavlja kontrolu kvaliteta vode u pogledu tehničkih specifikacija za hemijsku analizu i monitoring statusa vode (rok: kraj 2016). Direktiva o kanalizacionom mulju 86/278/EEZ je gotovo u potpunosti transponovana Zakonom o upravljaju otpadom i Pravilnikom o bližim uslovima koje treba da ispunjava komunalni kanalizacioni mulj, količine, obim, učestalost i metode analize komunalnog kanalizacionog mulja za dozvoljene namjene i uslovima koje treba da ispunjava zemljište planirano za njegovu primjenu ("Sl. list Crne Gore", br. 89/09). Direktiva o staništima 92/43/EEZ je u velikoj meri transponovana ZZP i aktima za primenu zakona. Dalje usklađivanje će se izvršiti usvajanjem izmena Zakona o zaštiti prirode i podzakonskih akata (pravilnik). Ukupna zaštićena teritorija je sada proširena i obuhvata 9.05% teritorije zemlje. Direktiva o pticama 2009/147/EC je u velikoj meri transponovana ZZP i odgovarajućim aktima za primenu zakona. Kompletna transpozicija se očekuje do kraja 2015 godine. Identifikovano je ukupno 13 oblasti od međunarodnog značaja za staništa ptica, koja čine 10% teritorije. Dalja istraživanja su neophodna kako bi se proširila mreža oblasti važnih zap tice. Crna Gora je članica relevantnih međunarodnih ugovora u oblasti zaštite prirode uključujući Bernsku i Bonsku konvenciju, Konvenciju o zaštiti svetske kulturne i prirodne baštine, Konvenciju o biološkoj raznolikosti, UN Konvenciju o borbi protiv dezertifikacije, itd. Što se tiče primene propisa u oblasti upravljanja vodama (usaglašenih sa propisima EU), JV konsultant procenjuje da će za njihovu potpunu primenu biti potrebno oko 20 godina. Procenjuje se da će najduži rokovi biti potrebni za primenu Direktive 91/271/EEZ o prečišćavanju komunalnih otpadnih voda.


12.13 Međunarodni ugovori u oblasti upravljanja vodnim resursima

12.13.1 Međunarodni multilateralni ugovori U pogledu međunarodnih multilateralnih ugovora stanje je sledeće: a) Iako nije članica Okvirnog sporazuma o slivu reke Save, status Crne Gore je regulisan Memorandumom o saradnji između Međunarodne komisije za sliv reke Save i Crne Gore. Memorandum su potpisali 9. decembra 2013. godine. Strane su se saglasile da „ustanove partnerstvo radi dostizanja zajedničkih strateških ciljeva u vezi sa održivim upravljanjem vodama u slivu reke Save“. b) Formalno članstvo Crne Gore u Konvenciji za zaštitu i održivo korišćenje reke Dunav počinje 28. oktobra 2008. godine. Crna Gora ima status posmatrača u Dunavskoj komisiji (Konvencija o režimu plovidbe na Dunavu, 1948) c) Memorandum o razumijevanju između država Drimskog bazena - Drimska deklaracija potpisana je u novembru 2011. godine od strane zemalja drimskog sliva (Crna Gora, Albanija, Makedonija, Grčka i Kosovo). d) Crna Gora je članica Konvencije o zaštiti i korišćenju prekograničnih vodotokova i međunarodnih jezera i amandmana na čl. 25. i 26. Konvencije o zaštiti i korišćenju prekograničnih vodotokova i međunarodnih jezera („Sl. list CG – Međunarodni ugovori“, br. 1/14). Crna Gora je članica Konvencije o pravu neplovidbenih korišćenja međunarodnih vodotokova (1997) („Sl. list CG – Međunarodni ugovori”, br. 6/13). e) Međutim, Crna Gora nije članica Protokola o vodi i zdravlju uz Helsinšku konvenciju o zaštiti i korišćenju prekograničnih vodotokova i međunarodnih jezera. Crna Gora nije članica ni Protokola o građanskoj odgovornosti uz isti međunarodni ugovor, pri čemu bi trebalo imati u vidu da ovaj protokol još nije stupio na snagu. Takođe, Crna Gora nije članica PRTR Protokola uz Arhusku konvenciju (po osnovu sukcesije 2006. godne priznat joj je status potpisnice). f) Crna Gora nije članica Pan-evropskih pravnih instrumenata u oblasti unutrašnjeg vodnog transporta: Konvencija o ugovoru za prevoz robe unutrašnjim plovnim putevima (2001); Evropski sporazum o glavnim unutrašnjim plovnim putevima od međunarodnog značaja (1996); Evropski sporazum o međunarodnom prevozu opasnih materija na unutrašnjim plovnim putevima (2000).

12.13.2 Bilateralni ugovori Sa dve susedne države (Hrvatskom i Albanijom) Crna Gora je regulisala izvesna pitanja u oblasti upravljanja vodnim resursima. To su sledeći ugovori: • Ugovor između Vlade R. Crne Gore i Vlade R. Hrvaske o međusobnim odnosima u oblasti upravljanja

vodama („Sl. list CG”, br. 1/08 od 10. januara 2008) i • Sporazum između Ministarstva turizma i zaštite životne sredine Crne Gore i Ministarstva životne

sredine, šumarstva i vodoprivrede Albanije u vezi zaštite i održivog razvoja Skadarskog jezera, koji je potpisan 2008. godine.

Sporazumi sa Republikom Srbijom i Bosnom i Hercegovinom za sada ne postoje. Procenjuje se da „nepostojanje sporazuma sa svim susjednim državama otežava pitanja korišćenja međunarodnih voda što za posljedicu ima otežano rješavanje pitanja korišćenja i zaštite zajedničkih voda. U konkretnom slučaju već godinama postoji problem vezan za korišćenje i zaštitu sliva rijeke Trebješnice i, u okviru toga, problema rješavanja pravične raspodjele njenog hidroenergetskog potencijala.” Članom 12. Sporazuma o saradnji između Vlade Crne Gore i Vlade Republike Srbije u kontekstu pristupanja Evropskoj uniji (Službeni list Crne Gore - Međunarodni ugovori, br. 4/2014) predviđeno je da „ugovorne


strane sarađuju i u drugim oblastima od obostranog interesa. Ugovorne strane podstiču saradnju u borbi protiv klimatskih promjena i u oblasti zaštite životne sredine, naročito u svijetlu usaglašavanja s pravnom tekovinom EU.”

12.13.3 Ostali međunarodni ugovori od značaja za upravljanje i zaštitu voda Kada je u pitanju članstvo Crne Gore u ostalim međunarodnim ugovorima stanje je sledeće: a) Status Crne Gore u svim značajnijim međunarodnim multilateralnim ugovorima u oblasti životne sredine je regulisan. To uključuje Ramsarsku konvenciju, Espo konvenciju, SEA Protokol, obe Helsinške konvencije, Arhusku konvenciju, itd). (Vidi: Aneks 12-3). b) Crna Gora ima zaključene bilateralne sporazuma o saradnji u oblasti životne sredine sa nekim državama regiona: sa Hrvatskom, Italijom, Rumunijom. Takođe, Crna Gora je zaključila i nekoliko drugih bilateralnih sporazuma (sa Hrvatskom o saradnji u oblasti turizma, Bosnom i Hercegovinom o saradnji u oblasti veterinarstva, sa Bosnom i Hercegovinom o graničnim prelazima za pogranični saobraćaj, itd). c) Saradnja u oblasti zaštite od prirodnih i drugih katastrofa regulisana je bilateralnim sporazumima sa Bosnom i Hercegovinom, Srbijom i Hrvatskom, kao i nekim drugim državama regiona (Italija, Slovenija, Slovačka, Ukrajina). U martu 2015. godine Skupština Crne Gore usvojila je Zakon o potvrđivanju Sporazuma izmedu Crne Gore i Evropske unije o učešću Crne Gore u Mehanizmu za civilnu zaštitu Evropske unije („Sl. list CG - Međunarodni ugovori“, br. 3/2015). Zakon o potvrđivanju Memoranduma o razumijevanju o Institucionalnom okviru Inicijative za pripremljenost i prevenciju katastrofa u Jugoistočnoj Evropi se nalazi u procedure ratifikacije u Skupštini Crne Gore. d) Crna Gora je članica Energetske zajednice jugoistočne Evrope. Crna Gora je ratifikovala Ugovor o energetskoj povelji („Sl. list CG – Međunarodni ugovori”, br. 9/2015). Sporazum između Crne Gore i Republike Italije o izgradnji podmorske elektro-energetske interkonekcije između prenosnih mreža Crne Gore i Italije sa realizacijom strateškog partnerstva operatora prenosnog sistema (2010) je usvojen u Skupštini.

e) Kao što je već pomenuto, Crna Gora ima ograničen transport unutrašnjim vodnim putevima. Crna Gora nije članica Budimpeštanske konvencije o prevozu robe na unutrašnjiim vodnim putevima (CMNI), Evropskog sporazuma o glavnim unutrašnjim vodnim putevima od međunarodnog značaja (AGN) i Evropskog sporazuma o međunarodnom transportu opasnog tereta unutrašnjim plovnim putevima (ADN). Međutim, Crna Gora je članica Konvencije o registraciji plovila unutrašnje plovidbe (1965), Konvencije o ujednačavanju određenih pravila u vezi sudara u unutrašnjoj plovidbi (1960) i Konvencije o merenju plovila unutrašnje plovidbe (1960) (sukcesija).

12.14 Ostale forme međunarodne/regionalne saradnje - Evroregioni

Crna Gora je aktivno uključena u postojeće modele regionalne saradnje, posebno modele podstaknute u okviru procesa evropskih integracija (Videti opšte naznake u delu koji se odnosi na Srbiju). Opštine iz Crne Gore (Kotor, Ulcinj, Tivat) su uključene u saradnju u okviru Jadranske evroregije koja je osnovana 2006. godine, zajedno sa regionalnim i lokalnim vlastima iz Italije, Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Albanije i Grčke. Zaštita životne sredine je jedan od ciljeva organizovanja ove evroregije.


12.15 Strateški dokumenti

12.15.1 Strateški dokumenti u sektoru voda Za definisanje strateških opredelenja u oblasti upravljanja vodama ZV predviđa pripremu i usvajanje „nacionalnih programa i planova upravljanja vodama“ (član 23-33). ZIDZV predviđa donošenje Strategije upravljanja vodama (član 23) i „Plana upravljanja vodama na međunarodnom rječnom slivu” (Član 24a). Nacrt strategije upravljanja vodama (2016-2035) je tokom februara i marta 2016. godine bio u fazi javne rasprave.35 U strategiji se na sveobuhvatan način definišu ključni elementi nacionalne politike u narednih dvadeset godina. Strateški Master plan za upravljanje otpadnim vodama na crnogorskom primorju i opštini Cetinje i strateški Master plan za upravljanje otpadnim vodama u centralnom i sjevernom regionu Crne Gore izrađeni su u 2005 godini. Oba strateška dokumenta finansirana su iz sredstava Evropske agencije za rekonstrukciju, uz usku saradnju sa Vladom Crne Gore i jedinicama lokalne samouprave. U toku je izrada Strategije dugoročnog vodosnabdijevanja u opštinama u Crnoj Gori, koja će dati odgovor na pitanja vezana za način unapređenja vodosnabdijeva u pojedinim opštinama.

12.15.2 Strateški dokumenti u sektoru energetike i razvoja Na osnovu Strategije razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine – Bijela knjiga, usvojen je Akcioni plan za period od 2008. do 2012. godine i Crna Gora je prihvatila obaveze za sprovođenje reformi u energetskom sektoru u skladu sa Ugovorom o energetskoj zajednici. Usvojena je i Strategija energetske efikasnosti Republike Crne Gore – Finalni Izvještaj, Podgorica, 2005. Vlada Crne Gore je jula 2014. godine usvojila Strategiju razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine-Bijela knjiga sa Strateškom procjenom uticaja na životnu sredinu i Izvještajem sa javne rasprave. U decembru 2014. godine Vlada je usvojila i Nacionalni akcioni plan korišćenja energije iz obnovljivih izvora do 2020. godine.

12.15.3 Ostali strateški dokumenti od značaja za integralno upravljanje vodnim resursima

Odredbama nekoliko zakona u oblasti životne sredine i drugim relevantnim oblastima je predviđeno usvajanje strateških dokumenata. Zakonom o upravljanju otpadom („Sl. list CG“, br. 64/11) je utvrđeno da se upravljanje otpadom vrši u skladu sa državnim i lokalnim planovima upravljanja otpadom. Državni plan upravljanja otpadom u Crnoj Gori za period 2008–2012. godine Vlada Crne Gore je donijela 2008. godine. Važnost dokumenta je produžena do donošenja novog Državnog plana za upravljanje otpadom i nove Strategije upravljanja otpadom, koji predviđaju drugačija rešenja u organizovanju poslova upravljanja otpadom u Crnoj Gori. Nastavljeno je sa aktivnostima na pripremi Predloga strategije upravljanja otpadom i Nacrta državnog plana upravljanja otpadom za period 2014 – 2020. godina, koje su otpočele krajem oktobra 2012. godine. Za integralno upravljanje vodnim resursima određeni značaj imaju i opredeljenja sadržana u nekoliko drugih strateških dokumenata kao što su: Nacionalna strategija održivog razvoja, Nacionalna stratetegija upravljanja hemikalijama, Nacionalna strategije zaštite kvaliteta vazduha, Nacionalna strategija biodiverziteta, Strategija razvoja turizma, Plan stvaranja uslova za razvoj ruralnog područja, Strategija reforme javne uprave, itd. (Vidi Aneks 12-4).

12.16 Identifikacija ključnih pitanja u oblasti pravnog regulisanja upravljanja vodnim resursima

Na osnovu procene pravnog okvira u Crnoj Gori, može se govoriti o sledećim glavnim pitanjima:

35 http://www.gov.me/naslovna/vijesti-iz-ministarstava/158224/Odrzana-javna-rasprava-povodom-izrade-Nacrta-strategije-upravljanja-vodama.html (3.5.2016).


1. Pripremljen je i usvojen čitav niz novih propisa u oblasti integralnog upravljanja vodnim resursima, u oblasti životne sredine, energetike i drugim oblastima od značaja za upravljanje vodama. Pitanje međusobne usaglašenosti pojedinih propisa može se smatrati otvorenim i ono je, jednim delom, povezano i sa različitom dinamikom usklađivanja pojedinih propisa sa propisima EU.

2. Radi daljeg usaglašavanja nacionalnih propisa sa propisima EU usvojene su izmjene i dopune Zakona o vodama (juli 2016). Ostvaren je značajan nivo transpozicije propisa EU u nacionalni pravni sistem. Planiran je nastavak ovih aktivnosti i usvajanje većeg broja podzakonskih propisa.

3. Pripremljen je Nacrt Strategije upravljanja vodama Crne Gore (decembar 2015) i očekuje se usvajanje. Definisana je, između ostalog, i lista nacionalnih strateških projekata u oblasti voda.

4. Sprovođenje propisa predstavlja poseban izazov i on je povezan sa stanjem institucionanih kapaciteta, funkcionisanjem pravne države, itd.

5. Iako se sprovodi monitoring voda procenjuje se da on nije usklađen sa Okvirnom direktivom o vodama. 6. Delienacija vodnih tela površinskih i podzemnih voda nije izvršena (osim za Skararsko jezero). 7. Vodni master plan iz 2001. godine je istekao (2001), ali se još uvek primenjuje. Planira se da se planovi

upravljanja rečnim slivovima u skladu sa Okvirnom direktivom o vodama usvoje do 2020. godine. Vrlo je verovatno da će međusobno usaglašavanje predstavljati izazov.

8. Crna Gora aktivno učestvuje u međunarodnoj saradnji u okviru multilateralnih ugovora. Međutim, Crna Gora nije članica Protokola o vodi i zdravlju Helsinške konvencije o zaštiti i upotrebi prekograničnih vodnih tokova i međunarodnih jezera i PRTR Protokola Arhuske konvencije.

9. Crna Gora nije članica FASRB. Ipak, svoj odnos sa Savskom komisijom Crna Gora je regulisala posebnim Memorandumom (2013). U svakom slučaju, pitanje članstva Crne Gore u ovom ugovoru ostaje otvoreno.

10. Ne postoje bilateralni sporazumi o saradnji u oblasti integralnog upravljanja vodnim resursima, sa Srbijom i Bosnom i Hercegovinom. Ipak, procenjuje se da postoji potreba za unapređivanjem saradnje. Barijere su uglavnom finansijske prirode.

12.17 Perspektive razvoja propisa u oblasti upravljanja vodama

Perspektive razvoja propisa u oblasti upravljanja vodama u potpunosti su determinisane odvijanjem procesa EU integracija. U celini posmatrano i polazeći od procene Evropske komisije da je postignut „veoma mali napredak tokom prošlih godina“, to se transpozicija velikog dijela pravne tekovine ... očekuje u 2016-2017.“ To „odlaže i sprovođenje i uspostavljanje cijelog okvira politike u oblasti voda do 2030.“ Izmjenama i dopunama Zakona o vodama koje su usvojene u julu 2015. godine ostvaren je značajan nivo transpozicije propisa EU. Planira se usvajanje većeg broja podzakonskih propisa i sprovođenje različitih aktivnosti.36 Očekuje se da propisi Crne Gore budu upotpunosti usklađeni sa Okvirnom direktivom o vodama i drugim relelvantnim propisima EU do kraja 2021. U februaru 2015. godine usvojen je Program pristupanja Crne Gore Evropskoj uniji za period od 2015. do 2018. godine, čime su određeni i dinamika i sadržaj reformi i u sektoru upravljanja vodama. Plan usklađivanja nacionalnih propisa sa propisima EU precizno je definisan. Predviđeno je usvajanje i nekoliko novih zakona i podzakonskih propisa. Razmatranje Predloga zakona o vodi za piće u Skupštini je planirano za IV kvartal 2015. godine. Planirane su izmene postojećih zakona ili donošenje novih uključujući i: ZŽS, ZUO, ZZP, Zakon o nacionalnim parkovima, Zakon o energiji, Zakon o klimatskim promenama, Zakon o sakupljanju i odlaganju ugljendioksida, Zakon o industrijskim emisijama, Zakon o transportu opasnog tereta, Zakon o biocidima, itd. Među strateškim dokumentima čije je usvajanje predviđeno najznačajnijim se smatra Strategija upravljanja vodama, Nacionalna strategija upravljanja otpadom i Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine. Predviđeno je i donošenje Nacionalnog akcionog plana korišćenja obnovljive energije za period 2014-2020. godinu. Pripremljen je Nacrt Strategije upravljanja vodama (za period od dvadeset godina) i dokument je bio na javnoj raspravi tokom februara i marta 2016. godine. Cilj Strategije upravljanja vodama je ostvarivanje 36 Strategija upravljanja vodama (Nacrt), decembar 2015. str. 157-164.


jedinstvenog i potpuno usklađenog vodnog režima na području Crne Gore, na svakom od njena dva riječna sliva – Jadranskom i Dunavskom. Za dobro funkcioniranje i razvoj sektora voda u narednih dvadeset godina potrebno je osigurati sredstva u iznosu od 1,145 milijarde €. Najveći dio sredstava tj. 43%, potrebno je obezbijediti za komunalnu infrastrukturu, tj. za izgradnju kanalizacionih sistema.37 Osim toga, predviđeno je i usvajanje nekoliko drugih strateških dokumenata u oblasti životne sredine ili od značaja za oblast upravljanja vodama. To uključuje sledeće: Nacionalnu strategiju biodiverziteta i akcioni plan 2015-2020, Nacionalnu strategiju za upravljanje hemikalijama i akcioni plan 2015-2018, Nacionalnu strategiju za vanredne situacije, Strategiju o radonu, Strategiju za zaštitu od jonizujućeg zračenja, radijacionu bezbednost i upravljanje radioaktivnim otpadom (od 2016), itd. Planirano je donošenje Zakona o ratifikaciji Ugovora o Energetskoj povelji.

12.18 Preporuke

Na osnovu procene propisa Crne Gore u oblasti IUVR, moguće je dati sledeće preporuke: 1. Dalje usaglašavanje propisa u oblasti voda sa relevantnim propisima EU, tj. usvajanje relevantnih

podzakonskih propisa; 2. Usvajanje Strategije upravljanja vodama i izrada Planova upravljanja riječnim basenima/slivnim

područjima; 3. Izrada Nacionalne strategije usklađivanja propisa u oblasti životne sredine (Strategija harmonizacije

propisa u oblasti životne sredine); 4. Izmena procedure harmonizacije sa EU propisima u delu koji se odnosi na „regulatornu procenu

uticaja“, transparentnost procedura i javnog učešća sa ciljem da obezbede uslove za realistično posmatranje socijalnih i ekonomskih potencijala da prihvate odgovornosti koje su ustanovljene EU propisima;

5. Izrada Nacionalne strategije održivog razvoja Crne Gore (2016-2020); 6. Usaglašavanje Zakona o upravljanju otpadom sa propisima EU; 7. Usvajanje Strategije upravljanja otpadom u Crnoj Gori, finalizacija i usvajanje Državnog plana

upravljanja otpadom za period 2015-2020. godine; 8. Jačanje mehanizama poštovanja propisa; 9. Analiza pravnih aspekata koordinacije (vertikalne i horizontalne) u oblasti upravljanja vodnim

resursima sa predlozima izmena na postojeće propise; 10. Izvršiti delineaciju vodnih tijela u Crnoj Gori; 11. Dopuniti i unaprediti Program monitoringa voda u skladu sa preporukama i smernicama Okvirne

direktive o vodama; 12. Uspostavljanje Vodnog informacionog sistema; 13. Donošenje novog Zakona o komunalnim delatnostima i unapređivanje zakonodavnog okvira u oblasti

komunalnih djelatnosti; 14. Oblast upravljanja komunalnim otpadnim vodama urediti posebnim zakonom; 15. Uspostavljanje katastra izvora zagađivača (s pravnog aspekta); 16. Uspostavljanje sistema kontrole odlaganja otpada (s pravnog aspekta); 17. Jačanje institucionalnih veza sa Okvirnim sporazumom za sliv reke Save; 18. Ratifikacija Protokola o vodama i zdravlju uz Helsinšku konvenciju o zaštiti i korišćenju

prekograničnih vodotokova i međunarodnih jezera i PRTR Protokol uz Arhusku konvenciju; 19. Ratifikacija Okvirnog sporazuma o slivu reke Save; 20. Konsultacije između zainteresovanih subjekata u Crnoj Gori s ciljem procene i usaglašavanja stavova o

potrebama i formama moguće trilateralne saradnje u SRD.

37 Strategija upravljanja vodama Crne Gore (Nacrt), Decembar 2015, str. 150.


13 Procena institucija u sektoru upravljanja vodama U ovom poglavlju se daje procena institucionalnih kapaciteta u sektoru voda u Crnoj Gori. U skladu sa TOR daje se opis institucionalnog okvira, uloge i nadležnosti glavnih institucija u oblasti upravljanja vodama (uključujući i oblast energetike) i daju podaci koji se odnose na raspoložive ljudske resurse (broj zaposlenih, obrazovna i rodna struktura). Opisuju se glavna institucionalna pitanja u oblasti upravljanja vodama u slivu reke Drine, daju naznake kako će se institucionalni okvir razvijati u budućnosti i kako će se odnositi sa pitanjem upravljanja u slivu.

13.1 Uvod

U analizi su, takođe, korišćeni podaci dobijeni iz „Upitnika za ocenu kapaciteta institucija“ koji je popunjen od strane glavnih subjekata upravljanja vodama (institucija javne uprave), tokom marta i aprila 2015. Upitnik je poslat u osam institucija. Četiri institucije su popunile upitnik i odgovorile na skoro sva pitanja (videti Tabelu 13-1 ispod). Upitnik je uključivao pet grupa pitanja koja se odnose na: organizaciju, obuku i izgradnju kapaciteta, monitoring, saradnju (u zemlji i sa zemljama u slivu reke Drine), usklađivanje i primenu propisa. Značajan broj relevantnih informacija koje nisu mogle biti predstavljene u ovom izveštaju nalaze se u aneksima uz ovaj izveštaj.38 Tabela 13-1: Odziv na „Upitnik za ocenu kapaciteta institucija“ Crna Gora

Red. br.

Upitnik poslat Upitnik

popunjen Komentari

1 Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja Da „Upitnik“ primljen 16.05.2015. Upitnik je skoro u potpunosti popunjen.

2 Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore

Da „Upitnik“ primljen 20.05.2015. Upitnik nije u potpunosti popunjen.

3 Agencija za zaštitu životne sredine

Ne

4 Ministarstvo održivog razvoja i turizma- Direktorati za životnu sredinu i klimatske promene

Ne

5 Ministarstvo ekonomije Ne

6 Elektroprivreda CG Da „Upitnik“ primljen 18.05.2015. Upitnik nije u potpunosti popunjen.

UKUPNO 3-Da 3-Ne

Upitnik je bio poslat u šest institucija. Tri institucije su popunile upitnik. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja je dalo potpun odgovor na skoro sva pitanja.

13.2 Identifikacija subjekata sistema upravljanja vodama

Zakon o vodama („Sl. list RCG“, br. 27/07, „Sl. ist CG“, br. 32/11) propisuje glavne ciljeve održivog upravljanja i zaštite voda u Crnoj Gori, kao i odredbe i uslove za sprovodjenje aktivnosti upravljanja vodama. Zakon ukazuje na integrisani pristup upravljanja vodnim resursima zasnovan na slivovima reka, regulišući pitanje vlasništva nad vodama, planiranje upravljanja vodama, regulaciju i korišćenje voda, vodnu infrastrukturu, monitoring i zaštitu od poplava i erozija. Sledeća slika 13-1 prikazuje međuodnose različitih subjekata u oblasti upravljanja vodama na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou.

38 Prema proceni, prikupljanje podataka putem Upitnika je korisno, ali takođe nosi određene nedostatke. Teško je osigurati dostupnost i zainteresovanost institucija sistema. Koncepcijski, potrebno je ograničiti upitnik na minimum podataka, tj. definisanje pojma „institucionalni kapaciteti“ određuje broj i relevantnost pojedinih institucija nasuprot sistema kao celine itd. Diskusija za zainteresovanim subjektima na osnovu podataka iz prve verzije analize doprineće tačnosti opisa situacije, kao i daljim aktivnostima.


Legenda: MPRR-Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja; DV-Direktorat za vodoprivredu; UV-Uprava za vode; MORT-Ministarstvo održivog razvoja i turizma; DŽS-Direktorat za životnu sredinu; DUPKR-Direktorat za upravljanje otpadom i komunalni razvoj; DKP-Direktorat za klimatske promene; MZ-Ministarstvo zdravlja; IJZ-Institut za javno zdravlje; MUP-Ministarstvo unutrašnjih poslova; DVS-Direktorat za vanredne situacije; ME-Ministarstvo ekonomije; ERA-Energetska regulatorna agencija; IS-Institut za standardizaciju; AT-Akreditaciono telo; MSP-Ministarsvo saobraćaja i pomorstva; UPS-Uprava pomorske sigurnosti; LU-Lučka uprava; MF-Ministarstvo finansija; UN-Uprava za nekretnine; MVPEI-Ministarstvo vanjskih poslova i evropskih integracija; MK-Ministarstvo kulture; OZKN-Odeljenje za zaštitu kulturnog nasledja; NSORKP-Nacionalni savet za održivi razvoj i klimatske promene; AZŽS-Agencija za zaštitu životne sredine; ZHMS-Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju; CETI-Centar za ekotoksikološka istraživanja; JLS-Jedinice lokalne samouprave; JKP-Javna komunalna preduzeća; KP-Komunalna policija

13.3 Institucije javne uprave

Nadležnost, organizacija i kapaciteti institucija javne uprave su definisani pravnim normama i potrebama koje su povezane sa ekonomskom i društvenom tranzicijom čiji je krajnji cilj pridruživanje EU. Institucije javne uprave su grupisane na sledeći način:

MINISTARSTVA

MINISTARSTVA

Agencije, institucije i nezavisna

administrativna tela

VLADA CRNE GORE

M P R R

M

Uprava za inspekcijske

poslove

JLS

M O R T

AZŽS

Z H M S

JKP

M Z

M

DV

M S P

M E

M U P

M

I J Z

I J

U P S

L U

Naučne institucije

GRAĐANI: vlasnici, tj. korisnici vodnog zemljišta; korisnici usluga; nevladine organizacije...

Savet za vode

Poslovna udruženja,druge javne ustanove,

predezetnici, specijalizovne

organizacije, itd.

M F

D V S

E R A

M V P E I

N S O R K P

U V

C E T I

U N

I S

A T

M K

O Z K N

KP

DŽS; DUOK

R; DKP

Slika 13-2 Organizaciona šema sektora voda u Crnoj Gori

Slika 13-3 Organizaciona šema sektora voda u Crnoj Gori


1. Institucije direktno odgovorne za upravljanje vodama i zaštitu životne sredine, 2. Institucije odgovorne za aktivnosti iz oblasti energetike, 3. Institucije iz drugih oblasti sa ovlašćenjima za upravljanja vodnim resursima, 4. Institucije odgovorne za usklađivanje nacionalnih propisa sa propisima EU, 5. Lokalna samouprava.

Najvažnije institucije javne uprave nadležne za pitanja upravljanja vodnim resursima u Crnoj Gori su sledeće: Grupa I – Upravljanje vodnim resursima i zaštita životne sredine • Savet za vode • Nacionalni savet za održivi razvoj i klimatske promene

Ministarstva • Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (Direktorat za vodoprivredu) • Uprava za vode • Ministarstvo održivog razvoja i turizma (Direktorat za životnu sredinu, Direktorat za upravljanje

otpadom i komunalni razvoj, Direktorat za klimatske promene) • Ministarstvo zdravlja • Institut za javno zdravlje • Ministarstvo unutrašnjih poslova (Direktorat za vanredne situacije) • Ministarstvo saobraćaja i pomorstva (Uprava pomorske sigurnosti, Lučka uprava)

Agencije, institucije i nezavisna upravna tela • Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore • Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore • Uprava za inspekcijske poslove • Centar za ekotoksikološka istraživanja Crne Gore Grupa II - Energetika • Ministarstvo ekonomije • Regulatorna agencija za energetiku Crne Gore Grupa III – Institucije iz drugih oblasti koje imaju ovlašćenja za upravljanja vodnim resursima • Ministarstvo finansija (Uprava za nekretnine) • Ministarstvo vanjskih poslova i evropskih integracijan • Lučka uprava (u sastavu Ministarstva saobraćaja i pomorstva) • Uprava pomorske sigurnosti (u sastavu Ministarstva saobraćaja i pomorstva) • Zavod za statistiku (MONSTAT) • Institut za standardizaciju Crne Gore (Ministarstvo ekonomije) • Akreditaciono telo Crne Gore (Ministarstvo ekonomije) • Sekretarijat za zakonodavstvo (u sastavu Vlade Crne Gore) • Odeljenje za zaštitu kulturnog nasleđa (Ministarstvo kulture) • Naučne institucije itd. Grupa IV – Usklađivanje nacionalnih propisa sa propisima EU • Ministarstvo vanjskih poslova i evropskih integracija • Ministarstva (MPRR, MORT, MZ, MSP itd.) • Druga tela i službe Vlade Crne Gore (uključujući Sekretarijat za zakonodavstvo) • Određena tela Skupštine itd. Grupa V – Jedinice lokalne samouprave


• Jedinice lokalne samouprave • Uprava za kadrove • Ministarstvo unutrašnjih poslova (deo koji se odnosi na lokalnu samoupravu) • Komunalna policija • Javna komunalna preduzeća • Zajednica opština Crne Gore

13.3.1 Upravljanje vodnim resursima i zaštita životne sredine Kapaciteti Grupa I institucionalnih kapaciteta je prikazana dole u Tabeli 13-2. Tabela 13-2: Sistematizovan i ukupan broj zaposlenih u institucijama

Naziv institucije Sistematizovana

radna mesta

Br. izvršilaca po

sistematizaciji

Ukupan br. zaposlenih

Datum Komentari

MPRR

143 19439

60 službenika i nameštenika

6 javnih funkcionera

18.12.2013-za sistematizaciju;

sep. 2013.-za ukupan broj zaposlenih

MPRR- Direktorat za vodoprivredu 7 840 --- 18.12.2013.

MPRR, Veterinarska uprava, Fitosanitarna uprava, Uprava za vode, Uprava za šume i Agencija za duvan

221 66841 --- 18.12.2013.

Uprava za vode 13 13 --- 18.12.2013.

MORT 149

169 --- Jun 2013.

MORT&Direkcija javnih radova 183 207 --- Jun 2013.

MORT-Direktorat za životnu sredinu i Direktorat za klimatske promene

20 --- Jun 2013.

MORT-Direktorat za upravljanje otpadom i komunalni razvoj

7 --- --- Jun 2013.

MSP 109 131 ---- Apr 2013.

MSP i organi u sastavu 173 223 --- Apr 2013.

AZŽS 70 88 --- 20.05.2013.

ZHMS 135 --- 117

06.06.2013.za sistematiaciju;

20.05.2015 – ukupan br. zaposlenih

Podaci su preuzeti iz „Upitnika“

Uprava za inspekcijske poslove 263 374

286 (245 inspektora; 2 inspektora u

Inspekciji za vode; 7 inspektora u

ekološkoj inspekciji

Dec 2014.-za sistematizaciju

Kraj 2014. za ukupan br. zaposlenih

Centar za ekotoksikološka istraživanja Crne Gore

--- --- 61 25.05.2015.

(podaci preuzeti sa CETI web

stranice)

Napomena: Izvori su dati u Aneksu 13-2. Podaci o ukupnom broju zaposlenih za većinu gore pomenutih institucija nisu dostupni na njihovim zvaničnim web stranama.42

39 Prema Pravilniku o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji MPRR, jan. 2016. sistematizovano je ukupno 254 izvršioca. 40 Prema Pravilniku o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji MPRR, jan. 2016. sistematizovano je 10 radnih mesta. 41 Prema Pravilniku o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji MPRR, jan. 2016. sistematizovano je 758 radnih mesta. 42 Uopšteno, procenjuje se da su u sektoru voda - od ukupnog broja potrebnog inženjerskog kadra građevinski inženjeri hidro struke zastupljeni sa oko 35%, dok su sa oko 65% zastupljeni ostali građevinski, zatim mašinski, elektroinženjeri, tehnolozi i drugi. Strategija upravljanja vodama Crne Gore (Nacrt), Vlada Crne Gore, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Decembar 2015. str. 165.


Od analiziranih institucija za koje su podaci bili dostupni, najveći broj zaposlenih ima Uprava za inspekcijske poslove sa 286 zaposlenih od čega je 245 inspektora. Inspekcija za vode ima dva inspektora, dok ekološka inspekcija ima sedam sedam inspektora. Druga institucija po broju zaposlenih je ZHMS sa 117 zaposlenih. Treće je MPRR sa 60 službenika i nameštenika i šest javnih funkcionera. Videti Aneks 13-2. Tabela 13-3: Obrazovna, starosna i rodna struktura zaposlenih u CG institucijama (Upravljanje vodnim resursima i zaštita životne sredine)

Naziv institucije Doktorat

Master Fakultet Viša škola Srednja škola ili

niže

Prosečna

starost (u god.)

Muškarci

Žene Komentari

MPRR (Direktorat za vodoprivredu, uklj. Upravu za vode)

--- 10% 90% __ 10% 45 50% 50% Izvor: „Upitnik“

ZHMS CG 1% 5% 30% 10% 55% 47 53% Oko 47% Izvor: „Upitnik“

CETI CG --- --- --- --- --- --- 44% 56% Izvor: CETI web strana

Podaci o obrazovnoj, starosnoj i rodnoj strukturi nisu bili dostupni za mnoge institucije. Obrazovna struktura CETI zaposlenih ne može se pronaći na njihovoj zvaničnoj web strani. U ZHMS 1% zaposlenih ima diplomu doktora nauka, dok u drugim institucijama za koje su bili dostupni podaci nema zaposlenih sa ovim stepenom obrazovanja. Najveći broj zaposlenih sa master diplomom je zaposleno u MPRR (10%), potom u ZHMS (5%). Najveći broj zaposlenih sa fakultetskom diplomom je zaposleno u MPRR-90%, potom u ZHMS sa 30%. ZHMS takodje ima 10% zaposlenih sa višom školom i 55% zaposlenih sa srednjom školom ili sa nižim obrazovanje, dok je u MPRR 10% zaposlenih sa srednjoškolskom ili nižom diplomom. Prosečna starost zaposlenih u predmetnim institucijama je 46 godina, što ukazuje na potrebu zapošljavanja mladjeg kvalifikovanog kadra. Žene blago imaju prednost u odnosu na muškarce u CG intitucijama koje su bile predmet analize. MPRR ima jednak broj zaposlenih muškaraca i žena. Tabela 13-4: Opšta procena kapaciteta MPRR i ZHMS

Instit. Procena Glavni institucionalni problem

MPRR Potrebno je više zaposlenih, kako bi organ mogao da sprovede svoja ovlašćenja. Ovo se naročito odnosi na Upravu za vode, kao i Direktorat za vodoprivredu. Potrebni su radnici građevinske struke, ekonomisti i pravnici. U pogledu opreme koju je potrebno nabaviti u cilju jačanja kapaciteta procenjuje se da se to najpre odnosi na softverske programe za kvalitetno upravljanje vodama (npr. WEAP). U sledeće tri godine, kao i dugoročno potrebno je nabaviti odgovarajuću računarsku opremu sa programima za modeliranje a kasnije i upravljanje (npr. MIKE SHE, MODFLOW). U cilju jačanja kapaciteta Ministarstva, smatra se da nije potrebno menjati postojeće propise ili eventualno usvojiti nove, ali se ističe da je potrebno uspostaviti jasnu koordinaciju. MPRR poseduje plan obuke zaposlenih i godišnje vrši razne obuke u organizaciji Uprave za kadrove. Smatra se da je potrebno izvršiti obuku zaposlenih u oblasti upravljanja vodnim resursima (način korišćenja i nove mogućnosti upotrebe vodnih resursa u cilju njihove održivosti). Takođe je neophodna obuka u oblasti pisanja projekata u oblasti vodnih resursa kako bi se u budućem periodu ove dve komponente (obuka u oblasti vodnih resursa i pisanje projekata) pretočile u jaku podršku za dobijanje budućih projekata i njihovu implementaciju u CG. Tematske oblasti koje bi trebalo obuhvatiti su vodosnabdijevanje, ranjivost, hazarde, pritiske na podzemne i površinske vode.

Postoje problemi u koordinaciji aktivnosti sa drugim subjektima sistema (nije uspostavljena razmjena informacija, nema pregleda svih postojećih projekata pa često dolazi do preklapanja aktivnosti, nedovoljna edukovanost ljudi dovodi do čestog uplitanja u aktivnosti za koje nisu kompetentni). U delu koji se odnosi na monitoring voda osnovnim problemima se smatraju nedovoljan broj monitoring stanica, nepostojanje biološkog monitoringa, slab monitoring podzemnih voda.

Najveći prioriteti MPRR-a u sledećih 10 i 20 g. u

pogledu ubrzanja napretka u upravljanju vodnim

resursima u slivu reke Drine su izrada Plana

upravljanja slivom reke Drine, uspostavljanje

organizacione jedinice za praćenje i upravljanje

ovim područjem. Kao najveće prepreke u oblasti

upravljanja vodama u slivu reke Drine vide se

nedovoljan broj zaposlenih izvršilaca, nedostatak


Instit. Procena Glavni institucionalni problem

podataka, neadekvatno obaveštavanje ili učešće

javnosti i nedostatak sredstava. Na drugom mestu

su nizak politički prioritet i neadekvatna ili

nepredvidljiva međunarodna podrška, dok je na

trećem mestu neadekvatna koordinacija između

Ministarstava I drugih organa na državnom nivou,

kao I između centralnog i lokalnog nivoa.

ZHMS Procenjuje se da nema potrebe za dodatnim zapošljavanjem da bi Zavod sproveo svoja ovlašćenja. Međutim, smatra se da je potrebno ojačati operativne službe edukovanim kadrom iz oblasti hidrologe i meteorologe. ZHMS ne poseduje plan obuke zaposlenih. Obuka se vrši sporadično po određenim projektima ili zahtevima državne uprave. Procenjuje se da je potrebna obuka za savremenu opremu i metode. Dok se kao tematske oblasti koje bi trebale biti obuhvaćene obukom navode hidrometrija, hidrološki i hidraulički modeli i korišćenje produkata meteoroloških radara. U cilju jačanja kapaciteta, potrebno je da ZHMS nabavi žičare za premošćavanje reka i dopler sistem za merenje proticaja. U sledeće tri godine trebalo bi izvršiti opremanje kompletne mreže hidroloških stanica po postojećem Master planu, dok bi dugoročno trebalo stvoriti uslove za potpunu implementaciju standarda WMO i Okvirne direktive o vodama.

Najveći prioriteti u sledećih 10 i 20g. u pogledu ubrzanja napretka u upravljanju

vodnim resursima u slivu reke Drine, vidi se u jačanju stručnih kapaciteta,

odnosno da zaposleni ZHMS poseduju odgovarajuće obrazovanje za poslove

koje obavljaju, što sada nije uvek slučaj. Zatim, sledi uvođenje standarda za

upravljanje slivom i opremanje sliva neophodnom osmatračkom mrežom.

Glavni institucionalni problemi kojima ZHMS mora da se bavi u sadašnjem trenutku je obezbeđenje kadrova. Za period od sledeće tri godine potrebno je opremanje mreže stanica i neophodnih softvera, uz edukaciju postojećeg kadra. Dugoročnim problemom kojim ZHMS mora da se bavi smatra se izrada strateškog plana razvoja službe i stipendiranje budućih kadrova. ZHMS se najvećim delom finansira iz državnog budžeta, a u manjem obimu iz komercijalnih poslova i međunarodnih projekata. ZHMS ne vodi statistiku o broju dozvola, saglasnosti ili mišljenja koje su izdali u periodu od 2010-2014., ali procena je da se svakodnevno izda bar jedan dokument ovog tipa. Kao glavnu prepreku u oblasti upravljanja vodnim resursima u slivu reke Drine ZHMS navodi nedostatak podataka, na drugom mestu je neadekvatna koordinacija između centralnog i lokalnog nivoa, dok je na trećem mestu nedostatak sredstava. Kao druge prepreke navode se nejasno definisane nadležnosti. U cilju jačanja kapaciteta ZHMS, potrebno je izvršiti promenu/usvojiti: a) Propise koji se odnose na nadležnosti u okviru sektora voda u CG, u smislu jasnog razgraničenja institucionalnih nadležnosti; b) Propise kojima se jasno definišu kadrovski i materijalni uslovi za sprovođenje državne strategije u oblasti voda; c) Propise u oblasti licenciranja hidroloških i meteoroloških poslova.

Izvor: „Upitnik za ocenu kapaciteta institucija“ MPRR i ZHMS

Nadležnosti i organizacija Ministarstva

Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (MPRR) MPRR je glavno telo odgovorno za razvoj politike u oblasti voda u Crnoj Gori. Pored ostalog, Ministarstvo vrši poslove uprave koji se odnose na: razvojnu politiku u upravljanju vodama; sistemska rešenja za obezbeđenje i korišćenje voda, vodnog zemljišta i vodo-izvorišta za vodosnabdevanje, zaštitu voda od zagađivanja, uređenje voda i vodotoka i zaštitu od štetnog dejstva voda; sistematske i druge aktivnosti u cilju unapredjenja u oblastima za koje je osnovano; vodjenje evidencije; međunarodnu saradnju u oblastima za koje je Ministarstvo osnovano; usklađivanje domaćih propisa iz okvira svoje nadležnosti sa pravnim poretkom EU i druge poslove iz nadležnosti. MPRR ima 12 jedinica (videti Aneks 13-1 i Aneks 13-2, Slika 1: Organizaciona struktura MPRR), sa Direktoratom za vodoprivredu (DV) koji je značajan za ovu procenu. DV u svom sastavu ima dve uže organizacione jedinice, i to: Direkciju za programiranje i razvoj i Direkciju za monitoring u vodoprivredi. Organ uprave unutar MPRR nadležan za pitanje voda je Uprava za vode. Glavni trenutni institucionalni problemi kojima se MPRR bavi u sadašnjem trenutku je uskladjivanje nacionalnog zakonodavstva sa zakonodavstvom EU. Prioriteti za sledeće tri godine će biti implementacija


direktiva, dok je za dugoročan period plan usmeren ka implementaciji i kvalitetnom sprovodjenju zakonodavstva. Uprava za vode (UV) Uprava za vode formirana je na osnovu čl. 20, st. 1 Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave, kao jedan od pet organa uprave Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja. Jedna od nadležnosti MPRR je nadzor nad zakonitošću rada i upravnih akata Uprave za vode (Uredba o organizaciji i načinu rada državne uprave, čl. 51, st. 1, t. 9). UV vrši poslove koji se odnose na: obezbedjenje i sprovodjenje mera i radova na uredjenju voda i vodotokova, zaštiti od štetnog dejstva voda i zaštiti voda od zagadjivanja; obezbedjenje korišćenja voda, materijala iz vodotoka, vodnog zemljišta i vodnih objekata u državnoj svojini, putam koncesija, zakupa I sl.; upravljanje vodnim objektima za zaštitu od štetnog dejstva vode; izdavanje vodnih akata; obračun vodnih naknada; uspostavljanje i vodjenje vodnog informacionog sistema, vodnih katastara, registra voda; utvrdjivanje granica vodnog dobra i odredjivanje statusa javnog vodnog dobra; saradnju sa odgovarajućim medjunarodnim organizacijama i institucijama u okviru utvrdjenih ovlašćenja; kao i druge poslove koji su joj odredjeni u nadležnost (Uredba o organizaciji i načinu rada državne uprave, čl. 20, st. 5). Ministarstvo održivog razvoja i turizma (MORT) Ministarstvo održivog razvoja i turizma je formirano na osnovu čl. 2, st. 1, tačke 12 Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave. Ministarstvo održivog razvoja i turizma vrši poslove uprave koji se, izmedju ostalog, odnose i na održivi razvoj i zaštitu životne sredine, a neki od njih su: održivi razvoj; realizaciju programa i projekata održivog razvoja; pružanje stručne, organizacione i administrativne podrške radu Nacionalnog saveta za održivi razvoj; strateško planiranje prostora i životne sredine; sistem integralne zaštite životne sredine i održivog korišćenja prirodnih resursa; integrisanog sprečavanja i kontrole zagađivanja; upravljanje otpadnim vodama; koordinaciju regionalnih sistema vodosnabdijevanja; hidrografsku delatnost; izradu standarda zaštite životne sredine; praćenje stanja životne sredine; saradnju sa međunarodnim finansijskim institucijama i fondovima EU u delu realizacije projekata iz oblasti zaštite životne sredine i komunalnih delatnosti; saradnju sa NVO; usklađivanje domaćih propisa iz okvira svoje nadležnosti sa pravnim poretkom EU; i dr. poslove iz nadležnosti (Uredba o organizaciji i načinu rada državne uprave, čl. 21, st. 1). Ministarstvo održivog razvoja i turizma vrši nadzor nad zakonitošču rada I zakonitošću upravnih akata Zavoda za hidrometeorologiju i sezmologiju, Direkcije javnih radova i Agencije za zaštitu životne sredine (Uredba o organizaciji I načinu rada državne uprave, čl. 51, st. 1, t. 10).

Organizacija Poslovi u MORT su organizovani u okviru 7 osnovnih organizacionih jedinica – direktorata, 6 odeljenja, kabinetu ministra i službom za opšte poslove. Dva direktorata se bave pitanjima životne sredine: Direktorat za životnu sredinu i klimatske promjene i Direktorat za upravljanje otpadom i komunalni razvoj, dok se jedno odeljenje bavi pitanjima održivog razvoja-Odeljenje za podršku Nacionalnom savetu za održivi razvoj (videti Aneks 13-2. Slika 2: Organizaciona struktura MORT). Organ uprave u sastavu MORT je Direkcija javnih radova (Uredba o organizaciji i načinu rada državne uprave, Čl. 22, st. 1).43 Institut za javno zdravlje (IJZ) Institut za javno zdravlje je organizovan na osnovu Odluke o organizovanju Instituta za zdravlje Crne Gore („Sl. list RCG“, br. 79/04) (Videti: Statut zdravstvene ustanove Instituta za javno zdravlje, Podgorica, 25.03.2005.). Institut za javno zdravlje je visokospecijalizovana zdravstvena ustanova na tercijarnom nivou zdravstvene zaštite, čija je delatnost usmerena na očuvanje i unapređenje zdravlja svih građana. U obavljanju delatnosti Institut, izmedju ostalog, vrši i sledeće poslove: predlaže i sprovodi mere u pogledu kontrole higijenske ispravnosti vode za piće, površinskih i otpadnih voda; prati, analizira i ocenjuje uticaj kvaliteta

43 U decembru 2013. konstituisan je novi saziv Nacionalnog saveta za održivi razvoj i klimatske promene. Savetom predsedava Filip Vujanović, Predsednik Crne Gore. Unutar MORT-a formirano je Odeljenje za pomoć Nacionalnom savetu za održivi razvoj.


životne sredine (vazduh, zemljište i buka) na zdravstveno stanje stanovništva; učestvuje u preventivnom nadzoru nad projektovanjem i izgradnjom građevinskih i drugih objekata i u izradi prostornih i urbanističkih planova sa gledišta zaštite i unapredjenja životne i radne sredine i zdravlja gradjana; priprema i izdaje „Statistički godišnjak“, biltene i dr. publikacije. Na osnovu Zakona o evidencijama u oblasti zdravstva („Sl. list SRJ“, br. 12/98 i 37/02) propisane su „Evidencije o stanju i merama zaštite i unapređivanja čovekove sredine” i „Evidencije o zdravstvenoj ispravnosti životnih namirnica i predmeta opšte upotrebe“. Navedene evidencije sadrže podatke o izvoru zagađenja, uzroku i mestu zagađenja, vrsti i količini štetne materije, stepenu zagađenosti, posledicama zagađenosti i preduzetim merama za zaštitu od pojedinih izvora zagađenja (Statistički godišnjag 2012. o zdravlju stanovništva i zdravstvenoj zaštiti u C. Gori, Institut za javno zdravlje CG, Podgorica, 2014., str. 19). Organizacija U Institutu se organizuju sledeći Centri: 1) Centar za razvoj zdravstvenog sistema; 2) Centar za promociju zdravlja; 3) Centar za kontrolu i prevenciju bolesti; 4) Centar za zdravstvenu ekologiju; 5) Centar za medicinsku mikrobiologiju; 6) Centar za nauku. Za organizacioni strukturu Instituta za javno zdravlje C. Gore. Ministarstvo unutrašnjih poslova (Direktorat za vanredne situacije) vrši poslove uprave koji se odnose na upravljanje rizicima I zaštitu i spasavanje u vanrednim situacijama, uključujući poplave. Ministarstvo saobraćaja i pomorstva (Uprava pomorske sigurnosti, Lučka uprava); mada nije direktno nadležna za sliv reke Drine, vrši poslove uprave koji se odnose i na pomorski saobraćaj i sigurnost pomorskog saobraćaja, na primer bezbednosnu zaštitu trgovačkih brodova i luka, sprečavanje i preduzimanje hitnih mera u slučaju zagađenja mora sa plovnih objekata; prevoz opasnih materija pomorskom saobraćaju i na unutrašnjim plovnim putevima (videti Aneks 13-2, Slika 7: Organizaciona struktura MSP). Agencije, institucije i nezavisna upravna tela Agencija za zaštitu životne sredine (AZŽS) Agencija za zaštitu životne sredine osnovana je članom 45, st. 1 Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave. Ciljevi Agencije su: Zaštita i unapređenje prirodne sredine u C. Gori za sadašnje i buduće generacije, kao osnovni princip održivog razvoja; Transparentna i odgovorna implementacija zakona, propisa i politika u oblasti životne sredine; Pružanje pouzdanih i pravovremenih informacija javnosti, nacionalnim i međunarodnim organima i organizacijama o stanju životne sredine u C. Gori. Agencija vrši stručne i sa njima povezane upravne poslove iz oblasti zaštite životne sredine, i to: monitoring životne sredine; izrada analiza i izveštaja; izdavanje dozvola; komunikacija sa relevantnim domaćim i međunarodnim organima, organizacijama i sa javnošću; vrši i druge poslove utvrđene Zakonom o životnoj sredini („Sl. list RCG“, br. 12/96, 55/00 i 48/08) i posebnim propisima. Agencija sarađuje sa međunarodnim organima i organizacijama drugih država koje se bave zaštitom životne sredine, a posebno sa Evropskom agencijom za životnu sredinu, Međunarodnom agencijom za atomsku energiju, učestvuje u radu profesionalnih mreža u okviru Evropske unije, kao i sa sličnim agencijama u drugim državama. Organizacija Unutrašnje organizacione jedinice Agencije za zaštitu životne sredine C. Gore su: Sektor za zaštitu prirode, monitoring, analizu i izveštavanje; Sektor za izdavanje dozvola; Sektor za komunikaciju i vodjenje informacionog sistema; Odeljenje za zaštitu od jonizujućeg zračenja i radiacione sigurnosti; Odeljenje za primenu i praćenje Arhuske konvencije-Arhus centar Podgorica; Odeljenje za upravljanje hemikalijama; Služba za opšte, pravne i finansijske poslove (Pravilnik o unutrašnjoj organizaciji i sistematizaciji Agencije za zaštitu životne sredine, Čl. 2, st. 1); (Videti u Aneksu 13-2, Slika 3: Organizaciona struktura Agencije za zaštitu životne sredine). Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore (ZHMS)


Zavod za hidrometorologiju I seizmologiju formiran je na osnovu čl. 36, st. 1, tačka 2 Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave. Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju, kao organ državne uprave, osnovan je za vršenje stručnih i sa njima povezanih upravnih poslova uz primenu naučnih metoda i saznanja, zadužen da se bavi svim fizickim i hemijskim procesima u atmosferi i hidrosferi, odnosno hidrološkim i meteorološkim poslovima u najširem smislu (Izveštaj o radu, Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju C. Gore, 2014., str. 2). Analitički podaci o stanju životne sredine objavljuju se u Godišnjim izvještajima, koji se arhiviraju i u prigodnoj formi dostavljaju nadležnom Ministarstvu i drugim zainteresovanim korisnicima. Glavni zadaci hidrometeorološke i seizmološke službe Crne Gore su definisani Zakonom o hidrometeorološkim poslovima („Sl. list CG“ br. 26/10) i Zakonom o hidrografskoj djelatnosti („Sl. list CG“, br. 26/10, 30/12 ), kao i Uredbom o organizaciji i načinu rada državne uprave („Sl. list CG“, br. 5/12, 24/12) i određeni su kao poslovi koji se odnose na: Osmatranje i merenje hidroloških i ekoloških parametara; Izradu studija, elaborata, analiza i informacija o klimi, stanju vazduhu, površinskim i podzemnim vodama i priobalnom moru; Prognoziranje i davanje podataka iz oblasti meteorologije, hidrologije i ekologije; Formiranje informacionog sistema sa bankom klimatoloških, hidroloških i ekoloških istraživanja, osnivanje i održavanje hidroloških stanica za praćenje stanja voda, vazduha i zemljišta; Izradu i vodjenje katastra zagadjivača voda i vazduha, izvora, vrela i vodnih objekata; Ispitivanje nanosa u vodotocima; Kontrolu i ocenu kvaliteta površinskih i podzemnih voda, padavina, vazduha i tla na osnovu analiza fizičko-hemijskih, biohemijskih i radioloških parametara; Davanje podataka, informacija i studija za potrebe vodoprivrede; Medjunarodne obaveze u oblasti hidrologije, kontrole vode i dr. poslove iz nadležnosti (Izveštaj o radu, Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore, 2014., str. 3 i 4). Zavod ostvaruje saradnju sa nacionalnim meteorološkim, hidrometeorološkim i seizmološkim službama drugih država i medjunarodnim organizacijama u oblastima meteorologije, hidrologije, seizmologije i kontrole životne sredine, hidrometeorološkim službama u okruženju, kao i sa odgovarajućim državnim organima i organizacijama u Crnoj Gori (Izveštaj o radu, Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore, 2014., str. 5). Organizacija ZHMS je osnovan kao samostalni državni organ, organizovan u: 1. Sektor za prognozu vremena i meteorološki monitoring; 2. Sektor za meteorologiju; 3. Sektor za hidrologiju; 4. Sektor za ispitivanje kvaliteta voda i vazduha; 5. Sektor za seizmologiju; 6. Sektor za hidrografiju i okeanografiju; Podršku rada sektorima pružaju; 7. Odjeljenje za informisanje i medjunarodnu saradnju; 8. Odjeljenje za hidrometeorološki i seizmološki informacioni sistem i održavanje; 9. Služba za opšte poslove i finansije. Aktivnosti ovih organizacionih jedinica obuhvataju osmatranja, ispitivanja, analiziranja i obaveštavanja o gotovo svim komponentama životne sredine, sa fokusom na atmosferu i hidrosferu (Izveštaj o radu, Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore, 2014., str. 2). Videti u Aneksu 13-2, Slika 4: Organizaciona struktura ZHMS CG.

Uprava za inspekcijske poslove (UIP) Na osnovu čl. 28. st. 1, tačka 5, Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave, Uprava za inspekcijske poslove je formirana kao samostalni organ uprave. Do 2012.g. inspekciju voda je vršilo Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, dok je sanitarnu inspekciju vršilo Ministarstvo zdravlja. Medjutim, 2012.g. sve inpekcijske aktivnosti su objedinjene u jedno telo: Upravu za inspekcijske poslove , koja je nezavisno upravno telo. UIP vrši inspekcijski nadzor koji se odnosi na brojne oblasti, a neke od njih su sledeće: inspekcijski nadzor u oblastima: energetske efikasnosti, metrologije, ekologije, vodoprivrede, šumarstva, genetički modifikovanih organizama, priprema zakona, drugih propisa, strateških i planskih dokumenata u delu kojim se uređuje vršenje poslova inspekcijskog nadzora; praćenje stanja u oblastima nadzora; sačinjavanje izveštaja; saradnja sa organima državne uprave, drugim državnim organima, organima lokalne samouprave, međunarodnim


organizacijama i institucijama i organima drugih država koji vrše poslove inspekcijskog nadzora i dr. poslovi određeni u nadležnost (Uredba o organizaciji i načinu rada državne uprave, čl. 33, st. 1). U zavisnosti od predmeta nadzora, inspekcije u vezi upravljanja vodama i zaštite životne sredine, tj. lokalne komunalne inspekcije i komunalna policija su odgovorni za inspekcijski nadzor aktivnosti u oblasti vodosnabdevanja I upravljanja otpadnim vodama. Organizacija Organizacione jedinice Uprave za inspekcijske poslove su: 1.Sektor za zaštitu tržišta i ekonomije, igre na sreću i javne nabavke; 2.Sektor za zaštitu i bezbjednost zdravlja ljudi, životinja, bilja i šuma; 3.Sektor za zaštitu životne sredine i prostora; 4.Sektor za pravne poslove u oblasti inspekcijskog nadzora, planiranje, ljudske resurse i informacione tehnologije; 5.Odjeljenje za međunarodnu saradnju; 6.Odjeljenje za unutrašnju reviziju; 7.Služba za opšte poslove i finansije. (Videti u Aneksu 13-2, Slika 5: Ogranizaciona struktura Uprave za inspekcijske poslove). Sektor za zaštitu životne sredine vrši poslove koji se odnose na: inspekcijski nadzor nad sprovođenjem zakona i drugih propisa iz više oblasti, a neke od njih su: ekologija i vodoprivreda; pripremu analiza, izveštaja i informacija iz delokruga rada sektora, međunarodnu , regionalnu i saradnju sa drugim organima, kao i drugi poslovi. U okviru Sektora za zaštitu životne sredine i prostora formirano je sedam odseka od kojih se dva bave pitanjima zaštite životne sredine, to su Odsek za ekološku inspekciju i Odsek za vodoprivrednu inspekciju. Centar za ekotoksikološka istraživanja Crne Gore (CETI) CETI je osnovan u cilju vršenja kontrole kvaliteta svih segmenata životne sredine i kao referentna ustanova za kontrolu hrane i drugih proizvoda i dijagnostiku toksikanata. CETI je osnovan Odlukom Vlade Crne Gore od 20. 12. 1996. godine („Sl.list RCG“, br. 40/96) i vrši aktivnosti od javnog interesa. CETI obavlja ekotoksikološka ispitivanja svih segmenata životne sredine, otpadne vode, vode za piće, zemljište, sedimenata, mora, ispitivanja buke i vibracije u radnoj i životnoj sredini, kategorizaciju otpada itd. Organizacija Glavni segment CETI-ja je Laboratorija za ekotoksikološka ispitivanja i zaštitu od zračenja, kao i Sektor za zaštitu i zdravlje na radu (pored Sektora za ekonomske, pravne i opšte poslove). Postoje četiri Odseka unutar Laboratorija za ekotoksikološka ispitivanja i zaštitu od zračenja: Odsek za neorgansku analitiku, Odsek za organsku analitiku, Odsek za analitiku vazduha i radnu sredinu i Odsek za zaštitu od zračenja. Takođe, u sastavu Laboratorije je i Služba za prijem uzoraka i magacinsko poslovanje (Videti Aneks 13-2. Slika 6: Mikro organizaciona struktura CETI).

13.3.2 Energetika

Kapaciteti Tabela 13-5: Sstematizovan i ukupan br. zaposlenih u sektoru energetike u CG institucijama


radna mesta

Br. izvršilaca po

sistematizaciji


Datum

Komentari

II Sektor energetike

Ministarstvo ekonomije&Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća

129 138 108

jun 2013. za sistematizaciju;

II kvartal 2013. za ukupan br. zaposlenih

Ministarstvo ekonomije, Zavod za metrologiju, Zavod za standardizaciju,

Zavod za geološka istraživanja, Agencija za zaštitu konkurencije,

--- --- 248 II kvartal 2014.



radna mesta

Br. izvršilaca po

sistematizaciji


Datum

Komentari

Akreditaciono telo CG i Zavod za intelektualnu svojinu

Napomena: Izvori su dati u Aneksu 13-2.

Podaci o sistematizovanim radnim mestima nisu dostupni. Ministarstvo ekonomije, Zavod za metrologiju, Zavod za standardizaciju, Zavod za geološka istraživanja, Agencija za zaštitu konkurencije, Akreditaciono telo CG i Zavod za intelektualnu svojinu imaju ukupno 248 zaposlenih. Ministarstvo ekonomije i Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća imaju ukupno 108 zaposlenih, iako je po sistematizaciji predvidjeno 138 izvršilaca.

Nadležnost i organizacija Najvažniji subjekti u oblasti energetike su: • Ministarstvo ekonomije • Regulatorna agencija za energetiku Crne Gore Ministarstvo ekonomije (ME)

Ministarstvo ekonomije formirano je na osnovu čl. 2, st. 1, tačka 9 Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave. Prema odredbama čl. 15 Uredbe o organizaciji i načinu rada državne uprave Ministarstvo ekonomije obavlja poslove uprave koji se odnose, između ostalog, i na: industrijsku proizvodnju po sledećim sektorima i podsektorima: proizvodnja električne energije i gasa, eksploatacija ruda i kamena (eksploatacija energetskih sirovina, eksploatacija ostalih sirovina i materijala); energetsku politiku; sprovođenje politike i koordinaciju implementacije projekata u oblasti energetske efikasnosti, vršenje stručnih i upravnih poslova iz oblasti energetske efikasnosti, utvrđivanje pravaca i dinamike razvoja energetike; pripremu energetskog bilansa C. Gore; sistem koncesija i dodjelu koncesija iz nadležnosti ovog ministarstva; geološka istraživanja itd.

Organizacija Ministarstvo ekonomije je organizovano u devet direktorata od kojih se Direktorat energetike I Direktorat energetske efikasnosti bave pitanjima energetike i energetske efikasnosti (Videti Aneks 13-2, Slika 8: Organizaciona struktura Ministarstva ekonomije). Regulatorna agencija za energetiku – Crna Gora (RAE)

Agencija je osnovana 2004.g. u skladu sa Zakonom o energetici, kao samostalna, neprofitna organizacija, nezavinsa od državnih organa i energetskih subjekata, koja vrši javna ovlašćenja u oblasti energetike (čl. 24). Čl. 37 Zakona o energetici propisuje poslove, prava i nadležnosti Agencije (poslovi u vezi licenci za obavljanje energetskih delatnosti, izdavanje garancija porekla za električnu energiju proizvedenu iz obnovljivih izvora, utvrdjivanje metodologije za utvrdjivanje cena, rokova i uslova za korišćenje prenosnih i distributivnih sistema, itd. (Videti Aneks 13-2, Slika 9: Organizaciona struktura RAE-Crne Gore).

13.3.3 Institucije iz drugih oblasti koje imaju ovlašćenja za upravljanje vodnim resursima

Odredjene nadležnosti koje se odnose na upravljanje vodnim resursima (videti Aneks 13-1) vrše crnogorske vlasti i organizacije, kao što su: • Uprava za nekretnine (Ministarstvo finansija) (Čl. 9, st. 6 Uredbe) • Ministarstvo za vanjske poslove i evropske integracije (Čl. 10 Uredbe) • Lučka uprava (u sastavu Ministarstva saobraćaja i pomorstva) • Uprava pomorske sigurnosti (u sastavu Ministarstva saobraćaja i pomorstva) • Zavod za statistiku (MONSTAT) (Čl. 37 Uredbe)


• Institut za standardizaciju (Ministarstvo ekonomije), • Akreditaciono telo Crne Gore (Ministarstvo ekonomije) • Uprava za kadrove (Čl. 29 Uredbe) • Sekretarijat za zakonodavstvo (u sastavu Vlade Crne Gore) • Odeljenje za zaštitu kulturnog nasleđa (Ministarstvo kulture) • Naučne institucije itd.

13.3.4 Usklađivanje nacionalnih propisa sa propisima EU Nadležnost za usklađivanje propisa CG sa propisima EU propisana je odredbama Uredbe o organizaciji i načinu rada organa državne uprave („Sl. list CG“, br. 05/12, 25/12, 61/12, 20/13), kao i propisima u pojedinim oblastima na koje se odnosi uskladjivanje. U skladu sa odredbama člana 10. Uredbe „usklađivanje domaćih propisa iz okvira svoje nadležnosti sa pravnim poretkom Evropske unije“ u nadležnosti je ministarstava: MPRR, MORT, MZ, MSP, itd. Koordinaciju usklađivanja domaćih propisa sa pravnim poretkom EU, kao i potvrđivanje obrasca i tabele usklađenosti propisa sa propisima Evropske unije i druge propisane aktivnosti, obavlja Ministarstvo vanjskih poslova i evropskih integracija. Složenost procesa usklađivanja domaćih propisa sa propisima EU, kao dela zakonodavne procedure, uočava se i kroz propisanu nadležnost za obavljanje određenih poslova u ovoj oblasti od strane drugih organa i službi Vlade (uključujući i Sekretarijat za zakonodavstvo), pojedinih tela Skupštine, itd.

13.3.5 Jedinice lokalne samouprave a) Nadležnost lokalne samouprave propisana je Ustavom Crne Gore, Zakonom o lokalnoj samoupravi („Sl.list RCG“, br. 42/2003, 28/2004, 75/2005, 13/2006 i „Sl.list CG“, br. 88/2009, 3/2010 38/2012 i 10/2014., Pogledati čl. 62 Zakona 57/2014, Čl. 32, st. 1, tačka 10) i drugim propisima. Opština, u skladu sa zakonom i drugim propisma uređuje i obezbeđuje uslove za upravljanje vodama, vodnim zemljištem i vodnim objektima od lokalnog značaja, stara se o njihovoj zaštiti i korišćenju, izdaje vodna akta i vodi propisane evidencije; utvrđuje erozivna područja, protiverozivne mere i sprovodi zaštitu od erozija i bujica; organizuje i obezbeđuje obavljanje drugih poslova iz oblasti upravljanja, korišćenja i zaštite voda i vodosnabdevanja. Važeći Zakon o vodama propisuje nadležnost lokalnim samoupravama preko odredaba sledećih članova: 1, 6, 8, 9, 11, 13, 15, 16, 17, 18, 20, 33, 42, 45, 46, 48, 55, 56, 68, 71, 78-82, 95, 96, 99, 100, 102, 103, 106-8, 110-12, 115, 117-121, 124, 126, 128, 129, 130, 132, 136, 144,149-55, 158, 161,168, 174. Zakonom o finansiranju lokalne samouprave („Sl.list CG“, br. 1/2015) uređuju se izvori sredstava, način finansijskog izravnanja i korišćenja uslovnih dotacija, kao i način finansiranja sopstvenih poslova lokalne samouprave utvrđenih Ustavom, zakonom i drugim propisima. Nekoliko međunarodnih institucija je angažovano na jačanju kapaciteta lokalnih samouprava (pre svega u obuci osoblja): EU (IPA), UNDP i OEBS. Pored važećeg Zakona o komunalnim djelatnostima (1995), oblast komunalnih djelatnosti reguliše i niz drugih propisa (propisi o upravljanju vodama, otpadom, putevima, o obavljanju drugih djelatnosti od opšteg interesa, o sredstvima u svojini Crne Gore, o Glavnom gradu, energetici, koncesijama, trgovini, javnim nabavkama i drugi). b) Na republičkom nivou nadležnost za lokalnu samoupravu ima Ministarstvo unutrašnjih poslova. Prema Uredbi o organizaciji državne uprave ovaj organ vrši poslove uprave vezane za, između ostalog, način organizacije lokalne samouprave, njihovu teritorijalnu distribuciju i zakonske propise vezane za lokalnu samoupravu. c) Za upravljanje ljudskim resursima u opštinama najznačajnija je Uprava za kadrove (zbog nadležnosti u pogledu strateškog planiranja i aktivne uloge u organizovanju obuka za opštinske službenike). Nacionalni savjet za obuku u lokalnoj samoupravi osnovali su zajednički Ministarstvo unutrašnjih poslova, Uprava za


kadrove i Zajednica opština. Savjet prati sprovođenje strategije za obuku. Nema funkcije izvršnog organa, pa tako nema ni budžet ni mandat za realizaciju. d) Opština ima službu za vršenje komunalnog nadzora (komunalna policija) koja obezbjeđuje komunalni red u oblasti deponovanja otpada, snabdevanja vodom, odvođenja otpadnih i atmosferskih voda i vrši druge poslove iz nadležnosti opštine propisane zakonom i odlukom skupštine (Zakon o lokalnoj samoupravi, čl. 79, st. 1-2.). e) Organizovanje poslova vodosnabdijevanja i upravljanja otpadnim vodama u nadležnosti je jedinica lokalne samouprave. U petnaest opština formirana su posebna preduzeća samo za obavljanje ove djelatnosti, dok se u šest, uglavnom malih, opština poslovi vodosnabdijevanja i urpavljanja otpadnim vodama obezbjeđuju u okviru mešovitih preduzeća.44 U opštinama primorskog regiona poslove vodosnabdijevanja i upravljanja otpadnim vodama obavljaju javna preduzeća za vodovod i kanalizaciju, a važnu ulogu u realizaciji velikih infrastrukturnih projekata na ovom području imaju DOO „Vodacom“ i JP „Regionalni vodovod Crnogorsko primorje“. U opštinama centralnog i severnog regiona Crne Gore, poslove vodosnabdijevanja i upravljanja otpadnim vodama obavljaju javna preduzeća za vodovod i kanalizaciju, a javna preduzeća u 6 opština Andrijevica, Žabljak, Mojkovac, Plav, Plužine i Šavnik, pored pružanja usluga u dijelu vodosnabdijevanja i upravljanja otpadnim vodama, obavljaju i ostale komunalne djelatnosti.45 U Crnoj Gori komunalne delatnosti obavlja 53 preduzeća čiji su osnivači jedinice lokalne samouprave i oko 50 privatnih preduzeća i drugih subjekata, što znači da se pružanjem komunalne usluge za oko 630.000 stanovnika bavi najmanje 100 subjekata. Najveći deo komunalnih delatnosti obavljaju preduzeća čiji su osnivači jedinice lokalne samouprave u skladu sa odlukama kojima im je povereno obavljanje određenih delatnosti na neodređeno vrijeme. Prema procenama datim u dokumentu "Prioritetne aktivnosti u komunalnim djelatnostima-Agenda reformi", neefikasnost preduzeća zaduženih za vodosnabdijevanje i otpadne vode u Crnoj Gori je veliki problem. U proseku, na 1000 korisnika ide 10.28 radnika. Radi poređenja u Nemačkoj na 1000 korisnika ide oko 4 zaposlena u preduzećima za vodosnabdijevanje i kanalizaciju.46 Posebnu teškoću predstavlja što proces pružanja komunalnih usluga nije pod nadzorom ili uticajem nezavisnog regulatornog državnog organa. Ukrupnjivanjem preduzeća mogao bi se postići efekat veće pouzdanost rada sa manje raspoloživih kapaciteta. Uslovi koji su potrebni za pružanje komunalnih usluga nemaju sve opštine u Crnoj Gori. Snabdevanje vodom, prikupljanje i odvodjenje otpadnih voda, transport i uklanjanje otpada su prepoznati od strane svih jedinica lokalne samouprave kao najvažnije komunalne usluge. Navedene usluga su dobile posebnu pažnju u svim jedinicama lokalne samouprave kao temelj za pružanje komunalnih usluga, bez obzira na to da li se te usluge pružaju preko posebno formiranih komunalnih preduzeća ili u okviru mešovitih preduzeća. Mešovita komunalna preduzeća obično imaju operativne jedinice zadužene za pitanja vodosnabdevanjae i odvođenje otpadnih voda i pitanja upravljanja otpadom. Dakle, zbog njihove prirode, usluge vodosnabdevanja i upravljanja otpadnim vodama u većini opština obezbeđuju se preko preduzeća specijalizovanih za ove oblasti.

44 Godišnji izvještaj o stanju u oblasti vodosnabdijevanja, upravljanju otpadom i otpadnim vodama, realizaciji prioritetnih aktivnosti u komunalnoj djelatnosti sa predlogom prioritetnih projekata za izgradnju komunalne infrastrukture i predlogom mjera. http://www.gsv.gov.me/biblioteka/nacrti-zakona (5/5/2015) 45 Svih 10 opština u slivu reke Drine imaju formirana javna komunalna preduzeća: Kolašin – JP za komunalne usluge; Žabljak – Stambeno-komunalno preduzeće; Mojkovac - JKP Gradac; Berane – JP „Komunalno“ Berane; Plužine – JSKP Plužine; Šavnik –JSKP Šavnik; Pljevlja – JKP Pljevlja; Bijelo Polje – JKP Lim; Andrijevica – JP za stambeno-komunalne usluge; Plav – JP za stambeno-komunalne usluge. 46 Vlada Crne Gore, MORT, Podgorica, septembar 2013, str. 6.


Zajednica opština Crne Gore (ZOCG) ZOCG CG je nacionalna asocijacija lokalnih zajednica (opština, glavni grad i prestonica) CG. Neke od delatnosti Zajednice su: unapređenje i razvoj komunalne oblasti (uključujući oblast voda)47, privrednih i vanprivrednih delatnosti i drugih oblasti iz nadležnosti lokalne samouprave; unapređenje obrazovanja službenika organa lokalne samouprave; ostvarivanje saradnje sa međunarodnim organizacijama za lokalnu samoupravu, drugim međunarodnim organizacijama i lokalnim zajednicama drugih zemalja i regiona itd. Radi razmatranja određenih pitanja od interesa za razvoj lokalnih zajednica, obrazovane su četiri komisije (za razvoj lokalne samouprave, za prostorno planiranje i komunalne delatnost, za finansiranje lokalne samouprave; za društvene delatnosti) i Savet za evropske integracije i međunarodnu saradnju kao radna tela Zajednice.

13.4 Uloga ostalih subjekata

13.4.1 Javna i druga preduzeća u oblasti upravljanja vodama Među javnim i drugim preduzećima koja obavljaju određene aktivnosti u oblasti upravljanja vodama, ili od značaja za upravljanje vodama, posebno mesto imaju:

• JP za upravljanje vodnim dobrom Crne Gore • JP za nacionalne parkove Crne Gore • JU Zavod za geološka istraživanja • „VODACOM“ d.o.o. • „PROCON“ d.o.o.

Kapaciteti Tabela 13-6: Sistematizovana radna mesta i ukupan broj zaposlenih u javnim preduzećima + drugi subjekti nadležni za upravljanje vodnim resursima

III Druga javna preduzeća

Naziv institucije

Sistematizovana radna mesta

Br. izvršilaca po sistematizaciji

Ukupan br. zaposlenih Datum Komentari

JP za upravljanje morskim dobrom

Crne Gore 46 50 51

28.07.2015.-za sistematizaciju;

Kraj 2013-za ukupan br. zaposlenih.

JP „Nacionalni parkovi Crne Gore“

112 240 157

22.07.2011-za sistematizaciju;

Kraj 2011.-za ukupan br. zaposlenih

JU Zavod za geološka

istraživanja --- --- 52 29.07.2015.

„VODACOM“ d.o.o. ---- ---- 16 31.12.2010.

„PROCON“ d.o.o. 11 17

15 na neodređeno + 4 na određeno

4 sa ugovorim o privremenim i povremenim poslovima 1 sa ugovorom o delu.

22.07.2008-za sistematizaciju; 31.12.2014 –za

ukupan br. zaposlenih


47 Zajednica opština CG uključila se 2014. g. kao partner u sprovođenje regionalnog projekta o upravljanju imovinom u oblasti vodosnabdevanja i otpadnih voda u Jugoistočnoj Evropi. Glavni cilj projekta je da se uvođenjem metoda upravljanja imovinom u izabranim pilot opštinama/komunalnim preduzećima unapredi efikasnost i transparentnost u upravljanju vodovodnom i kanalizacionom infrastrukturom. Za detalje videti: http://www.uom.co.me/?p=12512 i http://www.uom.co.me/?p=13271 datum: 29/07/2015. U cilju podsticanja boljeg korišćenja hidro potencijala za brži razvoj opština kao i upoznavanja sa brojnim koristima koje donose projekti malih hidroelektrana za lokalne zajednice, Zajednica opština CG je 10.07.2015. g. organizovala prezentaciju projekta izgradnje mini hidroelektrane „Vrelo“ u Bijelom Polju. Za detalje videti: http://www.uom.co.me/?p=13245, datum: 29/07/2015.


Od ostalih javnih preduzeća koja imaju nadležnost za upravljanje vodama, najviše zaposlenih ima u JP „Nacionalni parkovi Crne Gore“, ukupno 157, dok je za ovu instituciju sistematizovano 240 radnih mesta. Jedan od mogućih razloga za ovako veliku disproporciju jeste sezonski karakter poslova u ugostiteljstvu (leto) koji se obavljaju u nacionalnim parkovima, dok je podatak o ukupnom broju zaposlenih uzet sa krajem 2011.g., dakle van letnje sezone. JP za upravljanje morskim dobrom CG ima jednog zaposlenog više nego što je propisano sistematizacijom radnih mesta. Mogući razlog za to je neažurnost podataka dostupnih na Internetu. Podatak o broju zaposlenih se odnosi na kraj 2013. godine, a podatak o sistematizovanim radnim mestima je preuzet sa zvanične internet prezentacije JP za upravljanje morskim dobrom CG, pa je pretpostavka da je ažuran. Podaci o sistematizovanim radnim mestima za Zavod za geološka istraživanja I VODACOM se ne mogu pronaći na Internetu. Tabela 13-7: Obrazovna, starosna i rodna struktura zaposlenih u javnim i drugim preduzećima u nadležnosti za upravljanje vodnim resursima u Crnoj Gori

Naziv institucije Doktorat

Master

Fakultet Viša

škola Srednja

škola ili niže

Prosečna starost (u

god.)

Muškarci

Žene Komentari

JU Zavod za geološka

istraživanja -- -- 48% -- 52% N/A N/A N/A

„VODACOM“ d.o.o.

-- -- 100% -- -- N/A N/A N/A

„PROCON“ d.o.o. -- -- 88% 12% -- N/A N/A N/A


Nijedna od tri kompanije iz gornje tabele nema zaposleno osoblje sa doktorskom, niti sa master diplomom. Svi zaposleni „VODACOM“-a imaju završen fakultet, dok 88% zaposlenih „PROCON“-a i 48% zaposlenih u JU Zavod za geološka istraživanja takodje poseduje taj stepen obrazovanja. „PROCON“ ima 12% zaposlenih sa višom školom i nema zaposlenih sa srednjom školom, dok JU Zavod za geološka istraživanja ima 52% zaposlenih sa srednjom školom. .Informacije u vezi prosečne starosti i rodne strukture ne mogu se naći na zvaničnim web stranicama JP Upravljanje morskim dobrom Crne Gore, JP Nacionalni Parkovi Crne Gore, kao ni na web stranicama JU Zavod za geološka istraživanja, „VODACOM“-a i „PROCON“-a. Nadležnosti i organizacija

Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom Republike Crne Gore sa sedištem u Budvi, osnovano u skladu sa Zakonom o morskom dobru posebnom Odlukom Skupštine Republike Crne Gore 02.06.1992. g sa zadatkom da obezbedi zaštitu i unapređenje korišćenja morskog dobra, upravljanje morskim dobrom, zaključivanje ugovora o korišćenju morskog dobra, izgradnju i održavanje infrastrukturnih objekata za potrebe morskog dobra.

Interna organizacija JP za upravljanje morskim dobrom je sledeća: kabinet direktora, služba za opšte i pravne poslove, služba za ustupanje morskog dobra na korišćenje, ekonomsko finansijska služba, služba za uredjenje i izgradnju morskog dobra, služba za održivi razvoj, služba za upravljanje lukama od lokalnog znaćaja i pomorstvo, služba za kontrolu morskog dobra. Upravni odbor i izvršni direktor u skladu sa svojim ovlašćenjima koordiniraju rad posebnih organizacionih jedinica-službi.

Služba za održivi razvoj koordinira i obavlja poslove iz oblasti organizacije i opremanja kupališta, zaštite životne sredine, praćenja kvaliteta morske vode za kupanje i obalnih procesa te vođenje baze podataka


morskog dobra. Služba koordinira međunarodnu saradnju iz oblasti integralnog upravljanja obalnim područjem i održivog razvoja. JP „Nacionalni parkovi Crne Gore“ u skladu sa Zakonom o nacionalnim parkovima („Sl. list RCG“, br. 56/09) i člana 10 Odluke o organizovanju Javnog preduzeća za nacionalne parkove Crne Gore („Sl. list RCG“, br. 20/11), obavlja poslove koje se odnose na mere i aktivnosti za ostvarivanje utvrđene politike u upravljanju, korišćenju, zaštiti, razvoju i unapređenju nacionalnih parkova; donosi akt o unutrašnjem redu u nacionalnim parkovima i obezbeđuje službe zaštite; stara se o sprovođenju plana upravljanja i godišnjeg programa upravljanja; sprovodi mere zaštite u skladu sa režimom zaštite; čuva, unapredjuje i promoviše nacionalne parkove; održava oznake kojima su obeležene granice nacionalnih parkova; obezbeđuje nesmetano odvijanje prirodnih procesa i održivog korišćenja nacionalnih parkova; prati stanje u nacionalnim parkovima i dostavlja podatke organu uprave nadležnom za poslove zaštite prirode i pravnom licu; daje na korišćenje i istraživanje nacionalne parkove za potrebe razvoja nauke, turizma, kulture i rekreacije; daje na korišćenje dobra i objekte nacionalnih parkova za potrebe turizma, ugostiteljstva, lova i ribolova. Pored toga, preduzeće obavlja aktivnosti veštačkog uzgoja ribe, proizvodnje riblje mladji, sanitarnu seču šuma, branje šumskih proizvoda i sakupljanje semena, poslove održavanja abijentalne higijene; obavlja i druge poslove koji su u funkciji zaštite, unapredjivanja i racionalnog korišćenja nacionalnih parkova utvrdjene zakonom. Preduzeće ima nekoliko internih organizacionih jedinica: nacionalni park „Biogradska gora“, nacionalni park „Durmitor“, nacionalni park „Lovćen“, nacionalni park „Skadarsko jezero“, nacionalni park „Prokletije“, zajedničke službe (videti Aneks 13-2, Slika 12: Organizaciona struktura JP “Nacionalni parkovi Crne Gore”). JU Zavod za geološka istraživanja, realizuje programe i projekte geoloških istraživanja od interesa za Crnu Goru (koje donosi Ministarstvo ekonomije), a finansiraju se iz Budžeta Crne Gore. Deo prihoda Zavod ostvaruje na tržištu kroz izradu i realizaciju projekata. Zavod je organizovan u četiri sektora čija delatnost obuhvata širok spektar istraživanja u domenu fundametalnih i primenjenih geoloških istraživanja: Sektor za regionalnu geologiju, mineralne sirovine i koncesije za mineralne sirovine, Sektor za hidrogeologiju, inženjersku geologiju i koncesije za vode, Sektor za rudarske radove i istražno bušenje i Sektor za opšte, pravne i računovodstveno-finansijske poslove. U sastavu Zavoda rade laboratorije za: paleontologiju, petrografiju, sedimentologiju, mineralogiju, hemiju i geomehanička ispitivanja. „VODACOM“ d.o.o, je zajedničko uslužno i koordinaciono Društvo za vodosnabdevanje i odvodjenje otpadnih voda za Crnogorsko primorije i opštinu Cetinje, osnovano u martu 2005.g. od Vlade Republike Crne Gore i opština Bar, Trivet, Herceg Novi, Budva i Kotor. Kompanija pruža konsultanske aktivnosti u vezi sa poslovanjem i ostalim upravljanjem, arhitektonske i inženjerske delatnosti i tehničko savetovanje. "Vodacom" je i agencija za implementaciju kredita i donacija KfW banke i partner u radu Opštinama i vodovodnim preduzećima u radu na poboljšanju sveukupnog rada mreže, distribucije vode i odvođenja otpadnih voda u korist građana primorskog regiona. (videti Aneks 13-2, Slika 13: Organizaciona struktura „VODACOM“ d.o.o., Tivat). „PROCON“ d.o.o., je formiran na osnovu „Project – Consulting“ - Podgorica d.o.o. odluke o osnivanju („Sl. list CG“, br. 7/08). Društvo pruža stručnu pomoć na realizaciji programa iz oblasti komunalnih delatnosti i zaštite životne sredine koje donosi Vlada Crne Gore, osnosno lokalna samouprava, u delu koji se odnosi na ugovore Vlade Crne Gore sa međunarodnim finansijskim institucijama i odgovarajućim fondovima Evropske unije (finansiranje projekata iz tih oblasti, a naročito: poslove kandidovanja projekata i pružanja stručne pomoći u izradi neophodne dokumentacije za realizaciju tih projekata, analiza projekata sa stanovišta izvodljivosti, održivosti i usklađenosti sa strateškim planskim dokumentima; priprema projektnih zadataka za izradu studija izvodljivosti, studija procena uticaja na životnu sredinu, potrebne projektne dokumentacije, itd.; obavljanje poslova koji se odnose na organizovanje, odnosno sprovođenje, tenderske procedure,


organizovanje odnosno vođenje evaluacije tendera i druge aktivnosti predviđene ugovorom o finansiranju projekata iz oblasti komunalnih delatnosti i zaštite životne sredine). Videti Aneks 13-2, Slika 14: Organizaciona struktura „PROCON“ d.o.o.

13.4.2 Javna i druga preduzeća u sektoru energetike Centralno mesto za pitanja energetike pripada „Elektroprivredi Crne Gore” (EPCG).

Kapaciteti Tabela 13-8: Sistematizovana radna mesta i ukupan br. zaposlenih u EPCG


radna mesta

Br. izvršilaca po

sistematizaciji


Datum

Komentari

Elektroprivreda Crne Gore (EPCG)

--- --- 2.315 (2.275 na

neodređeno, 40 na određeno)

18.05.2015.-„Upitnik“ Isti podaci su dati u

„Upitniku“, kao što su i na web stranici EPCG.


EPCG ima 2.315 zaposlenih, od čega 2.275 na neodređen, a 40 na određen vremenski period. Tabela 13-9: Sadašnje potrebe za jačanje kapaciteta i glavne prepreke EPCG

Sadašnje potrebe za jačanje kapaciteta Glavne prepreke Od opreme/imovine koju je potrebna pribaviti radi jačanja kapaciteta u sadašnjem trenutku navodi se oprema za monitoring voda. Za period od sledeće tri godine potrebno je nabaviti softver za forkast, dok bi u dugoročnom periodu trebalo nabaviti opremu za monitoring voda i softver za forkast, EPCG predvidja da će doći do povećanja obima posla u sledećih 10 ili 20 g., a posledično i do povećanja broja zaposlenih. - EPCG poseduje plan obuke zaposlenih. U skladu sa planom i programom, obuke zaposlenih se konstantno vrše za različite oblasti i poslovne sfere (obuka korišćenja nove opreme, obuke vezane za distribivne mreže, obuke menadžmenta, kongresi, sajmovi, okrugli stolovi…). Takodje, predvidja se da bi ugradnjom nove opreme (npr. za monitoring voda), bilo bi potrebno sprovesti obuke zaposlenih.

Glavna prepreka u oblasti upravljanja vodnim resursima u slivu reke Drine je nedostatak podataka, potom nedostatak sredstava, kao i neadekvatna koordinacija izmedju Ministarstava i dr. organa na državnom nivou.

Najveći prioritet EPCG u pogledu ubrzanja napretka upravljanja vodnim resursima u slivu reke Drine u sledećih 10 ili 20 g. je poboljšanje unutardržavne i medjudržavne saradnje. Profit preduzeća predstavlja jedini izvor finansiranja EPCG.

Izvor: „Upitnik za ocenu kapaciteta institucija“ EPCG

Tabela 13-10: Obrazovna, starosna i rodna struktura zaposlenih u EPCG

Naziv institucije

Doktorat Master Fakultet Viša

škola Srednja škola ili

niže

Prosečna starost (u

god.) Muškarci Žene Komentari

Energetika

EPCG 0,1% 1% 24% 0,35%

50,7% (oko 35

zaposlenih ima I2-III stepen stručne spreme)

50 g. 79,7% 20,3% Izvor: „Upitnik“

EPCG --- --- 24% 4% 69%-SSS 3%-NK

--- --- ---

Izvor: EPCG web strana.

Podaci se odnose na

stalno zaposleno

osoblje (oko 2.275).



Kao što je navedeno u „Upitniku“, diplomu doktora nauka ima 0,1% zaposlenih EPCG, master diplomu 1% i fakultetsku diplomu 24% zaposlenih. Najveći broj zaposlenih EPCG ima srednju školu ili niži stepen obrazovanja (50,7%). Prema podacima sa web sajta EPCG, čak 69% zaposlenih EPCG poseduje diplomu srednje škole, dok je 3% zaposlenih nekvalifikovani kadar. Prema „Upitniku“, prosečna starost zaposlenih je 50g. Kao i u slučaju Republike Srbije, EPCG zapošljava znatno više muškaraca nego žena (odnos je 79,7% naspram 20,3%). Podaci u vezi obrazovne strukture zaposlenih u EPCG dobijeni u „Upitniku“ su značajno drugačiji u odnosu na podatke koji se nalaze na web stranici EPCG. Jedini podatak koji je zajednički za oba izvora je procenat zaposlenih koji poseduju fakultetsku diplomu (24%). Na web stranici EPCG se mogu naći podaci u vezi ukupnog broja zaposlenih i o obrazovnoj strukturi koji se odnose samo na zaposlene na neodredjeno. Postoji verovatnoća da se podaci u upitniku odnose na zaposlene na odredjen i na neodredjen vremenski period, što može predstavljati razlog za pojavu razlike. Nadležnosti i organizacija Elektroprivreda Crne Gore, Nikšić je nacionalna elektroenergetska kompanija osnovana odlukom o transformaciji JEP „Elektroprivreda Crne Gore“ Nikšić 1998. g. radi obavljanja privredne delatnosti, odnosno proizvodnje, distribucije i snabdevanja električnom energijom.48 Proizvodnja, distribucija i snabdevanje električnom energijom, osnovne su delatnosti EPCG, propisane Zakonom o energetici („Sl. list CG“, br. 28/10 i 6/13), licencama u energetskom sektoru i Statutom EPCG.49 Ostale delatnosti EPCG su: kupoprodaja električne energije; operator distributivne mreže; izgradnja i održavanje elektroenergetskih objekata; projektovanje i nadzor, i dr. delatnosti propisane Statutom.50 (Videti u Aneksu 13-2, Slika 9: Raspoloživi kapaciteti za proizvodnju električne energije u Crnoj Gori). EPCG raspolaže kapacitetima za proizvodnju električne energije ukupne instalisane snage 868 MW, od čega se 657 MW (76%) odnosi na hidroelektrane „Perućica“ i „Piva“, a 210 MW (24%) na termoelektranu „Pljevlja“.51 (Videti u Aneksu 13-2, Tabela 17: Vlasnička struktura kompanije). Završen proces dokapitalizacije između ostalog treba da obezbedi sredstva za revitalizaciju i modernizaciju postojećih, te izgradnju novih energetskih objekata. Time će se stvoriti neophodni preduslovi za potpuniju valorizaciju energetskih potencijala C. Gore.52 Organizacija Organi Društva EPCG su: Skupština akcionara; Odbor direktora; Menadžment i Sekretar Društva.53 (Za detaljnije videti u Aneksu 13-2, Slika 11: Organizaciona struktura Elektroprivrede Crne Gore; Tabela 18: Proizvodnja i elektroenergetski bilans; Tabela 19: Proizvodnja hidroelektrana u Crnoj Gori u 2014).

13.4.3 Naučno istraživačke i obrazovne institucije Više naučno istraživačkih institucija i preduzeća obavlja određene istraživačke i druge aktivnosti od značaja za upravljanje vodama. Najvažnije među njima su institucije Univerziteta u Crnoj Gori. U Nacrtu Strategije upravljanja vodama posebno se naglašava značaja Građevinskog fakulteta u Podgorici.54

48 http://www.epcg.com/o-nama/o-nama, (19/02/2015) 49 http://www.epcg.com/o-nama/osnovna-djelatnost, (19.02.2015.) 50 http://www.epcg.com/o-nama/osnovna-djelatnost, (19.02.2015.) 51 http://www.epcg.com/o-nama/osnovna-djelatnost, (19.02.2015.) 52 http://www.epcg.com/o-nama/osnovna-djelatnost, (25/02/2015) 53 http://www.epcg.com/o-nama/organi-drustva, (19/02/2015) 54 Strategija upravljanaj vodama Crne Gore (Nacrt), decembar 2015. godine, str. 165.


13.4.4 Organizacije civilnog društva a) U Registru udruženja (koje vodi Ministarstvo unutrašnjih poslova) nema posebne kategorije udruženja čija bi se „delatnost“ odnosila na upravljanje vodama. Međutim, postoje posebne kategorije organizacija koje se bave „zaštitom životne sredine“, „održivim razvojem“, „poljoprivredom i ruralnim razvojem“, itd.55 Prema podacima iz Registra NVO (2013. godine), ukupno je bilo upisano 2716 aktivnih NVO, koje su uskladile svoja akta sa Zakonom o NVO ili su upisane u Registar u skladu sa njim. a) Zakon o nevladinim organizacijama („Sl. list CG“, br. 39/11) uređuje način osnivanja, upisa i brisanja iz registra, status, organi, finansiranje i druga pitanja od značaja za rad i delovanje nevladinih organizacija. Nevladine organizacije, u smislu ovog zakona, su nevladina udruženja i nevladine fonacije (čl. 1, st. 1 i 2) Okvir delovanja nevladinih organizacija propisan je i odredbama Uredbe o načinu i postupku ostvarivanja saradnje organa državne uprave i nevladinih organizacija („Sl. list CG“, br. 07/12) i Uredbe o načinu i postupku sprovođenja javne rasprave u pripremi zakona („Sl. list CG“, br. 02/12). Nevladina organizacija se može učlanjivati u saveze ili druge oblike povezivanja nevladinih organizacija u C. Gori ili inostranstvu (čl. 9, st. 1). Strana nevladina organizacija može delovati na teritoriji C. Gore radi ostvarivanja ciljeva i interesa koji nisu zabranjeni Ustavom i zakonom (čl. 4, st. 1). b) Vlada Crne Gore je u decembru 2013. godine usvojila Strategiju razvoja nevladinih organizacija u Crnoj Gori 2014-2016 godine. Koordinaciju aktivnosti prema nevladinim organizacijama, u delu koji se tiče učešća nevladinih organizacija u postupcima koji su predviđeni postojećim propisima (EIA, SEA, IPPC, itd), sprovode Arhus centri. U Izveštaju Evropske komisije za 2014. godinu, procenjuje se da su “odnosi između civilnog sektora i Vlade previše kontradiktorni, a posebno po pitanjima koja se tiču političke situacije, vladavine prava.” Za razliku od procedure pregovaračkog procesa u nekim drugim državama (u fazi njihovog pridruživanja EU) u Crnoj Gori je predviđeno široko učešće organizacija civilnog društva.

13.5 Ključna pitanja od značaja za institucionalne aspekte upravljanja vodnim resursima u Crnoj Gori

Na osnovu procene institucija u oblasti upravljanja vodnim resursima u Crnoj Gori, može se konstatovati sledeće: 1. Institucionalni okvir upravljanja vodnim resursima u CG je određen karakteristikama reforme

privrednog i pravnog sistema, u skladu sa zahtevima iz procesa pridruživanja EU (Acquis). Postoji jasan plan daljeg usaglašavanja domaćih propisa sa propisima EU u oblasti životne sredine. Prema procenama, sadašnji nivo usklađenosti sa OVD/WFD je oko 70%, a 47,7% sa Direktivom 91/271/EEC koja se odnosi na tretman gradskih otpadnih voda, itd. (videti Poglavlje 12).

2. Usaglašavanje domaćih propisa sa propisima EU u nadležnosti je određenih resornih ministarstava i Ministarstva vanjskih poslova i evropskih integracija.

3. Odgovarajućim propisima Crne Gore relativno su jasno identifikovani subjekti – osnovni nosioci prava i obaveza u oblasti upravljanja vodama i drugim oblastima od značaja za upravljanje vodama (npr. zaštita životne sredine). MPRR (Direktorat za vodoprivredu, Uprava za vode) i MORT imaju primarnu nadležnost u ovoj oblasti.

4. U nadležnosti MORT su poslovi koji se odnose na zaštitu životne sredine, turizam, gradnju. ME je nadležno, između ostalog, za poslove u oblasti energetike, MZ (ispravnost vode za piće) i MUP (odgovorno za reagovanje u vanrednim situacijama, uključujući poplave).

5. Stručne poslove u oblasti upravljanja vodama obavljaju AZŽS i ZHMS i Uprava za inspekcijske poslove.

55 http://www.dokumenta.me/nvo/ (5/5/2015).


6. Napretkom u načinu organizacije institucija u oblasti životne sredine smatra se formiranje AZŽS 2008. godine na način da je ovoj instituciji dat karakter operativnog tela nadležnog za poslove sprovođenja propisa, odvojen od organa nadležnih za kreiranje politike u oblasti životne sredine.

7. Inspekcijska služba, u kojoj su objedinjeni inspekcijski poslovi (uklučujući i inspekcijske poslove u oblasti voda, životne sredine, šumarstva, sanitarnih poslova, itd), organizovana je kao posebna institutcija, van sistema organizacije ministarstava.

8. Procenjuje se da postoji potreba za jačanjem kapaciteta institucija koje se bave upravljanjem vodama i životnom sredinom, i to kako u pogledu kadrova tako i u pogledu tehničkog opremanja.

9. U pogledu monitoringa, procenjuje se da su najveći problemi: nedovoljan broj monitoring stanica, nepostojanje biološkog monitoringa i slab monitoring podzemnih voda, odnosno održavanje opreme i nedostatak sredstava za redovna merenja na terenu.

10. Procenjuje se da stanje kapaciteta institucija u čijoj nadležnosti su poslovi obezbeđivanja poštovanja propisa (inspekcijske službe, pravosudni sistem) nije na zadovoljavajućem nivou.

11. Nedostatak finansijskih sredstava za sprovođenje aktivnosti u oblasti upravljanja vodama (uključujući i monitoring) predstavlja jedan od osnovnih problema sa kojim se suočava sistem upravljanja vodama.

12. Koordinacija između pojedinih subjekata sistema upravljanja vodama nije zadovoljavajuća. 13. Pitanje kapaciteta jedinica lokalne samouprave zaslužuje posebnu pažnju, imajući u vidu nadležnosti

koje imaju na osnovu propisa u oblasti životne sredine i ukupne tendencije u oblasti decentralizacije u obavljanju ovih poslova.

14. Uloga i funkcionisanje komunalnih preduzeća predstavljaju predmet preispitivanja sa stanovišta njihove efikasnosti.

15. Preduzimaju se određene mere na planu podizanja svesti o značaju pitanja upravljanja vodama i zaštite životne sredine, iako se procenjuje da one nisu adekvatne ozbiljnosti problema i potrebama u ovoj oblasti.

16. Za međunarodnu saradnju u oblasti upravljanja vodama je nadležno MPRR (Direktorat za vodoprivredu), dok „saradnju sa odgovarajućim međunarodnim organizacijama i institucijama u okviru utvrđenih ovlašćenja” obavlja Uprava za vode.

17. Saradnja nevladinih organizacija i javne uprave je institucionalizovana u Crnoj Gori i, u osnovi, regulisana odgovarajućim propisima. Arhus centri imaju učešće u saradnji sa NVO, uključujući učestvovanje u pripremi nacrta zakona. Medjutim, puna saradnja podrazumeva jačanje transparentnosti resornih organa i kapaciteta NVO.

13.6 Budući institucionalni okvir

Jedan od zahteva TOR-a bio je da se izvrši procena gde će se institucije u oblasti upravljanja vodnim resursima u slivu reke Drine nalaziti u budućnosti, npr. u periodu sledećih 20 godina. Jasno je da su moguće različite varijante procene u zavisnosti od kriterijuma koji se koriste u analizi. Osnovu takve analize bi, svakako, predstavljale procene tendencija u oblasti vodnih resursa na globalnom nivou i u regionu Evrope, procene stanja vodnih resursa (raspoloživost i kvalitet) u zemlji i regionu, procene budućih potreba za vodom, procene demografskih promena, procene rasta društvenog bruto proizvoda, procene razvoja i promena u privrednoj strukturi, procene klimatskih promena, procene dinamike unapređenja sistema upravljanja vodnim resursima u RS, procene stanja upravljanja vodnim resursima u državama u okruženju, a pre svega državama koje pripadaju Dunavskom slivu, itd. Detaljnija procena budućeg institucionalnog okvira bi morala da uvažava i nekoliko drugih okolnosti. Najpre, procenjuje se da postoji, do izvesne mere, formalno definisan interes za ostvarivanje ciljeva u oblasti upravljanja vodnim resursima, uskađivanje nacionalnih propisa sa propisima EU i jačanje regionalne saradnje. Trenutni planovi za usklađivanje propisa sa propisima EU imaju u vidu kraj 2021. godine - kao rok za prenošenje propisa EU u nacionalni pravni sistem.


Međutim, za potpunu primenu propisa biće potrebno znatno duže. Imajući u vidu iskustva drugih država može se očekivati da će se potpuna primena propisa EU ostvariti u roku od 20 godina. Budući razvoj institucija nadležne za integralno upravljanje vodnim resursima u Crnoj Gori skoro u potpunosti je određen uslovima koji proističu iz procesa evropskih integracija. Aktivnosti izgradnje i jačanja institucija biće određene stanjem i prerpsektivama usaglašavanja nacionalnih propisa sa propisima EU. U najopštijem smislu govoreći, u delu koji se odnosi na integralno upravljanje vodama procenjuje se da je potrebno „dalje jačanje administrativnog kapaciteta na nacionalnom i lokalnom nivou ... za sprovođenje svih direktiva. Crna Gora treba da obezbedi jasnu podelu nadležnosti i koherentnosti između aktivnosti svih organa uključenih u pitanja vezana za upravljanje vodama.“56 Mreže za monitoring i planovi upravljanja rečnim slivovima su u ranoj fazi, kao i infrastruktura za tretman otpadnih voda.”57 Javna komunalna i druga preduzeća će morati da se transformišu u pravcu stvaranja uslova za tržišno poslovanje, koji će, između ostalog, dovesti do značajnog rasta cena u sektoru voda. Uopšteno govoreći, može se očekivati da će u narednih 20 godina doći do privatizacije značajnog dela prirodnih resursa Crne Gore ili će biti podvrgnuti raznim oblicima kvazi privatizacije. To će uticati na organizaciju aktivnosti upravljanja vodama. Ključni subjekti sistema će postati deo međunarodnog sistema upravljanja vodnim resursima. Saradnja lokalne zajednice sa lokalnim zajednicama drugih zemalja će biti znatno osnažena.

13.7 Preporuke

Na osnovu procene institucionalnog okvira u sektoru voda u Crnoj Gori, preporučuje se sledeće: 1. Jačanje kapaciteta MPRR i povećanje broja zaposlenih građevinske, ekonomske i pravne struke i

tehničko opremanje; 2. Unapređenje Programa monitoringa voda koji bi bio u skladu sa preporukama i smernicama EU Okvirne direktive

o vodama i tehničko opremanje; 3. Izrada Planova upravljanja rečnim slivovima/slivnim područjima i drugih strateških dokumenata,

naročito Master plan za vode za Crnu Goru koji nije ažuriran skoro 15 godina; 4. Uspostavljanje Vodnog informacionog sistema, naročito za efikasno planiranje u oblasti voda i u oblasti

korišćenja voda, koji bi omogućio efikasno i sveobuhvatno korišćenje svih raspoloživih podataka i informacija o vodnom režimu;

5. Jačanje kapaciteta lokalne samouprave u svim segmentima nadležnosti u oblasti životne sredine (sprovođenje propisa u oblasti životne sredine, strateško planiranje, razmena informacija kako vertikalno sa nadležnim ministarstvima tako i horizontalno, projektovanje i realizacija međunarodne pomoći, itd);

6. Jačanje institucija u čijoj nadležnosti su poslovi obezbeđivanja poštovanja propisa (inspekcijske službe, pravosudni sistem), zbog čega je potrebna jača saradnja, razmena informacija i koordinacija mera između subjekata nadležnih za pojedine aspekte ovih aktivnosti;

7. Donošenje propisa koji se odnose na nadležnosti u okviru sektora voda u CG, u smislu jasnog razgraničenja institucionalnih nadležnosti; propisa kojima se jasno definišu kadrovski i materijalni uslovi za sprovođenje državne strategije u oblasti voda; propisa u oblasti licenciranja hidroloških i meteoroloških poslova;

8. Obezbeđivanje vodosnabdevanja i sanitarnih usluga u zajednicama koje te usluge nemaju, naročito u ruralnim sredinama i obezbeđivanje pravnog i institucionalnog okvira za monitoring, regulisanje i podršku sektoru ruralnog razvoja vodosnabdevanja;

9. Unapređenje mehanizama horizontalne i vertikalne koordinacije u sektoru voda;

56 Izvještaj o analitičkom pregledu usklađenosti zakonodavstva Crne Gore Poglavlje 27 – Životna sredina, Eksplanatorni sastanak: 4-8. februar 2013. Bilateralni sastanak: 18-22. mart 2013. 57 Izvještaj o napretku Crne Gore za 2014. koji prati Saopštenje Komisije Evropskom parlamentu, Savjetu, Evropskom ekonomskom i socijalnom komitetu i komitetu regiona, Strategija proširenja i glavni izazovi 2014-2015. BRISEL, 8. X 2014. SEC (2014) 301, str. 68.


10. Unapređenje saradnje sa privatnim kompanijama koje obavljaju određene aktivnosti u oblasti vodoprivrede;

11. Unapređenje saradnje sa susednim državama; 12. Priprema i realizacija programa specijalističkih obuka; 13. Podizanje svesti javnosti i jačanje partnerskih odnosa sa organizacijama civilnog društva; 14. Jačanje transparentnosti, osiguravanje lakog i jednostavnog pristupa svim relevantnim dokumentima,

blagovremeno ažuriranje podataka i javno informisanje; 15. MPRR u saradnji sa MORT mora da implementira adekvatne i dobro testirane normative za

projektovanje vodoprivrednih objekata (na primer onih za odbranu od poplava) u urbanim zonama kako bi se umanjili rizici od poplava i sprečila erozija;

16. Izrada detaljne studije u kojoj će biti sagledani uticaj usaglašavanja nacionalnih propisa sa propisima EU na institucionalne kapacitete u Crnoj Gori i način funkcionisanja institucija i

17. Izrada detaljne studije u kojoj će biti sagledani bezbednosni rizici u oblasti upravljanja vodnim resursima (do 2035) i njihov uticaj na razvoj institucija.


14 Zaključci i preporuke

14.1 Zaključci

Studija je pružila sledeće zaključke: Životna sredina Definisano je ukupno 9 površinskih i 14 GWB u crnogorskom delu SRD. SRD ima četiri prirodna jezera, od kojih su najveća Plav i Crno jezero. Postoje dva veštačka, bitno izmenjena vodna tela (HMWB) tj. akumulacije (Pivsko jezero i akumulacija Otilovići). Zagađenje vazduha je i dalje razlog za zabrinutost oko Pljevalja, naročito nivoi određenih materija (PM10) sa tendencijom pogoršanja i emisije SO₂ iz TE „Pljevlja“. Postoji hitna potreba za smanjenjem tih izvora

zagađenja. Uprkos tome, nije se javila niti je zabeležena povećana kiselost vode usled zagađenja

vazduha u SRD. SRD u Crnoj Gori sadrži 44% šuma i 36% poljoprivrednih površina, dok ostatak čine druge vrste zemlje i naselja. SRD ima bogat biodiverzitet, posebno u krečnjačkim pećinama reka Pive i Tare. Sliv je dom ugroženim vrstama koje nestaju u ostatku Evrope, kao što je dunavski losos ili zmija šargan. Takođe je dom endemskim vrstama kao što je srpska omorika. Pritisak na biodiverzitet i ekosisteme najviše nastaje usled društvenih aktivnosti i različitih upotreba vode. To uključuje uzgoj ribe (zagađenje hranljivim sastojcima i invazivnim ribama), eksploataciju šljunka (uništavanje mrestilišta i staništa), odlaganje otpada u blizini reka (ogromna količina plutajućeg otpada), poljoprivredno đubrivo u blizini vodenih ekosistema (zagađenje), razvoj turističke infrastrukture (smanjenje površina prirodnih oblasti, narušavanje ekoloških koridora), seču priobalnih šuma i izgradnju novih brana. Najveći ekološki pritisak predstavlja suša, naročito za male pritoke u slivu i za priobalnu vegetaciju. Veoma mali deo (oko 45%) gradske populacije ima kanalizacione priključke i postoji samo jedno aktivno postrojenje za preradu otpadnih voda u SRD, u Mojkovcu. Sve otpadne vode u drugim naseljima se neprerađene ulivaju u reke. Još jedno postrojenje za preradu otpadnih voda gradi se na Žabljaku, a još tri bi trebalo uskoro da budu izgrađene u Pljevljama, Kolašinu i Plužinama. Još tri su u procesu tendera/projektovanja u Beranama, Plavu i Bijelom Polju. Uprkos tome, većina reka u SRD imaju dobar kvalitet vode, ali najzagađenija reka je Vetišnica, pritoka Ćehotine u Pljevljama. Takođe postoje izvesni problemi vezani za kvalitet vode reke Lim blizu Bijelog Polja. Za upotrebu vode SRD je podeljen u četiri regije upravljanja vodama, koje čine podslivovi Drine, Pive, Tare, Ćehotine i Lima. Domaća potrošnja po glavi stanovnika (na osnovu 129l/c/d) procenjena je na 12,8 Mm³ godišnje, pri čemu podsliv Lima (WMR IV) trpi najveći pritisak i ima najveću populaciju. Industrijska potrošnja i navodnjavanje su 1,9 i 4,3 Mm³ godišnje. Međutim, gubici vode iznose više od xx%, te je cifra po glavi stanovnika najverovatnije 200l/c/d. Iako su korisnici vode, ribarska gazdinstva i hidroelektrane ne smatraju se potrošačima, jer se voda vraća u vodotokove. Ukupna godišnja potražnja u SRD u Crnoj Gori je zato procenjena na 19 Mm³. Procenjen je određeni procenat povraćaja, implicirajući da je neto ukupna potrošnja vode u slivu 7,5 Mm³ godišnje. Metodologija računanja minimalne vrednosti ekološki prihvatljivog protoka za površinske vode u Crnoj Gori je definisana pravilnikom koji je objavljen u Službenom glasniku br. 2/16 i izmenom pravilnika. Ne postoji homogena metodologija za sve tri zemlje sliva reke Drine.


Tri scenarija za buduću potražnju u vremenskim okvirima od 30 i 50 godina proračunata su za visok rast, stabilan rast i realan rast. Ključni pokretači promena u slivu su obezbeđeni i potrebno je o njima razgovarati sa akterima koji učestvuju u vodosnabdevanju, zaštiti od poplava, hidroenergetici, očuvanju životne sredine, rekreaciji/turizmu i uzgoju ribe. Postoji potreba za merama zaštite od poplava u oblastima podložnim poplavama u SRD, blizu većih naselja (npr. Bijelog Polja). Većina postojećih drenažnih sistema nije u upotrebi, uglavnom zbog nedovoljnog održavanja. Hidroenergetika U crnogorskom delu SRD nalazi se jedna elektrana, kapaciteta 342 MW. Njena godišnja proizvodnja energije iznosi 800 GWh (milion kWh). Nalazi se na reci Pivi. Visoka brana stvara veliku akumulaciju, što omogućava proizvodnju vršne snage. Elektrana se nalazi u neposrednoj blizini brane. Nije napravljena riblja staza. Stanje različitih delova postojeće hidroelektrane kao i njihovo nesmetano funkcionisanje tokom celog procesa proizvodnje struje moraju u svakom trenutku biti garantovani, kako bi se obezbedilo efikasno i pouzdano snabdevanje energijom tokom više decenija. Kao veoma visok objekat, postojeća brana posebno zahteva program izuzetno pažljivog monitoringa i njegovu strogu primenu. Potencijal za izgradnju novih hidroelektrana u Crnoj Gori je visok. Međutim, teške dispozicije životne sredine značajno su smanjile portfolio primenjivih projekata. Od brojnih zamišljenih hidroelektrana u Crnoj Gori samo šest imaju izglede da budu izgrađene. Tri bi se nalazile duž toka Ćehotine, dve na Limu i jedna na Pivi/Komarnici (sa prenosom vode između slivova). Ukupna dodatna proizvodnja struje iznosila bi 284 MW, doprinoseći ukupnoj proizvodnji od 571 GWh. Tri plana su nepregradnog tipa (tj. hidroelektrana se nalazi u neposrednoj blizini brane), a tri su pregradnog tipa (sa vodozahvatnim objektima dugačkim do 6,2 km). Ukupna investicija u pokretanje i obezbeđivanje realizacije ovih šest projekata dostigla bi 565 miliona evra. Ovi novi planovi moraće da služe što je više moguće višestrukoj svrsi, kako bi se osigurala što bolja prihvaćenost od strane stanovništva. Pažljivo planirana integracija u životnu sredinu takođe zahteva povećane izglede za brzu primenu. Monitoring Agencija za zaštitu životne sredine preuzela je kontrolu nad većinom aktivnosti monitoringa i uložila napore u jačanje različitih mreža za monitoring i njihovo organizovanje u skladu sa najnovijom međunarodnom praksom. Istovremeno, pravni okvir zahteva izmene za poboljšanje funkcionisanja mreža. Međutim, donekle nelogično, budžet Agencije se smanjuje svake godine od 2009. i postoji nedostatak odgovarajuće opreme za pojedine aktivnosti monitoringa. Uopšteno govoreći, osmotrena situacija vezana za ekološka pitanja nije povezana sa razvojem i primenom politike zaštite životne sredine. Na primer, Crna Gora je usvojila listu od 55 nacionalnih ekoloških indikatora, ali dostupni podaci omogućavaju proračun samo 36 indikatora. Stoga je nedavno sastavljeni prvi izveštaj o stanju životne sredine zasnovan na indikatorima (usvojen 2014. godine) baziran na 36 od 55 indikatora i ne može se zaista smatrati potpunim stanjem životne sredine. Među ostalim izazovima naročito je važan manjak protoka informacija i nizak nivo političkog značaja pripisan ovim pitanjima. Nabavka opreme i primena vodnog informacionog sistema smatraju se glavnim prioritetom. Obezbeđivanje opreme za uzorkovanje i analizu vode, vazduha i zemljišta, uz nabavku opreme za monitoring, IT i moderan transport ključni su kako bi nadležne institucije pravilno ispunile svoje uloge.


Ne postoje programi za monitoring koji se tiču ključnih komponenti biodiverziteta i ekosistema u tri priobalne zemlje. Konsultant preporučuje preduzimanje preciznog opisa biodiverziteta u slivu, uključujući terenski rad i istraživanje trendova populacija ugroženih vrsta i priobalnih ekosistema. Klimatske promene Crna Gora učestvuje u UNFCCC i Protokolu iz Kjota i podnela je INC 2010. godine, dok je drugi Nacionalni izveštaj u pripremi. Zabeležen je jedan CDM projekat u SRD: hidroelektrana u Otilovićima kod Pljevalja, ali je odložen usled problema sa finansiranjem. Crna Gora još nije utvrdila nikakve nacionalne ciljeve za ublažavanje ili ograničavanje emisije gasova sa efektom staklene bašte. Energetski sektor, koji se sastoji od snabdevanja i potrošnje energije u transportnom i sektorima stanovanja i usluga, ima veći udeo u emisiji GHG, čineći 68% ukupne emisije 2011. godine. Rad na razvoju nacionalne strategije za borbu protiv klimatskih promena, koja se bavi i ublažavanjem i prilagođavanjem, je u toku, ali potreba za njih je hitna. Načinjeni su određeni koraci ka integrisanju prilagođavanja klimatskim promenama u sektorsku politiku, naročito u sektoru šumarstva, ali je taj stepen niži u poljoprivrednom sektoru. Ograničeni dugoročni podaci o padavinama i temperaturi u SRD sprečavaju pripremu delotvornog modela za klimatske promene. Biće neophodno značajno popunjavanje praznina. Pravni aspekt Crna Gora je uspostavila prepoznatljiv sistem normi u oblasti vodoprivrede. Crna Gora je znatno izmenila svoj pravni i politički okvir u pripremama za pravnu tekovinu EU. Usvojen je novi paket zakona i odgovarajućih podzakonskih akata, a dodatno je razvijen strateški okvir za zaštitu životne sredine i održivi razvoj. Međutim, primena zakona kaska za intenzivnim naporima ka poboljšanju pravnog i političkog okvira. Glavni okidač za jačanje politike i zakonodavstva predstavlja motivacija za članstvo u EU. Nacionalni program za integraciju Crne Gore u EU za period 2008-2012. i Program pristupanja Crne Gore EU za period 2014-2018. su izuzetno važni za utvrđivanje političkih i zakonskih mera kao prioriteta. Nacrt zakona o izmenama i dopunama Zakona o vodama je u procesu usvajanja u Skupštini Crne Gore od početka 2015. Očekuje se da će se potpuno usklađivanje sa propisima EU nastaviti do 2021. godine. Procenjeno je da će zbog visokih troškova biti potrebno još 20 godina za potpunu primenu. Mada je poslednjih godina došlo do poboljšanja u politici i zakonodavstvu, i dalje postoji niz izazova u oblasti vode i vodoprivrede. Među njima je zaštita podzemnih voda, pošto se većina vode za ljudsku upotrebu oslanja na podzemne vode iz kraških izdani. Uspostavljanje efikasnog sistema primene u vodnom sektoru i dalje je izazov, usled ograničenih resursa u okviru vodne inspekcije, kao i poteškoća sa koordinacijom i razmenom podataka između institucija koje se bave zaštitom životne sredine i vodama. Godine 2011. usvojen je novi Zakon o upravljanju otpadom, a u pripremi su nova Nacionalna strategija upravljanja otpadom i novi Nacionalni plan upravljanja otpadom. Međutim, saradnja između aktera, uključujući opštine, je ograničena. Postoji hitna potreba za izgradnjom sanitarnog postrojenja za odlaganje otpada u SRD koje bi pokrilo severnu oblast, jer su postojeće lokacije u lošem stanju, predstavljaju opasnost po životnu sredinu u moraju se obustaviti i očistiti. Pored toga, još nekoliko novih propisa u drugim oblastima je takođe u pripremi. Crna Gora nije zaključila sporazume o partnerstvu sa Srbijom i Bosnom i Hercegovinom u oblasti upravljanja vodnim resursima. Međutim, Crna Gora ima sporazume o saradnji sa Hrvatskom i Albanijom.


Crna Gora je učesnik u svim većim međunarodnim sporazumima u oblasti zaštite životne sredine. Crna Gora nije član Protokola o vodi i zdravlju Helsinške konvencije i PRTR protokola. Crna Gora je ugovorna strana Ugovora o uspostavi Energetske zajednice. Skupština je usvojila sporazum između Crne Gore i Italije o izgradnji podmorske električne interkonekcije između elektromreža Crne Gore i Italije, sa primenom strateškog partnerstva Operatora prenosnog sistema (2010. godine). Institucionalni aspekt MPRR je ministarstvo koje je prevashodno zaduženo za upravljanje vodnim resursima u Crnoj Gori. Poslednjih godina su napravljene značajne izmene u strukturi i organizaciji institucija. Osnivanje Agencije za zaštitu životne sredine 2008. godine omogućilo je odvajanje zakona i donošenja regulative od primene, pri čemu su prve funkcije sada u nadležnosti MSDT a za druge je odgovorna EPA. Još jedna važna promena bilo je uspostavljanje Uprave za inspekcijske poslove (AIA) 2012. godine kao zasebne institucije, čime su spojene sve inspekcije, uključujući ekološku, za šumarstvo, vodu i stanovanje, kao i sanitarno-zdravstvenu. Pored toga, Hidro-meteorološki i Seizmološki zavod 2012. su spojeni u jednu instituciju. Nadležnost lokalnih vlasti je u prethodnim godinama povećana, naročito u vezi sa pitanjima životne sredine, ali one i dalje nemaju dovoljno zaposlenih i nisu dovoljno obučene za suočavanje sa izazovima i problemima za koje su odgovorne. Upravljanje crnogorskim nacionalnim parkovima finansira se iz sopstvenih prihoda, donacija i budžetskih davanja, ali sve to je jedva dovoljno za pokrivanje radnih troškova i osnovnog održavanja. Crna Gora ima jasno određenu institucionalnu strukturu za vodne resurse, energetski i sektor zaštite životne sredine, sa jasno definisanim nadležnostima i obimom poslovanja. Međutim, nadležnost u bavljenju administrativnim pitanjima, kao što je izdavanje dozvola, odobrenja, mišljenja itd. trpi zbog pitanja institucionalnih kapaciteta. Zaista, manjak kapaciteta i finansijskih resursa za ispunjavanje institucionalnih obaveza predstavlja osnovni problem i kratkoročno i dugoročno. Postoji velika potreba za jačanjem mehanizama horizontalne i vertikalne saradnje između nadležnih institucija. Stope naknada za vodosnabdevanje i kanalizacione priključke potrošača su izuzetno niske i neodržive, i utiču na usluge koje pružaju opštinska komunalna preduzeća. Među značajnim izazovima koji utiču na perspektivu regionalne saradnje u SRD tokom narednih 10 godina u IWRM su: • Manjak finansijskih resursa, • Uticaj svetske ekonomske krize, • Nedostatak podataka o vodi, • Nemogućnost oslanjanja na istorijske podatke i slaba upotrebljivost postojećih podataka, • Klimatske promene, • Nedostatak usklađenih propisa i • Nepostojanje međunarodnog sporazuma o saradnji. Uprkos tome, upravljanje vodnim resursima, poplave, urbana pitanja, energetika, strane investicije, zaštita životne sredine i klimatske promene smatraju se prioritetnim oblastima saradnje između zemalja u SRD. Procenjuje se da će se crnogorske institucije (kao i srpske) suočiti sa značajnim promenama u sledećih 20 godina. Očekuje se da će nadležnost u pojedinim oblastima biti centralizovana, dok će većina odgovornosti biti decentralizovana. Gotovo je sigurno da će ubuduće prirodni resursi kao što je voda biti privatizovani ili,


u određenim oblicima, kvaziprivatizovani. To bi uticalo na nadležnosti institucija. Crnogorske institucije bi većim delom postale članovi međunarodne mreže institucija.

14.2 Preporuke

U skladu sa komentarima dobijenim od aktera u Crnoj Gori na nacrt IUVR (IWRM) tokom radionice održane 25-26 januara 2016 u Beogradu, napravljena je prioritizacija preporuka. Tokom radionice koja je održana 25 I 26 januara, akteri iz Crne Gore su dali prioritete preporukama koje su data u aneksu 14-1 ovog izveštaja. Sve preporuke su rangirane na sledeći način: "1" visoki prioritet, "2" srednji prioritet i "3" nizak prioritet. Prosecna ocean za svaku preporuku je dobijena I onde su rangirane po stepenu važnosti I grupisane po glavnim sektorima (životna sredinu, socio – ekonomski okvir, hidroenergetika, monitoring, pravni i institucionalni okvir) za svaki od četri planirana rezultata projekta: • Rezultat 1 – Efikasnije prikupljanje podataka i analiza, • Rezultat 2 – Unapređenje dijaloga i koordinacije u slivu, • Rezultat 3 – Efikasnije donošenje odluka i upravljanje u slivu kao multi funkcionalnom vodnom resursu,

i • Rezultat 4 – Efikasnija primena odredbi EU ODV/WFD i priprema PURS (RBMP). U skladu sa gore navedenim, prioritizovane preporuke za Rezultat 1 Efikasnije prikupljanje podataka i analiza su sledeće: Životna sredina

Preporuka Prioritet • Prikaz ekološkog statusa svih reka u slivu na mapi korišćenjem rauličitih vrsta riba kao

indikatora (prema aneksu V ODV/WFD) kako bi se kreirala osnova za istraživanje trenda kretanja vodenih ekosistema. Ovo će omogućiti definisanje sistema za odlučivanje o društvenim i ekonomskim aktivnostima (npr. biranje lokacija za brane, oblasti eksploatacije šljunka, lokacija za rekreativne aktivnosti itd).

1

• Harmonizacija EPP metodologije je neophodna na celom slivu reke Drine. 1 • Pripremiti inventor invazivnih podvrsta u slivu. 1 • Mapirati priobalna prirodna staništa kao što su opisani u Direktivi o staništima Evropske

unije (92/43 / EEZ) sa stanjem očuvanosti. 2

HE

Preporuka Prioritet

• Pažljivo sprovesti praćenje režima protoka brana. Brane, kao značajni objekti koji imaju visok potencijalni rizik, predstavljaju ključne elemente hidroenergetskih šema.

1

Institucionalni okvir

Preporuka Prioritet • Nabavka tehničke opreme za linijske institucije i dodatnu opremu posebno za institucije

koje se bave redovnim praćenjem; 1

• Napraviti odgovarjuće uslove za Informacioni sistema upravljanja vodama; 2 Monitoring

Preporuka Prioritet • Pratiti prekograničnu dijagnostičku analizu (TDA) kao deo sugestija koje su date u okviru

DIKTAS-a za prioritetne akcije u svim prekograničnim oblastima izdana za i) uspostavljanje zajedničkog programa za monitoring podzemnih voda, i ii) usklađivanja kriterijuma za razgraničenje zona zaštite izvora.

1

• Unapređen monitoring, sprovođenje i primena propisa o zaštiti podzemnih voda je neophodna u slivu. Konsultant bi htep da naglasi preporuke iz DIKTAS projekta na ovu

1


temu, i to: a) potpuno razgraničenje zona sanitarne zaštite izvora vode, i b) postavljanje ekonomičnijih mere za zaštitu podzemnih voda.

• Realizacija programa praćenja ribljeg ekosistema i priobalnom vegetacija. Preporučujemo praćenje četiri ciljane vrste riba: mladica (Hucho hucho), lipljen (Thimallus thimallus), peš (Cottus gobio), blatnjača (Salmo labrak). Takođe preporučujemo praćenje stanja preostale priobalne vegetacije duž reka. Da bi bio relevantan, ovaj program monitoringa treba preduzeti u saradnji sa sve tri zemlje sliva.

1

• Unaprediti prikupljanje podataka za minimalne i maksimalne protoke u proleće i jesen. 1 • Značajan porasta u monitoring izdani kako bi se povećalo znanje o režimu protoka u SRD 1 • Postoji potreba da se poboljša praćenje industrijskog korišćenja i navodnjavanje na

opštinskom nivou, koji bi trebalo da snima količine vode koja se koristi, kao i kvalitet vode koja se vraća u sistemu

2

• Implementacija praćenje vrsta bentoske i vodene flore. 2 • Preduzeti dodatne prateće testove podzemnih voda kako bi se dobila tačna procena podele

podzemnih voda u podslivovima u SRD 2

• Ojačati centralni Državni zavod da se centralizaciju i koordinira analizu monitoring biodiverziteta i prikupljenih podataka.

2

Prioritetne preporuke za rezultat 2 – "Unapređenje dijaloga i koordinacije u SRD " su sledeće Životna sredina

Preporuka Prioritet • Usklađivanje nacionalne legislative i usvajanje saradnje između tri zemlje u SRD kako bi

se uspešno realizovali programi zaštite biodiverziteta I uspostavljanje zajedničke baze podataka za sliv

1

• Ojačati režim zaštite u zaštićenim područjima u skladu sa zahtevima za zaštitu prirode i ciljanih vrsta

1

• Jačanje edukacije o sortiranje otpada 2 Institucionalni okvir

Preporuka Prioritet • Jačanje institucionalnog okvira i razvoj strateške i normativne osnove za prevenciju i

odbranu od poplava; 1

• Reforma postojećeg sistema i unapređenje finansiranja u oblasti upravljanja vodama i zaštite životne sredine (sakupljanje sredstava, nivo troškova; baze podataka lica koja plaćaju naknade; mehanizam naplate potraživanja od pravnih lica u dugotrajnim sudskim postupcima; upravljanje finansijama, itd.)

1

• Pripremiti dugoročan plan investiranja u sektoru voda 1 • Podizati svest o potrebi da se preduzmu značajne mere u integrisanom upravljanju vodnim

resursima

• Jačanje kapaciteta javnih preduzeća za upravljanje vodama i poboljšanje efikasnosti u okviru javnih komunalnih preduzeća

1

• Jačanje privatno – javnog partnerstva I podsticati investicije u svim segmentima upravljanja vodama u oblastima sa takvim potrebama.

1

• Obuka donosioce odluka u oblasti značaja, uporedna iskustva i perspektive upravljanja vodama u regionu;

1

• Što se tiče saradnje hidro-meteoroloških službi, potrebno je da se poboljša program zajedničkih merenja, razmenu podataka i harmonizacija i koordinacija razvojnih programa i planova;

1

• Obezbediti instrumente za depolitizovanje rada administrativnih organa; 1 • Jačanje institucionalnih kapaciteta, obezbeđivanje finansija i razvojnih pretuslova za

zajedničku implementaciju monitoringa u okviru SRD; 1


• Ukidanje zabrane o novom zapošljavanju u organizacijama koje vrše visoko-tehničke poslove; odnosno stvoriti mogućnosti za nova zapošljavanja u organima koji zahtevaju visoko kvalifikovano osoblje (EPA, itd);

1

• Uspostavljanje i unapređenje dugoročnih odnosa između države i naučno-istraživačkih i obrazovnih institucija u cilju jačanja kapaciteta javne uprave

1

• Dalja analiza najoptimalnijeg načina multilateralnu saradnju u okviru SRD; 2 • Unapređenje koordinacije finansiranja u oblasti upravljanja vodama sa finansijskim

instrumentima iz drugih oblasti (životna sredina, poljoprivreda, šumarstvo i dr); obezbeđivanje uslova za druge fondove i privatni kapital da se priključe u razvojne fondova sektora voda; stvoriti uslove za korišćenje fondova EU i sufinansiranje u okviru oblasti u kojima se pruža predmetna podrška

2

• Jačanje nadzora i kontrole u oblasti upravljanja vodama, uključujući kontrolu namenskih prihoda od naknada za vodu i drugih izvora finansiranja;

2

• Preduzimanje mera za poboljšanje kapaciteta u lokalnim institucijama; 2 • Formiranje Saveta za vode (da razradi i daje mišljenje o nacrtima zakona i drugim

propisima koji se odnose na pitanja upravljanja vodama, izradi i daje mišljenje o nacrtima strategija I planova za upravljanja vodama, da predlaže poboljšanja u sektoru voda), stvoriti uslove za operativnost Saveta za vode i nacionalnu konferencija o vodama;

2

• Analiza razvoja bezbednosnih rizika u oblasti upravljanja vodnim resursima do 2035. godine i uticaj na institucionalni razvoj;

2

• Uspostavljanje stručnih centara za pripremu i praćenje realizacije investicija u sektoru voda;

2

• Jaćanje veza između republičkih javnih instituticija i institucija koje obavljaju komunalne delatnosti. Ispitati održivost proširenja nadležnosti ministarstva na komunalne usluge (snabdevanje vodom za piće i prikupljanje, ispuštanje i prerada otpadnih voda).

2

• Dalje jačanje organizacija civilnog društva i izgradnje partnerstva između javnih organa, privrednih subjekata i organizacija civilnog društva;

3

Pravni okvir

Preporuka Prioritet • Intenzivirati napore na uspostavljanju bilateralnih sporazuma sa susednim državama u

oblasti upravljanja vodnim resursima i energijom sa Srbijom i BiH. 1

Prioritetne preporuke za rezultat 3 – "Bolje donošenje odluka i upravljanje u SRD kao multifunkcionalnom vodnom resursu " su sledeće: Životna sredina

Preporuka Prioritet • Kontrola ekološki prihvatljivog protoka 1 • Izbegavati i / ili bolje regulisati eksploatacije šljunka iz korita 1 • Izgraditi nove sanitarne deponije daleko od zone zaštite podzemnih voda i od korita 1 • Zatvoriti postojeće deponije i pomeriti ih dalje od obala reka i poplavnih ravnica 1 • Koordiniration koncept zaštite od poplava 1 • Postrojenja za preradu otpadnih voda su potrebna u glavnim centrima stanovništva i za

industriju u cilju smanjenja opterećenja zagađenja u rekama 1

• Unaprediti procese na ribljim farmama i izgraditi nutritivne taložnike u ribnjacima u cilju sprečavanja zagađenja vode. Modernizacija opreme za smanjenje gubitaka vode i da se promoviše efikasnost rasta ribe.

1

• Uvesti veći deo čiste energije 2 • Staviti u razmatranje izgradnju višenamenskih akumulacija i basena za odbranu od polava

kako bi se naselja koja se nalaze nizvodno zaštitila od plavljenja 2

• Ograničiti ribarenje tokom sušnih perioda 2


• Za postojeće brane, ispiranje mora biti zabranjena tokom perioda parenja ciljnih vrsta riba (od marta do maja) i ekološki prihvatljiv protok mora biti pod kontrolom

2

• Ublažavanje suše sa HE rezervoara 2 • Smanjiti ispuštanje voda tokom perioda mrešćenja 2 • Uvesti riblje staze, procedure za ispuštanje i regulisanje fluktuacije nivoa vode u

rezervoarima za sve nove brane kako bi se izbegao njihov negativni uticaj.. 2

• Upravljanje zaštićenim šumama 2 • Kontrola tehničke ispravnosti vozila 3 • Koordinacija korišćenja zemljišta, naročito za poljoprivredu 3

HE

Preporuka Prioritet • Posvetiti veliku pažnju održavanju postojećih planova. Pouzdano funkcionisanje svih

struktura i mašina je neophodna za efikasno korišćenje prirodnih resursa. 1

• Pažljivo vršiti nadzor nad branom na Pivi. Kao veoma visoke struktura, ova brana mora pokazati u svakom trenutku besprekorno stanja i ponašanja. 1

Pravni okvir

Preporuka Prioritet • Jačati zakonodavstvo o priobalnim ekosistemima u zaštićenim područjima 1

Socijalno ekonomski

Preporuka Prioritet • Uzeti u razmatranje kap po kap sistem navodnjavanja jer je efikasniji i obezbeđuje

smanjenje u ukupnom korišćenju vode. 1

• Povećati strožu kontrolu na vađenje peska i šljunka i poboljšati inspekciju neregistrovanih operatera

2

• Unaprijediti dostupnost vodnih resursa u toku leta da se poveća proizvodnja u ribnjacima u SRD

2

• Efikasnija evidnecija broj turista u zaštićenim područjima (da se utvrdi vrednosti bez ugrožavanja životne sredine)

2

Prioritetne preporuke za rezultat 4 – "Efikasnija primena odredbi Okvirne Direktive o Vodama Evropske Unije i priprema Plana za upravljanje rečnim slivom", su sledeće: Institucionalni okvir

Preporuka Prioritet • Pripremiti i uskladiti domaće propise sa propisima EU za institucionalne aspekte

upravljanja vodama 1

• Poboljšanje mogućnosti za zapošljavanje i sprovesti politiku za privlačenje i zadržavanje mlađeg kadra.

1

• Jačanje kapaciteta zainteresovanih organa zaduženih za upravljanje vodama. 1 Pravni okvir

Preporuka Prioritet • Preduzimanje daljih mera u cilju usklađivanja unutrašnjih propisa sa propisima EU 1 • Priprema i usvajanje potrebnih podzakonskih akata prema važećim zakonima o vodama;; 1

• Razviti strategiju usklađivanja internog propisa sa propisima EU u oblasti upravljanja vodama 1


• Unaprediti usklađivanje direktiva o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu i učešća javnosti; 1

• Jačanje regulatornih kapaciteta za sprovođenje u oblasti industrijskog i opasnog otpada; 1

• Jačanje instrumenata prilagođavanja, koordinacije i uključivanje različitih nivoa vlasti u pripremi i donošenju propisa i njihovo usklađivanje sa propisima EU 1

• Konsultant preporučuje jačanje regionalne saradnje po

o Ratifikacija okvirnog sporazuma o slivu reke Save, Protokola o zdravlju i vodi Helsinške Konvencije i Protokola PRTR

o Analiza i pregled interesa za zaključivanje sporazuma o unapređenju saradnje između država u SRD.

o Usvajanje međunarodnog sporazuma između tri zemalja sliva (BiH, Crna Gora i Srbija) o saradnji u oblasti integrisanog upravljnja vodnim resursima.

1

Socijalno ekonomski

Preporuka Prioritet • Jača koherentnost između strateških i planskih dokumenata i ciljeva zaštite životne sredine 1


15 Literatura

1 Aljtovski, M.E. 1973. Hidrogeološki priručnik. Građevinska knjiga, Beograd, 190-196 i 213-220.

2 Allendorf, F.W. & Waples, R.S. (1996 ). Conservation and Genetics of Salmonid Fishes. In Conservation Genetics: case histories from nature (Avise, J.C., & Hamrick, J.L. eds). Chapman & Hall, New York. 238-280 pp.

3 Analitika, Which parts of the territory will be included on the new Regional Park Komovi?, October 15 2014: http://portalanalitika.me/drustvo/vijesti/165771-koje-djelove-teritorije-obuhvata-novi-regionalni-park-komovi - On line information website

4 Anon, (2003): Guidance on Monitoring for Water Framework Directive. CIS Work group 2.7.

5 Bajić, A., Šipoš, Š., Pejčić, Lj., Srećković, I., Demeny, F., Sokoray-Varga, S., F., Muller, T., Miljanović, B.(2012): Rearing and growth of the Danube Salmon, Hucho hucho (L.) in controled environment during early juvenile stages. II International Hucho Symposium, Lopusna, Poland. 19-22 September, 2012. p.16

6 Benda, P., 2004, First record of Myotis aurascens and second record of Myotis brandtii in Montenegro, Lynx (Praha), n. s., 35: 13–18 (2004), http://www.nm.cz/download/pm/zoo/benda_lit/Benda2004lynx.pdf

7 Nacionalna strategija biodiverziteta sa akcionim planom, 2009

8 BirdLife International: http://www.birdlife.org/ � see the map of the IBAs in BiH, Serbia and Montenegro

9 Birke, M., Reimann, C., Demetriades, A., Rauch, U., Lorenz, H., Harazim, B., Glatte, W. 2010. Determination of major and trace elements in European bottled mineral water – analytical methods, in Mineral Waters of Europe, Special Issue, Journal Geochem. Explor.107(3). 217-226.

10 Blaženčić J. and Blaženčić, Z. 2005., Macrophytes of the Lakes Trnovačko Jezero, Veliko Stabanjsko Jezero, and Malo Stabanjsko Jezero on Mt. Volujak (Montenegro) Arch. Biol. Sci., Belgrade, 57 (3), 213-222, 2005

11 Blečić V. (1958): Šumska vegetacija i vegetacija stena i točila reke Pive. Glasnik pPrirodnjačkog muzeja u Beogradu B11, 5 -110.

12

Bogdanović, S. & Dabić, Lj. 2005. Usklađivanje propisa Crne Gore o zaštiti životne sredine sa zahtjevima Evropske Unije [Harmonization of the Montenegrin Environmental Legislation with the Requirements of EU]. Espoo: Ramboll – Finnconsult; Stockholm: Ramboll – Natura; Beograd: REC; Podgorica: Ministrastvo zaštite životne sredine i uredenja prostora Republike Crne Gore.

13

Brilly M., Šraj M, Vidmar A., Primožič M., Koprivšek M. and Kavčič K., 2013. Pilot project on climate change: Component A3: Compilation of various existing climate change scenarios for the region, their expected impacts on water cycle and more specifically on frequency and magnitude of extreme flood events, Part 2: Climate change impact on flood discharge of the Sava River, Hydrology report, International Sava River Basin Commission.

14 Bulić Z. (1989): Prilog flori kanjonske doline rijeke Tare.- Glasnik Republičkog zavoda za zaštitu prirode i Prirodnjačke zbirke u Titogradu 22, 113-138.

15 Ciechanowski et al., 2005, First records of Tadarida teniotis (Rafinesque, 1814) (Chiroptera, Molossidae) from Serbia and Montenegro and from Bosnia and Herzegovina, Mammalia 69, 257-260

16 CIS (2003a) Common Implementation Strategy for the Water Framework Directive (2000/60/EC), Gudance document No. 2, Identification of Water bodies. European Communities, Luxembourg

17 CIS (2003b) Common Implementation Strategy for the Water Framework Directive (2000/60/EC), Guidance Document No. 9, Implementing the Geographical Information System Elements (GIS) of the Water Framework Directive. European Communities, Luxembourg

18 CIS (2009a) Common Implementation Strategy for the Water Framework Directive (2000/60/EC), Guidance Document No. 21, Guidance for reporting under the Water Framework Directive. Technical Report-2009-029. European Communities, Luxembourg

19 CIS (2009b) Common Implementation Strategy for the Water Framework Directive (2000/60/EC), Guidance Document No. 22, Updated Guidance on Implementing the Geographical Information System (GIS) Elements of the EU Water policy. Technical Report-2009-028. European Communities, Luxembourg

20 COE 2014, Description of the Emerald Network, http://www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/nature/econetworks/default_en.asp

21 CORINE (2000): Digitalne CORINE Land Cover Map, European Environment Agency EEA i Joint Research Centre JRC.

22 COWI. 2012, Update of the Basis for the Water Resources Management of the Vrbas River Basin, World Bank – Module 1 – Hydrological and Water Resources Assessment.


23 COWI. 2012, Update of the Basis for the Water Resources Management of the Vrbas River Basin, World Bank – Module 2 – Hydropower Development Study

24 COWI. 2012, Update of the Basis for the Water Resources Management of the Vrbas River Basin, World Bank – Module 3 – Integrated Water Resources Management Assessment

25 Cross Border Program Serbia and Montenegro. Oct 2014, Through Geographic Information System Towards Better Cross-Border Flood Risk Management in the Lim River Basin, Water Management Montenegro and JVP Srbija Vode - European Union funding.

26 Dević, N. (2013): Geomijska svojstva podzemnih voda na teritoriji Crne Gore. Seminarski rad. Univerzitet u Beogradu, Rudarsko-geološki fakultet, Beograd.

27 Dević, N., Filipović, S. (2014): Assessment of hydrochemical properties of groundwater in karst. International Conference and Field Seminar, Karst Without Boundaries, DIKTAS Project, Trebinje.

28 DIKTAS, Protection and Sustainable Use of the Dinaric Karst Transboundary Aquifer System, Montenegro country report, Octobre 2012.

29 Dimitrijević, N. 1988. Hidrohemija. Univerzitet u Beogradu, Rudarsko-Geološki fakultet

30 Đorđević, S. 1994. Procena kvaliteta sirove vode. Zbornik radova međunarodne konferencije “Kvalitet voda“, Čačak, 231-239.

31 Durov, S.A. 1948. Classification des eaux naturell et la representation graphique de leur composition. – Doclady Acad. Nauk SSSR, 59pp.

32 EC 2014. Montenegro 2014 Progress Report, Enlargement Strategy and Main Challenges 2014-2015, European Commission, Brussels, 8.10.2014, http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2014/20141008-montenegro-progress-report_en.pdf

33 EEA, 2006, Corine land cover 2006, European Environment Agency: http://www.eea.europa.eu/data-and-maps/data/clc-2006-vector-data-version-3

34 EEA. 2010. Environmental trends and perspectives in the Western Balkans: future productions and consumption

patterns, EEA Report, No. 1/2010, European Environment Agency. Copenhagen.

35 Energy Balances bulletins for 2010, 2011, 2012 and 2013 (Republican Statistical Agency of Serbia);

36 Environmental Performance Review (EPR)-Montenegro, 2015, Third Review, UNEC for Europe

37 EPA, State of the Environmental Report of Montenegro 2013 and EPA website

38 European Small Hydropower Association - Thematic Network on small hydroelectric plant - Environmental Group – Reserved flow –Short critical review of the methods of calculation http://www.esha.be/trash/tnshp-workshops/lausanne-workshop.html

39 Filipović, S., Rondović, D. 1980. Fizičko-hemijske i hemijske karakteristike voda za piće u Pljevaljskoj opštini. Glasnik Republičkog zavoda zaštite prirode – Prirodnjačkog muzeja, Titograd, 13, 153-160.

40

Godišnji izvještaj o stanju u oblasti vodosnabdjevanja, upravljanju otpadom i otpadnim vodama, realizaciji prioritetnih aktivnosti u komunalnoj djelatnosti sa predlogom prioritetnih projekata za izgradnju komunalne infrastructure i predlogom mjera, Ministartvo održivog razvoja i turizma, Podgorica, mart 2015. godine. http://www.gov.me/sjednice_vlade/111

41 Government of Serbia - The energy sector development strategy of the republic of Serbia until 2025 with projection until 2030 (adopted by the National parliament on 03.01.2015);

42 Grupa autora, 2001 : Vodoprivredna osnova Crne Gore, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Podgorica

43 HMZ (2011): Godišnji izvještaj o kvalitetu voda u Crnoj Gori u 2011. godini. Ekološki godišnjak. Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju, Podgorica



46 Holčik, J., Hensel, K., Nieslanik, J. & Skacel., L. (1988). The Eurasian Huchen, Hucho hucho, largest Salmon of the World. Joint edition published by Dr. W. Junk Publishers, Netherlands and VEDA, Bratislava.

47 Hrvačević S. (2005): Površinske vode Crne Gore, Elektroprivreda Crne Gore, Nikšić

48 Info centar Natura 2000, 2001, Emerald Network map for Montenegro: http://natura2000infocentar.files.wordpress.com/2011/01/emerald-mreza-u-crnoj-gori.pdf

49 IPA programe (2012): Vlažna biljna staništa u Crnoj Gori.

50 IUCN 2005, Saving the Montenegrin endemic subspecies from extinction, IUCN South-Eastern European e-Bulletin, Issue 4 · March 2005, file:///C:/Users/Del/Downloads/iucn-newsletter_03-2005.pdf


51 Jaroslav Černi Institute. Belgrade. Serbia, 2014.Defining hydrological series of mean weekly discharges series unregulated flow for the period from 1926 to 2012 at the profiles of hydropower (river Drina and another rivers),

52 JCI - HIS "Drina" ver 1, Institut za vodoprivredu "Jaroslav Černi”, Beograd, 2002,

53 JCI - HIS "Drina" ver 2, Institut za vodoprivredu "Jaroslav Černi”, Beograd, 2005,

54 JCI - HIS "Drina" ver 2.1, Institut za vodoprivredu "Jaroslav Černi”, Beograd, 2006,

55 JCI - HIS "Drina" ver 3.1, Institut za vodoprivredu "Jaroslav Černi”, Beograd, 2011,

56 JCI - HIS "Drina" ver 3b, Institut za vodoprivredu "Jaroslav Černi”, Beograd, 2014,

57 JCI. 2008. Korišćenje hidroenergetskog potencijala gornje Drine i Sutjeske na teritoriji Republike Srpske. Idejno rešenje i prethodna studija opravdanosti. Izveštaj o hidrološko-meteorološkimuslovima. Institut za vodoprivredu "Jaroslav Černi”,

58 JRC (2008): CCM - River and Catchments Database for Europe, Version 2.1 (downoload South 2002). http://ccm.jrc.ec.europa.eu/php/index.php?action=view&id=24

59 Klimentov P.P., Kononov V.M. 1987 : Meтодика гидрогеологических исследований, 157-180, Москва

60 Kostić-Mandić, M. 2011. Harmonisation of the Montenegrin Environmental Legislation with the European Union Law, Natura Montenegrina, Podgorica: 2011,10 (3): 323 – 333

61 Kottelat, M. & Freyhof, J. (2007). Handbook of European freshwater fishes. Kottelat, Cornol ,Switzerland and Freyhof, Berlin, Germany.

62 Lakušić R., Pavlović D., Redžić S. (1982): Horološko-ekološka I floristička diferencijacija šuma I šikara sa bjelograbićem (Carpinus orientallis Mill.) I crnim grabom (Ostrya carpinifolia Scop.) na prostoru Jugoslavije. Glasnik republičkog zavoda zaštite prirode - Prirodnjački muzej Titograd, 15, 103-116.

63

Lakušić R., Redžić, S. (1989): The Flora and the Vegetation of Vascular Plants in Refugial-Relict Ecosystems in the Canyon of the River Drina and its Tributaries. – In: Lakušić, R. & al. (eds), Flora and Vegetation of Vascular Plants, as well as Fauna of Symphyla, Pauropoda and Mollusca in the Refugial-Relict Ecosystems in the Canyons of Tara, Piva, Komarnica, Lim and Drina Rivers. The Montenegrin Acad. Sci. & Arts. Glasnik of the Section of Natural Sciences, 7, 107-205.

64 Langumir, D. 1971. The Geochemistry of some Carbonate Groundwater in Central Pennsylvania. Geochemica et Cosmochimica Acta, Vol. 35, 1023-1045.

65 Lelek, A. (1987). Threatened Fishes of Europe. Aula-Verlag, Wiesbaden. 118-122 pp.

66

Lubarda, B. et al., 2014, Chorological characterization and distribution of the Balkan endemic vascular flora in

Bosnia and Herzegovina, Botanica Serbica, 38 (1): (2014) 167-184UDK 581.9:497.15: http://www.academia.edu/7026653/Chorological_characterization_and_distribution_of_the_Balkan_endemic_vascular_flora_in_Bosnia_and_Herzegovina

67

Mikavica, D., 1987, Dužinski i maseni rast mladice (Hucho hucho L.) iz rijeke Drine, (Length and weight growth of the Danube Danube Huchen in the Drina river), Ribarstvo Jugoslavije, 43, 75-81, Zagreb: https://www.google.fr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&uact=8&ved=0CCMQFjAA&url=http%3A%2F%2Fhrcak.srce.hr%2Ffile%2F125725&ei=b4CIVNSqDcmwUbjeg_gE&usg=AFQjCNFgd9jN0l5VZPf8VDQx3v4vsEIbRQ&bvm=bv.81456516,d.d24

68 Strategija razvoja ribarstva u Crnoj Gori sa izgradnjom kapaciteta za implementaciju opšte politioke ribarstva Evropske unije, 2006

69 Montenegrin Institute for Nature Protection (INP), Protection Study for Komovi Regional Park, November 2013: http://www.andrijevica.me/wp-content/uploads/2014/05/Studija-Regionalni-park-Komovi.pdf � Nota Bene: the INP of Montenegro has been dissolved in 2013.

70

Montenegrin Institute for Nature Protection (INP), Protection Study for Piva Regional Park that will include the PAs: Bioč, Maglić and Volujak on the municipality of Plužina, May 2011: http://www.regionalniparkovi.me/doc/Studija%20RP%20Piva%20-%20sa%20upravljanjem%2031%20maj%202011.pdf Nota Bene: the INP of Montenegro was dissolved in 2013.

71 Montenegro Institute for Meteorology, Sector for Hydrology, Preliminary (rough, approximate, directional) Elaboration of Hydro Potential on Tributaries of Main Water Streams of Piva and Lim for Small, Mini or Micro Hydro Power Plant Profiles in Montenegro, Sept 2008 48pp.

72 MSDT, 2014. Aarhus Convention Implementation Report, Ministry of Sustainable Development and Tourism, 21 February 2014.

73 Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore, 2007

74 Program pristupanja Crne Gore Evropskoj uniji 2015 – 2018, Februar 2015. http://www.gov.me/sjednice_vlade/98


75 Program rada Ministarstva održivog razvoja i turizma za 2015, godinu, Ministarstvo održivog razvoja I turizma, Podgorica, februar 2015.

76 Program rada Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja Crne Gore za 2014. godinu, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Podgorica, Decembar 2013.

77 Program rada Vlade Crne Gore za 2015. godinu, http://www.gov.me/sjednice_vlade/97

78 Prohaska S, Simić Z, Orlić A. 2004. Osnovne hidrografsko-hidrološke karakteristike sliva Drine i hidrometeorološki podaci. Vodoprivreda. 36 (207-208): 21-38,

79 Prohaska S. 2006. Hydrology II. Faculty of Mining and Geology. University of Belgrade. Serbia

80 Protected area gap assessment with comprehensive plan for a representative PAS (protected area system), University of Montenegro, faculty of sciences and mathematics, November 2012

81 Protection of the Lakes on Mount Durmitor, 2007., Bulletin of the Serbian Geographical Society

82 Public Enterprise National Parks of Montenegro “Nacionalni Parkovi Crne Gore”: http://www.nparkovi.me/sajt/ datasheets about national parks: http://www.nparkovi.me/sajt/np-durmitor

83 Public Enterprise National Parks of Montenegro, Management Plan of Durmitor NP for the period 2011-2015, http://www.nparkovi.me/sajt/images/stories/Dokumenti/np%20durmitor%202010-2015.pdf

84 Radulović M., 2000 : Hidrogeologija karsta Crne Gore, Pos. Izd. Geološkog glasnika, knj. XVIII, Podgorica

85 Radulović S. et al. 2010. Towards candidature of the Crno Jezero (Black Lake) (Durmitor, Montenegro) as a high ecological status (HES) site of The Dinaric Western Balkan Ecoregion. Arch. Biol. Sci., Belgrade, 62 (4), 1101-1117, 2010,. DOI:10.2298/ABS1004101R.

86 Radunović, Lj., M. 2008. Water Right in Montenegro. Podgorica: Water Management of Montenegro. http://www.meteo.co.me/publikacije/VodnopravoEn.pdf

87 Rajović G. and Bulatović J., Water Geographic Values Northeastern Montenegro, Larhyss Journal, 17 (2014), 115-133.

88 Rajović, G., and Bulatović, J. Natural Resources as a Factor Socioeconomic Development: The Case Northeastern Montenegro. Journal of Energy and Natural Resources. Vol. 2, No. 2, 2013, pp. 7-20. doi: 0.11648/ j.jenr. 2013 0202.11

89 Rakocevic, J. 2012, Summer aspect of phytoplankton communities in some Montenegrin lakes: are there changes after more than two decades, Arch. Biol. Sci., Belgrade, 64 (2), 745-755, 2012

90 Razvoj i primena hidro-informacionih sistema u cilju povećanja energetske efikasnosti u upravljanju hidropotencijalom u Republici Srbiji, Institut za vodoprivredu "Jaroslav Černi”, Beograd, 2008-2010

91

REC, 2011, Pollution in the Drina River Basin, An inventory of potential sources, 2011,

http://www.rec.org/publication.php?id=281 Result of a REC project founded by the Finnish government including many maps (a GIS expert has been hire to map data on SRD: http://www.rec.org/publication.php?id=281)

92 Screening report Montenegro Chapter 27 – Environment and climate change, 28 November 2013. http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/montenegro/screening_reports/screening_report_montenegro_ch27.pdf

93 SHPP Otilovici – CDM Project Proposal (CDM-SSC-PDD) – Ministry of Sustainable Development and Tourism of Montenegro, Podgorica, 2006

94 Smakhtin V.U. 2001. Low flow hydrology: a review. Journal of Hydrology. 240: 147-186,

95 Spatial Plan of Montenegro until 2020, March 2008

96 Stahl K, Hisdal H, Hannaford J, Tallaksen LM, Van Lanen H.A.J, Sauquet E, Demuth S, Fendekova M, Jodar J. 2010. Streamflow trends in Europe: evidence from a dataset of near-natural catchments. Hydrology and Earth System Sciences 14(12): 2367-2382,

97 Stahl K, Tallaksen L.M, Hannaford J, Van Lanen H.A.J. 2012. Filling the white space on maps of European runoff trends: estimates from a multi-model ensemble. Hydrology and Earth System Sciences 16(7): 2035-2047,

98 Stevanović V., Niketić M., Jovanović S., Lakušić D., Bulić Z. (1993): Novi taksoni za vaskularnu floru Durmitora. Glasnik Instituta za botaniku i Botaničke bašte Univerziteta u Beogradu, Tom XXIV-XXV, 1990-199, Beograd.

99 Stojković M, Ilić A, Prohaska S, Plavšić J. 2014a. Multi-Temporal Analysis of Mean Annual and Seasonal Stream Flow Trends, Including Periodicity and Multiple Non-Linear Regression, Water Resources Management, 28 (12): 4319–4335,

100 Stojković M, Prohaska S, Plavšić J. 2014b. Internal Stochastic Structure of Annual Discharge Time Series of Serbia’s Large Rivers, Water Research and Management, 4(2): 3-13,

101 Tennant D.L. 1976. Instream flow regimens for fish, wildlife, recreation and related environmental resources. Fisheries 1(4): 6-10,

102 The White Book of the Electric Power Industry of Serbia (Electric Power Industry of Serbia (EPS), unknown date


of publishing).

103

Todić, D. & V. Vukasović. 2002. Ekološka kriza u svetu i odgovor međunarodne zajednice – izbor najznačajnijih međunarodnih dokumenata i jugoslovenskih propisa (Environmental Crises and Responses of International Community). Beograd: Savezni sekretarijat za rad, zdravstvo i socijalno staranje, Institut za medunarodnu politiku i privredu.

104 Todić, D. 2002. Međunarodne konvencije u oblasti životne sredine i SR Jugoslavija (International Conventions in the Field of Environment and FR Yugoslavia). Belgrade: REC.

105 Todić, D. Social and Environmental Issues Related to the Security in SEE Countries, in Montini, M., Bogdanovic, S., (Ed) Environmental Security in South – Eastern Europe, Springer Science + Business Media B.V. 2011, pp. 43-58.

106 Todić, D., “Montenegro”, International Encyclopaedia of Laws: Environmental Law, Alphen aan den Rijin, NL: Kluwer Law International, 2013.

107 Travar R. Existing threats for the Drina river, Travar d.o.o., 2014

108 UK Technical Advisory Group on the Water Framework Directive, Defining & Reporting on Groundwater Bodies.

109 UNEP, 2010. Feasibility Study on Establishing a Transboundary Protected Area Durmitor – Tara Canyon – Sutjeska, UNEP Vienna ISCC, http://www.mtnforum.org/sites/default/files/publication/files/durmitor_study_25-10-210.pdf

110 Vlahović V. 1975 : Kras Nikšićkog polja i njegova hidrogeologija, Monografija, knj. III, Titograd

111 Vucijak, B. Smolar-Zvanut N., Antonelli F., 2007. Development of environmental flow assessment procedure for Bosnia and Herzegovina.

112 Vukojičić S. (2008): Glacijalni relikti u orofitskoj flori Srbije, Crne gore i Makedonije. Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu. Dooktorska disertacija.

113 Water Resources Management Plan of Montenegro, PC Podgorica Waterworks and sewerage and Institute for the Development of Water Resources “Jaroslav Cerni”, Belgrade, 2001

114 WG (2007): Proposal for a European coding system for hydrological features. Appendix 7 of CIS Guidance No 22, Working group

115 Witkowski, A., Bajić, A., Treer, T., Hegediš., A, Marić, S., Šprem, N., Piria, M., Kapusta, A.(2013): Past and present of and perspectives for the Danube huchen, Hucho hucho (L.), in the Danube basin. Arch. Pol. Fish. 21:129-142

116 WMPCG. 2001. Water Management Plan of Crna Gora. Jaroslav Černi Institute for the Development of Water Resources. Belgrade. Serbia,

117 WMPSRB. 2009. Water Management Plan of Serbia. Jaroslav Černi Institute for the Development of Water Resources. Belgrade. Serbia,

118 World Bank – IAWD – Danube Water Program – A State of the Sector Study for Montenegro – May 2015 - http://sos.danubis.org/eng/country-notes/montenegro/

119 World Bank 2003, Water Resources and Environment – technical Note C.1 – Environmental Flows: concepts and Methods, Richard Davis & Rafik Hirji, Washington, D.C.

120 WWF, June 2009. Assessment of Environmental flow for Trebizat and Vrbanja.

121 Zelinka, M., Marvan, P. (1961) Zur Prazisierung der biologischen Klassifikation der Reinheit flisender Gewasser. Archiv fur Hydrobiologie 57, 389-407

Svetska banka Crna Gora - IWRM studija i plan – Osnovne informacije Podrška upravljanju vodnim resursima u slivu reke Drine

podrŠka upravljanju vodnim resursima u slivu …

Documents