İÇİndekİler Önsöz iiiacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/3213/4067.pdfİ. momİnov’un hayati ve...

I

İÇİNDEKİLER

Önsöz .................................................................................................................... III

Giriş ........................................................................................................................ 1

A. Çalışmanın Konusu ..................................................................................... 1

B. Önemi .......................................................................................................... 1

C. Yöntemi ....................................................................................................... 2

I. BÖLÜM

İ. MOMİNOV’UN HAYATI VE YAŞADIĞI DÖNEM .................................... 3

A. DÖNEMİNİN SİYASİ VE İLMİ YAPISI ......................................................... 3

a. Sosyo-Siyasal Durum/Şartlar ..................................................................... 3

b. İlmi Durum/Şartlar ...................................................................................... 6

B. HAYATI VE İLMİ FAALİYETLERİ ............................................................... 8

a. Hayatı, Yetişmesi ve Eğitimi....................................................................... 8

b. İlmi Faaliyetleri ......................................................................................... 10

c. Bir Münevver Olarak İ. Mominov ............................................................ 13

II. BÖLÜM

İBRAHİM MOMİNOV’UN ESERLERİ VE MAKALELERİ ...................... 15

A. İBRAHİM MOMİNOV’UN ÖNEMLİ ESERLERİNİN KISACA İZAHI ..... 15

B. KRONOLOJİK SIRASINA GÖRE İBRAHİM MOMİNOV’UN

YAYIMLANMIŞ ESERLERİ VE MAKALELERİ ............................................. 21

III. BÖLÜM

FELSEFE TARİHİNE BAKIŞI ......................................................................... 40

A. ORTA ASYA’DA FELSEFENİN KÖKENİ VE GELİŞİM SERÜVENİ ....... 40

a. Felsefenin Ortaya Çıkışını Sağlayan Faktörler ......................................... 40

b.Sosyal ve Siyasal Yapı ............................................................................... 43

c. Felsefenin Öncüleri ................................................................................... 46

1. Farabi(870-950)..................................................................................... 46

2. İbn Sina (980-1037) .............................................................................. 48

3. Biruni (973-1048) ................................................................................. 49

4. Değerlendirme ....................................................................................... 51

d. Maveraünnehir’de Tasavvufun Doğuşu ve Gelişimi ................................ 52

II

B. ÇAĞDAŞ FELSEFEYE YAKLAŞIMI ........................................................... 55

a. XIX. ve XX. Yüzyıllarda Özbekistan’da Gelişen Felsefi Düşünce .......... 55

b. İ. Mominov Öncesi Felsefe Hareketleri .................................................... 60

1. Ahmad Daniş(1827-1897) ..................................................................... 60

2. Hamza Hakimzade Niyazi(1889-1929) ................................................ 62

c. Tabiat İlmi ve İçtimai Felsefeyi Savunusu ................................................ 63

d. Ateizm ve Din Hakkındaki Görüşleri ....................................................... 65

e.Ceditçilik Hakkındaki Görüşleri ................................................................ 72

SONUÇ ................................................................................................

KAYNAKÇA ................................................................................................

III

Önsöz

Toplumun yenileşmesi, SSCB’nin yıkılması, bütün milli cumhuriyetlerin

bağımsızlığına kavuşması XX.yüzyılın en önemli olaylarından birisidir. SSCB’nin

yıkılması sonucunda ortaya çıkan bağımsız devletler milli bayrağına, kendi

hükümet ve siyasetine eriştiler. Bu tarihi değişmeler cumhuriyetlerde kurulan

sosyalizmin altyapısının zayıflığına bağlanmıştır.1 Bununla beraber bu yönetimde

bir takım zorlamaların olduğu (diktatörlük), küçümsenmeyecek kadar büyük

hataların yapıldığı tarihi bir gerçektir. Yapılmış olan hataları dar bir alana

sıkıştırmak mutlak anlamda yanlış olacaktır.70 yıl süren bu yönetimin kalıntıları,

etkileri hala tüm alanlarda hissedilmektedir.

Bu dönemde Sovyetler Birliği’ndeki kültür, düşünce ve eğitim konularında

materyalist felsefenin hakim olduğu görülmektedir. Buna bağlı olarak, dini

konularda ileri sürülen fikirler de materyalist felsefenin bakış açısına göre

değerlendirilmiştir. Din ve dini düşünce ilkel, akıl öncesi bir yapı olarak kabul

edildiğinden, dine ve dindar insanlara karşı olumsuz bir tavır geliştirilmiştir. Dini

merasim yapanlar ve dini kitaplar hatta Kuran okuyanlara vatan düşmanları

gözüyle bakılmış ve hapsedilmiştir. Böyle bir atmosferde yetişen bilim adamları

dini, bilimi, felsefeyi materyalist (maddeci) dünya görüşünden bağımsız ele

alabilirler miydi? Buna göre bu dönemde oluşan bilimsel çalışmaların ne derece

objektif olup olmadığı önemli problem olarak karşımıza çıkmaktadır.

Buna karşılık özellikle Müslüman aydın ve bilim adamları da materyalizme

karşı bir tavır geliştirmişlerdir. Kuşkusuz bu tavırda materyalist felsefenin

1 Hayrullayev M. M,Orta Osiyoda İlk Uyğoniş Davri Madaniyatı, Fan Nashriyotı, Toshkent, 1994, s.3.

IV

iddialarını merkeze alarak İslam düşüncesini yeniden yorumlamak daha

savunulabilir kabul edilmiştir. Biz de bu tavrın önemli düşünürü olan İ. M.

Mominov’un felsefi düşüncesini kendimize çalışma konusu yaptık. Böylelikle

amacımız bir taraftan Orta Asya’daki felsefi düşünceyi ve onun temsilcilerini

tanıtmaktır. Diğer taraftan Orta Asya’da yaşanan siyasal olduğu kadar kültürel ve

felsefi bir hesaplaşmaya dikkat çekmektir.

I.bölümde dönemin siyasi ve ilmi yapısı hakkında kısaca bilgi verilmiş ve

İ.Mominov’un hayatı, eğitimi ve ilmi faaliyetleri üzerinde durulmuştur.

II. bölümde onun eserleri ve makaleleri tanıtılmıştır.

III. bölümde ise İ.Mominov’un felsefe tarihine bakışı ele alınmıştır.

Bu tezimde bana yardımını esirgemeyen değerli hocalarım Prof. Dr. Mehmet

BAYRAKDAR, Prof. Dr. Hayrani ALTINTAŞ, Yard. Doç. Dr. İsmail TAŞ ve

Doç. Dr. Hilmi DEMİR’e, ayrıca Abu Rayhon Beruniy (elyazmaları) Enstitüsü

direktörü akademik M. M. Hayrullayev’e teşekkürü borç bilirim.

VAHİD CALALOV

OŞ / KIRGIZİSTAN

15.04.2003.

1

Giriş

A. Çalışmanın Konusu

SSCB’nin zirveye ulaştığı dönemde yaşayan, Özbekistan’da çağdaş düşünce

tarihinde önemli yeri olan İbrahim Mominoviç Mominov (1908-1974)’un yapmış

olduğu çalışmalar örnek bir çalışma olarak seçilmiştir. İ. Mominov Orta

Asya’daki felsefi düşünceyi özellikle de Özbekistan’daki felsefi ortamı tanıtmak

için sayısız çalışmalar kaleme almıştır. Dolaysıyla bu çalışmaların hangi

metodoloji ışığı altında ele alındığı ve İ. Mominov’a göre Orta Asya’daki felsefi

düşüncenin nasıl teşekkül ettiği tezimizin ana konusunu teşkil etmektedir.

B. Önemi Ana hatlarıyla anlatmaya çalıştığımız dönemdeki atmosferi ister bilimsel

alanda olsun, ister sosyal, siyasi, medeni alanda olsun kısaca aydınlatmak

günümüz problemlerine çözüm getirmek açısından önemlidir. Bu dönemde

bilimsel alanda Özbekistan’da en önemli şahsiyetlerden birisi İ. Mominov’dur.

Onun yapmış olduğu çalışmaların tahlili, bu konular hakkında bize önemli bilgiler

sağlayacaktır.

Ayrıca SSCB döneminde yaşayan alimlerin çalışmaları, dönemin bilimsel

metodoloji sorunu v.s. gibi çalışmaların yok denebilecek kadar az olması bu

tezimizin önemini daha da artırmaktadır.

2

C. Yöntemi Çalışmamızda takip edilen yöntem, konusu gereği İ. Mominov’un felsefi

eserlerinden hareketle onun islam felsefesine bakışı, Türkistan’da felsefi hareketin

doğuşuna ilişkin yaklaşımını ortaya koymaya uygun olmalıydı. Bu nedenle, biz

yöntem olarak metin analizi ve tarih felsefesinde karşılaştırmalı tarihsel okumayı

tercih ettik.

Metin analizi ile İ. Mominov’un felsefi eserlerini belirlediğimiz sorular

çerçevesinde okumayı kastediyoruz. Metnin söylediğinden daha çok hangi

sorulara karşılık vermek üzere yazıldığını ortaya koymaya çalıştık. Çünkü

felsefede cevaplardan daha çok sorular önemlidir. Metnin arka planını göz

önünde tutarak metnin yazıldığı sosyo-kültürel bağlamı dikkate almak istedik. İ.

Mominov Türkistan’da yaşanan sosyal ve siyasal değişimlerin tam merkezinde

yer almış bir düşünürdür. Onun felsefi çalışmaları bu değişimi anlamaya yönelik

olduğu kadar bu değişime yön vermeyi de amaçlar. Bu da ister istemez onun

fikirleri ile yaşadığı dönemin düşünsel tartışmaları arasında bir ilişki kurmamızı

gerektirir.

Felsefi düşünceyi sunî ve düz çizgiye yerleştirmenin doğru olmadığını

biliyoruz. Bundan dolayı, yalnızca İ. Mominov’u değil, onun karşı çıktığı, eleştiri

yöneltiği fikirleri ya da etkilendiği düşünürleri yöntem olarak birlikte bir diyalog

mantığı içerisinde ele almaya çalıştık.

3

I.BÖLÜM

İ. MOMİNOV’UN HAYATI VE YAŞADIĞI DÖNEM

A. DÖNEMİNİN SİYASİ VE İLMİ YAPISI

a. Sosyo-Siyasal Durum/Şartlar

XIX.yüzyılın sonuna doğru Türkistan’da siyasi, iktisadi, sosyal ve medeni

hayatta büyük değişiklikler yaşandı. Bu dönemde Rusya’nın stratejisinin

Türkistan’ın doğal zenginliklerine sahip çıkmak ve kendi müstemlekesini daha da

pekiştirmek olduğunu göstermekteydi. XIX. yüzyılın 60-90’lı yıllarında Rus

çarlığı Orta Asya’yı istila etti ve kendi müstemleke rejimini yerleştirdi. Çarlık

hükümeti Buhara Emirliği ve Hive Hanlığını şeklen ayakta tutup, aslında yönetim

kendi elinde olmuştur.2

Çarlığın istilası Orta Asya halklarının iktisadi, siyasi v.b. alanlarda

ilerlemesini engelliyordu. Ancak çarlığın egemenliği uzun sürmedi, 1917

yılındaki bütün Rusya’da gerçekleşen Şubat ve Ekim İnkılapları çarlık yönetimini

ortadan kaldırdı. Bu sebepten çarlığın müstemlekesi durumunda olan Orta

Asya’da fiili durum da sona ermiştir.

1918 yılında Türkistan Özerk Sosyalistik Cumhuriyeti kuruldu, fakat onun

ömrü de kısa sürdü. 1920’lı yıllarında Buhara ve Hive Hanlıkları da yavaş yavaş

ortadan kaldırıldı. 1924 yılında Türkistan’da Bolşevikler ve onun Orta Asya’daki

bürosu tarafından yapılan tek Sovyetler Birliği’ndeki milli devletlerin sınırlarının

belirlenmesi gerçekleştirildi.1924’te Stalin tarafından yapılan bir düzenleme ile

2 Mominov.İ.M, Tanlangan Asarlar, Oz SSR Fan Nashriyotı, Toshkent, 1969, Cilt I ,s.151.

4

Türkistan sadece şive farklarına dayanan milli devletlere bölündü. Bu düzenleme

ile şu cumhuriyetler oluşturuldu:

1.Özbek SSC, (27 Ekim 1924).

2.Türkmen SSC, (27 Ekim 1924).

3. Tacik SSC, (Önce 14 Ekim 1924’te Özerk Bölge, 15 Mart 1925’te Özerk

cumhuriyet ve 15 Ekim 1929’da Federal cumhuriyet).

4. Kırgız SSC, (Önce 14 Ekim 1924’te Kara Kırgız Özerk Bölgesi, 1 Şubat

1926’da Özerk cumhuriyet ve 5 Aralık 1936’da Federal cumhuriyet).

5. Kazak SSC, (İlk olarak 26 Ağustos 1920’de Kırgız Özerk cumhuriyeti,

Nisan 1925’te Kazak Özerk cumhuriyeti, 5 Aralık 1936’da Federal cumhuriyet).3

Orta Asya’da meydana gelen milli devletler tek iktidar olan Sovyetler

Birliği’ne girdiler ve zorunlu olarak genel (merkezi) yönetime tabi oldular.

Sovyetler Birliğinin resmi tek partisi olan Komünist Partisi bütün SSCB’yi

yönetimi altına aldı.4

Böylece iktidarı ele geçiren Bolşevikler mevcut sosyal ekonomik, kültürel

ve siyasi hayatın tamamını yeniden yapılandırmak için tarihi diyalektik

maddeciliğin Marksist yorumunu benimsediler. Bilindiği gibi, Marksizm her türlü

Tabiatüstü Güç’e inanmayı reddetmekte ve ona karşı düşmanca tavır almaktadır.

Bu tavır Rus komünistleri tarafından Komünist Partisi’nin esaslarından biri haline

getirilmiştir. Marksizmin bir unsuru olan ateizm, Sovyet devletinde serbest

olmakla kalmayıp, adeta “resmi din” sıfatıyla diğer dinlere karşı savaşmıştır.5

3Erşahin Seyfettin,Türkistan’da İslam ve Müslümanlar, İlahiyat Vakfı Yayınları, Ankara 1999, s.110. 4 Askarov A, Ozbekiston Tarihi, Okituvchi Yayınları, Toshkent 1994, s.87. 5Erşahin Seyfettin, Türkistan’da İslam ve Müslümanlar, İlahiyat Vakfı Yayınları, Ankara 1999, s.128.

5

Ayrıca, ateizmin bilimsel (materyalist) temellere dayandığı söylenmiş ve dinin

toplumsal (içtimai) bir hadise olarak görüldüğü ifade edilmiştir.6

Diyalektik maddeciliğe göre din, tabiat üstü ve hayali şeyleri var sanmadan

kaynaklanan zihinsel bir yanılgıdır. Bu anlayışa göre dinin duygusal ve toplumsal

kaynakları vardır. Dinin duygusal kaynağı, ilkel insanların, karşısında çaresiz

kaldıkları ve hakim olamadıkları tabiat güçlerini dualar, niyazlar ve kurbanlarla

zararsız hale getirme çabalarıdır. Din toplumsal olarak da, sömüren sınıfların

çıkarlarını korumak için kurumsallaştırılmış ve kullanılmıştır.

Bununla beraber, toplum inkar edilemeyecek ölçüde “ateist” ve “dindar”

olmak üzere iki gruba ayrıldı. Görünüşte birinci grup sayıca çok ve her şeye

hakim, ikinci grup ise sözü edilemeyecek kadar az, mahkum ve ikinci sınıf

vatandaştı. Sovyet literatüründe din “eskinin kalıntısı”, “köhne dünyanın

düşüncesi”, “hurafeler ve bidatler yumağı” başka bir ifade ile kötü olan her şeyi,

ateizm ise “ilericilik”, “gelişme”, “bilim”, “sanat”, “kültür”, “uygarlık” kısaca iyi

olan her şeyi ifade ediyordu. Bu bakımdan SSCB’de dine karşı olmak ve bu yolda

mücadele etmek ilericiliğin ve iyi vatandaş olmanın önemli bir belirtisi, hatta bazı

makamlara gelmek için referansı haline geldi.7

Söz konusu siyasetin gereği olarak, SSCB’de dini hayatı ve kurumları

yeniden düzenlemek için yönetimde yeni birimler oluşturuldu. 14 Eylül 1943’de

İçişleri Bakanlığı’na bağlı Rus Ortodoks Kilisesi İşleri Konsili, 19 Mayıs 1944’te

bütün dinlerden sorumlu Din İşleri Konsili kuruldu. Diğer Sovyet

cumhuriyetlerinde bu konsilin temsilcilikleri açıldı. Bu kurumun başlıca görevleri

6 Topaloğlu Aydın, Ateizm ve Eleştirisi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1999, s. 13. 7 Erşahin Seyfettin, Türkistan’da İslam ve Müslümanlar, s.433.

6

din, devlet ve parti önderleri arasında ılımlı ilişkiler kurmak, devletin din

politikasını yürütmek ve dini kurumları kontrol etmek olarak belirlendi.8

b. İlmi Durum/Şartlar

Dönemin siyasi hayatını kısaca özetledikten sonra, devrin ilmi hayatına-

şartlarına da bir göz atmanın faydalı olacağı düşüncesindeyiz. Hemen söylemek

gerekir ki, siyasi değişikliklerin mutlaka ilmi hayata da yansıyacağı kendiliğinden

ortaya çıkacaktır.

Sovyetler Birliği’ndeki siyasi durum felsefi düşüncenin gelişmesinde de

olumsuz bir etki bırakmış gözükmektedir. Nitekim hür, özgür düşünce sarsıldı,

insan zihni, düşüncesi tek taraflı hakim düşünceyi desteklemek zorunda

kalmıştır.9 Felsefi düşünce dönemin resmi ideoloji olan Marksist-Leninist ideoloji

tarafından etki altına alınmıştır. Bütün çalışmalar Marksist-Leninist ideolojinin

dünya görüşünü destekleyici kavramsal çerçeveler ve formlar içerisinde ele

alınmıştır. En azından çalışmanın hemen başında Marx’tan, Engels’ten veya

Lenin’den faydalanılarak bu görev yerine getirilmeye çalışılmıştır.10 Başka bir

ifade ile, bu dönemde her hangi bir konuyu ele almak, öğrenmek, tetkik etmek

veya her hangi bir ders kitabı yazmak Marksist-diyalektik metodoloji

çerçevesinde ancak mümkün olabilmekteydi. Farklı metodoloji ve bakış açılarının

denenmesi hemen hemen imkansız gibiydi.

Sözkonusu dayatmacı yaklaşım, genel anlamda Şark, özel anlamda da İslam

tarihi ve düşüncesi için oldukça katı idi. Bu sebepten şark tarihinin sosyal, siyasi,

8 Aynı Eser, s.304. 9 Abdullayeva M. N,İ. Mominov Asarlarıda İctimoiy Muammolar, Akademik İbrohim Mominov, (makolalar va hotıralar) , Samarkand, 1993, s.9.

7

iktisadi ve kendine has özellikleri göz ardı edilerek meseleler marksizmin “sınıf

çatışması” sürecine indirgenmiştir. Oryantalizmin önemli bir bölümünü oluşturan

İslamiyatçılık, Sovyet Partokratik sisteminin baskısı altında İslam’a karşı tavır

almayı “ilmi” cihetten temellendirmeyi görev edinmiştir. İslam dininin evrensel

insani değerleri, insanlığa katkıları ve toplumsal entegrasyon rolü hesaba

katılmamıştır. Çünkü diyalektik materyalist metodolojinin öngördüğü şemada her

bir halkın, her bir memleketin kendi terakkiyatı süresince iptidai topluluktan

köleliğe, kölelikten feodalizme, feodalizmden kapitalizme, kapitalizmden de

komünizme geçmesi gerekmektedir. Bu şekildeki bakış açısı ile Doğu

topluluklarında ortaya çıkan mürekkep tarihi olaylar ve siyasi cereyanlar bir

kalıba sokularak objektif kriterlerden uzaklaşılmış, olgu ve olaylardan sübjektif

hülasalar çıkarılmaya çalışılmıştır.

Bunun dışında, yapılan araştırmalardaki indirgemeci yaklaşım sonucunda,

dış dünyada yapılan araştırmalar eksik ve yetersiz görülmüştür. Buna karşın

Marksist-Leninist yaklaşımlar Sovyet araştırmacılar için vazgeçilmez bir silah

olarak algılanmıştır. Elbette sözkonusu indirgemeci yaklaşımın dönemin siyasi ve

ideolojik beklentileri açısından üstlenmiş olduğu bir hedef de var idi. Bu hedef,

İslam filozoflarının çalışmalarındaki materyalist eğilimi ortaya koymak idi.11

Bu dönemde Rusya’da oryantalist felsefe çalışmaları ve dini araştırmalar

Batı dünyasında olduğu gibi daha çok filologlar tarafından yapılmıştır. Rus

oryantalistler, normalde kendi siyasi amaçlarının dışında felsefe ile dolaylı olarak

ilgilenmişlerdir.

10Taş İsmail, “Rabota po İssledovaniye İslamskoy Filosofii v Period SSSR”, Osh, 2000, s.228-235. 11Taş İsmail, SSSB Döneminde İslam Felsefesi, Marife dergisi, Yıl 2, Sayı:2, Konya-Türkiye, 2002, s. 277-283.

8

Dolaysıyla bütün çalışmalar hakim ideolojiye tâbi tutulmuş ve bilimin

objektiflik ilkesi ihlal edilmiştir. Bu tür indirgemeci bir bakış açısıyla ele alınan

çalışmalar sonucunda bir takım metodolojik sıkıntılar ortaya çıkmıştır.

B. HAYATI VE İLMİ FAALİYETLERİ

a. Hayatı, Yetişmesi ve Eğitimi

Özbekistan Bilimler Akademisi’nin akademiği, felsefe bilimleri uzmanı,

Prof. Dr. İbrahim Mominoviç Mominov 1908 yılının 7 eylülde Özbekistan’da

Buhara ilinin Şafirkan ilçesindeki Tezgüzar köyünde çiftçi bir ailenin çocuğu

olarak dünyaya geldi. Onun gençlik seneleri bir takım siyasi değişmelerin

yaşandığı yani inkılap hareketleri gerçekleştirilen Buhara Hanlığında Ekim

Sosyalistik İnkılabının kazandığı döneme rastlar. İ. Mominov daha gençlik

dönemlerinden itibaren günün olaylarına kayıtsız kalmaz, onları ciddi anlamda

takip ederek anlamaya çalışır.

Hanlığın parçalanması ve Sovyetler Birliği yönetime geldiğinde, İ.

Mominov yeni açılan eğitim kurumlarında okuma imkanı buldu. 1922-1927

senelerinde ilkokulda daha sonra da Buhara aydınlanma enstitüsünde eğitim

görür. Enstitüyü bitirdikten sonra İ. Mominov Buhara’daki iki senelik kursta

sosyoloji ve sınıfi mücadele tarihinden ders verir.

İ. Mominov, 1928 yılında Semerkant Yüksek Eğitim Enstitüsünde eğitimine

devam eder. 1931 senesinde içtimai-iktisadi fakülteyi başarılı bir şekilde

tamamladıktan sonra, o, Akademi`de öğretim üyeliğine kabul edilir ve öğrencilere

özellikle de yüksek lisans öğrencilerine marksistik-leninistik felsefeden derse

girer.

9

1933 yılında Özbek Devlet Üniversitesi (günümüzde A. Nevai adındaki

Semerkant Devlet Üniversitesi) kurulur. Üniversitenin kurulmasında İ.

Mominov’un emeği büyüktür. Önce filoloji fakültesinin daha sonra da tarih

fakültesinin dekanı olarak atanır, aynı zamanda marksizm-leninizm bölüm

başkanlığını da yürütür.

1939 yılında İ. Mominov Sovyetler Birliği’nin Komünist Partisi’ne üye olur.

1943 senesinde Özbekistan Bilimler Akademisi kurulduğunda İ. Mominov bu

akademinin üyeliğine seçilir.12

1950’li yıllarından itibaren İ. Mominov, Semerkant Devlet Üniversitesi

(SAMDÜ)’nin marksizm-leninizm bölüm başkanı olarak çalışmasını sürdürür.

Bu bölüm Özbekistan’da felsefi bilimler üzerinde çalışan araştırma görevlilerinin

yetişmeleri açısından önemli merkezlerden biri idi.

1955 yılında İ. Mominov Özbekistan Bilimler Akademisi’nin Tarih ve

Arkeoloji Enstitüsünün başkanlık görevine atanır. 1956 yılında Özbekistan

Bilimler Akademisi’nin akademiği, aynı zamanda Akademi başkan yardımcısı

olarak seçilir. Ona sorumluluğu büyük bir görev verilir. Bu görev Özbekistan

Bilimler Akademisi’nin sosyal bilimler alanındaki bütün ilmi araştırmalara

başkanlık görevidir.

1958 yılından itibaren Özbekistan SSR “Bilim” cemiyetinin başkanı olarak

görev yapmıştır. İ. Mominov Almanya, İtalya, Yunanistan, Pakistan v.b.

devletlerde ilmi konferanslara katılmıştır.

12 Buyuk İstedot Sohipları, (derleme), Adolat Yayınları, Toshkent 2002, s. 102.

10

Ayrıca, Lenin madalyosuna, iki defa “Mehnat Kızıl Bayrogı” madalyosuna,

“Özbekistan SSR’ de hizmat korsatgan fan arbobı” unvanına nail olan İ. Mominov

66 yaşında, 22 Temmuz 1974 yılında Taşkent’te vefat etmiştir.13

b. İlmi Faaliyetleri

İ. Mominov’un ilmi faaliyetlerinde ağır bastığı konular diyalektik

materyalizm, felsefe tarihi, Orta Asya halklarının içtimai-felsefi düşünce tarihi

diyebiliriz.

1933 yılında ilk araştırması “Diyalektik Materyalizm Tarakkiyotıda V. İ

Lenin Boskıçı” adlı çalışmasıdır. Daha sonra “Revolyutsion Demokrat

Çernişevskiyning Materyalizmi”, “Büyük Materyalist Diyalektik” gibi makaleleri

yayımlanır.

İ. Mominov’un önemli ve kapsamlı araştırmalarından birisi “Gegel

Diyalektikasining Ratsional Magzi” adlı “fan nomzodligi”14 için yazılan tezidir.

1941 senesinde başarılı bir şekilde savunur. İ. Mominov geçmişteki manevi mirası

her yönden araştırılmasını ister. Onun ilmi araştırmalarında Orta Asya ve

Hindistan halklarının büyük ansiklopedik alimi Mirza Bedil’in felsefi görüşleri

hakkındaki araştırması da büyük öneme sahiptir. Mirza Bedil’in varlık, madde,

şekil, ruh, bilgi nazariyesi hakkındaki görüşlerini araştırır ve “Mirza Bedilning

Falsafi Karaşları” adındaki monografyası 1946 yılında Özbekistan Devlet

Üniversitesi (ÖZGU) yayınları tarafından basılır. Daha sonra 1957 yılında

Özbekistan Bilimler Akademisi yayınları tarafından Özbek ve Rus dillerinde 2.

13 Vospominaniya o İ. M. Mominove, İzdatelstvo Fan AN UzSSR, Tashkent, 1978, s.16. 14 “Fan Nomzodligi” SSCB döneminde bilimsel araştırma yapanlara verilen bir unvandır. Türkçe karşılığı ise Yüksek Lisans konumundadır.

11

baskısı yayımlanır. Eserde özellikle ortaçağ doğusunun içtimai-felsefi düşüncesini

doğru anlaşılması için panteizm ve sufizm(tasavvuf) problemlerine ağırlık verilir.

Yine İ. Mominov’un önemli araştırmalarından birisi XIX. yüzyılın sonu ve

XX. yüzyıllarda Özbekistan’da gelişen içtimai-felsefi düşüncelerdir. 1950’lı

yıllarda İ. Mominov uzun yıllar boyunca çalıştığı “XIX.asrning ohiri va

XX.asrning boşlarıda Özbekistonda ictimoi-falsafi fikir tarakkiyotı tarihidan” adlı

doktora tezini tamamlayıp, SSCB Bilimler Akademisi'nin Felsefe Enstitüsünde

başarılı bir şekilde savunur. Aynı seneden itibaren Semerkant Devlet

Üniversitesi’nin marksizm-leninizm bölüm başkanı olarak çalışır. Adı geçen

bölümde özellikle şu problemler üzerinde araştırmalar yapılır:

-Özbekistan’ın kapitalistik gelişme safhasını bir kenara atıp, sosyalistik ve

komünistik yönden ilerlemenin özelliklerini öğrenmek.

-Özbekistan halklarının içtimai-felsefi mirasını marksistik-leninistik

metodoloji ışığı altında incelemek.

1954 yılında “Özbekistonda ictimoiy-falsafiy fikir tarakkiyotıga doir” adlı

eseri yayımlanır. Bu eserde Orta Asya halklarının felsefi düşüncesinin büyük

temsilcileri Farabi (870-950), İbn Sina (980-1037), Biruni (973-1048), Nevai

(1441-1501), Maşrab (1640-1711), Turdi (XVII.y.y), Ahmet Daniş (1827-1897),

Furkat (1859-1909), Mukumi (1850-1903), Zavki (1853-1921), Hamza (1889-

1929), Ayni (1878-1954) gibi düşünürler ele alınmıştır. 1955 yılında Taşkent’te

müstemleke Türkistan’daki medeni hayatın ve ideolojik savaşın kendine özgü

özelliklerini aydınlatan”XIX.asrning ohiri va XX.asrning boşlarıda Özbekistonda

ictimoiy-falsafiy fikir tarakkiyotı tarihidan” adlı doktora tezi Rus dilinde

yayımlanır. Aynı eser 1960 yılında Özbek dilinde de yayımlanır.

12

1955-1956 yıllarında Moskova’da büyük yazarlar tarafından hazırlanan 2

ciltlik “SSSR halklarining falsafiy va ictimoiy-siyosiy fikri tarihiga oit oçerklar”

yayımlanır. Bu eserin Özbekistan halklarının felsefi düşünce tarihine ait bölümü İ.

Mominov’a aittir.

1957 yılında İ. Mominov’un özel girişimi ile Özbekistan Bilimler

Akademisi Başkanlığınca (Prizidiumunca) Tarih ve Arkeoloji Enstitüsünde felsefe

ve hukuk bölümü açılır.Yine aynı senede “Özbekistonda progressiv ictimoiy-

falsafiy fikir tarihi boyiça makolalar” adlı eseri Rusça yayımlanır. Bu eserin en

önemli özelliği , ilk defa Özbekistan’daki içtimai-felsefi düşünce tarihi hakkında

sistematik eser olmasıdır.Ayrıca Farabi, İbn Sina, Biruni gibi filozofların bazı

felsefi eserleri ilk defa Arapça’dan çevrilmiştir.

1957-1965 yılları arasında yayımlanmış olan altı ciltlik “Falsafa Tarihi” nin

Özbekistan ile ilgili bölümünü İ. Mominov kaleme almıştır. Bu çalışma dünya

felsefesi tarihi boyunca ilk defa marksistik-leninistik metodolojisi ışığı altında

incelenmesi fevkalade önemli bir husustur.

1962 yılında “Tarihiy Materyalizm Masalaları”, 1964 yılında “İlmiy Ateizm

Masalalari”, 1965 yılında “İlmiy Ateizm Asoslari”, 1967 yılında “Marksça-

Leninça Etika Asoslari” gibi bir çok eseri neşredilir. 1968 yılında Özbek dilinde

Mars’a kadar olan felsefenin kısaca tarihi, diyalektik materyalizm ve tarihi

materyalizmden müteşekkil olan “Marksça-Leninça filosofya asosları” adlı eseri

yayımlanır. Aynı senede “Amur Temurning Orta Osiyo Tarihida Tutgan Orni va

Roli” esri de yayımlanmıştır.

13

Daha sonra Özbekistan “Fan” yayınları tarafından “Farobiy va uning

falsafiy risolalari”, “Farobiyning dünyokaraşı va uning falsafa tarihidagi orni”

gibi bir çok monografyaları yayımlanmıştır.

1966 yılında Moskova’da Özbekistan halklarının tarihi ve felsefi

araştırmalarının zaferlerini tanıtacak olan “Vıdayuşiysya Misliteli Sredney Azii”

adlı eseri yayımlanır.Yine aynı senelerde “Özbekistonda tabiiy-ilmiy va ictimoiy-

falsafiy fikirlar oçerki” adlı hacimli eseri yayımlanacaktır. Eserde Farabi, İbn

Sina, Biruni, Mahmud Kaşgari, Ahmad Daniş, Yusuf Has Hacip gibi bir çok

filozofların içtimai-felsefi görüşleri ele alınmıştır.

c. Bir Münevver Olarak İ. Mominov

İ. Mominov sadece bir bilim adamı değildir. O, aynı zamanda teşkilatçı

olarak da büyük hizmetler vermiştir. Nitekim O, kendi halkının geçmiş

medeniyetlerini yeniden tetkik edip, yeniden yorumlayarak onları aydınlatmaya

çaba sarfetmiştir.

İ. Mominov’un ilmi faaliyetlerinde dönemin hakim ideolojisi kendi

damgasını vurmuştur. Bununla beraber Özbekistan’da Orta Asya halklarının

geçmişteki felsefi düşünce tarihini yeniden öğrenmek amacıyla İ. Mominov

başkanlığında özel bir mektep kurulmuştur. Bu mektepte büyük düşünürlerimizin

eser ve risaleleri Özbek ve Rus dillerine çevrilmiştir. Günümüzde İ. Mominov’un

başlattığı sözkonusu faaliyetler onun en önde gelen öğrencilerinden sayılan

akademisyen M. M. Hayrullayev ve M. B. Baratov tarafından devam

ettirilmektedir.

14

İ. Mominov mahir teşkilatçı sıfatıyla sosyal bilimlerin gelişmesi ve bu

alanlarda araştırma yapan genç asistanların yetişmesinde önemli katkılarda

bulunmuştur.15 1930’lu yılların başından 1974 yılına kadar, kırk yılı aşkın bir

zaman sürecinde yirmiden fazla felsefi bilimler doktorlarına ve yüzden fazla “Fan

Nomzodları”16na danışmanlık eder. Yaklaşık yirmi yıl civarında Özbekistan

Bilimler Akademisi’nin başkan yardımcısı görevinde çalışır. Bilimsel eser

yazarlarına da rehberlik eder. Özbekistan Bilimler Akademisi’nin Felsefe ve

Hukuk Enstitüsünü açar. Günümüzde bu Enstitüsü onun adıyla atanmaktadır. 17

15 Hodcayeva D. YU, İbrohim Mominov İlmiy Merosida İctimoiy Falsafa Muammolari, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, (Avtoreferat) , Toshkent, 2002, s. 6. 16 “Fan Nomzodligi” SSCB döneminde bilimsel araştırma yapanlara verilen bir unvandır. Türkçe karşılığı ise Yüksek Lisans konumundadır. 17 Mominov İ.M., Özbekiston’dagı Tabiiy- İlmiy va İctimoiy-Falsafiy Tafakkur Tarihıdan Lavhalar, Fan Nashriyotı, Tashkent, 1999, s.3.

15

II. BÖLÜM

İBRAHİM MOMİNOV’UN ESERLERİ VE MAKALELERİ

Daha önce de belirttiğimiz gibi, İ. Mominov oldukça farklı alanlarda eser

veren bir yazardır. Orta Asya ile ilgili özellikle de Özbekistan halklarının içtimai-

felsefi düşüncesi, diyalektik materyalizm, ilmî ateizm gibi bir çok konularda

önemli eserler kaleme almıştır. Bir kısmı Rusça, diğer bir kısmı da Özbekçe

olarak yazılan eserleri Moskova, Taşkent, Duşanbe, Semerkant’ta basılıp

yayımlanmıştır. Bununla birlikte İ. Mominov’un zikredilen konular hakkında

çeşitli gazete ve dergilerde sayısız makaleleri de bulunmaktadır.

Biz bu bölümde, her saha ile ilgili eserlerinden bizzat tetkik etme imkanına

sahip olduklarımızı kısaca tanıtmak istiyoruz. Bizzat ulaşamadığımız eserleri veya

makaleleri hakkında, ilan ve tanıtımlardan hareketle bilgi vermek, geri

kalanlarının ise sadece isimlerini, baskı tarihi ve basıldıkları yerleri göstermekle

yetineceğiz.

A. İBRAHİM MOMİNOV’UN ÖNEMLİ ESERLERİNİN KISACA İZAHI

1. “Mırza Bedilning Falsafiy Karashlari” (Mirza Bedil’in Felsefi

Görüşleri). Bu eser ilk önce 1946 yılında Özbek Devlet Üniversitesi yayınları

tarafından yayımlanmıştır. Daha sonra 1958 yılında düzeltilmiş ve gözden

geçirilmiş 2. baskısı Özbekistan Bilimler Akademisi yayınları tarafından

yayımlanmıştır.

16

Bu eser özel bölümlere ayrılmamıştır. Yazar Giriş’te eseri kaleme alma

nedenini şöyle açıklamaktadır: “Mirza Abdülkadir Bedil, Orta Asya’da büyük

düşünürlerden biri olarak tanınmıştır. Onun, kendi devrinde Orta Asya halkları

medeniyetinin gelişmesinde önemli yeri vardır. O, edebiyat ve felsefe alanlarıyla

ilgili bir çok değerli eserler bırakmıştır. Ancak, Bedil’in eserleri bu güne kadar

hemen hemen araştırılmamıştır. İşte biz bu eserimizde Bedil devrinin tarihi

önemini, onun edebiyat alanıyla ilgili eserlerini ve onun felsefi görüşlerini

anahatlarıyla tahlil etmeyi amaçladık.”18

Eserin içeriğini şu konular oluşturmaktadır:

a) Bedil’in hayatı ve faaliyetleri

b) Bedil’in panteizmi

c) Mirza Bedil’in ruh, madde, suret, şekil anlayışları

d) Mirza Bedil’in Bilgi Teorisi

e) Takdir ve Tenasüh nazariyesinin Bedil tarafından tenkidi

f) Bedil’in içtimai-siyasi görüşleri

g) Mirza Bedil’in Özbek ve Tacik edebiyatlarının gelişmesindeki önemi

Genel olarak bakıldığında eser, Mirza Bedil’in İslam filozoflarından

bağımsız olarak, onun felsefi sisteminin hareket noktasının materyalizm olduğunu

ispatlamaya yöneliktir. Aynı zamanda yazarın dolaylı olarak kendi ideolojisini

desteklemeye ve savunmaya çalıştığı görülmektedir. Ayrıca eserin, idealistik

felsefeyi ve dini akideciliği eleştirmek adına kaleme alındığı izlenimi

uyanmaktadır.

18 Mominov İ. M, Ozbekistondagi Tabiiy-İlmiy va İctimoiy-Falsafiy Tafakkur Tarihidan Lavhalar, s.75.

17

2. “Ozbekistonda XIX.Asrning Ohiri va XX.Asrning Boşlarida İctimoiy-

Falsafiy Tafakkurning Rivoclaniş Tarihidan”(Özbekistan’da XIX.Yüzyılın Sonu

ve XX.Yüzyılın Başlarında İçtimai-Felsefi Düşünce Tarihinin Gelişmesi). Bu eser

1950 yılında İ. Mominov’un savunmuş olduğu doktora tezidir. Eser ilk önce Rus

dilinde, daha sonra 1960 yılında Özbek dilinde Özbekistan Bilimler Akademisi

yayınları tarafından yayımlanmıştır.

Bu eser, Giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Eserin birinci bölümünü

“XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında Özbekistan’da ilerici içtimai-

felsefi düşüncenin ortaya çıkışı ve şekillenmesi” oluşturmaktadır. Bu bölümde şu

konular ele alınmıştır:

a) XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında Özbekistan’da

içtimai-iktisadi ve siyasi değişmeler

b) XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında Özbekistan’da

hakim olan ideolojilerin değerlendirilmesi

c) XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında Özbekistan’da

feodalizm ideolojisine karşı mücadeleler

Eserin ikinci bölümünü “XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında

Özbekistan’da ilerici(progressiv) içtimai-felsefi düşüncenin gelişmesi”

oluşturmaktadır. Bu bölüm şu konuları içermektedir:

a) Rus demokratik medeniyetinin, Özbekistan halklarının manevi

hayatının gelişmesindeki etkisi

b) Ahmad Daniş’in reaksiyon ideoloji ile mücadelesi ve onun içtimai-

felsefi, tabii-ilmi görüşleri

18

c) Furkat’ın sosyal ve marifetperverlik hakkındaki görüşleri ve onun

ortaçağcılığa karşı mücadelesi

Eserin üçüncü bölümünü “1905-1907 yıllarındaki inkılap anlarında ve

inkılap sonrası Özbekistan’da ilerici içtimai-felsefi düşüncenin ilerlemesi”

oluşturmaktadır. Bu bölümde de şu konular tartışılmaktadır:

a) Mukimi biyografisi ve onun reaksiyon ideolojiye karşı mücadelesi

b) 1905-1907 yıllarındaki inkılap sonrası Özbekistan’da ilerici

düşüncenin gelişmesi

c) Hamza Hakimzade Niyazi’nin inkılap öncesi faaliyetleri

Bu eser, XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında Özbek halkının

manevi hayatının yükselmesine Rus ilerici medeniyetinin etkisi anlatılmaya

çalışılmıştır. Bununla birlikte, Orta Asya’nın Rusya yönetimine bağlanmasından

sonra Özbekistan’daki sosyal, siyasi, medeni ve kültürel alanlarda gelişmelerin

gerçekleştirildiğini ispatlamak amacı ile kaleme alındığı düşünülebilir.

3. “Amır Temurning Orta Osiyo Tarihida Tutgan Orni va Roli ” (Emir

Timur’un Orta Asya Tarihindeki Yeri ve Önemi). Bu eser, 1968 yılında “Fan”

yayınları tarafından yayımlanmıştır.

Bu eser de özel bölümlere ayrılmamıştır. İ. Mominov eserin Giriş kısmında

eseri kaleme alma nedenini şöyle açıklamaktadır:” Timur ve Timurilerin hakim

olduğu XIV.yüzyılın son yarısı ve XVI.yüzyılın başlarına kadar olan devir Orta

Asya tarihinde büyük önem arzeder. Dolaysıyla bu eserin yazılış amacı, dönemin

19

önemini, Timur’un yeri ve rolünü bilimsel verilere dayanarak objektif bir şekilde

aydınlatmaktır.”19

4. “Ozbekistondagi Tabiiy-İlmiy va İctimoiy-Falsafiy Tafakkur Tarihidan

Lavhalar”(Özbekistan’daki Tabii-İlmi ve İçtimai-Felsefi Düşünce Tarihinden

Parçalar). Bu eser, bağımsızlık sonrası Özbekistan Bilimler Akademisi’nin “Fan”

yayınları tarafından 1999 yılında yayımlanmıştır. Bu eserin özelliği, bağımsızlık

sonrası basılmış ve Dr. Abdülhafiz Calalov tarafından ateistik fikirler ve aşırı

eleştiriler tashih edilerek yayımlanmasıdır.

Eser, bölümlere ayrılmamıştır. Ancak konular kronolojik sırasına göre

anlatılmıştır. Bu kitapta şu konular ele alınmıştır:

a) Orta Asya’da IX.-X.yüzyıllarda tabii-ilmi ve içtimai-felsefi

düşünceler

b) X.-XI. Yüzyıllarda Mavereünnehir’de sufizm

c) Ulugbek’in astronomi mektebi

d) Mirza Abdülkadir Bedil’in hayatı, faaliyetleri, içtimai-siyasi

görüşleri, ayrıca, tabii-ilmi ve felsefi görüşleri

e) Mirza Bedil ve Orta Asya

f) XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında Türkistan ve

Buhara’da marifetperverlik hareketleri

g) Ahmad Daniş’in içtimai-felsefi ve tabii-ilmi görüşleri

h) Furkat’ın içtimai ve marifetperverlik hakkındaki görüşleri

i) Mukumi bibliyografyası

19 Mominov İ. M, Amir Timurning Orta Osiyo Tarihida Tutgan Orni va Roli, Fan Naşriyotı, 2.baskı,Toshkent,1993, s.12.

20

Genel olarak bakıldığında bu eserde, İ. Mominov’un yaşamış olduğu

dönemin despotik (dayatmacı,tektaraflı) yapıya sahip olduğundan, İ. Mominov’un

bilimsel çalışmalarındaki dayatılan yönler giderilmeye çalışılmıştır.

5. “İlmiy Ateizm Asosları” (İlmi Ateizm Meseleleri). Bu derlemeye İ.

Mominov başkanlık etmiştir. Derlemenin kaleme alınma nedeni, yüksek öğretim

kurumları (VUZ) için ders kitabı olarak “Fan” yayınları tarafından 1962 yılında

basılmıştır.

Derlemede şu konulara yer verilmiştir:

-Marksistik-Leninistik Ateizm ve onun gelişim süreci

-Din ve dini öğretilere karşı mücadele

-Rus inkılapçı-demokratların ateizmi

-Özbekistan’daki dini itikadların tenkidi ve ilerici düşüncenin gelişim süreci

-Dinin menşei

-Kuranın bilim tarafından tenkidi

-İlmi ve dini dünya görüşünün paradoksu (zıtlığı)

-Komunistik ahlak ve dini ahlak

-Komünist Parti’sinin ve Sovyet Yönetiminin dine münasebeti

Genel olarak bakıldığında ele alınan konular, Orta Asya halklarının içtimai-

felsefi düşünce tarihindeki ateistik yönler (motifler) savunulmuş ve ilmi

düşünceyle dini düşüncenin birbirlerine zıt olduğunu ispatlamaya çalışılmıştır.

Ayrıca, bu çalışma daha sonra 1965 yılında “İlmiy Ateizm Masalaları” adında

gözden geçirilmiş 2. baskısı yayımlanmıştır.

21

B. KRONOLOJİK SIRASINA GÖRE İBRAHİM MOMİNOV’UN

YAYIMLANMIŞ ESERLERİ VE MAKALELERİ

1933 Yılında Yayımlanan Çalışmaları:

1) “Leninskiy Etap v Razvitii Dialektiçeskogo Materyalizma”,

Semerkant, Lenin Bayroğı, 5 i 19 fevralya, 8 i 14 marta, 10 i 21

aprelya, 1 maya sayılarında yayımlanmıştır.


1) “Gegel Dialektikasining Ratsional Mağzi“, Semerkant, Lenin Yoli,

10, 11 iyun sayılarında yayımlanmıştır.

2) “ Din, Roza va Unga Karşı Kuraş “, Semerkant, Lenin Yoli, 15

oktyabr sayısında yayımlanmıştır.

3) “Revolyutsioner-Demokrat N. G. Çernişevskiyninig materyalizmi“,

Semerkant, Lenin Yoli, 15,16 aprel sayısında yayımlanmıştır.

4) “ Ulug Diyalektik-Materyalist “, Semerkant, Lenin Yoli, 22 dekabr

sayısında yayımlanmıştır.


1) “Alişer Navoi-Buyuk Maorifparvar“, Semerkant, Lenin Yoli, 21 iyun


2) “Ratsionalnıy Zerno Dialektiki Gegelya “ (İ. Mominov’un Yüksek

Lisans Tezidir. Özbekistan Devlet üniversitesinde felsefe bölümünde

savunmuştur).


22

1) “Rukovodstvo Dlya Nashey Praktiçeskoy Rabotı i Borbı”,

Semerkant, Lenin Yoli, 21 avgust sayısında yayımlanmıştır.


1) “Mirza Abdulkodır Bedil”, Shark Hakikati, (Uygur diline

yayımlanmıştır).

2) “Mirza Abdulkodir Bedil Hakida”, Kizil Ozbekiston, 30 maya



1) “O Poete i Mislitele Mirza Abdulkadıre Bedile”, Trudı

Uzb.gos.un-ta, novaya seriya, Semerkant.

2) “Poet Furkat o Russkoy Kulture”, Zvezda Vostoka, sayı:4-5.

3) “Filosofskaya vzglyadı mirza Abdulkadıra Bedilya”, Trudı

Uzb.gos. un-ta, novaya seriya, sayı:31, Semerkant.


1) “Mirzo Abdulkodır Bedilning Panteizmi”,(Panteizm Mirzı

Abdulkadıra Bedilya), Trudi Uzb.gos.un-ta,novaya seriya,

Semerkant.


1) “Revolyutsioner va Materyalist”, Semerkant, Lenin Yoli, 28

yanvarya sayısında yayımlanmıştır.


1) “İz İstorii Obshestvenno-Filosofskoy Mısli Uzbekistana Kontsa XIX i

Nachala XX vv”., Trudı Uzb.gos.un-ta, novaya seriya, sayı:40,

Semerkant.

23



Nachala XX vv”.,(İ. Mominov’un Doktora Tezidir.).Tashkent.


Nachala XX vv.”, Avtoreferat diss.na soiskaniye uchenoy stepeni

doktora filos.nauk.

3) “Kişilar Ongidagi Kapitalizm Koldıklariga Karshi”, Semerkant,

Lenin Yoli, 22 oktyabr sayısında yayımlanmıştır.

4) “Put Rassveta”, Semerkant, Leninskiy Put, Semerkant , 17 yanvarya


5) “Sovetskaya Demokratiya-Demokratiya Novogo, Vısshego Tipa”,

Semerkant, Leninskiy Put, 30 dekabr sayısında yayımlanmıştır.


1) “İlğor Sovet Fanining Rivoclaniş Programmasi”(Programma

Razvitiya Peredovoy Sovetskoy Nauki), Semerkant, Lenin Yoli, 20

iyun sayısında yayımlanmıştır.

2) “Mir Pobedit Voynu”,Semerkant, Leninskiy Put, 13 sentabrya



1) “İcodiy Marksizmning Yangi Buyuk Asari”,(Novoye, Vıdayusheesya

Proizvedeniye Tvoricheskogo Marksizma), Semerkant, Lenin Yoli,

16,25,28 noyabrya sayılarında yayımlanmıştır.

24

2) “Klassicheskoye Proizvedeniye V.İ.Lenina O

Gosudarstve”,Semerkant, Leninskiy Put, 10 sentyabrya sayısında

yayımlanmıştır.


1) “Za Dalneyshiy Rasvet Sovetskoy Nauki”, Semerkant, Leninskiy Put,

1 yanvarya sayısında yayımlanmıştır.


1) “İcodiy Marksizmning Buyuk Asari”(Velikoye Proizvedeniye

Tvorcheskogo Marksizma), Toshkent, Kizil Ozbekiston,Pravda

Vostoka, Ozbekistoni Surh Yayınları(Siyosiy va İlmiy Bilimlar

Tarkatuvchi OzSSR Cemiyeti,Sayı:13) tarafından yayımlanmıştır.

2) “K Voprosam İstorii Razvitiya Obshestvenno-Filosofskoy Misli v

Uzbekistane X-nachalo XX.vv”, Trudi Uzb.gos.un-ta,novaya seriya,

sayı:54, Semerkant


1) “İz İstorii Razvitiye Obshestvenno-Filosofskoy Misli v Uzbekistane v

Kontse XIX. i Nachalo XX.vv”, Tashkent, Obed izdatelstvo,Kizil

Ozbekiston,Pravda Vostoka Yayınları tarafından yayımlanmıştır.

2) “Razvitiya Obshestvenno-Politicheskoy Misli Narodov Sredney Azii v

Epohu Feodalizma” (po XVIII. v.vklyuchitelno),V Kontse “Ocherki

po İstorii Filosofskoy i Obshestvenno-Politicheskoy Misli Narodov

SSSR”,T.I. Moskova, Po Uzbekistanu- avtor İ. Mominov.


25

1) “Literatura i Obshesvenno-Politicheskaya Misl v Uzbekistane vo

Vtoroy Polovine XIX.v.”,V Kontse “İstoriya Uzbekskoy

SSR”,T.I.Tashkent, (sovmestno s N.M.Mallayevım).

2) “Na Tretey Sessii Pakistanskogo Filosofskogo Kongressa”,Voprosı

Filosofii, sayı:6,(sovmestno s M.E.Omelyanovskim i K.F.

3) “Obshestvenno-Politicheskaya i Filosofskaya Misl v Tadcikistane,

Uzbekistane, Turkmenii”, V Kontse “Ocherki po İstorii Filosofskoy i

Obshestvenno-Politicheskoy Misli Narodov SSSR”,T.II.Moskova

(po Uzbekistanu avtor İ. Mominov).

4) “Obshestvenno-Politicheskoy Misl i Literatura” (v Uzbekistane b

Nachale XX.v),V Kontse “İstorii Uzbekskoy SSR”,T.I. Tashkent

(sovmestno s N. Mallayevım).

5) “Siyosiy va İlmiy Bilimlar Propagandisti”,(Propogandist

Politicheskih i Nauchnıy Znaniye), Toshkent Hakikati, 4 dekabrya



1) “Bolshoye Sobıtiye v Kulturnoy Cizni Nashey Respubliki” (O

Konferensii Vostokovedov), Tashkentskaya Pravda, 4 iyunya


2) “Vvedeniye (v kontse “Materiyalı po İstorii Progressivnoy

Obshesvenno-Filosofskoy Misli b Uzbekistane”), Tashkent

3) “Velikiye Peremenı” (O Bandungskoy Konferensii Stran Azii i

Afriki), Pravda Vostoka, 18 aprelya sayısında yayımlanmıştır.

26

4) “İdeya Drucbı i Proizvedeniyah peredovıh Misliteley Uzbekistana

Vtoroy Polovinı XIX.i Nachalo XX.v.”, Trudı Uzb.gos.un-ta,novaya

seriya, Sayı:76, Semerkant

5) “İz İstorii Razvitiya Obshesvenno-Filosofskoy Misli v Uzbekistane

Kontsa XIX. i Nachala XX.vv”, Gosizdat Yayınları,Tashkent

6) “K Voprosam İstorii Razvitiya Obshestvenno-Filosofskoy Mısli v

Uzbekistane(X-nachalo XXvv)”, Trudı Uzb.gos.un-ta,novaya

seriya,Sayı:54,Semerkant

7) “Oliy Talim-Oktyabr Mevasi”(Vıssheye Obrozovaniye-Plod

Oktyabrya),Yosh Leninchi, 6 noyabrya sayısında yayımlanmıştır.

8) “Progressivnaya Obshestvenno-Politicheskaya Misl v Uzbekistane v

Kontse XIX. i Nachale XX.vv. i ee Osobennosti”, İzvestiya AN

UzSSR, seriya obshestvennıy nauk, Sayı:2

9) “Razvitiye Peredovoy Filosofskoy i Sotsiologicheskoy Mısli Narodov

SSSR v Period Razloceniye Feodalnogo Stroya i Perehoda k

Kapitalizmu (pervoye polovina i seredina XIX.v.)”, Srednaya Aziya i

Kazkistan.V Kontse “İstorii Filosofii”,T.II.,(sovmestno s M.Zand i

A.Mirzoevım), Moskova

10) “Rassvet Nauki v Uzbekistane”,Tashkentskaya Pravda, 26 oktyabrya


11) “Sovet Sharkshunosligining Yangi Muvofakiyatlari Sari” (Za Novıye

Uspehi Sovetskogo Vostokovedeniye),Ozbekiston Kommunisti,

Sayı:5

27

12) “Fan Halkniki”(Nauka-Narodu),Okituvchilar Gazetasi,7 noyabrya


13) “Filosofskiye Vzglyad Mirzı Bedılya”,İzdatelstvo AN UzSSR,

Tashkent(AN UzSSR.Otdel Filosofii i Prava)


1) “İdei Drucbı Narodov v Proizvedeniyah Mısliteley Uzbekistana

Vtoroy Polovinı XIX.i Nachala XX.vv.”,V Kontse “Materiyalı Pervoy

Vsesoyuznoy Nauchnoy Konferensii Vostokovedov v g.Tashkente 4-

11 iyunya , Tashkent

2) “İz İstorii Progressivnıh Esteticheskih Ucheniy v Uzbekistane Kontsa

XIX. nachala XX.vv”,(K 100-Letiyu so dnya rocdeniya poeta-

demokrata Furkata), İzvestiya AN UzSSR, seriya obshestvennıy

nauk, Sayı:5, (sovmestno M. M. Hayrullayevım).

3) “İzucheniye Tvorchestvo Mırzı Bedilya v Uzbekskoy i Tadcikskoy

SSR”, İzvestiya AN UzSSR, Sayı:1, Tashkent

4) “Mırza Bedilning Falsafiy Karashları”, (Filosofskiy Vzglyadı Mırzı

Bedılya),Oz FA Yayınları,Toshkent

5) “Horiciy Mamlakatlar Bilan İlmiy va Madaniy

Alokalarımız”,(Nauchnıye i Kulturnıye Svyazi s Zarubecnımı

Stranami), Fan va Turmush,Sayı:11


1) “K Obedinennoy Nauchnoy Sessiy, Posvyashennoy Progressivnomu

Znacheniyu Prisoedineniye Sredney Azii k Rossii”, İstoriya SSSR,

Sayı:3

28

2) “K Obedinennoy Nauchnıy sessii, Posvyashennoy Progressivnomu

Znacheniyu Prisoyedineniya Sredney Azii k Rossii”,Zvezda

Vostoka,Sayı:3

3) “Marsistik Filosofiyaning Klassik Asari”,(Klassicheskoye

Proizvedeniye Marksistkoy Filosofii .K 50-letiyu rabotı V. İ. Lenina

“Materyalizm i Empiriokritsizm”), Ozbekiston Kommunisti,Sayı:5

4) “O Progressivnom Znachenii Prisoyedineniya Sredney Azii k

Rossii”,Pravda Vostoka, 19 Fevralya sayısında yayımlanmıştır.

5) “Olimlar Ulugvor Vazifa Bosagasida”(Uchenıye na Poroge Velikih

Zadach),Okituvchilar Gazetasi, 1 Yanvarya sayısında

yayımlanmıştır.

6) “Podyem Promıshlennosti, Selskogo Hozyaystvo i Narodnogo

Blagosostoyaniya v Natsionalnıh Respublikah Sredney Azii v

Rezultate Pobedı Sotsializma v SSSR”,(sovmestno s H. M.

Abdullayevım i A. M. Aminovım),Tashkent

7) “Ozbekistonda Marksizm-Leninizm Tarihidan”,(İz İstorii

Marksizma-Leninizma v Uzbekistane),Kızıl Ozbekiston,Pravda

Vostoka,Ozbekistonda Surh derdilerinde yayımlanmıştır.

8) “Orta Osiyo Respublikalarıda Sotsializm Galabası”,(Pobeda

Sotsializma v Respublilah Sredney Azii), Kızıl Ozbekiston,26 Maya


9) “Orta Osiyoning Rossiyaga Koshılıshıning Progressiv Ahamiyatı

Hakikatı”,(Progressivnoye Znacheniye Prisoyedineniya Sredney Azii

k Rossii),Fan va Turmush, Sayı:3

29

10) “Filosofskaya i Sotsiologicheskaya Mısl Narodov SSSR v Usloviyah

Razvitiya Kapitalizma i Razloceniya Feodalnıh Otnosheniy “(60-90

godı XIX.v),V Kontse “İstoriya filosofii”,T.IV. Moskova


1) “Buyuk Mutafakkir va Tankıdchı”,(V. G. Belinskiyga

Bagıshlab),Shark Yulduzı, Sayı:6, s.107-112

2) “Buyuk Tarihiy Vokea”(Velikiy İstoricheskiy Sobıtiye.O Polete

U.A.Gagarin.),Yosh Leninchı,15 Aprelya sayısında yayımlanmıştır.

3) “Katta Odım va Gozal İstıkbol”,(Bolshoye i Prekrasnoye

Budeshee.O rabote AN UzSSR.),Toshkent Hakikatı,1 Yanvarya


4) “Ulug Revolyutsioner,Genial Mutafakkir va Tankıdchı”(Velikiy

Revolyutsioner,Genialnıy Mıslitel i Kritik),Kızıl Ozbekiston, 13

İyunya sayısında yayımlanmıştır.

5) “Filosofskaya i Sotsiologicheskaya Mısl Narodov SSSR s Kontsa

XIX.v.Do Velikiy Oktyabrskoy Revolyutsii.Srednaya Aziya i

Kazakistan.”, V kontse “İstoriya Filosofii”,T.V. Moskova, s.383-388


1) “Vvedeniye”,(k.kn.”İz İstorii Rasprostraeniya Marksistkogo-

Leninskih idey v Uzbekistane), İzd-vo AN UzSSR, Tashkent, s.3-6

2) “Zadacha Razvitiya filosofskoy Nauki v Uzbekistane v Svete

Resheniy XXII sezda KPSS.”, Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,

Sayı:8, Tashkent, s.5-10

30

3) “İlmiy Ateizm”(Nauchnıy Ateizm).,V kn.”İlmiy Ateizm Asosları”,

Toshkent, s.5-15

4) “K Pozornomu Stolbu(o svobode A. Gizenge)”, Pravda Vostoka, 30

Yanvarya sayısında yayımlanmıştır.


1) “40-Let Uzbekskoy SSR”, Znaniye Yayınları,Moskova

2) “Filosofskaya Nauka v Uzbekistane za 40-let.”V kn.,Obyedinennaya

nauchnaya sessiya,posveshennaya 40-letiyu Uzbekskoy SSR i

Kommunisticheskoy Partii Uzbekistana, Tezisı Dokladov, Tashkent,

s.129-136.


1) “Abdurahman Dcami Kak Uchenıy-Mıslitel.”,Vıstupleniye na

Obedinennoy Nauchnoy Sessii AN UzSSR i Sam GU, posveshannoy

550-letiyu so dnya rocdeniya Dcami, 19 Dekabrya ,Obshestvennıye

Nauki v Uzbekistane,Sayı:2,s.27-30

2) “Buyuk Mutafakkir Comiy”(Velikiy Mıslitel Dcami),Fan va

Turmush,Sayı:3,s.10-13

3) Vstupitelnoye slovo (na konferensii po primeneniyu

matematicheskih metodov),V kontse “Primeneniye Matematicheskih

Metodov i EVM v Ekonomicheskih İssledovaniyah”, Nauka

Yayınları, Tashkent

4) “Za Dalneysheye Ukrepleniye Tvorcheskih Svyazey Nauki i

Literaturı”(v svyazi s V sezdom pisateley

Uzbekistana),Obshestvennıye Nauki v Uzbekşstane,Sayı:6

31

5) “İtogi i Zadachi Nauchno-İssledovatelskih Rabot Po Otdeleniyu

Obshestvennıh Nauk”, Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı:1

6) “Narodom Lyubimıy.K 80-letiyu So Dnya Rocdeniya U.

Ahunbabayeva”,Pravda,2 iyulya sayısında yayımlanmıştır.

7) “Ob İtogah Goda”,Tashkentskaya Pravda, 1 Yanvarya sayısında

yayımlanmıştır.

8) “Plamennıy Propagandist İdey Marksistko-Leninskoy

Filosofii”,Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı:5

9) “Revolyutsiya va Fan”, (Revolyutsiya i Nauka),Fan va Turmush,

Sayı:11


1) “Vıdayusheesya Mısliteli Sredney Azii”,Znaniye Yayınları,Moskova

2) “İtogi i Zadachi İssledovaniy v Oblasti Obshestvennıh Nauk”,

Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane, Sayı:1

3) “Resheniye Natsionalnogo Voprosa v SSSR i Ego

Znacheniye”,Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı:8


1) “Ali Kushchi”, V kn. Ozbek Sovyet Ensiklopedyası, T.I. Toshkent,

s.228

2) “Ali Kushchining Bir Risolasi Hakida”, (ob odnom traktate Ali

Kushchi),Fan va Turmush,Sayı:5

3) Vıstupitelnoye i Zaklyuchitelnoye Slova, V.Kontse “Rassvet

Sotsialisticheskih Natsii i İh Sbliceniye”,Materiyalı nauchnoy sessii

21-22 iyunya,Tashkent,s.9-21,169-172

32

4) “İtogi i Zadachi Nauchno-İssledovatelskoy Rabotı Po Otdeleniyu

Obshestvennıh Nauk AN UzSSR”, Obshesvennıye Nauki v

Uzbekistane,Sayı:1

5) “İstoriya Uzbekskoy SSR”, T.I.İzdatelstvo Fan,Tashkent

6) V Razdelyah Kulturı i Nauki s IX do XX v.Voprosı İstorii

Estesvenno Nauchnoy i Obshestvennoy-Filosofskoy Mısli İzlocenı İ.

M. Mominovım.(iz predsloviya)

7) “İstorii Zadachi Nauchno-İssledovatelskoy Rabotı po Otdeleniyu

Obshestvennıh Nauk AN UzSSR İz”, Obshestvennıye Nauki v

Uzbekistane, Sayı:1

8) “İtogi i Zadachi Nauchnıh İssledovateley v Oblasti İstorii

Estestvoznaniya v Uzbekistane”.Doklad na I Srednoaziyatskoy

Konferensii İstorikov Estestvoznaniye i Tehniki.

Dushanbe,Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane, Sayı:6

9) Nachalo novoy erı vo vsemirnıy istorii.Doklad, prochitannıy na

yubileynoy nauchnoy sessii AN UzSSR, posveshennoy 50-letiyu

Velikoy Oktyabrskoy Revolyutsii.,Obshestvennıye Nauki v

Uzbekistane,Sayı:11

10) “Partiyaning Cangovar Yordamchisi”(Boyevoy Pomoshnik

Partii),Ozbekiston Kommunisti, Sayı:7

11) “Razvitiye Marksistko-Leninskoy Filosofii v Uzbekistane v 1917-

1936 gg.V Kontse “İstoriya Uzbekskoy SSR”,T.III. Tashkent

33

12) “Resheniye Natsionalnogo Voprosa v SSSR i ego Znacheniye”.V

Kontse “Rassvet Sotsialisticheskih Natsiy i ih Sbliceniye”, Materiyalı

Nauchnoy Sessii,21-22 iyunya, Tashkent

13) “Torcestvo Marksistko-Leninskoy Teorii Kulturnoy Revolyutsii”(na

materiyalah respublik Sredney Azii),Obshestvennıye Nauki v

Uzbekistane,Sayı:2

14) “Etika,Uning Buyumu va Vazifaları”(Etika,ee Predmet i Zadachi), V

Kontse “Markscha-Lenincha Etika Asosları”,Toshkent

15) “İstoriya Uzbekskoy SSR”, T.I.,Glava XI.,XII.,(razdelı o nauke i

kulture s IX do seredinı XIXvv),Fan Yayınları,Tashkent


1) “Alisher Navoi-Velikiy Mıslitel-Prosvetitel”, Obshestvennıye Nauki

v Uzbekistane,Sayı:6

2) “Amir Temurning Orta Osiya Tarihida Tutgan Orni va Roli”, Fan

Yayınları, Toshkent

3) “Rol i Mesto Amir Timura v İstorii Sredney Azii”, Fan

Yayınları,Tashkent

4) “Vvedeniye”, V Kontse “Uloceniye Timura”, Tashkent

5) Vıstupitelnoye Slovo i Prodisloviye.V Kontse “Ali

Kushchi”,Astronomiyaga oit risola,(traktat ob astronomii),Özbek ve

Rus dillerinde, Tashkent

6) “Markscha-Lenincha Filosofiya Asosları”,(razdeli:Markscha-

Lenincha Falsafaning Predmeti va Vazifaları,Tarihiy

34

Materyalizmning Shakıllanıshı va Rivoclanishi,Fan Yayınları,

Tashkent

7) “İtogi i Zadachi Nauchno-İssledovatelskoy Rabotı po Otdeleniyu

Obshestvennıh Nauk AN UzSSR”, Obshestvennıye Nauki v

Uzbekistane,Sayı:1

8) “K Mecdunarodnoy Konferensii po Kushanskoy Probleme”,

Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı:8

9) “Literaratura i Obshestvenno-Politicheskaya Mısl v Uzbekistane v

Kontse XIX v”, “İstoriya Uzbekskoy SSR”,T.II., Tashkent

10) “Narodı Sredney Azii X-XXvv.”, V Kontse “İstoriya Filosofii SSSR”,

T.I. 150-1170 s., Moskova

11) “Sozdadim Ensiklopediyu, Dostoynuyu Velikoy Sovetskoy Epohi”,

Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı:5

12) “Ustozim-Volidam”, Fan va Turmush, Tashkent

13) “Akademii Nauk Uzbekskoy SSR-25 let.”, Obshestvennıye Nauki v


14) “Velikiy Uchenıy i Revolyutsioner”,Fan va Turmush,Sayı:5

15) “Ob İstoricheskiy Kornyah Vozniknoveniya i Razvitiye İskusstva

Sredney Azii Epohi Timuridov”, Semerkant

16) “İstoriya Uzbekskoy SSR”, T.II. glava IX,razdel 5,İzdatelstvo

Fan,Tashkent


1) “Ob İstoricheskih Kornyah Vozniknoveniya i Razvitiya İskusstva

Sredney Azii Epohi Timuridov”,Tezisi Dokladov,İzdatelstvo Fan

35

UzSSR,(uluslar arası konferans),Özbek,Rus ve İngiliz dillerinde

yayımlanmıştır.

2) “Ob İstoricheskih Usloviyah Razvitiye İskusstva Sredney Azii Epohi

Timuridov”Obshestvennıye Hauki v Uzbekistane,Sayı:8-9

3) “Samarkand-Stolitsa Gosudarstva Timuridov”,V Kontse “İstorii

Samarkanda”T.I. 163-1173 s

4) “Sarkandu 2500 let”V Kontse “Obedinennaya Nauchnaya Sessii”,

posvyatshayetsya 2500-letiyu Samarkandu,Tashkent

5) Simpozyum, posvyashennıy iskusstvu Timuridov,Guliston,Sayı:1

6) “Tanlangan Asarlar”,I.Cilt, İzdatelstvo Fan UzSSR, Tashkent

7) “İstoriya Samarkanda”, Tom.I.Glava II,İzdatelstvo Fan AN

UzSSR,Tashkent


1) “İzbrannıye Trudı”,II.Cilt, İzdatelstvo Fan AN UzSSR,Tashkent

2) “Samarkandu-25 vekov”, Obshestvennıye Hauki v

Uzbekistane,Sayı:9

3) “İzucheniye Tvorchestvo Ergasha Dcambulbul Oğlu i Ocherednıye

Zadachi Nashih Folkloristov”, Obshestvennıye Hauki v


4) “Lenin i Nauka”, Obshestvennıye Hauki v Uzbekistane, Sayı:2

5) “O Kulture Rechi-Uzbekskiy Yazık i Literatura”,İzdatelstvo Fan AN

UzSSR, Tashkent

36

6) “O Hode Podgotovki k Leninskomu Yubileyu, İtogah i Zadachah

Rabotı Otdeleniy Obshestvennıy Nauk AN UzSSR” Obshestvennıye

Hauki v Uzbekistane,Sayı:1

7) Vstupiyelnoye Slovo.Materiyalı Vsesoyuznogo Simpozyuma Na

Temu “V. İ. Lenin v Razvitii Marksistkoy Filosofii”, İzdatelstvo Fan

AN UzSSR, Tashkent


1) “Uchenıye Obshestvovedı Uzbekistana Navstrechu XXIV sezdu

KPSS”, Obshestvennıye Hauki v Uzbekistane,Sayı:1

2) “Ob İstokah Materiyalisticheskih Tendensiiy V Mırovozreniyah

Peredovıh MısliteleyX-XV vv.”,V Kontse “XIII Mecdunarodnıy

Kongress po İstorii Nauki”, İzdatelstvo Nauka, Moskova

3) “Abu Rayhon Beruni-Vıdayushiyesya Uchenıy Ensiklopedist”,

Obshestvennıye Hauki v Uzbekistane,Sayı:10

4) “Slova o Slavnom Sovetskom Narode”, Obshestvennıye Hauki v


5) “Mırzo Golib”, V sb.”Horiciy Shark Halklarining İlğor İctimoiy

Fikrlari Tarihi Ocherki”, İzdatelstvo Fan AN UzSSR,Tashkent


1) “İzbrannıye Trudı”, T.III., İzdatelstvo Fan AN UzSSR, Tashkent

2) “V. İ. Lenin Falsafiy Merosini Organiş Boyicha Lavhalar”,

İzdatelstvo Fan AN UzSSR, Tashkent

3) “V. İ. Lenin i Nauka”, V Kontse “Nekotorıye Voprosı Marksistko-

Leninskoy Sotsialogii”,İzdatelstvo Fan AN UzSSR, Tashkent

37

4) “V. İ. Lenin o Tvorcheskom Soyuze Filosofii i Estestvoznaniya”, V

Kontse “Filosofskiye Problemı Estestvoznaniya”, İzdatelstvo Fan AN

UzSSR, Tashkent

5) “Abu Rayhon Beruni-Vıdayushiyesya Uchenıy Ensiklopedist”, V

Kontse “Beruni i Gumanitarnıye Nauki”(nauchnaya sessiya AN

UzSSR,posvyashennaya 998-y godovshine so dnya rocdeniya Abu

Rayhana Beruni), İzdatelstvo Fan AN UzSSR, Tashkent

6) “Sostoyaniye i Perspektivı Razvitiya Gumanitarnıh Nauk v

Uzbekistane v Svete Resheniy XXIV sezda KPSS”, V Kontse “XXIV

sezd KPSS i Zadachi Razvitiya Obshestvennıh Nauk”(materialı

obedinennoy vıezdnoy sessii sektsii obshestvennıh nauk AN SSSR,

İML pri SK KPSS i AN respublik Sredney Azii i

Kazakistana),İzdatelstvo Fan AN UzSSR, Tashkent

7) “Sostoyaniye i Perspektivı Razvitiya Obshestvennıh Nauk v

Uzbekistane”, Kommunist Uzbekistana, Sayı:4

8) “Obshestvovedı AN UzSSR Navstrechu 50-Letiyu SSSR”,


9) “Rassvet Materialnıh i Duhovnıh Sil Narodov Uzbekskoy SSR v

Bratskoy Semye Narodov SSSR”, Obshestvennıye Hauki v

Uzbekistane,Sayı:11-12

10) “Velikiy Ensiklopedist”,Guliston, Sayı:9

11) “Prekrasen Nash Soyuz”, İzvestiya, 7 Sentyabrya sayısında

yayımlanmıştır.

38

12) K İzucheniyu İstorii Obshestvenno-Filosofskoy Mısli v Uzbekistane

kontsa XIX i nachala XX vv. Tezisi Dokladov Mecdunarodnoy

Konferensii po Sotsialnomu i Kulturnomu Razvitiyu Stran

Sentralnoy Azii v XIX-XX vv. İngiliz ve Rus dillerinde, Ashhabad

13) Vvedeniye k Knige “Nauka v Uzbekistane”, İzdatelstvo Fan AN

UzSSR, T.II. Tashkent


1) “Za Glubokoye İzucheniye Filosofskogo Naslediya V. İ. Lenina”,

İzdatelstvo Fan AN UzSSR, Tashkent

2) “Velikiy Ensiklopedist iz Horezma”, İzdateltvo Fan AN UzSSR,

Tashkent

3) “İtogi i Zadachi İsledovaniy v Oblasti Obshestvennıh Nauk”,


4) “Vklad v Sokrovishnitsu Nauki”, Pravda Vostoka, 22 Marta sayısında

yayımlanmıştır.

5) “Velikiy Uchenıy-Ensiklopedist”(k 1000-letiyu so dnya rocdeniya

Abu Rayhana Beruni), Obshestvennıye Hauki v Uzbekistane, Sayı:7-

8.

6) “Naslediye Velikogo Ensiklopedista”, Nauka i Religiya, Sayı:10

7) “Madaniyatimiz Fahri,Beruniy Davri va İctimoiy Karashlari”, Sovet

Ozbekistoni, 6 İyunya sayısında yayımlanmıştır.


1) “Ob Osnovnıh Prinsipah İzdaniya Uzbekskoy Sovetskoy

Ensiklopedii”, Obshestvennıye Hauki v Uzbekistane,Sayı:2

39

2) Vstupitelnaya slovo, “Bratstvo Narodov i İnternatsionalnoye

Vospitaniye”, İzdatelstvo Fan AN UzSSR, Tashkent.

3) “Markscha-Lenincha Falsafa Asosları”, Fan Yayınları,

Toshkent(razdelı:”Markscha-Lenincha Falsafaning Predmeti va

Vazifaları”, “ Tarihiy Materiyalizm Fandir”).


1) “İstoriya Buharı”(glava III, razdel8,glava IV,razdel), İzdatelstvo Fan

AN UzSSR, Tashkent

2) “İstoriya Uzbekskoy SSR”, T.I, T.II.

3) “İstoriya Samarkanda”, Fan Yayınları, Tashkent

4) “İstoriya Buharı”, Fan Yayınları, Toshkent

40

III. BÖLÜM

FELSEFE TARİHİNE BAKIŞI

A. ORTA ASYA’DA FELSEFENİN KÖKENİ VE GELİŞİM SERÜVENİ

a. Felsefenin Ortaya Çıkışını Sağlayan Faktörler

İ. Mominov Orta Asya’nın içtimai-felsefi düşünce tarihinin uzun geçmişe

sahip olduğunu belirtir. Nitekim, IX. yüzyılda Harezmi (783-850), Fergani (797-

865), X.-XI. yüzyıllarda Farabi (870-950), Biruni (973-1048), İbn Sina (980-

1037), XV. yüzyılda Ulugbek (1394-1449) ve onun astronomi mektebinin

(ekolünün) temsilcileri gibi büyük düşünür-filozoflar dünya medeniyetinin

gelişmesinde büyük katkılar sağlamıştır. IX. yüzyılın başlarında Muhammed

Harezmi tarafından yazılan cebir ve algoritma nazariyesi ve matematiğe ait

risaleleri 1120 yılından itibaren Adelar ve başkaları tarafından Latinciye

çevrilmiştir. Büyük düşünür Farabi’nin bilimlerin sınıflandırılması, mantık,

müzik... v.s ile ilgili bir çok risaleleri de XII.yüzyılda aynı şekilde Latinciye

çevrilmiştir.

İ. Mominov’a göre Orta Asya’da felsefi düşüncenin şekillenmesi miladi IX.-

X. yüzyıllara rastlar. Felsefi düşüncenin gelişmesini de VIII. yüzyılda Arap

halifeliğinin Orta Asya’yı istila etmesine bağlar. Ona göre, Arap halifeliğinin olan

İslam yavaş yavaş Mavereünnehir’in hakim düşüncesine dönüşür. Kelam ilmi,

idealistik felsefi bir öğreti olarak VIII.yüzyılda Arap halifeliğinde ortaya

çıkmıştır. İ. Mominov Arap Halifeliğinde ortaya çıkan kelamın IX. yüzyılda Orta

Asya’da yayıldığını ifade etmektedir. Kelam, din adamları (ruhaniler) ve

toplumun elit tabakası elinde manevi bir silah olarak işlev görmüştür. Nitekim

41

toplumun ileri gelenleri, onun (kelamın) aracılığı ile halk arasında İslam’ın

etkisini artırarak kendi hakimiyetlerini korumak için onu bir araç olarak

kullanmışlardır. Abu’l Kasım Semerkandi ve Abu’l Mansur Maturidi (öl.945)’yi

kelamın önde gelenleri olarak göstermektedir. Ona göre bu alimler, İslam’ı ve

kelam ilmini savunmuşlar ve onun propagandasını yapmışlardır.

İ. Mominov’a göre İslam ve onun kaynağı olan Kuran’ın halk ortasında

yayılmasında kelam büyük bir rol oynamıştır. Fakat Arap skolastikleri sayılan

mütekellimler kendi içinde çeşitli akımlara ayrılmıştır.

Bağdat’ın IX. yüzyılın başlarından itibaren Doğunun siyasi, iktisadi, ve

medeni merkezi halini aldığını ifade eder. Ona göre halifeliğin hakim olduğu

bölgelerde her alanda gelişmeler yaşanmıştır. Hemen belirtmek gerekir ki, İslam’ı

ideoloji olarak gören İ. Mominov, Orta Asya’da gelişen felsefi düşünceyi kabul

etmek zorunda kalmıştır. Çünkü bu dönemdeki medeni yükseliş, ister siyasi

alanda olsun, ister medeni alanda olsun, dünya medeniyetinin gelişmesinde büyük

rol oynamıştır.

Özellikle de halifeliğin başında el-Me’mun olduğu devirde (813-833) ilim

ve felsefe altın çağını yaşamıştır. Bu dönemde Yunan ve Roma medeniyetlerine

merak daha da artar. İ. Mominov yaşanan en önemli olaylardan birisinin Mutezile

kelam ekolunun ortaya çıkması olduğunu belirtir. Ona göre, mutezililer daha çok

Aristoteles’i takip ederek peripatetizm (meşşailik) benimsemişlerdir.20 Daha sonra

onların arasından büyük rasyonalist filozoflar yetişmiştir. İ. Mominov mutezile

akımının doktrinini kısaca şöyle belirtir: “Onlara göre, dünyayı Allah yarattıysa

da, insan kendi hareketlerinde hürdür ve hiçbir takdirin önceden belirlenmesi söz

42

konusu olamaz...”.21 Bu dönemde yetişen düşünürlerin halifeliğin hakim olduğu

bölgelerde felsefi düşüncenin gelişmesinde olumlu katkılar sağladığını ifade eder.

Ayrıca, İ. Mominov bundan sonraki dönemlerde meydana gelen tasavvufun

felsefi düşüncenin oluşmasındaki rolünü belirtir. Ona göre, Orta Asya’da tasavvuf

temel olarak ikiye ayrılır: Yesevilik ve Nakşibendilik. Yeseviliğin asketik yönü

daha ağır bastığını ve Nakşibendiliğin asetizme karşı çıktığını belirtir.

İ. Mominov Orta Asya’da Amir Timur’un (1336-1405) ve Timuriler’in

hakim olduğu dönemin Mavereünnehir tarihinde önemli yeri olduğuna dikkat

çekmektedir. Nitekim bu dönemde, Semerkant ve Hirat’ta medreseler,

kütüphaneler, rasathanelerin kurulduğunu ifade etmektedir. Bu dönemde tabiiyat

bilimlerini (fen bilimlerini) öğrenmeye merak daha da artar. Matematik,

astronomi, coğrafya, tarih, edebiyat, felsefeye ait bir çok değerli ve hacimli eserler

yaratılmıştır.

Sonuç olarak, İ. Mominov Orta Asya’da ortaya çıkan felsefi düşünceye,

dönemin hakim düşüncesi olan materyalist bir bakış açısıyla yaklaşmıştır.

Bununla beraber Orta Asya’da felsefi düşüncenin oluşumunda İslam ve onun

bünyesinde doğan kelam ilmi, tasavvuf ve onların temsilcilerinin büyük katkılar

sağladığını da kabul etmiştir. Ayrıca daha sonraki dönemlerde ortaya çıkan Timur

ve Timuriler’in Orta Asya’nın medeni yükselişinde olumlu etkilerinin oluğunu

belirtmiştir.

20 Mutezililerin sadece Aristocu olmadığını gösteren kanıtlar bulunmaktadır. Geniş bilgi için bakınız: Hilmi Demir, Delil ve İstidlalin Mantıkçı Yapısı-İlk Dönem Sünni Kelam Örneği,(Yayımlanmamış Doktora Tezi) , Ankara-2001, s. 4-5, 246-247. 21 Mominov İ. M, Tanlangan Asarlar, OzSSR Fan Nashriyotı, Toshkent,1972, III. Cilt. s.107.

43

b.Sosyal ve Siyasal Yapı

Bilindiği gibi, XIII.yüzyılın ilk yarısında Orta Asya halkı, Moğolistan’da

ortaya çıkan büyük Cengiz Han devletinin şiddetli istilasına uğramıştır.22 İki veya

üç yıl sürecinde Orta Asya ve Horasan bölgesi Moğolların eline geçmiştir. İşgal

edilen bölgelerde şehirler, medeni gelişmeler, binalar, bahçe ve saraylar viraneye

dönüştürülmüştür. Ancak yaklaşık yüz elli sene süren bu yağmacılık uzun

sürmemiştir. Yerli halk tarafından bağımsızlık hareketleri başlatılmıştır. Böylece

Semerkant’ta “Sarbadorlar” bağımsız devleti ortaya çıkmıştır.23 Daha sonra Amir

Timur, Orta Asya’nın siyasi hayatında XIV.yüzyılın ortalarından itibaren kendini

göstermiştir.24

Timur ve Timuriler’in hakim olduğu XIV.yüzyılın son yarısı ve

XVI.yüzyılın başlarına kadar olan devir, Orta Asya tarihinde büyük önem arz

eder. Bu dönemde Mavereünnehir ve Horasan bölgelerinde iktisadi, siyasi ve

medeni alanlarda önemli derecede gelişmeler yaşanmıştır. Amir Timur İbn

Tarağay Bahadır (1336-1405) Semerkant civarındaki Keş (Şahrisabz) vilayetinin

Hoca İlğar köyünde Türk bir ailede dünyaya geldi. O, başarılı kumandan (lider)

veya hakim olarak dünya tarihinde meşhurdur. Ayrıca Timur, otuz beş yıllık

faaliyetleri ve Deşt-i Kıpçak, İran, İrak, Suriye ve Anadolu üzerine yaptığı

22Ağaldağ Sebahettin, Moğol Devleti, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Cilt 8, Ankara, 2002, s.270. 23 Hayrullayev,M.M., Orta Osiyoda İlk Uygoniş Davri Madaniyatı,Fan Nashriyotı,Toshkent,1994, s.12. 24 Mominov,Tanlangan Asarlar, Cilt I , s.423.

44

seferleri ile Cengiz Han’ın Moğollarının istilasının dehşet ve korkusunu buralarda

yaşayan insanlara yeniden hissettirdi.25

Amir Timur’un faaliyetleri hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmüştür.

Örneğin Sovyetler Birliği döneminde Timur’un faaliyetleri olumsuz bir nitelikte

değerlendirilmiştir. Diğer bir ifade ile O, zalim ve diktatör olarak görülmüştür.

Timur’un Orta Asya halklarını Moğollar zulmünden kurtarması ve

Mavereünnehir’deki her alandaki medeni gelişmede onun rolü inkar edilmiştir.26

Ayrıca İ. Mominov’un önemli çalışmalarından biri olan “Amir Temurning Orta

Osiyo Tarihida Tutgan Orni va Roli” adlı eseri dönemin hakim ideolojisine uygun

görülmediği için İ. Mominov merkez tarafından eleştirilmiş ve çeşitli cezalar

uygulanmıştır. Hatta bu eser yüzünden onun vakitsiz olarak öldüğünü ileri

sürenler de olmuştur.27

İ. Mominov Timur faaliyetlerini iki devire ayırarak ele almıştır:

Birincisi; 1360-1386 arasındaki yılları içeren devir: bu devir Timur’un Orta

Asya’da kendi devletini kurması ve Moğol zulmüne son vermesi gibi faaliyetleri

içerir.

İkincisi; 1386-1402 yılları içeren devir: bu dönemde O, kendi devletinin

sınırlarını genişletmek ve onun meşhur üç yıllık, beş yıllık, yedi yıllık diye

adlandırılan seferlerinden ibaret olan devir.28

Timur kendi devletindeki alim, düşünür ve bilim adamlarıyla yakın bir

temas halinde olduğu bilinmektedir. Nitekim O, düşünür ve bilim adamlarına

25Aka İsmail, Timur ve Devleti, Türk Tarih Kurumu Basımevi-Ankara, 2000, s. XI. 26 Hayrullayev.M.M, Temuriler Bunyodkorligi Davr Manbalarıda, Abdulla Kodiriy Halk Merosi Naşriyoti, Toshkent, 1997,s.7. 27 Mominov İ.M, Ozbekistonda Tabiiy-İlmiy va İctimoiy-Falsafiy Tafakkur Tarihidan Lavhalar,s.4.

45

önemli yardımlarda bulunduğu gibi çeşitli konularda onlardan istifade etmiştir.

Mevlana Harezmi, Hoca Afzal, Celal Haki gibi alimler Timur hanedanında önemli

görevlerde bulunmuşlardır. Ayrıca, bu dönemde Orta Asya halkları arasında

felsefi nitelik taşıyan tasavvufun çok yaygınlaştığı görülmektedir. Nitekim XIV.

ve XV. yüzyıllarda tasavvufun çeşitli akımları ortaya çıkmıştır. Özellikle de

Nakşibendilik, Kübrevilik, Yesevilik ve Kadirilik yaygın hale gelmiştir.29

Sonuç olarak , Timur ve Timuriler devrinin sosyo-siyasal, medeni, iktisadi

yönlerdeki gelişmeler birkaç kategori halinde sıralandırılabilir:

1. Böylece her türlü ilmi faaliyet için gerekli olan, siyasal ve sosyal huzur

ortamı sağlanmış ve otorite boşluğu giderilmiştir.

2. Kurmuş olduğu devlette ticari alanların gelişmesine büyük önem

verilmiştir.Batı ile Doğu memleketlerini birleştiren meşhur “İpak Yoli” diye

anılan eski ticari yol yeniden inşa edilmiştir.

3. Yine bu dönemin en önemli özelliklerinden birisi, önceki medeniyeti

başka bir deyişle IX.-XII. yüzyıllarda Doğuda gerçekleşen Rönesans’ı yeniden

canlandırmak olmuştur.

Nitekim IX.-XII.yüzyıllarda Orta Asya’da yetişen Musa el-Harezmi,

Fergani, Farabi, Biruni, Zamehşeri gibi büyük düşünürlerin mirası XV.yüzyılda

gerçekleşen medeni yükselişin kaynağı olmuştur. Onların (seleflerin) eserlerine

şerhler yazıldığı gibi yeni eserler de kaleme alınmıştır.

Bu faktörler, İ. Mominov tarafından Orta Asya’da felsefe ve bilim gelişimini

etkileyen önemli sosyo-siyasal olaylar olarak yorumlanmaktadır.

28 Mominov İ.M, Amir Timurning Orta Osiyo Tarıhida Tutgan Ornı ve Rolı, Fan Nashriyotı, 2.baskı, Toshkent, 1993, s.15.

46

c. Felsefenin Öncüleri

Biz bu başlık altında, tarihte büyük islam filozofları olarak bilinen Farabi,

İbn Sina ve Biruni gibi düşünürlerimizin SSCB döneminde İ. Mominov tarafından

nasıl tanıldığını kısaca açıklamaya çalışacağız.

1. Farabi(870-950)

Büyük düşünür Abu Nasır el-Farabi Sırdarya civarlarındaki Farab(Farob)

köyünde doğar ve orada büyümüştür. İlk önce Buhara’da daha sonra Bağdat’ta

ilim tahsil eder. Onun kaleme aldığı eserler, geniş ve engin bir birikim sahibi

olduğuna işarettir. O, ilerici (progressiv) ve kendine has bir düşünür, kendi

devrinin en bilgin kişisi, ansiklopedik alimidir. Eski Yunan ve Arap filozoflarının

eserlerini mükemmel bir şekilde öğrenen Farabi, Aristoteles’in “ Metafizika” sına

şerhler yazıp, bütün Avrupa’yı Aristoteles öğretisi ile tanıştırmıştır.30

İ. Mominov’a göre Farabi’nin tabiî ilim, felsefi ve içtimai görüşleri

dünyada bilimin gelişmesinde önemli bir rol oynamıştır. İ.Mominov Farabi’nin

felsefeyi şöyle tarif ettiğini belirtir: “Varlık hakkındaki bilim elde edilirse,

varlığın özü bilinirse, nesnenin neliği (niteliği) anlaşılırsa, güvenilir kanıtlara

29 Hayrullayev M.M, Temurilar Bunyodkoligi Davr Manbalarıda, s.38. 30Mominov İ. M, İzbrannıye Proizvedeniya, Ordena Drucbı Narodov İzdatelstvo “Uzbekistan”, Tashkent-1976, T. III, s. 36.

47

dayanılarak zihinde herhangi bir şekilde bilgi ve tasavvur oluşursa işte buna biz

felsefe diyoruz”31.

Ona göre Farabi alemin nesnel olarak mevcudiyetinden bahseder ve alem

hakkındaki bilginin elde edilmesinin insan tarafından mümkün olduğunu söyler.

Farabi cisimleri sınıflandırırken, bitkisel alemi, hayvanat alemi ve insanlar

alemini bir birinden ayırır. O,” Falsafaning Asosiy Goyalari Togrisida” adlı

yapıtında, insanın en önemli özelliğinin (faziletinin) “konuşan varlık” olduğunu

belirtmiştir. Ancak ona göre, bütün insanlar fiziki yönden aynı olduğu halde, huy

(karakter) yönünden ayrıdır.32

İ. Mominov’a göre Farabi bilimleri ikiye ayırır:

A) Nazari bilimler: mantık, tabiiyyat, matematik...vb;

B) Ameli bilimler: ahlak, siyaset ve iktisat…vb;

İnsanın sezgi ve aklıyla nesneler dünyasını ve onun mahiyetini bilebileceğini

ispatlamıştır. Farabi bilgi teorisini anlatırken bilginin bir de sezgisel (deruni)

yönünden bahseder.

Farabi’nin bu tür görüşlerinin, o devirdeki Orta

Asya, Yakın ve Orta Doğu düşünürlerinin tabiat ilmi hakkındaki görüşlerinin

ortaya çıkmasında önemli rol oynadığını belirtir. Farabi’ye göre insan maddi

dünyayı bilir, fakat bilmesi için o aklen olgunlaşmış olmayı şart koşar. Bunun

gerçekleşebilmesi için İ. Mominov’a göre Farabi Aristoteles (M.Ö. 384-322)’in

“insan sosyal bir varlıktır” görüşünü kendine has bir şekilde açıklayarak, insan tek

başına olgunlaşamıyacağını, onun yardımına muhtaç olduğunu söylemiştir. İşte

31 Mominov İ. M, İzbrannıye Proizvedeniya, Ordena Drucbı Narodov İzdatelstvo “Uzbekistan”, Tashkent-1977, T. IV, s.20. 32 Mominov İ. M, Ozbekistonda Tabiiy-İlmiy va İctimoiy-Falsafiy Tafakkur Tarihidan Lavhalar, s. 18.

48

Farabi’nin bu tür görüşlerine ağırlık verilmesinin sebebi, Sovyetler Birliği

döneminin kendi ideolojilerini desteklemek için kullanıldığı düşünülebilir. Ayrıca

İ. Mominov Farabi’nin “İdeal Şahar Aholısıning Maslagı Hakıda Kitop”

(Medinetü’l-Fazıla) eserindeki ruhun cisme bağımlılığı hakkındaki görüşlerinden

dolayı din adamları (ruhaniler) tarafından tenkide uğradığını ve materyalist

(dehri) olarak değerlendirildiğini ifade etmektedir..33

Böylece Farabi’nin ilerici (progressive) görüşleri kendinden sonra gelenlere

ve özellikle de Ortaçağın büyük ansiklopedik düşünürlerinden olan Ebu Ali İbn

Sina (980-1037)’nın felsefesinin oluşumunda önemli rol oynadığını belirtir.

2. İbn Sina (980-1037)

Abu Ali İbn Sina şiddetli feodal zulmün ve dini akideciliğin hakim olduğu

bir devirde yaşamıştır.

Arap dilinde “el-Kanun fi’t-Tıb”, “Kitabu’ş-Şifa”, Fars-Tacik dilinde yazılan

“Donışnoma” gibi bir çok eserlerinde, tabii-ilmi ve felsefi görüşlerini ifade

etmiştir. Onun felsefi ve tabii-ilmi görüşlerini İ. Mominov, tabiat (doğa) olaylarını

derin bir şekilde kavradığının ispatı olarak değerlendirir. Ona göre, İbn Sina’nın

felsefi düşüncesinin temeli, doğa olaylarının materyalist bir metodoloji ile

açıklanmasıdır. Nitekim İbn Sina mevcut dünyanın ebediliği ve onun hiçbir

kimse tarafından yaratılmadığını ifade etmiştir. İbn Sina olayların sebep sonuç

ilişkisini reddedenlere karşı indeterminizmi reddettiği gibi şöyle bir görüşte

bulunmuştur: “ Her bir nesne (obje) onun sebeplerini, eğer onun sebepleri varsa

33 Mominov İ. M, Tanlangan Asarlar, Cilt I. s.187.

49

onların temel esaslarını öğrenmekle bilinir”.34 İ. Mominov’a göre İbn Sina’nın

doğaya materyalistik yaklaşımı İslam dinine zıttır. Çünkü bütün dinler gibi İslam

dini de bilime tamamen zıttır.35 Bu sebepten din adamları (ruhaniler) tarafından

İbn Sina ateist olarak değerlendirilmesinin doğal olduğunu söyler.

İ. Mominov İbn Sina’nın tabiplere felsefe, mantık ve tabiîyâtı (fen

bilimlerini) öğrenip onlardan haberdar olmaları gerektiğini belirtir. Nitekim

onların tabiat bilimleri ile uğraşan alimlerden istifade etmeleri gereklidir.36 Bu

nedenle İ. Mominov Özbekistan Fenler Akademisi’nin “Fan” yayınları tarafından

İbn Sina’nın şaheseri olan “Tıb Konunları” (el-Kanun fi’t-Tıb) Özbek ve Rus

dillerinde beş cilt olarak yayımlanmasını önemli görmektedir.

3. Biruni (973-1048)

Ebu Reyhan Muhammed İbn Ahmad Biruni (973-1048) İbn Sina’nın çağdaşı

olarak bilinir. Biruni İbn Sina’dan yedi yaş büyüktür. O, Harezm’de (şimdi

Özbekistan sınırları içerisinde) doğdu ve orada büyüdü. Onun tarih, astronomi,

mineraloji gibi alanlara ait eserleri mevcuttur. Biruni eserlerini Arap dilinde

yazmıştır. Onun “Otmış Avlodlardan Kolgan Yodgorliklar” adlı eserinde yazılı

kaynaklar, şifahi edebiyat, ayrıca, İranlıların, Sugdilerin, Harezmlilerin ve

Arapların İslam’dan önceki itikatları hakkında fikirler beyan edilmiştir. Ayrıca O,

kendi “Hindistan” adlı eseri ile şöhret bulmuştur. Bu kitapta alim, Hindistan’ın

iklimi, ırmakları, halkları, bilimi ve felsefi düşünceleri ile ilgili görüşlerini izah

34 Mominov İ. M, Tanlangan Asarlar,Cilt III. s.121. 35Mominov İ. M, Tanlangan asarlar, Cilt I. s.188. 36 Atestiçeskiy Slovar, Politizdat, Moskva-1983, s. 163.

50

etmiştir.Nitekim bu kitap, dinler tarihi açısından önemli kaynaklardan birisini

oluşturmaktadır.

İ. Mominov Biruni’nin geniş çaplı düşünür ve ortaçağın büyük ansiklopedik

bilgini olarak görür. Biruni’nin fen bilimlerine ait, felsefeye, filolojiye ait toplam

150’den fazla eserinin olduğundan bahseder. Biruni’nin yaklaşık 1005’lı

yıllarında Harezm’de bulunduğunu ve Halife Ebu Abbas Me’mun (1007-1017)’un

sarayında önemli görevler aldığını söyler. Biruni kendinden önceki düşünürler

Fergani (797-865), Harezmi (783-850) gibi alimler tarafından ortaya konulan

görüşleri geliştirdi. Özellikle de onların “bilgi nazariyesi” ile ilgili görüşlerinden

çok etkilenmiştir.

Ebu Reyhan Biruni doğa olaylarını öğrenmede mantık kurallarını uymaya ve

kıyasa dikkat çekmiştir. O, kendi kabiliyetlerini geliştirerek, yoğun bir şekilde

çaba sarf ederek Hint dili ve edebiyatını, felsefesini öğrenmiştir. Fars, Arap,

Yunan, Hint dillerini bilen Biruni filolog olarak da meşhurdur. Nitekim gözlem,

deney, mantıki izah, bilgi toplamak, şifahi rivayetler, yazılı kaynakları öğrenmek

ve onları eleştirmek, hakikate ulaşmak için onları bir biriyle karşılaştırmak, dil ve

onun yapısı gibi hususlar ortaçağ devrinin ansiklopedik alimi Biruni’nin ilmi

metodunun esasını teşkil eder. Ayrıca Orta Asya, Hindistan, Arabistan,

Yunanistan felsefesi ve fen bilimlerini mükemmel bir şekilde öğrenmiş ve onları

birleştirerek kendine has sonuçlar çıkartmıştır. Biruni bütün insanları gelecek için

geçmişten ibret almaya çağırır. O meşhur ilk Arap filozofu olan el-Kindi (796-

866)’ye yüksek değer verir.37

37 Mominov İ. M, Tanlangan Asarlar, Cilt III, s.127-155.

51

İ. Mominov Biruni’nin putperestlik hakkındaki görüşlerini orijinal olarak

görür. Biruni’ye göre, bu felaket (putperestlik) in ilk sebebi ölenler hatırasını

muhafaza etmek ve hayatta kalanlara teselli vermek için zuhur bulmuştur.38

Böylece İ. Mominov Biruni hakkındaki görüşlerini arz ederken, onun sadece

Orta Asya halkları medeniyetleri tarihinde değil, aksine bütün dünya

medeniyetinin gelişmesinde olumlu katkıları olduğunu belirtir.

4. Değerlendirme

İ. Mominov’un devrinin şartları içerisinde Türk ve İslam düşünce tarihiyle

ilgilenmiş olması, başlıbaşına takdire şayan bir olgudur.

Ancak İ. Mominov bunu, eski Rus ideolojisi marksizmin ve leninizmin

ürünü olan tarihi materyalizm anlayışıyla yaptığından Türk ve İslam felsefi ve

bilimsel düşüncesini ve düşünürlerini değerlendirmeleri gerçeklere aykırıdır.

Gördüğümüz gibi, özellikle Farabi ve İbn Sina hakkında vardığı yargılar, onları

sanki birer marksist, materyalist düşünürler olarak takdim etmesi tamamen

yanlıştır.

Farabi’yi ve özellikle de İbn Sina’yı alemin kıdemini savunmalarıyla ateist

ve materyalist göstermesi, onların alemin yaratılmışlığını öğreten İslam öğretisine

karşıymış gibi yargılaması doğru değildir. Çünkü, bu filozofların kıdem

anlayışları Aristoteles’in anlayışından farklıdır. Alem varlık bakımından kadim

değil, sadece zaman bakımından kadimdir. Dolaysıyla alem, varlık bakımından

Allah’tan önce veya O’nunla birlikte değildir. Bunun için İbn Sina eş-Şifa adlı

eserinde alemin hudusundan da bahseder; alemi zâtı, yani varlığı yönünden hâdis

38 Mominov İ. M, Ozbekıstondagi Tabiiy-İlmiy va İctimoiy-Falsafiy Tafakkur Tarihidan Lavhalar, Fan Nashriyoti, Toshkent, 1999, s. 44.

52

görür ki, bunu el-hudûsu’z-Zâtî kavramıyla açıklar.39 O halde, İbn Sina’ya göre

alem, Allah’ın yaratma fiilinin bir eseri olarak yaratılmıştır. Ancak bu yaratma

zaman içinde olmadığından dolayı âleme kadîm denmiştir.

Diğer taraftan, İbn Sina’nın doğa bilimlerinde kullandığı yöntemleri

açısından da materyalist görülemez. Zira İbn Sina, bir meşşâî olarak, Aristoteles

gibi, metafizik şekilli bilim anlayışına sahiptir. Bütün doğa bilimleri, temel

prensiplerini ve yöntemlerini, metafizikten alırlar. Metafizik de, Aristoteles’in

dediği gibi Theologia (Tanrıbilim) veya İlk Felsefe (el-Felsefetu’l-Ulâ)dır.

Dolaysıyla hem İbn Sina’ya, hem de Aristoteles’e göre metafizik, bütün bilimlerin

temelidir. Bu anlayışın materyalizm ile hiçbir ilgisi yoktur.

İşte, kısaca ifade ettiğimiz bu noktalardan İ. Mominov’un yargılarına

katılmak mümkün değildir.

d. Maveraünnehir’de Tasavvufun Doğuşu ve Gelişimi

İ. Mominov’a göre sufizm (tasavvuf) felsefi bilgi olarak miladi VIII.

yüzyılda ortaya çıkmıştır. Tasavvuf Mavereunnehir’e İran aracığı ile geçip, XI.-

XII.yüzyıllarda çok yüksek dereceye ulaştı. Mavereunnehir’de tasavvufun

özellikle de günümüzdeki Özbekistan topraklarına XI.yüzyılın son yarısı ve XII.

yüzyılın başlarında yaygınlaştığını belirtir.

İ. Mominov Mavereunnehir’deki tasavvufi cereyanın XII. yüzyılın büyük

düşünürlerinden Yusuf Hemedani ile başlatıldığını söyler. Yusuf Hemedani’nin

kurmuş olduğu mektebin (akımın) en önemli iki kolundan bahseder:

39 İbn Sina: Kitâbu’ş-Şifâ, İlahiyat, Kahire, 1960, c.I, s. 163-169.

53

Birincisi, Yusuf Hemedani’nin öğrencisi durumunda olan Hacı Abdülhalik

Gicduvani’nin(Gücduvani)40kurduğu mektep.

İkincisi, Hoca Ahmad Yesevi tarafından kurulan mektep.

İ. Mominov birinci akımın, genelde iktisadi yönü yüksek olan şehirlerde ve

şehir civarlarındaki ilçelerde yoğunlaştığını belirtir.41 Bu akımın temel prensipleri

şöyle özetlenebilir: İnsanlar her an aklını kullanmayı, her adımında dikkatli

davranmayı, vatan duygusu ile yaşamayı...v.s. içermektedir. Bu sebepten

İ.Mominov’a göre tasavvufun bu akımını koyu bir mistik anlayış ile eşit saymak

doğru gözükmemektedir.

Orta Asya’da tasavvufun yine en büyük mekteplerinden (akımlarından)

birisi de Ahmed Yesevi ve onun öğrencileri Süleyman Bakırgani ve Said Ata’ların

kurmuş oldukları mekteptir. Bu akımın temel görüşleri (ilkeleri) Yesevi’nin

“Hikmet” adındaki meşhur eserinde açıklanmıştır. İ. Mominov bu eserin önemini

belirterek, ilk defa böyle bir eserin Özbek dilinde yazılmasına dikkat çekmiştir.

Daha sonraki dönemlerde Orta Asya’da siyasi gerginlikler başlamıştır. Nitekim

XIII. yüzyılın 20’li yıllarında Cengiz Han ordusunun Mavereunnehir üzerine

yürüdüğü bilinmektedir. Orta Asya halkları Moğol baskıncıları ve onların

beraberinde getirdikleri rejimler sonucunda uzun yıllar boyunca İ. Mominov’un

ifadesi ile ezilmişlerdir.42

Bunun dışında Orta Asya’da (Mavereunnehir’de) tasavvuf tarihinde önemli

yeri olan Nakşibendilik ortaya çıktı. Bu akımın kurucusu Muhammed Bahovuddin

40 Abdülhalik Gicduvani (öl. 1179) “Hocagon” dervişler akımının kurucusudur. O, Hoca Yusuf Hemedani’nin öğrencisidir. Onun öğretileri daha sonraki dönemlerde büyük sufiler tarafından takip edilmiştir. 41 Mominov İ. M, Ozbekistonda Tabiiy-İlmiy va İctimoiy-Falsafiy Tafakkur Tarihidan Lavhalar , s.48. 42A. g. e. s.50.

54

Nakşibendi(1318-1389)’dir. İ. Mominov’a göre Nakşibendilik somut (reel)

hayatın nimetlerinden yaralanmaya çağırdığı gibi bilim öğrenmeye, devamlı

çalışmaya teşvik etti. Ona göre Nakşibendilik, XIV. yüzyılda toplumun belli bir

mesafe almasında önemli bir rol oynadı. Diğer bir ifade ile, onun olumlu yönleri

Orta Asya halklarının medeniyetlerinin ve edebiyatının gelişmesindeki olumlu

katkısıdır. Nitekim Orta ve Yakın Doğunun büyük şairleri Sadi, Rumi, Cami bu

dönemde yetiştikleri bilinmektedir.

Nihayet İ. Mominov’un Orta Asya’da gelişen tasavvufi cereyana materyalist

bir çerçevede yaklaşır. Çünkü O, tasavvufun İslam dinini muhafaza etmek ve

onun mevkiini pekiştirmek amacı ile ortaya çıktığını ileri sürer.XIX.yüzyılın

90’lıyıllarında Türkistan ülkesinin en büyük şehri olan Taşkent’te elli dört işan43

ve şeyhlerin bulunduğunu kaydeder44. Onların her birinin kendi müritlerinin

olduğunu ve sadece Taşkent’te değil Orta Asya’nın diğer şehirlerinde de binlerce

müritlerinin bulunduğunu belirtir. Ayrıca Fergana, Semerkant, Buhara ve Hive

bölgelerinde de şeyhlerin mevcudiyetinden bahseder. XIX. yüzyılın sonu ve XX.

yüzyılın başlarında Orta Asya halkları arasında Hoca Ahmad Yesevi ve

Muhammed Bahovuddin Nakşibendi mezarlarını tapmanın yaygınlaştığını ifade

eder. Türkistan (şimdi Kazakistan sınırları içerisinde bulunmaktadır) şehrindeki

Yesevi türbesi XIV. yüzyılda Amir Timur (1336-1405) tarafından kurulmuştur.

Nakşibendi’nin türbesi de Buhara’da kurulduğu bilinmektedir.

43 İşan: burada murid, tabi olan anlamında kullanılmıştır. 44Mominov İ. M, Tanlangan Asarlar, Cilt. I, s.179.

55

B. ÇAĞDAŞ FELSEFEYE YAKLAŞIMI

a. XIX. ve XX. Yüzyıllarda Özbekistan’da Gelişen Felsefi Düşünce

İ. Mominov’un XIX. ve XX.yüzyıllarda Özbekistan’daki gelişen felsefi

düşünce hakkındaki görüşlerine “Ozbekistonda XIX. Asrning Ohirlari va XX.

Asrning Boşlarıda İctimoiy-Falsafiy Tafakkurning Rivoclaniş Tarihidan”

(Özbekistan’da XIX.Yüzyılın Sonu ve XX. Yüzyılın Başlarında İçtimai-Felsefi

Düşüncenin Gelişmesi)45 adlı doktora çalışmasında yer vermektedir.

İ. Mominov’a göre Orta Asya’nın, Rusya yönetimine girmesini,Orta

Asya’nın Orta ve Yakın Doğu feodal devletleri tarafından, ayrıca, İngiliz

emperyalistleri tarafından istila edilme tehlikesini giderdi ve kendi iç savaşlarına

da son verdi.46 İnkılaba kadar Rusya’da pomeşçik47 ve kapitalistler yönetimde

iken, onların siyasetinde işçi-memurların hakları ihlal edilmiş ve işçi sınıfını

şiddetli bir şekilde çalıştırmışlardır. Orta Asya halklarını da kölelik muamelesi

yapılmış ve cehalet karanlığında yetiştirilmiştir. Başta Buhara Amirliği olmak

üzere Hive Hanlığındaki yerli feodal-zenginler çarlık yönetimi ile bir takım

anlaşmalar yapmışlardır. İ. Mominov bu anlaşmaları şöyle dile getirir: “dini

propaganda girişimlerini daha da artırmak ve böylece kelam ilmini

yaygınlaştırmaktan ibarettir”.48 Ayrıca memleketin ileri gelen kişileri tarafından

başlatılan ilerici (progressiv) hareketlerin yok edilmesine özel çaba sarf edilmiştir.

Bu dönemde Özbekistan’da düşünce alanında iki önemli sistemin hakim durumda

45 Bu doktora çalışması 1950 yılında savunulmuştur. Rus ve Özbek dillerinde 1960 yılında Özbekistan Bilimler Akademisi Yayınları tarafından yayımlanmıştır. 46Mominov İ. M, Tanlangan Asarlar, c. I, s.139. 47 Buyuk çiftlik (toprak) sahibi. 48Mominov İ. M, Tanlangan asarlar, Cilt.I, s.140.

56

olduğu görülür. Birincisi, feodaller ve klerikal49 edebiyat ve kelam

felsefesi.Ayrıca yeni yeni oluşmaya başlayan yerli burjuvazi hem de onun

ideologları sayılan ceditçiler. İkincisi, işçi-memurlar hem de onların menfaatlarını

gözeten marifetperver demokratik akım ve onların temsilcileri.50

XIX.yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başlarında Özbekistan’ın meşhur

marifetperverleri sayılan Ahmad Daniş51 (1827-1897) ve Furkat52 (1859-

1909)’ların dikkatini çeken önemli hususlar kısaca şöyle

özetlenebilir:”Hanlıkların ve Emirliklerin yönetimini, öğretim programlarını, dini

mektepler ve medreselerin müfredatlarını, orta asır (ortaçağ) skolastizmini

eleştiriye tabi tutmak”.53 İ. Mominov adı geçen marifetperverleri Rus dilini, Rus

edebiyatını hem de çağdaş Avrupa teknolojisini öğrenmenin zorunlu gördüklerini

söyler. Dolaysıyla din adamları tarafından göz altına alındığını, dehriler

(materyalistler) diye tanımlandığını söyler.

İ. Mominov Marksizm-Leninizm öğretilerine dayanarak, her bir toplumda

siyasi ve iktisadi yönden hakim olan sınıfların ideolojisi, hakim ideoloji olacaktır

demektedir.

XIX. yüzyılın sonunda Özbekistan’daki doğal zenginlikler, büyük toprak

sahipleri elinde idi. Türkistan’daki Çarlık Yönetimi tarafından gözetilip

49 Toplum hayatında dinin siyasi ve manevi yönden güçlenmesinde etkili olan dini veya ruhani grubun temsilcisi. Burada klerikal edebiyat, dini literatür anlamında kullanılmıştır. 50Mominov, Tanlangan Asarlar,Cilt I. s.141. 51 Buhara’da doğmuştur. İlerici düşünceleriyle ün kazanan filozof aynı zamanda şair ve marifetperver olarak da bilinmektedir. 52Furkat Hokand şehrinde doğmuştur. Yenilikçi hareketleri ile kendi halkını modernleşmeye çağırmıştır. Özbek edebiyatının gelişmesinde önemli yeri vardır. 53Mominov İ. M, Ozbekiston İctimoiy-Falsafiy Tafakkuri Tarihidan, Ozbekiston Fanlar Akademiyasi Nashriyoti, Toshkent, 1960, s.11.

57

korunuyorlardı. Büyük toprak sahipleri Buhara Amirliği ve Hive Hanlığında

yüksek öneme sahiptiler. İşte onların ideolojisi İslam dinine dayanıyordu.54

İ. Mominov Orta Asya’daki aydın, düşünür, bilim adamlarının birkaç

yüzyıldır halkların içtimai-ilmi düşüncelerinin gelişmeleri için mücadele

ettiklerini ifade eder. X. yüzyılda Farabi (870-950), X.-XI.yüzyıllarda Biruni

(973-1048) ve İbn Sina (980-1037), XV.yüzyılda Ulugbek (1394-1449) ve Nevai

(1441-1501)’nin İslam’ın resmi Ortodoks felsefesini (kelam kastedilmektedir)

tenkit ettiklerini savunmaktadır. Onların her biri, kendi devrinin ihtiyaçlarını

dikkate almışlardır. Orta Asya’da tabiiyet bilimlerinin, dünyevi, bedii edebiyatın

gelişimi ve toplumun refaha kavuşması için hümanizm yolunda mücadele

ettiklerini ileri sürer.

Orta Asya’nın Rusya yönetimine bağlanması Özbekistan halkları için

Rusların demokratik ve sosyalistik medeniyetinden haberdar olmalarına ilk zemin

oluşturmuştur. Bilindiği gibi, XIX.yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başlarında

Rusya dünyada inkılap (devrim) hareketlerinin merkezi durumuna geldi.

XX.yüzyılın başlarında Rus ilerici işçi sınıfı (Bolşevikler) Marksizm-Leninizm

gayelerini Orta Asya’daki işçi sınıfı hareketine benimsettirmeye başladılar.55

İ. Mominov V.İ.Lenin’in ve onun arkadaşlarının (Lenincilerin) eserlerinin

Orta Asya’da yayılmasını toplumun zihniyetinde yeni bir çığır açtığını belirtir.

Bundan böyle Özbekistan halklarının düşüncesinde inkılapçı dünya görüşü,

diyalektik ve tarihi materyalizmi yavaş yavaş benimsemeye başladığını ifade eder.

XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başlarında Özbekistan’da ideoloji alanındaki

önemli problemin dünyevi bilimler, Rus edebiyatı, fen ve teknoloji

54 A. g. e, s.15. 55 A. g. e, s.220.

58

problemlerinden ibaret olduğunu söyler. Burjuva münasebetlerinin gelişmesi

sonucunda XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında Özbekistan’da öylesine

yazarlar ortaya çıktı ki, onlar çarlığın harbi memuriyetinde çeşitli görevlere

üstlenerek samoderjaviyenin56 müstemleke siyasetini teşvik etmişlerdir.

Muhammed Alim Mahmud onlardan birisi olup, bir taraftan dünyevi bilimleri

öğrenmek, mektep ve medreselerin müfredat programlarını ıslah etmek gibi bir

takım fikirler ileri sürmüş ise de, diğer taraftan da din adamları (ruhaniler) ve

samoderjaviye ile ittifak eder ve dini çerçeveyi muhafaza etmekteydi. Daha sonra

ceditçiliğin ileri gelenlerinin de bu konumda bulunduğunu vurgular.57

Mülkiyet sahibi sınıfların ideologları, edebiyat ve içtimai düşünce alanındaki

demokratik akımın ileri sürdükleri yeni düşüncelere karşı koyarak, ne pahasına

olursa olsun, Özbekistan’da marksistik-leninistik edebiyatların yayılmasını

engellemeye çalıştılar. İ. Mominov bunları söyledikten sonra önemli bir olaya

değinmektedir. Yani Gazali’nin (1056-1111) “Kimyo-i Saodat”(Kimya-i Sa’adet)

eserinin 1904 yılında Özbekçiye çevrilmesi fevkalade bir olay olarak

görülmemesi gerektiğini ileri sürer.58 Bilindiği gibi, Gazali, Farabi ve İbn Sina

felsefelerini eleştirmiştir. İ. Mominov’a göre Gazali mistisizmi savunmuştur.

Bunun dışında İbn Sina, Biruni ve Ulugbek gibi düşünürlerin eserlerini tetkik

etmek onların işlerine gelmiyordu. Çünkü onların düşünceleri tamamen Gazali’ye

zıt bir bakış açısı içeriyordu. 59

Ayrıca ceditçiler XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarındaki realizm ve

dünyevi bilimlere karşı şiddetli bir şekilde tepki gösterdiklerini söyler. Ona göre,

56 Monarşi demektir. 57 Mominov İ. M, Tanlangan Asarlar.Cilt I, s.236. 58 A. g. e, s.237. 59 A. g. e. s.237.

59

kontorrevolyutsion60 burjuva milliyetçileri (ceditçiler), ilerici Özbek edebiyatını

indirgemeci bir yaklaşım ile ele almışlardır. Dolaysıyla İ. Mominov’a göre onlar

hem kendi milliyetçilik düşüncelerinden ibaret olan ceditçilik hareketlerini

övüyorlar, hem de Özbekistan’daki içtimai düşüncede ortaçağcılığa ve burjuva

düşüncesine zıt olan demokratik ideolojinin mevcudiyetini kabullenememişlerdir.

Burjuva milliyetçileri eski yabancı ülkelerin feodal medeniyeti önünde kendini

aşağılayarak, yalakalık ederek Özbekistan halklarının medeniyetini kendine has

güzelliğini inkar etmişlerdir. Onlar baskıyla Panislamizm ve Panturkizm

gayelerini Orta Asya’da yaymaya çalıştıkları gibi Özbek ve Tacik halklarına ulu

Rus halkının yardım etmelerini çekemediler ve onları dışlamaya çalıştılar.

İ. Mominov XIX.yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başlarında Orta Asya’da

ideoloji alanında mücadele eden güçleri genel olarak üç akım altında

toplamaktadır:

a. Büyük toprak sahipleri “oksuyaklar”61 ve ruhanilerin ideologları. Ado,

Hazini, Muhyi gibi.

b. Oluşmaya başlayan burjuvazinin temsilcileri. Muhammed Alim,

Munavvar Kori62, Behbudi63 gibi.

c. İlerici edebiyat ve içtimai fikir adamları. Ahmad Daniş, Furkat,

Mukumi64Sedreddin Ayni65 gibi.

60 Devrim karşıtı. 61 Aristokrasi.Üstün soylular yönetimi, seçkinlerin veya en iyilerin egemenliği. Yunanca “aristo” en iyi, “kratos”, iktidar manalarına geldiğinden en iyi iktidar demektir. 62 Münevver Kari Abdürraşidov Taşkent’te doğmuştur. Orta Asya’da XX. yüzyılın başlarındaki içtimai-siyasi hareketlerin, milli bağımsızlık mücadelelerin ve ceditçilik faaliyetlerinin en önemli temsilcisidir. 63 Behbudi Semerkant’ta doğmuştur. Dramaturg, din adamı ve Orta Asya’daki ceditçilik hareketinin liderlerindendir. 64 Mukumi Hokand şehrinde doğmuştur. İlerici hareketleriyle meşhur olmuştur.XIX. yüzyılın başlarında Özbek milli edebiyatının en önemli temsilcilerindendir.

60

b. İ. Mominov Öncesi Felsefe Hareketleri

XIX.yüzyılın ortalarından itibaren Avrupa ve Doğu memleketlerinde ortaya

çıkan iktisadi, sosyal ve medeni gelişmeler farklı yollar ile Türkistan’da da yavaş

yavaş etkisini göstermeye başladı. Buna bağlı olarak Orta Asya’da marifetçilik

hareketleri,bunu takiben de ceditçilik faaliyetleri ortaya çıkmıştı. Yeni eğitim ve

öğretim programları, yeni mekteplerin inşası, geçmiş medeniyet miraslarının

yeniden araştırılması gibi etkinlikleri(reformları) gündeme getirdi.

Nitekim bu dönem Ahmad Daniş (1827-1897), Berdak (1827-1900), Bayani

(1859-1923), Sedreddin Ayni (1878-1954), Hamza Hakimzade Niyazi (1889-

1929) gibi XIX. ve XX.yüzyıllardaki medeniyet temsilcilerini

yetiştirmiştir.Bunların her biri hakkında bilgi vermek konumuzun sınırlarını

aşacağından, önemli gördüğümüz Ahmad Daniş ve Hamza Hakimzade Niyazi

hakkında kısa bir şekilde bilgi vermek istiyoruz.

1. Ahmad Daniş(1827-1897)

Ahmad Daniş veya Ahmad Kelle diye de anılan Ahmad İbn Mirnasir İbn

Yusuf el-Hanefi es-Sıddık el-Buhari, Buhara Amirliğinde, XIX.yüzyılın

ortalarında yaşamıştır. O, 1827 yılında Buhara’da doğmuştur. İlk öğrenimini

Buhara’daki mektep ve medreselerde tamamlamıştır. Daha sonra medreselerde

tahsil ettiği bilimler yetersiz kaldığından O, Riyaziyat, Felekiyat, Edebiyat,

Musiki, Tarih ve Felsefe bilimlerini öğrenmeye gayret etmiştir. Özellikle de

65 Sedreddin Ayni (1878-1954) Buhara’da doğmuştur. Özbek ve Tacik edebiyatının gelişmesinde

61

astronomi bilimini öğrenmeye merak duyduğu bilinmektedir. Böylece O, kendi

devrinin büyük alimi ve aydını olarak yetişmiştir.66

Aynı zamanda Daniş, mimar ve hattatçılık sanatından da mahirdir. Bu

sebepten XIX.yüzyılın ikinci yarısında Buhara Amiri Amir Nasrullah (1827-1860)

sarayında önemli görevlerde bulunmuştur. Ahmad Daniş Felsefe, Tarih, Felekiyat,

Riyaziyat, Edebiyat ve Hattatlık ile ilgili alanlarda eserler kaleme almıştır. Onun

en önemli eserleri şunlardır: "Navodiru’l-vakae”, “Risale”, “İstiğrocibu’l va Arzı

Balat”, “Munazir el-Kavakib”. Şaheseri sayılan “Navodiru’l-vakae” eserinde O,

kendi felsefi, içtimai, ahlaki görüşlerini beyan etmiştir. Özellikle de Daniş

“tevekkül” nazariyesine karşı çıkmıştır. Ona göre, eğer insan her hareketini

tevekküle bağlarsa, o zaman insanın hareketlerinde gevşeme ortaya çıkacaktır.

Dolaysıyla bu insan akıllı değildir.67

Ayrıca Ahmad Daniş, kendi devletinin iktisadi, siyasi ve medeni yönlerden

geri kalmalarının sebeplerini göstermiş ve mevcut sistemde bir takım ıslahların

yapılması gerektiğini dile getirmiştir.

Günümüzde Özbekistan Bilimler Akademisi’nin Beruni adındaki Şarkıyyat

(Şakrşunaslık) Elyazmaları Enstitüsü’nde Ahmad Daniş’in on altıyı aşkın orijinal

risalelerinin bulunduğu kaydedilmektedir.68

Daniş’in, İslam’da yer alan gelenekçi ve muhafazakar görüşleri, eleştirisi ve

yenilikçi tavrı İ.Mominov’un üzerinde etkili olmuş gözüküyor. Nitekim İ.

önemli yeri vardır. Ayrıca onun teşkilatçılık faaliyetleriyle Özbek ceditçilik hareketi ve edebiyatının şekillenmesinde büyük hizmetler vermiştir. 66Mominov İ. M. Ozbekiston İctimoiy-Falsafiy Tafakkuri Tarihidan, s.118. 67Vohidov, Hayrullayev M. “Ahmad Doniş” Manaviyat Yulduzları, Abdulla Kodiriy Nomidagi Halk Merosi Nashriyoti. Toshkent-2001, s.340. 68 Aynı yer

62

Mominov Onun hakkında araştırma yapma gereği duymuş ve çeşitli makaleler

yazmıştır.

2. Hamza Hakimzade Niyazi(1889-1929)

Hamza Hakimzade’nin edebiyat alanındaki girişimleri, XX. yüzyılın Özbek

edebiyatının temel taşlarından birisini oluşturur. O, 1889 yılında Kokan’da

(Hokand) tabip bir ailede doğmuştur. İlk öğrenimini eski mekteplerde, Rus

Tuzem69mekteplerinde ve medreselerde tahsil eder. Fars, Arap ve Rus dillerini

mükemmel bir şekilde öğrenmiştir.70 Hamza Fuzuli (1498-1556), Nevai (1441-

1501), Hafız (1325-1389), Mukumi (1850-1903) gibi kendinden önceki

düşünürlerden etkilenmiştir.

Onun ilk öğretim faaliyetleri 1910 yılında Taşkent’te, 1911 yılında

Kokan’da(Hokand), 1914 yılında da Margilan’da başladığı görülmektedir. Aynı

zamanda onun “Yengil Adabiyot”, “Okiş Kitobı”, “Kıroat Kitobı” gibi ders

kitapları da yayımlanmıştır.

1913-1914 yıllarında O, yurtdışı seferlerine çıkmıştır. Afganistan, Hindistan,

Suriye, Türkiye ve Mekke’ye gitmiştir. Hamza’nın 1917 yılına kadarki

faaliyetlerinde, kendi devrinin medeni hayatı, marifetçilik ceditçilik ruhunun

önemli tesiri bulunmaktadır. Nitekim onun bu tür faaliyetleri, SSCB döneminde

başka türlü yorumlanmıştır. İ. Mominov de Hamza’nın bu faaliyetlerini dönemin

hakim ideolojisi doğrultusunda değerlendirmiştir.71 Ancak, Sovyetler Birliği’nin

69 Çarlık döneminde Rusların kurduğu okullar. İlk defa 1884 te Taşkent’te açılmıştır. 70 Mominov İ M, Ozbekiston İçtimoiy-Falsafiy Tafakkuri Tarihidan, s.256. 71 Geniş bilgi için bk: Mominov İ, Ozbekiston İctimoiy-Falsafiy Tafakkuri Tarihidan, s. 256-279.

63

çökmesi, bağımsızlık sonrası bilimsel araştırmalar, Hamza’nın faaliyetlerinin

dönemin ideolojisine dayatıldığını ortaya koymuştur.72

Nitekim Hamza ceditçilik hareketinin kurucusu sayılan İsmail Gaspıralı

(1851-1914) vefat ettiğinde “ Dod kıl davri falakdin, bottı Hurşid-i Cahon” (bütün

felek feryat etse de,battı Hurşid-i Cihan) demiştir. O, bir makalesinde “eğer biz bu

halimizle yaşamaya devam edersek, bir müddet sonra bu bid’atlar ile beslenen bir

nesil doğacaktır. O zaman İslam sadece sözde kalacaktır”73 diye yazmıştır.

Hamza’nın marifetçilik ve ceditçilik faaliyetleri, Türkistan’da XX. yüzyılın

başlarındaki ilerici içtimai-felsefi fikirlere, ayrıca ceditçilik hareketinin

gelişmesine olumlu katkılar sağladığı görülmektedir.

c. Tabiat İlmi ve İçtimai Felsefeyi Savunusu

İ. Mominov Orta Asya’da gelişen tabiat ilminin ve içtimai felsefenin

ortaçağın ideolojisine bir tepki olarak ortaya çıktığını belirtir. Ona göre,

XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında Orta Asya’da ceditçilerin

milliyetçilikten ibaret olan görüşlerine karşı uygar düşünce olarak gördüğü tabii-

ilmi, felsefi düşünce ortaya çıktı ve böylece gelişti. Bu uygar düşünce taraftarları

ezilen sınıfın problemlerini dile getirdiler ve onların sözcüsü oldular. Ona göre,

Müslüman din adamlarının (ruhanilerin) baskılarına karşı, ayrıca onların öğretileri

sayılan kelama karşı, dünyevi bilimleri, Rus milletinin medeniyetini, Avrupa’nın

bilim ve teknolojisini öğrenmek için büyük mücadeleler verdiler.

72 Mamaconov S. “Hamza Hakimzoda Niyozi”, Manaviyat Yulduzları. s.396. 73 Aynı Yer

64

İ.Mominov Doğu’da özellikle Orta Asya’da ortaçağ döneminde tabii-ilmi

konular üzerinde bir dizi araştırmalar gerçekleştirildiğini söyler. Örnek olarak:

matematik alanında Fergani (797-865), Harezmi (783-850)’nin eserleri; jeoloji ve

coğrafya alanında Biruni (973-1048)’nin eserleri; tıp alanında ise İbn Sina (970-

1037)’nın eserleri; daha sonraki XIX.yüzyılda Ahmad Daniş (1827-1897)’in

tabiîyât alanındaki eserleri bunun örneklerini oluşturur. Şüphesiz tabiî ilimler

doğrultusunda ortaya konulan bilimsel eserlerin idealist, mistik ve dini

düşüncelerle birlikte ortaya çıkması imkansızdı. Bu sebepten, ona göre tabii-ilmi

görüşler sosyal ihtiyaçlar ile üretimin artması sonucu ortaya çıkmıştır. Diğer

yandan, meydana gelen bu görüşler materyalistik felsefi sistemin ortaya çıkmasına

da hizmet etmiştir.

İ. Mominov ilerici (progressiv) içtimai-felsefi düşüncenin ceditçilerin

ideolojisinden ayıran en önemli hususlarını dört madde halinde sıralamıştır:

1. İlerici (progressiv) tabii-ilmi düşünce, çiftçilerin ve şehir

yoksullarının problemlerini dile getirmiş ve Özbek ve Rus klasik edebiyatının

eleştiri geleneğinden etkilenmiştir. Dolaysıyla tabii-ilmi düşünce eleştirel bir

yapıya sahiptir.

2. İlerici düşüncenin ve edebiyatın temsilcileri çarlığın müstemleke

siyaseti ile uyuşmazlık içinde olmuşlardır. Daha sonra Hamza Hakimzade,

Sedriddin Ayni gibi düşünürler halk ile beraber çarlık yönetimine, hanlıklara ve

din adamlarına (ruhanilere) karşı mücadele etmişlerdir. Bu dönemde ceditçiler,

çarlık yönetimi ile işbirliği yapmışlar 1905 yılından itibaren görülmeye başlayan

toplumun bağımsızlık hareketlerini engellemeye çalışmışlardır.

65

3. İlerici (progressiv) içtimai-felsefi düşünce temsilcilerinin

eserlerinde milliyetçilik, şavanizm, Panislamizm ve Pantürkizm ideolojileri yer

almamıştır.Nitekim ceditçilerin eserlerinde bu zararlı ideolojilerin ileri sürüldüğü

görülmektedir. Ayrıca, ilerici düşünce temsilcileri Rus halkı ile beraber olup,

kendi vatanını bilim ve teknoloji yönünden yükselmesi için büyük çaba

sarfetmişlerdir.

4. Mülkiyet sahibi olan toplumun elit tabakasının, ileri sürdükleri

uydurma, metafizik-idealistik felsefesine karşı, tabii-ilmi düşünce taraftarlarının

faaliyetlerinde doğaya materyalistik yaklaşmayı ileri sürdükleri anlaşılmaktadır.74

Yukarıdaki açıklamalardan anlaşıldığı gibi, İ. Mominov, ceditçilik

hareketine, dönemin siyasal çatışmaları bağlamında yaklaşmakta, bu hareketi

sınıfsal mücadelenin bir tarafı olarak görmektedir. Buna karşın, tabii-ilmi ve

içtimai felsefenin, ilerici (progressiv), üretimden yana, bilimsel düşünceye

dayanan ve dünyevi olarak değerlendirmektedir.

d. Ateizm ve Din Hakkındaki Görüşleri

Bilindiği gibi ateizm veya ilmi ateizm, Sovyetler Birliği döneminde doruk

noktasına ulaşmıştır. Çünkü bu dönemde okullarda, liselerde, üniversitelerde v.b.

kurumlarda ateizm propagandası özel güçler tarafından yapılmıştır. Nitekim, bir

çok materyalizm, ateizm ile ilgili eserler dönemin bilim adamları tarafından

meydana getirilmiştir. Buna örnek olarak şunlar gösterilebilir:

1. İbrohim Mominov, İlmiy Ateizm Asosları, Fan Naşriyotı

(yayınları), Toshkent, 1965

66

2. Ateizmden Ommabob Lektsiyalar, (derleme), Moskva,1965,

Özbekçe çevirisi,1966

3. Yahshilikov S., Sotsiyal Tarakkiyot va Ateizm, Fan Nashriyotı,

Toshkent,1986

4. Hamidov N., Hurofot va Ateistik Propaganda, Özbekiston

Nashriyotı, Toshkent, 1968

5. Abdurrazzokov A., Adabiyot Darsligida Ateistik Tarbiya,

Okıtuvchı Nashriyotı, Toshkent,1990

6. Gurova R.A., Ateisticheskoye Vospitaniye na Urokah Biologii,

Okıtuvchı Nashrıyotı, Toshkent,1989

7. Abdussamadov A., Ziyoyev R., Himiya-Ateistik Tarbiya Vositasi,

Okıtuvchı Nashriyotı, Toshkent, 1988

8. Saidboyev T., Toshlonov T., Diniy Etikod va Yoshlar, Yosh

Gvardiya Nashriyotı, Toshkent, 1986

9. Ahmedov O., İslom va Hozırgı Ğoyaviy-Siyosiy Kurash,

Özbekistan Nashriyotı, Toshkent, 1986

10. Din Hakıda Fikirlar, (derleme) Özbekiston Nashriyotı, Toshkent,

1988

11. Yunusova J., Ateistik Tarbiyaning Oldıngı Safıda, Özbekiston

Nashriyotı, Toshkent,1986

12. Toshlonov T., Yoshlar va Din, Yosh Gvardiya Nashriyotı,

Toshkent,1989

74Mominov İ. M, Tanlangan Asarlar, Cilt I. s.413.

67

13. İlmiy Ateizm ve Ateistik Tarbiya, Özbekistan Nashriyotı, Toshkent

1978

İ. Mominov bu eserlerin meydana gelmesinde rehberlik ettiği gibi kendisi de

bu konuda bir takım eserler kaleme almıştır.

İ. Mominov’a göre ateizm dini itikadlara bir tepki olarak meydana gelmiştir.

Ateizm yunanca bir kelime olup, a- yok, theos- ilah kelimelerinden müteşekkildir.

Dolaysıyla bu kelimenin anlamı ilahiyatı, Allah’ı reddetmektir. Ateizmin yaklaşık

elli veya yüz bin yıl önce oluşmaya başlayan dini inançlara zıt olarak ortaya

çıktığını ve bundan böyle gelişmeye başladığını söyler.75

Dini inançlar insanların zihnini karıştırmış ve toplumun gelişmesine engel

teşkil etmiştir. Onların evliyalara tabi olmak, “hatm-i kuran” merasimleri, oruç

tutmak, kadınları aşağılamak gibi bir takım inançları komünistik cemiyetin

ilerlemesine mani olmuştur. Bu sebepten bütün işçi-memur sınıfının komunistik

ruhta terbiye edilmesi için ilmi ateizmin propagandasını çağdaş bir şekilde

yapmak kaçınılmazdır.76 Marksizm-Leninizm’in öğrettiği gibi, bütün dinler

dolaysıyla İslam dini de halk için kabus olup, bilime karşıdır. Her türlü din, insan

zihnini manevi yönden cehalet karanlığında zehirleyecektir. Yığını aldattığı gibi

sömürücü sınıfların yararları için hizmet edecektir. Toplumu sömürücü sınıflara

tâbi edebilmek için din, işçi sınıfına güçsüzlük ve itaatkarlık gayelerini

benimsetecektir.77

Ateizm ilmi verilere dayanır ve materyalistik dünya görüşü onun esasıdır.

Ateizmin çeşitleri konusunda İ. Mominov, materyalizmin çeşitleriyle hemen

75Mominov İ. M, “Markscha - Lenincha Ateizm - Ateizmning Yukori Boskıchı”, İlmi Ateizm Masalaları, Ozbekiston SSR Fan Nashriyotı, Toshkent-1965, s.7. 76 A. g. m. s.6. 77 Mominov İ. M, Tanlangan Asarlar. s.176.

68

hemen aynıdır, görüşündedir. Eski Çin, Hindistan, Mısır özellikle de antik

Yunan’da ortaya çıkan materyalistik felsefenin ilk mekteplerinde ateizmin ilk

şekli oluşmuştur. Demokrit (m.ö.460-370), Heraklit (m.ö.540-480), Epiküros

(m.ö.341-270) gibi filozoflar bu mektebin temsilcileridir.78 Din sosyal zihnin bir

şekli olup, maddi sosyal yaşamı bozar, hayalîleştirir ve ilahîleştirecektir. Din halk

için afyondur. O, insan zihnini boş efsanelerle, diğer bir deyişle ahiret, kıyamet,

cennet, cehennem gibi safsatalarla zehirlemiştir. Görülüyor ki, İ. Mominov’un din

hakkındaki görüşleri K. Marks’ı (1818-1883) hatırlatmaktadır. İ. Mominov’a göre

din, dünyanın Allah tarafından yaratıldığını, bu dünya fani bir dünyadır, önemli

olan öbür dünya... gibi bir takım uydurma mesajları içermektedir.

İ. Mominov İslam dininin kurana dayanarak her kese şöyle bir mesaj

sunduğu kanısındadır:”kitapta (kuranda) önceden yazılmamış ise, yer yüzünde de,

insanlarda da hiçbir felaket gerçekleşmeyecektir. Bizim söylediklerimizin hepsi

kitapta yazılmıştır.” İ. Mominov diyor ki, bu inanç insanın hür olmadığı , Allah

alınına neyi yazarsa onu görür, zenginlik-fakirlik hepsi kısmettendir gibi insanları

aşağılayıcı fikirler taşır.79

İ. Mominov çeşitli dinlerin ortaya çıkışını, doğa olaylarını başka bir ifade

ile, deprem, şimşek, mevsimler, hastalık, rüya görmek, ölmek gibi hadiseleri

maddi yönden temellendirememe, doğru yorumlayamamalarına bağlar. Bu

durumda insanın ruhlara, doğaüstü güçlere, tanrılara tapmaya yöneldiğini söyler.

Sınıf sistemine bağlı cemiyette kölelik ve feodalizmde de söz konusu inançlar

78 Mominov İ. M, Markscha – Lenincha Ateizm – Ateizmning Yukori Boskıchı, İlmi Ateizm Masalaları, s.9. 79Mominov İ. M, Tanlangan Asarlar,Cilt I, s.185.

69

sistemleşerek büyük dinler başka bir ifade ile Budizm, Hıristiyanlık, İslam ortaya

çıkmıştır.80

İ. Mominov’a göre ateizm çeşitli dinlere, onların koyu taraftarlarını karşı

mücadeleden ibarettir. Doğayı, doğa olaylarını materyalistik yönden incelemektir.

İlkçağda materyalizmin ve ateizmin hem Yunanistan’da hem de Roma’da

geliştiğini söyler. M. Ö. VII.-VI. yüzyıllardan I.yüzyıla kadarki devirde sınıf

mücadeleleri, siyasi tartışmalar esasında idealistik, mistik, dini nazariyelere karşı

materyalizm, onunla birlikte ateizm gelişmiştir. İ. Mominov Hıristiyanlığın

Avrupa’da, ABD’de, İslam’ın ve Budizm’in Asya ve Afrika kıtalarında insanların

manevi hayatında hakim durumda olduğunu ileri sürer. Ruhaniler her türlü

gelişmelere karşı çıktılar. Onların ilerici (progressiv) hareketlere, ilmi ve teknik

keşiflere, bilime şiddetli tepki gösterdiklerini vurgulamaktadır.81 İnsan aklına

karşı çıkarak büyük bilim adamlarını, alimleri, filozofları diri diri yakmışlardır.

Ancak böyle olmasına rağmen (progressiv) gelişmelere engel olamadıklarını

belirtir.

Burada Mominov, Batı Tarihinde meydana gelen olayları ölçü alarak

düşüncelerini temellendirmektedir ve onu genelleştirmektedir. Halbuki İslam

dünyasında durum çok farklıdır. Mominov’un ifade ettiklerine benzer durumlara

yorumlanabilecek hadiselere rastlamak mümkünse de, İslam Dünyasında durum

tamamen farklıdır, hiçbir zaman Batı dünyasıyla mukayese edilemez.82 Bu

sebeple Mominov’un İslam dünyasıyla ilgili değerlendirmeleri, Batı’daki

gelişmelere endeksli değerlendirmelerdir. Diğer bir ifade ile onun bu husustaki

80Mominov İ. M, Markscha – Lenincha Ateizm – Ateizmning Yukori Boskıchı, İlmi Ateizm Masalaları, s.7. 81 Mominov İ. M, İlmiy Ateizm, s.12.

70

düşüncelerinin objektifliği tartışılmalıdır. O, bu hususta SSCB dönemindeki kısır

döngüden kurtulamamışa benziyor.

Ateizmin ikinci gelişme safhası ortaçağda V.-XVII.yüzyıllar esnasında

Avrupa ve Asya kıtalarında ortaya çıkar. Farabi, İbn Sina’nın eserlerinde,

Dante’nin on dört bin mısralı “ilahi komedi” poyeminde, D. Skot (1265/66-1308),

R. Beykon (1214-1292), Ömer Hayam (1044-113) gibi düşünürlerin

çalışmalarında ateizmle ilgili hususları örnek vermektedir.

Şu şiiri örnekler açısından oldukça dikkat çekicidir.

Ömer Hayam şiirinden parça:

Deydilar:Cannatta hur, kavsar bormiş,

Arik tola may, süt, bol, şakar bormiş.

Kadahni toldirib kolginamga ber,

Ming nasiyadan bir nakd huştor bolarmiş.83

Türkçe’si:

Diyorlar:Cennette hür, Kevser varmış,

Dere dolu şarap, süt, bal, şeker varmış.

Kadehi doldur da elime ver,

Bin veresiyeden bir peşin hoş olurmuş.

Ateizm tarihinde önemli yeri olan bazı Rus düşünürlerinden de bahseder.

Gertsen84(1812-1870), Belinskiy85(1811-1848), Çernişevskiy86(1828-1889),

82 Bkz. İsmail Taş, “ İslam Filosofiyasında Oy-Pikirdin Erkindigi”, İslam Cana Tınçdık, Oş 2000, ss. 52- 58. 83 A. g. m. s.14. 84 Büyük Rus edibi, filozof, (revolyutsion) inkılapçı-demokrat. “Fanda Yüzakilik”, “Tabiatni Organiş Hakida Maktuplar” gibi eserleri Rus materyalistik felsefesi geleneğinin şekillenmesinde ve gelişmesinde önemli yeri vardır.

71

Dobrolyubov87(1836-1861) gibi düşünürlerin, hür fikirlilik, vicdan özgürlüğü,

insan düşüncesinin gelişmesinde büyük katkılar sağladığını belirtir. İ. Mominov’a

göre, diyalektik ve tarihi materyalizm temelinde gelişen ateizm, ilmi

ateizmdir.Onun kurucuları olarak da Alman düşünürü K.Marks (1818-1883) ve F.

Engels (1820-1895) gösterir. Daha sonra V. İ Lenin (1870-1924) marksistik

ateizmi geliştirdiğini ifade eder.Ona göre, marksistik ateizm önceki ateizmin bazı

eksikliklerini, sınırlılıklarını gidermiştir. İlmi ateizm dinin menşeini, gnoseolojik

manevi temellerini ilmi esasta araştırmıştır. Dine karşı mücadele metotlarını

geliştirmiştir. Din, kişisel yaşamdan, toplumsal hayattan kovularak, insanın değeri

ve özgürlüğü savunulmuştur. İlmi ateizmin tüm prensiplerinin doğru olduğunu

“yaşam, tarih, devrimiz ispatladı ve ispatlamaya devam ettiğini” söyler. Halk için

afyon olan din, hangi şekilde olursa olsun, ister Hıristiyanlık, ister İslam veya

Budizm hepsi de emekçi halkı ezmek için manevi bir silahtır.88

İ. Mominov Orta Asya ve Kazakistan “dini nazoratı” (din işleri başkanlığı)

yöneticilerinin, İslam dinini çağdaşlaştırmaya çalıştıklarını ileri sürer. O, böylece

bu tür anlayışları ortadan kaldırma, takipçilerini de ne kadar riyakar, iki yüzlü

olduklarını göstermek, ilmi ateizmin en önemli vazifelerinden biri olduğu

görüşündedir. Marksistik-Leninistik ateizm yeni, yüksek tipteki ateizmdir. O, her

türlü dini itikadlara karşıdır ve ilerici materyalistik dünya görüşüdür. Alem her

85 Vissarion Grigoryeviç Belinskiy, Rus materyalist filozoflarının başta gelen temsilcilerindendir. Ayrıca edebi tenkitçi olarak da tanınmıştır. 86 Nikolay Gavriloviç Çernişevskiy, Rus materyalist-ateist filozofudur. “Sovremennik” dergisinde çalışmış ve kendi propagandasını yapmıştır. 87 Nikolay Aleksandroviç Dobrolyubov, Rus materyalist filozoflarındandır. G. N. Çernişevskiy’in arkadaşıdır. Ayrıca Rus inkılapçılarının önde gelen temsilcilerindendir. 88 Mominov İ. M, V. İlmiy Ateizm Asosları, Ozbekiston SSR Fanlar Akademiyasi Fan Nashriyotı, Toshkent, 1962, s. 3-14.

72

hangi bir ilahi güç tarafından yaratılmış değildir. Ona göre alem, yoktan var,

vardan yok olamaz, o, ebedi mevcuttur.89

e.Ceditçilik Hakkındaki Görüşleri

Bilindiği gibi Batı medeniyetinin yükselmesi ve İslam medeniyetinin çöküş

sebeplerini araştırmaya koyulan Müslüman münevverler arasında XVIII. yüzyılın

sonlarından itibaren reform ve cedit hareketleri görülmeye başlanmıştır.90

Ceditçilik XIX.yüzyılın sonuna doğru Rusya Müslümanları arasında eğitim ve

kültür alanında başlayan yenileşme hareketidir. Batıdaki aydınlanma felsefesinin

İslam dünyasına yansıması ve “usul-i cedit” adlı eğitim hareketinin etkisi ile

ortaya çıkmıştır. Ceditçi Müslüman aydınlar Türkistan’ın istibdat ve işgale maruz

kalmasının ve ülkedeki geri kalmışlığın esas nedeni toplumun kötü eğitim

sisteminde, milletin bilgisizliğinde görüyorlardı. Bunun için Ceditçiler eğitim

sistemini ıslah etme ve yenilemeyi ilk etaptaki en önemli vazife olarak

görüyorlardı.91 Ceditçilerin başta gelen temsilcileri Gaspıralı İsmail Bey (1851-

1914) ve Musa Carullah Bigiyef (1875-1949)‘dir.

Ceditçilik hareketi ve usul-i cedit mektepleri sanayi ve ticaretin bir ölçüde

geliştiği, nispeten şehirleşmiş olan Kazan , Kırım ve Azerbaycan’da büyük bir

yaygınlık kazanmıştır. Bununla beraber kapalı toplum niteliğindeki Türkistan bu

harekete başlangıçta tamamen ilgisiz kalmıştır. 92 Ancak 1900’lü yıllarından

itibaren Türkistan’da kadimcilerle “emir” denilen feodal hükümdarların

89 Mominov İ. M, Markscha – Lenincha Ateizm – Ateizmning Yukori Boskıchı, İlmi Ateizm Masaları, s.20. 90Mehmet Görmez, Musa Carullah Bigiyef, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1994, s.89. 91 Barçinay Corayeva, “İsmail Gaspıralı ve Türkistan Ceditçi Hareketi” ,Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, Cilt 18, s.632.

73

direnişlerine rağmen ceditçilik sınırlı da olsa bir gelişme gösterdi. Burada

ceditçilik hareketinin öncüleri Münevver Kari Abdürreşid (1878-1931), Ahmad

Daniş (1827-1897), Hoca Mahmud Behbudi (1875-1919) ve İşan Hoca Hani gibi

kişilerdi.93 Burada ilk usul-i cedit mektepleri Buhara (1900), Taşkent (1901) ve

Semerkant’ta (1903) kurulmuştur.94

İ. Mominov ceditçilik ile ilgili çok sayıda ilmi araştırmalar yapıldığını ve bu

konuda bir çok eserlerin yazıldığını söyler. Ona göre ceditçilik, milliyetçi-liberal

ve Türkçülük (Pantürkizm) gayeleriyle, demokratik yapıdaki aydınların bir

kısmını zehirlemeye çalışmıştır. İ. Mominov’un sosyal-demokrasinin düşmanları

olarak nitelediği ceditçilik hareketinin temsilcilerinin tüm çabalarını Orta

Asya’daki yerli halk ortasında milliyetçilik duygusunu, Panislamizm’i ve

Pantürkizm’i yerleştirmekten ibaret olduğunu belirtir.95

Ayrıca ceditçilerin bu tür çabalarını, devrimci hareketlere ve diyalektik

materyalizmin yayılmasına karşı bir tepki olarak görür. Ona göre ceditçilik,

felsefi problemlerde fideizmden hareket ederek bilimi ve dini birleştirmeye çalışır.

Ceditçiliğin önemli şahsiyetlerinden biri olan Behbudi (1875-1919)’nin 1906

yılında sosyal-demokrasi hakkında şöyle bir görüş ileri sürdüğünü belirtir: “Biz

Müslümanlar için bu partiye (sosyal-demokrasi) girmek büyük kayıplara yol açar.

Sosyal-demokratların programı şeriata aykırıdır.”96 İ. Mominov sosyalistlere,

materyalizme, ateizme karşı mücadelelerinde ceditçiler ortaçağ felsefesinin

muhafazakar prensiplerini savundukları gibi bu ilkeleri çağdaşlaştırmaya ve

güncelleştirmeye çalıştıklarını dile getirir. Onlar bu tür amaçlarını

92 Taha Akyol,” Cedidçilik” ,T. D. V. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1993, Cilt 7, s.212. 93 Vohidov, Hayrullayev M. “Ahmad Doniş” , Manaviyat Yulduzları.s.339. 94 Akyol,” Cedidçilik”, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1993, s. 212. 95 Mominov İ. M, Tanlangan Asarlar, c. I, s.373.

74

gerçekleştirebilmek için Avrupa burjuvazisinin radikal-idealistik felsefesinden

yararlanmaya çalıştılar. Öyleyse İ. Mominov’a göre ceditçilik felsefesinin

temelinde “ yenileşmiş idealistik ve metafizik dünya görüşü” bulunmaktadır.

Ceditçilik taraftarları fideizmden yola çıkarak, alem meselelerini ve bilgi

problemlerini kuran felsefesi içerisinde, İslam’ın sınırları içinde kanıtlamaya

çalışırlar. Dolaysıyla ceditçilik ideologları, insanın hakikati bilebilmesini

sınırlayıp, agnostizme teşvik ederler. Onların Marksizm-Leninizm felsefesine

karşı çıkarak, gerçek yalnızca dinin söylediğidir, iddiasını ispatlamaya

yöneldiklerini söyler. İ. Mominov’a göre, ceditçilerin bütün çabalarının tek

sebebi; işçileri aldatmak, onların sınfi zihniyetini gevşetmek, özgürlük

hareketlerini bastırmaktan ibarettir.

XIX. yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında ortaçağcılığa ve burjuva-

ceditçilik akımına bir tepki olarak Özbekistan’da ilerici (progressiv) düşünce

hareketinin geliştiği gibi ilmi sosyalizmin gayelerinin de yayılmaya başladığını

ileri sürer.İ. Mominov’a göre ne çarlık yönetimi, ne ortaçağ radikalistleri, ne de

ceditçilik hareketlerinin, sosyal-demokrasi olan ilerici düşünceye (ideolojiye)

engel olamadığını ifade eder.

96 Mominov İ. M, Ozbekiston İctimoiy-Falsafiy Tafakkuri Tarihidan, s. 245.

75

SONUÇ

Yukarıda vermiş olduğumuz bilgilerden anlaşılmaktadır ki, İ. Mominov

SSCB döneminde yaşayan, bilimsel araştırmalar yapan en önemli

şahsiyetlerdendir. Özellikle onun çalışmalarında Orta Asya halklarının felsefi

mirasını ortaya koymaya çalıştığı anlaşılmaktadır. Ama şu hususu da belirtmek

gerekir ki, uzun yüzyıllar Türkistan halkının siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel

hayatını şekillendiren ve onun ayrılmaz bir parçası haline gelen İslam, yaklaşık

yetmiş yıl yürütülen dinsizleştirme (ateistleştirme) siyaseti ile ortadan kaldırmaya

çalışıldı. Sovyet devleti siyasi, sosyal, ekonomik, kültürel ve bilimsel bütün

faaliyetlerde dinsizliğin yerleştirilmesini amaçladı. Sosyalizmin başarısı dinin

ortadan kaldırılmasına bağlandı. Din ile mücadelede devlet gücüne başvuruldu.

Dolayısıyla her alanda olduğu gibi bilimsel alanda da, dönemin hakim olan

sözkonusu ideolojisine tabi olmak zorunlu olduğundan esas metodoloji

materyalist bir metodolojidir. İ. Mominov SSCB döneminde yapılan çalışmaların

genel karakterine uygun olarak diğer bir ifade ile Marksist-Leninist dünya

görüşünü destekleyici kavramsal çerçeveler ve formlar içerisinde Orta Asya

halklarının felsefi mirasını ele almıştır. Özellikle de Farabi, İbn Sina ve Biruni

gibi büyük İslam filozoflarını materyalist bir metodla ele alıp, onları din dışı

filozoflar olarak gösterme çabasındadır. İ. Mominov dini inançların insanların

zihnini karıştırdığı gibi toplumun gelişmesine de engel teşkil ettiğini ileri

sürmüştür. Bu sebepten Mominov’a göre ateizm çeşitli dinlere ve onların koyu

taraftarlarına karşı mücadeleden ibarettir. Ayrıca ateizmin ilmi verilere

dayandığını ve materyalist dünya görüşü onun esası olduğunu söylemiştir.

76

Bunların dışında İ. Mominov ceditçilik konusunda da bir takım fikirler ileri

sürmüştür. Nitekim ona göre ceditçilik hareketi milliyetçi-liberal ve Türkçülük

(Panturkizm) gayeleriyle, demokratik yapıdaki aydınların bir kısmını zehirlemeye

çalışmıştır. Bu hareketin temsilcilerini de sosyal- demokrasinin düşmanları olarak

değerlendirmiştir. Onların tüm çabalarını Orta Asya’daki yerli halk ortasında

milliyetçilik duygusunu, Panislamizmi ve Panturkizmi yerleştirmekten ibaret

olduğunu söylemiştir.

Sonuç olarak şunu da ifade etmek gerekir ki, Orta Asya halklarının felsefi

mirası ve düşünürleri hangi yaklaşımla ele alınmış olurlarsa olsunlar, SSCB

döneminde yaşayan halklar tarihsel ve kültürel bağlantılarını ancak bu şekilde

koruyabilmişlerdir. Ele alınan böyle çalışmalar metodolojik sorunlar taşımakla

birlikte tarihsel bağları hatırlatacak bir çok bilgi ve kültürel mirasların da taşıyıcısı

olmuşlardır.

77

KAYNAKÇA

1. ABDULLAYEVA M. N, İ. Mominov Asarlarıda İctimoiy Muammolar,

Akademik İbrohim Mominov, (makolalar va hotıralar) , Samarkand, 1993

2. ABDURAHMONOV M, A. Z. Validi: Poisk İstokov İstoriko-Duhovnogo

Naslediya Turkestana, Yangi Asr Avlodi Nashriyotı, Toshkent, 2000

3. ADALDAĞ Sebahettin, Moğol Devleti, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları,

Cilt 8, Ankara, 2002

4. Akademik İ. M. Mominovning 85 yilligiga Bağışlangan İlmiy-Amaliy

Konferensiya Maruzalarining Tezislari, Samarkand, 1993

5. Akademik İbrohim Mominov, (Makolalar va Hotiralar), Toshkent, 1993

6. ASKAROV A, Ozbekiston Tarihi, Okituvchi Yayınları, Toshkent, 1994

7. Atestiçeskiy Slovar, Politizdat, Moskva-1983

8. DEMİR, Hilmi, Delil ve İstidlalin Mantıkçı Yapısı-İlk Dönem Sünni

Kelam Örneği, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) , Ankara-2001

9. İstedot Sohipları, Adolat Yayınları, Toshkent, 2002

10. ERŞAHİN, Seyfettin, Türkistan’da İslam ve Müslümanlar, İlahiyat Vakfı

Yayınları, Ankara, 1999

11. GÖRMEZ, Mehmet, Musa Carullah Bigiyef, Türkiye Diyanet Vakfı


12. HAYRULLAYEV M. M, Abu Nasr al-Farabi, İdatelstvo Nauka, Moskva,

1982

13. HAYRULLAYEV M. M, Farabi Krupneyşiy Mıslitel Srednovekovya,

İzdatelstvo Fan UzSSR, Tashkent, 1973

78

14. HAYRULLAYEV M. M, Orta Osiyo Halklarining Falsafiy Merosi,

Ozbekiston KP Markaziy Komitetining Birlashgan Nashriyotı, Toshkent,

1965

15. HAYRULLAYEV M. M, Uyğoniş Davri va Şark Mutafakkiri, Ozbekiston

Nashriyoti, Toshkent, 1971

16. HAYRULLAYEV M. M,Orta Osiyoda İlk Uyğoniş Davri Madaniyatı,

Fan Nashriyotı, Toshkent, 1994

17. HAYRULLAYEV M. M,VALİYEV A, Ozbek Marifatparvarlari Din

Hakida, Ozbekiston SSR Davlat Nashriyotı, Toshkent, 1961

18. HAYRULLAYEV.M.M, Temuriler Bunyodkoligi Davr Manbalarıda,

Abdulla Kodiriy Halk Merosi Naşriyoti, Toshkent, 1997

19. HODCAYEVA D., İbrohim Mominov İlmiy Merosida İctimoiy Falsafa

Muammolari, (Falsafa fanlari nomzodi ilmiy daracasini oliş uchun

yozilgan dissertatsiya), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Toshkent,

2002

20. KORİNİYOZOV T. N, Özbek Halkıning Madaniy Merosi Hakida,

OzSSR Fanlar Akademiyasining Nashriyoti, Toshkent, 1960

21. Manaviyat Yulduzları, (Markaziy Osiyolik maşhur siymolar, allomalar,

adiblar), Abdulla Kodiriy Nomidagi Halk Merosi Naşriyotı, Toshkent,

2001

22. MOMİNOV İ. M, Amir Timurning Orta Osiyo Tarihida Tutgan Orni va

Roli, Fan Naşriyotı, 2.baskı,Toshkent,1993

23. MOMİNOV İ. M, İlmi Ateizm Asosları, UzSSR Fan Nashriyotı, Toshkent,

1962

79

24. MOMİNOV İ. M, İlmi Ateizm Masalaları, Ozbekiston SSR Fan

Nashriyotı, Toshkent-1965

25. MOMİNOV İ. M, İzbrannıye Proizvedeniya, Ordena Drucbı Narodov

İzdatelstvo “Uzbekistan”, Tom I. Tashkent-1976

26. MOMİNOV İ. M, İzbrannıye Proizvedeniya,Ordena Drucbı Narodov

İzdatelstvo “Uzbekistan”, Tom II., Tashkent-1977


İzdatelstvo “Uzbekistan”, Tom III., Tashkent-1977


İzdatelstvo “Uzbekistan”, Tom IV, Tashkent-1977

29. MOMİNOV İ. M, Mirza Bedil, İlm Fan Klassiklari, Ozbekiston SSR Fan

Nashriyoti, Toshkent, 1964

30. MOMİNOV İ. M, Ozbekıstondagi Tabiiy-İlmiy va İctimoiy-Falsafiy

Tafakkur Tarihidan Lavhalar, Fan Nashriyoti, Toshkent, 1999

31. MOMİNOV İ. M, Tanlangan Asarlar, Cilt I, Ozbekiston SSR Fan

Nashriyotı, Toshkent, 1969

32. MOMİNOV İ. M, Tanlangan Asarlar, Cilt II, Ozbekiston SSR Fan

Nashriyotı, Toshkent,1970

33. MOMİNOV İ. M, Tanlangan Asarlar, Cilt III, Ozbekiston SSR Fan

Nashriyotı,Toshkent,1972

34. MOMİNOV İ. M, V. İ. Leninnin Madaniy Merosi, Fan

Nashriyoti,Toshkent, 1970

35. MOMİNOV İ.M, Amir Timurning Orta Osiyo Tarıhida Tutgan Ornı ve

Roli, Fan Nashriyotı, 2.baskı, Toshkent, 1993

80

36. MOMİNOV. İ. M, Ozbekiston İctimoiy-Falsafiy Tafakkuri Tarihidan,

Ozbekiston Fanlar Akademiyasi Nashriyoti, Toshkent, 1960

37. ORTİKOV A, Kur’on Hakida Tankidiy Mulohazalar,Kızıl Ozbekiston,

Pravda Vostoka, Ozbekiston Surh Birlashgan Nashriyoti, Toshkent, 1963

38. SHERMUHAMMEDOV S, Ozbek Halkı Sotsialistik Madaniyatıning

Milliy Shakli Hakida, Ozbekiston SSR Fanlar Akademiyasi Nashriyotı,

Toshkent, 1961

39. SHERMUHAMMEDOV YA, Orta Osiyo Mutafakkirlarıning Yahshilik

Va Yomonlik Hakidagi Karashlari, Ozbekiston Fan Nashriyotı, Toshkent,

1970

40. TAHA, Akyol, ” Ceditçilik” ,T. D. V. İslam Ansiklopedisi, İstanbul,

1993, Cilt 7

41. TAŞ, İsmail, Marife dergisi, Yıl 2, Sayı:2, Konya-Türkiye, 2002

42. TAŞ, İsmail, Rabota po İssledovaniye İslamskoy Filosofii v Period SSSR,

(Nauçnıy Jurnal KUU), Osh, 2000

43. TOPALOĞLU, Aydın, Ateizm ve Eleştirisi, Diyanet İşleri Başkanlığı


44. Vospominaniya o İ. M. Mominove, İzdatelstvo Fan AN UzSSR, Tashkent,

1978

ÖZET

81

Calalov, Vahit, İ. Mominov ve Felsefi Çalışmaları, Yüksek Lisans

Tezi, Danışman: Prof. Dr. Mehmet Bayrakdar, 82s.

Orta Asya’da Sovyetler Birliği’nin hakim olduğu dönemde yaşayan,

Özbekistan’da çağdaş düşünce tarihinde önemli şahsiyetlerden birisi olan İ.

Mominov’un ilmi araştırmaları örnek bir çalışma olarak seçilmiştir. İ.

Mominov’a göre Orta Asya’da felsefi düşüncenin nasıl teşekkül ettiği de

tezimizin ana konusunu teşkil etmektedir.

Tez, giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında tezimizin

konusu, önemi ve yönyemi hakkında kısaca bilgi verilmiştir.

I. bölümde dönemin siyasi ve ilmi yapısı hakkında öz bir şekilde bilgi

verilmiş ve İ. Mominov’un hayatı, eğitimi ve ilmi faaliyetleri üzerinde

durulmuştur.

II. bölümde onun eserleri ve makaleleri tanıtılmıştır.

III. bölümde ise İ. Mominov’un felsefe tarihine bakışı ele alınmıştır.

Abstract

82

Calalov, Vahit, İ. Mominov and His Philosophical Works,

Master’s Thesis, Advisor: Prof. Dr. Mehmet Bayrakdar, 82p.

I have chosen, as a main topic of this study I. Mominov, who is one of

the contemporary thinkers in Uzbekistan, and who lived there during the

Soviet period. The essential of this study is to evaluate how the philosophical

thought was originated in the Central Asia according to I. Mominov.

The thesis consists of three main chapters. In the introduction I gave

some short information on its importance and the method that I have

applied.

The first chapter is consecrated to the life and works of I. Mominov as

well as to the milienx to which he was born.

In the second chapter I have threated works as books his and articles.

The subject matter of the third chapter is about his view on the history

of philosophical thought in the Central Asia.

İÇİndekİler Önsöz iiiacikarsiv.ankara.edu.tr/browse/3213/4067.pdfİ. momİnov’un hayati ve...

Documents