Mövzu: 3/2. İNSAN HÜQUQLARI SAHƏSİNDƏ BEYNƏLXALQ

STANDARTLAR

PLAN:

1. İnsan hüquqlari sahəsində regional müqavillər.

2. Hüquq mühafizə fəaliyyətində insan hüquqlari standartları.

3. İnsan hüquqları sahəsində beynəlxalq standartların dövlətdaxili hüquq sistemində

implementasiyasi (hüquqi qüvvəsi).

1. İNSAN HÜQUQLARI SAHƏSİNDƏ REGİONAL MÜQAVİLLƏR.

2

İnsan Hüquqlarının Ümumi Bəyannaməsi qəbul olunduqdan sonra beynəlxalq ictimaiyyət

qarşısında duran ən ciddi problemlərdən biri də bəyannamədə əks olunmuş hüquq və azadlıqların

konkret mexanizmlərini özündə əks etdirən və ölkələr üzərinə öhdəliklər qoya biləcək universal

sənədlərin hazırlanması idi.

BMT-nın İnsan Hüquqları Komissiyası belə bir sənədin hazırlanması üzərində işləməyə

hazırlaşarkən İnsan Hüquqlarının Ümumi Bəyannaməsinin prinsiplərini əsas götürərək bir qrup

Avropa dövləti 5 may 1949-cu ildə Londonda Avropa Şurasının nizamnaməsini imzaladılar.

Nizamnamə 3 avqust 1949-cu ildə qüvvəyə mindi. Daha sonra 4 noyabr 1950-ci ildə İnsan

Hüquqlarının Müdafiəsi və Əsas Azadlıqlara dair Avropa Konvensiyası qəbul olundu və həmin

konvensiya zəruri ratifikasiya səslərini toplayaraq 3 sentyabr 1953-cü ildə qüvvəyə mindi.

Beləliklə, bəşər tarixində ilk dəfə olaraq insan hüquq və azadlıqlarının təmin olunmasının

regional sisteminin əsası qoyuldu. Bu, o dövr idi ki, insan hüquq və azadlıqlarının universal sistemi

tam təşəkkül tapmamışdı.

Müasir dövrdə insan hüquq və azadlıqlarının təmin olunmasının Avropa sistemi təkcə Avropa

Şurası ilə bitmir. 1 avqust 1975-ci ildə Helsinkidə 33 Avropa və 2 Şimali Amerika dövlətinin imza-

ladığı Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlığa dair Helsinki Yekun Aktı və Avropada

Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsinin təşəkkül tapması bu sistemi daha da təkmilləşdirdi.

Hazırda Avropa İttifaqı kimi fəaliyyət göstərən və əvvəllərdə daha çox iqtisadi qurum funksiyasını

yerinə yetirən təşkilatın da son dövrlərdə insan hüquqlarının müdafiəsinin Avropa sisteminin tək-

milləşməsində rolu ortaya çıxmaqdadır.

Beləliklə, biz aşağıda İnsan Hüquq və Azadlıqlarının təmin olunmasının Avropa sistemi və bu

sistemi yaradan təsisatlar və onların qəbul etdiyi sənədlər haqqında və eləcə də bu sistem

çərçivəsində mövcud olan hüquq-müdafiə mexanizmlərindən söhbət açacağıq.

Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası ümumi regional müqavilələr sırasına daxildir. Bu

konvensiya 1950-ci il 4 noyabrda Romada imzalanmışdır. 3 sentyabr 1953-cü il tarixində qüvvəyə

minən bu Konvensiya 46 Avropa Şurası ölkəsi tərəfindən ratifikasiya olunmuşdur. Azərbaycan

Respublikası Avropa Şurasına üzv olmaqla onun bir sıra konvensiyalarına, o cümlədən İnsan

Hüquqları və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi haqqında 1950-ci il Konvensiyasına qoşulmuşdur.

Konvensiya Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən Azərbaycan Avropa Şurasına üzv

olma ərəfəsində - 25 yanvar 2001-ci ildə Strasburqda imzalanmış və 25 dekabr 2001-ci ildə

Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən ratifikasiya edilmişdir. Azərbaycan

Respublikası tərəfindən İnsan Hüquqları haqqında Konvensiyanın ratifikasiya edilməsilə bağlı

sənəd Avropa Şurasının Baş Katibinə təqdim edilmiş və 15 aprel 2002-ci ildə depozitə edilmişdir.

Həmin tarixdən etibarən respublikamızın yurisdiksiyası altında olan hər bir şəxsin Avropa İnsan

3

Hüquqları Məhkəməsinə Konvensiya ilə müəyyən edilmiş şərtlər daxilində müraciət etmək hüququ

yaranmışdır.

Konvensiya preambula, 3 bölmə və 59 maddədən ibarət olaraq qəbul edilmişdir (son redaktə

28.04.2004).

Konvensiya həmçinin insan hüquqlarının məcəllələşdirilməsi qismində ilk hüquqi, məcburi,

normativ sənəd olmuşdur. Buraya həmçinin, insan hüquqları haqqında Pakt və Ümumi

Bəyannamədə təsbit olunmuş hüquq və azadlıqların yalnız bir hissəsi daxil edilmişdir. Lakin

yaranmış sistemin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, o daima inkişaf edir və yeni sənədlərlə zənginləşir.

Konvensiyanın əlavə protokolları Avropa müdafiə sisteminə mülki və siyasi hüquqların demək olar

ki, tam siyahısını daxil etmişdir. Sonralar Avropa Konvensiyası 21 sentyabr 1970-ci ildə qüvvəyə

minmiş 3 saylı Protokolla, 20 dekabr 1971-ci ildə qüvvəyə minmiş 5 saylı Protokolla, 1 yanvar

1990-cı ildə qüvvəyə minmiş 8 saylı Protokolla, 1 noyabr 1998-ci ildə qüvvəyə minmiş 11 saylı

Protokolla dəyişikliklərə və əlavələrə məruz qalmışdır. Ümumilikdə götürdükdə, hazırda AİHK

insan hüquqları sahəsində tətbiq olunan ən mükəmməl sənəd hesab olunur. Lakin Konvensiyanın

gözlə görünən zəif cəhətlərini də qeyd etmək lazımdır. Belə ki, Konvensiyanın 15-ci maddəsində

qeyd olunduğu kimi müharibə və ya əhalinin həyatını təhlükə altına alan digər fövqəladə hallar

zamanı razılığa gələn yüksək tərəflərdən hər hansı biri onun beynəlxalq hüquqa müvafiq dərəcədə

digər öhdəliklərinə zidd olmamaq şərtilə, yalnız fövqəladə vəziyyətin şərtləndirə biləcəyi səviyyədə

bu Konvensiya üzrə öhdəliklərdən geri çəkilən tədbirlər görə bilər.

Konvensiyanın xarakterik cəhətləri aşağıdakılardır:

1) Konvensiya Ümumdünya İnsan hüquqları Bəyannaməsini 1-ci maddəsinə əsasən,

təbii və ayrılmaz olan hüquq və azadlıqları əks etdirir;

2) Konvensiyada öz əksini tapmış hüquq və azadlıqlar iştirakçı dövlətlərin yurisdiksiyası

altında olan ərazilərdə bütün şəxslərə, o cümlədən xaricilərə və vətəndaşlığı olmayanlara

da şamil edilir.

3) Bu Konvensiyada təsbit olunmuş hüquq və azadlıqlardan istifadə cins, irq, rəng, dil,

din, siyasi və ya digər baxışları milli və ya sosial mənşə, milli azlıqlara mənsubiyyət,

əmlak vəziyyəti və ya digər hər hansı əlamətlərinə görə ayrı-seçkilik olmadan təmin

olunur.

4) Konvensiyada öz əksini tapmış hüquq və azadlıqlar yalnız dövlət və fiziki şəxslər

arasında olan münasibətlər zəminində hüquqi qüvvəyə malikdir.

5) Bu Konvensiyada təsbit olunmuş hüquq və azadlıqları pozulan hər kəs, hətta bu

pozulma rəsmi fəaliyyət göstərən şəxslər tərəfindən törədildikdə belə, dövlət orqanları

qarşısında səmərəli hüquqi müdafiə vasitələrinə malikdir.

Konvensiyada və onun Protokollarında əks olunmuş əsas hüquq və azadlıqlar:

yaşamaq hüququ

işgəncələrin qadağan olunması;

4

köləliyin və məcburi əməyin qadağan olunması;

azadlıq və toxunulmazlıq hüququ;

ədalətli məhkəmə araşdırması hüququ;

qanunsuz cəzalandırılmamaq;

şəxsi həyata və ailə həyatına hörmət hüququ;

fikir, vicdan və din azadlığı;

fikri ifadə etmək azadlığı;

yığıncaqlar və birləşmək azadlığı;

nikah hüququ;

səmərəli hüquqi müdafiə vasitələri hüququ;

ayrı-seçkiliyin qadağan olunması.

5

1 saylı Protokol

- mülkiyyətin müdafiəsi; işgəncələrin qadağan olunması; köləliyin və məcburi əməyin qadağan

olunması;

- azadlıq və toxunulmazlıq hüququ;

- ədalətli məhkəmə araşdırması hüququ;

- qanunsuz cəzalandırılmamaq;

- şəxsi həyata və ailə həyatına hörmət hüququ;

- fikir, vicdan və din azadlığı;

- fikri ifadə etmək azadlığı;

- yığıncaqlar və birləşmək azadlığı;

- nikah hüququ;

- səmərəli hüquqi müdafiə vasitələri hüququ;

- ayrı-seçkiliyin qadağan

- təhsil hüququ;

- azad seçki hüququ.

4 saylı Protokol

- borca görə azadlıqdan məhrum etmənin qadağan olunması;

- hərəkət etmək azadlığı;

- vətəndaşların ölkədən məcburi çıxarılmasının qadağan olunması;

- əcnəbilərin ölkədən məcburi çıxarılmasının qarşısının alınması;

6 saylı Protokol

- ölüm cəzasının ləğvi.

7 saylı Protokol

- əcnəbilərin ölkədən çıxarılmasına dair prosedur təminatları;

- cinayət işlərinə dair hökmlərdən ikinci instansiyaya şikayət vermə hüququ;

- məhkəmə səhvinə görə kompensasiya;

- iki dəfə məhkum edilməmək və ya cəzalandırılmamaq hüququ;

- ər-arvadın hüquq bərabərliyi.

AVROPA SOSİAL

XARTİYASI

Avropa Sosial Xartiyası sosial sferada insan hüquqlarının müdafiəsinə dair Avropa

Konvensiyası kimi nəzərdə tutulmuşdur. Xartiya 1961-ci ildə qəbul olunmuşdur. Bununla belə,

sənədin qəbulundan onilliklər keçdikcə onda müəyyən dəyişikliklər edilməsi zərurəti ortaya çıxdı.

Belə ki, Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsi 1996-cı ildə Avropa Sosial Xartiyasının yenidən

baxılmış yeni redaksiyasını qəbul etdi və o, 3 may 1996-cı ildə Strasburqda təsdiq edildi. İlk dörd

dövlətin ratifikasiyasından sonra Avropa Sosial Xartiyası 1 iyul 1999-cu ildə qüvvəyə minmişdir.

6

2001-ci ilin may ayı üçün xartiyanı 10 dövlət ratifikasiya etmişdir, halbuki əvvəlki variant 24 dövlət

tərəfindən ratifikasiya olunmuşdu.

Xartiya və ona əlavə olunan protokollar iki istiqamətdə olan əsas hüquqlara təminat verir. Bu

hüquqları iki kateqoriyaya bölmək olar: Əmək Şəraiti və Sosial təminat.

Hər bir dövlət bu hüquqları və bununla bağlı öhdəlikləri bütövlükdə yaxud qismən qəbul edə

bilər. Bununla belə, minimal sayda hüquqlar vardır ki, dövlət onlara mütləq təminat verməlidir. Bu

hüquqlar aşağıdakılardır:

Əmək Şəraiti

Məşğulluq sahəsində ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi;

Məcburi əməyin qadağan olunması;

Həmkarlar ittifaqlarında birləşmək və kollektiv müqavilə bağlamaq hüququ;

Ləyaqətli əmək şəraiti və ədalətli ödəniş hüququ, o cümlədən kişi və qadınlara eyni əməyə görə

bərabər əməkhaqqı hüququ;

Əmək qabiliyyəti məhdud olan şəxslərin əmək fəaliyyətinə inteqrasiyası;

Professional yönüm və professional hazırlıq hüqüqü;

15 yaşınadək uşaqların əməyinin qadağan olunması və 15 yaşdan 18 yaşadək olan gənclərin

əmək şəraitinin müdafiəsi;

Analığın mühafizəsi;

İşçi miqrantlar üçün bərabər əmək şəraiti və bərabər ödəniş hüququnun təmin olunması;

Sosial Təminat

Sağlamlığın mühafizəsi, sosial sığorta, sosial təminat hüququ və sosial xidmətlərdən istifadə

hüququ;

Uşaqların və gənclərin fiziki və mənəvi zərərdən mühafizə hüququ, həmçinin uşaq əməyindən

istifadənin qadağan olunması;

Ailənin və ailə üzvlərinin hüquqi, sosial və iqtisadi müdafiəsi hüququ;

İşçi miqrantların və onların ailələrinin müdafiəsi və onlara köməkliklərin edilməsi;

Ahıl adamların müdafiə hüququ.

1996-cı ildə qəbul olunmuş dəyişdirilmiş variant xartiyaya bir sıra radikal sosial yeniliklər

gətirmişdir. Avropa Sosial Xartiyasının yenidən qəbul olunmuş variantına bir sıra yeni sahələr üzrə

hüquqlar əlavə olunmuşdur:

Kişilər və qadınlar arasında bərabərliyin bundan sonra da təmin olunması;

Əlillərin hüquqları və onların sosial inteqrasiyasının və şəxsi avtonomluğunun təmin olunması;

Uşaq və gənclərin sosial, hüquqi və iqtisadi müdafiəsi hüququ;

İşdən azad olarkən müdafiə olunmaq hüququ;

İşçinin ləyaqət hüququ;

Ailə vəzifələri olan işçilərin bərabər imkan və bərabər əmək şəraiti hüququ;

Kasıbçılıqdan və sosial izolyasiyadan mühafizə hüququ;

Ləyaqətli mənzil hüququ;

Ayrı-seçkiliyin qadağan olunmasının hüdudlarının genişləndirilməsi;

1991-ci ildə qəbul olunmuş protokola əsasən Xartiyada əks olunmuş hüquqların təmin

olunmasına nəzarət dövlətlərin xartiyada göstərilən hüquqların təmin olunmasına dair təqdim

etdikləri hesabatlar vasitəsi ilə həyata keçirilir. Xartiya iştirakçısı olan hər bir dövlətin hökuməti

Sosial Hüquqlar üzrə Avropa Komitəsinə hesabat təqdim edir.

7

Komitə hesabatı təhlil edərək milli normalarla Xartiyanın tətbiqi praktikasının uyğunluğunu

yoxlayır. Zərurət yarandıqda Komitənin işində müşahidəçi qismində iştirak edən BƏT (Beynəlxalq

Əmək Təşkilatı) nümayəndəsi hesabatı təqdim etmiş dövlətdən lazımi informasiya tələb edə bilər.

Bundan sonra hesabat və Komitənin yekun qənaəti Hökumət komitəsinə göndərilir və burada

Nazirlər Komitəsinin qərarı hazırlanır. Nazirlər Komitəsi son qərar, o cümlədən konkret ölkələr

üçün tövsiyələr qəbul edir.

Bundan əlavə, Xartiya xüsusi mexanizm müəyyən etmişdir ki, bunun da köməyi ilə muzdlu

işçilərin maraqlarını müdafiə edən təşkilatlar Avropa Şurasının Müstəqil Ekspertlər Komitəsinə

dövlətlərin Xartiya üzrə öhdəliklərə əməl etməmələrinə dair Kollektiv Şikayət təqdim edə bilərlər.

Bu hüquqdan həmkarlar ittifaqları birlikləri işəgötürənlərin birlikləri və məsləhətçi statusa malik

olan beynəlxalq QHT-lər istifadə edirlər. İnsan hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasından fərqli

olaraq Xartiyada ölkədaxili vasitələrdən tam istifadə etmək şərti yoxdur. Burada həmçinin belə şərt

yoxdur ki, şikayəti yalnız şəxsən hüquqlar pozularkən vermək olar. Xartiyada şikayətin verilməsi

üçün müddət də müəyyən edilməmişdir.

İşgəncələrin və qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan davranış və ya cəzanın qarşısının

alınmasına dair Avropa Konvensiyası

Bu sənəd İnsan Hüquqları və Əsas Azadlıqlara dair Avropa Konvensiyasının 3-cü maddəsində

əks olunmuş müddəanın əsasında hazırlanmışdır. Avropa Şurası bu sənədi qəbul edərkən Avropa

Konvensiyasının 3-cü maddəsində əks olunmuş qadağanın praktik realizəsini daha da effektiv

etmək məqsədini qarşıya qoymuşdur.

Konvensiyanın unikal nəzarət mexanizmi vardır. İşgəncələrin və qeyri-insani, yaxud ləyaqəti

alçaldan davranış və ya cəzanın qarşısının alınması üzrə Avropa Komitəsinin (İƏK) müxtəlif

sahələr üzrə müstəqil ekspertlər Komitəsi tərəfindən həyata keçirilən sistematik baş çəkmək

mexanizmi olduqca təsirli mexanizmdir. Yeri gəlmişkən qeyd olunmalıdır ki, BMT-nin analoji

konvensiyasında belə bir mexanizm nəzərdə tutulmamışdır.

Komitə dövlət orqanları tərəfindən tutulan, saxlanılan və ya azadlıqdan məhrum edilən

şəxslərin olduğu bütün yerlərə, azyaşlıların saxlandıqları kaloniyalara, psixiatriya xəstəxanalarına,

polis sahələrinə, hərbi kazarmalara və s. yerlərə sistematik olaraq baş çəkirlər.

Belə yoxlamaların məqsədi saxlanılanların, məhbusların və s. saxlanma şəraitini

qiymətləndirmək və lazım gəldikdə şəraitin yaxşılaşdırılmasına dair təkliflər verməkdir.

Belə yoxlamalar iki cür olur: dövri və işçi (ad hoc). Dövri yoxlamalar elə planlaşdırılır ki, işti-

rakçı dövlətlərin hər birində olan bu tip müəssisələrə baş çəkilə bilinsin. Ad hoc yoxlamalar isə

şərait tələb etdikdə və ya təxirəsalınmadan işə qarışmaq tələb olunduqda həyata keçirilir.

8

Komitə tərəfindən baş çəkmələrin sayı da şəraitdən asılı olaraq dəyişir və bir qayda olaraq baş

çəkmələr və yoxlamaların sayı artmağa doğru meyllidir. Məsələn, 2001-ci ildə olan dövri baş

çəkmələrin sayı 79, işçi qaydada (ad hoc) baş çəkmələrin sayı isə 35 olmuşdur.

Komitə yoxlamaların keçiriləcəyi maraqlı dövləti əvvəlcədən xəbərdar etməlidir, amma o,

dəqiq vaxt barədə məlumat verməyə borclu deyildir. Maraqlı dövlətin komitənin baş çəkməyə

gəlməsinin vaxtına etiraz etmək hüququ olduqca məhduddur və belə etiraz olduqca qısa müddətə

götürülməlidir. İşgəncələrin Qarşısının Alınması üzrə Komitə baş çəkəcəyi yeri öz mülahizələrinə

əsasən müəyyən edir və maraqlı dövlət bu məsələdə heç bir məhdudiyyət qoymaq hüququna malik

deyildir. Komitə ekspertləri istənilən saxlanılan, cəza çəkən və s. konvensiyanın müdafiəsi altına

düşən şəxslə təkbətək söhbət edə, istənilən informasiya vermək qabiliyyətinə malik olan şəxslə

kontakt qura bilər.

Komtənin işi iki prinsipə əsaslanır: Əməkdaşlıq və Konfidensiallıq.

Hər baş çəkmə və yoxlama prosesinin nəticəsində hazırlanan yekun məruzə maraqlı dövlətlə

vəziyyəti dəyişdirmək və yaxşılaşdırmaq istiqamətində qarşılıqlı dialoqun əsasının qoyulmasına

xidmət edir. Maraqlı dövlət məruzənin onun şərhləri ilə birgə dərc olunmasını xahiş edə bilər.

Dövlətin əməkdaşlıqdan imtina etdiyi və ya komitənin iradlarına etinasız yanaşdığı hallarda

komitə istisna hal kimi açıq bəyanatla çıxış edə bilər.

Komitə öz fəaliyyəti ilə bağlı illik məruzə hazırlayır. Bu məruzəyə iştirakçı dövlətlərə Avropa

Şurası tərəfindən verilən aşağıdakı istiqamətlərdə olan tövsiyələr də əlavə oluna bilər:

Psixiatriya xəstəxanalarına məcburi yerləşdirmənin qaydaları;

Ölkəyə gəlmə və ölkədə olma qaydalarına əsasən, azadlıqdan məhrum edilmiş əcnəbilərlə

davranış normalarına dair;

Həbsxanaların həddən artıq doldurulması məsələlərinə dair;

Məhbuslara və polis sahələrində saxlanınanlara tibbi xidmət göstərilməsi.

Avropa Şurasının genişlənməsi və üzv dövlətlərin Konvensiyaya qoşulmaları, habelə yeni

qoşulan dövlətlərdə problemlərin daha çox olması ilə bağlı Komitənin işi xeyli artmış və

çətinləşmişdir. Bununla belə, Komitənin fəaliyyəti Avropa Şurasının əhatə etdiyi coğrafi məkanda

insan hüquqlarının təmin olunmasında olduqca mühümdür.

Avropada təhlükəsizlik və əməkdaşlıq müşavirəsi Helsinki Yekun Aktı

1975-ci ilin avqust ayının 1-də Helsinkidə 35 dövlətin iştirakı ilə 1972-ci ilin noyabrında

başlanmış proseslərin nəticəsi olaraq «Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq müşavirəsi

Helsinki yekun aktı» imzalandı.

9

Birinci dünya müharibəsinin başlandığı 1914-cü ildən sonra bu, Avropa dövlətlərinin ümumi

məxrəcə gələ bildikləri ilk forum idi.

1975-ci il "soyuq müharibə" illərində qarşı-qarşıya duran iki sistem arasında

münasibətlərin «istiləşməsinin”» zirvəsi idi.

Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsi” adı altında təşkil olunmuş bu forumun əsas

məqsədi şərqlə-qərb arasında müxtəlif danışıqların və dialoqların həyata keçirilməsini təşkil etməklə

Avropada Təhlükəsizliyin, Əməkdaşlığın və İnsan Hüquqlarının bərqərar olunmasına zəmin yaratmaq

idi.

HELSİNKİ YEKUN AKTI

Helsinki Yekun Aktı özündə üç qrup tövsiyəni birləşdirir:

Birinci qrup tövsiyələr təhlükəsizliyin hərbi-siyasi aspektini əhatə edir. Ona iştirakçı dövlətlərin

ikitərəfli və çoxtərəfli əməkdaşlıq zamanı nəzərə almalı olduğu prinsiplər (aşağıda verilir) və hərbi

sahədə etimadın möhkəmləndirilməsi daxil idi.

İkinci qrup bütövlükdə bir sıra sahələrdə əməkdaşlığa, o cümlədən iqtisadiyyat, elm, texnika və

ətraf mühit sahəsində əməkdaşlıq məsələlərinə həsr olunmuşdur.

Üçüncü qrup «Humanitar və digər sahələrdə əməkdaşlıq» məsələlərinə həsr olunmuşdur. Bura

insan hüquqları məsələlərinə həsr olunmuş yarımqruplar, «insanlararası kontaktlar», «informasiya»,

«mədəniyyət sahəsində əməkdaşlıq», «təhsil sahəsində əməkdaşlıq» daxil idi. Bura, həmçinin,

Aralıq dənizi problemlərinə dair konkret tövsiyələr də daxil idi.

Bu qrupları bütövlükdə Helsinki Onluğu adlandırırdılar.

H E L S İ N K İ O N L U Ğ U

1. Suverenliyə xas olan suveren bərabərlik və hüquqlara hörmət;

2. Güclə hədələməmək və güc tətbiq etməmək; 3. Sərhədlərin toxunulmazlığı;

4. Dövlətlərin ərazi bütövlüyü;

5. Mübahisələrin dinc yolla həlli; 6. Daxili işlərə qarışmamaq;

7. Fikir, vicdan, din və əqidə azadlıqları da daxil olmaqla insan hüquqlarına və əsas

azadlıqlara hörmət; 8. Bərabərhüquqluluq və xalqların öz müqəddəratlarını müəyyən etmə hüququ;

9. Dövlətlər arasında əməkdaşlıq;

10. Beynəlxalq hüquq üzrə öhdəliklərə vicdanla əməl etmək.

10

Helsinki onluğuna daxil olan prinsiplər içərisində 7-ci prinsip, şübhəsiz ki, olduqca mühüm

əhəmiyyət kəsb edirdi. Sovet İttifaqı da daxil olmaqla sosialist blokuna daxil olan əksər ölkələrin bu

prinsiplərin daxil olduğu sənədi imzalamaları sonradan həmin ölkələrdə demokratiya uğrunda

hərəkatların əsasını qoydu. Ümumiyyətlə, üçüncü «zənbilə» daxil olan prinsiplər Avropada

Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsinin ən böyük naliyyəti idi.

Fikir, vicdan, din və əqidə azadlıqları da daxil olmaqla insan hüquqlarına və əsas

azadlıqlara hörmət

İştirakçı dövlətlər irqindən, cinsindən, dilindən və dinindən asılı olmayaraq fikir, vicdan,

din və əqidə azadlıqları da daxil olmaqla insan hüquqlarına və əsas azadlıqlara hörmət

edəcəkdir;

Onlar insan şəxsiyyətinə məxsus olan və onun azad və tam inkişafı üçün əsas olan siyasi,

mülki, iqtisadi, sosial, mədəni və başqa hüquq və azadlıqların səmərəli inkişafını təşviq

edəcəkdir;

Bu çərçivədə iştirakçı dövlətlər hər kəsin öz vicdanının hökmü ilə təkbaşına və ya

başqaları ilə birgə dinə və ya digər inama etiqad etmək kimi şəxsi azadlıqlarını tanıyacaq

və hörmət edəcəkdir;

Ərazilərində milli azlıqların yaşadıqları ölkələr belə azlıqlara məxsus olanların hüquqlarına

hörmət edəcək, qanun qarşısında bərabərliyə əsasən belələrinə insan hüquqlarından və əsas

azadlıqlardan faktiki istifadəyə şərait yaratmaqla onların bu sahədəki qanuni hüquqlarını

müdafiə edəcəkdir;

İştirakçı dövlətlər sülhün, ədalətin və əminamanlığın əhəmiyyətli amili olan, onlar arasında

və eləcə də bütün dünya ölkələri arasında dostluq münasibətlərinin inkişafını təmin edən

insan hüquqlarının və əsas azadlıqların hərtərəfli əhəmiyyətini qeyd edirlər;

Onlar, bütün qarşılıqlı münasibətlərində bu hüquq və azadlıqlara hörmətlə yanaşmaqla,

müstəqil və ya birgə, o cümlədən Birləşmiş Millətlər Təşkilatı ilə əməkdaşlıq şəraitində bu

hüquq və azadlıqlara hərtərəfli və səmərəli hörmət olunmasına yardım edəcəklər;

Onlar insanların öz hüquq və vəzifələrini bilmək hüququnu və onlardan istifadə hüququnu

təsdiq edirlər;

İştirakçı dövlətlər insan hüquq və azadlıqları sahəsində BMT nizamnaməsində, İnsan

Hüquqlarının Ümumi Bəyannaməsində əks olunmuş məqsəd və prinsiplərə uyğun

fəaliyyət göstərəcəklər. Onlar, həmçinin öz öhdəliklərinə beynəlxalq bəyannamə və

razılaşmalarda, o cümlədən insan hüquqlarına dair paktlarda (əgər bu paktlarda iştirak

edirlərsə) əks olunmuş prinsiplərə əsasən əməl edəcəklər.

2. HÜQUQ MÜHAFIZƏ FƏALIYYƏTINDƏ INSAN HÜQUQLARI STANDARTLARI

İnsan hüquqları standartlarının əsas prinsiplərindən biri, beynəlxalq insan hüquqları

normalarının bütün dövlətlər və onların vəzifəli şəxsləri, o cümlədən hüququ mühafizə orqanları

əməkdaşlarının üçün məcburi xaraktater daşımasıdır. Bundan əlavə hüquq mühafizə orqanlarının

11

əməkdaşları insan hüquqlarına dair beynəlxalq standartları bilmək və onları tətbiq etmək

vəzifələrini daşiyirlar.

Hüququ mühafizə fəaliyyətində insan hüquqlarına dair beynəlxalq standartları BMT

sisteminin bir sira orqanları tərəfindən qəbul olunmuşdur. Bu orqanlar arasında ən əsası BMT Baş

Assambleyası, İnsan hüquqları Komissiyası, BMT-nin Cinayətkarlığın Qarşısının Alınması və

Cinayətkarlıqla mübarizə üzrə dövri Konqreslərdir. Insan hüquqlarına dair beynəlxalq standartlar

içərisində ümumiməcburi müqavilərlə yanaşı qeyri-məcburi xarakterli beynəlxalq standartlarında

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin beynəlxalq standartlar hüquqi sistemlərin və mədəniyyətlərin

əksəriyyətidə mövcud olan dəyərləri ifadə edir. Bu aktların bir xüsusiyyəti də ondan ibarətdir ki,

onlar beynəlxalq standartları milli səviyyədə tətbiq etmək istəyən Dövlətləri hüquqi əlavələr ilə

təmin edirlər. Bəzən ümumiməcburi xarakterli müqavilələrdə təsbit olunmuş beynəlxalq

standartların dövlətlər tərəfindən şərhində, tətbiqiqində bira sıra çətinliklər yaranır. Bu problemlər

əsas prinsiplər, minimal qaydalar vasitəsi həll edilir. Bunlardan aşağıdakı sənədləri qeyd etmək olar.

1.Hüquq mühafizə orqanlarının əməkdaşlarının davranış məcəlləsi -BMT-nin Baş

Assambleyasının 34/169 saylı 17 dekabr 1979-cu il qərarına əsasən qəbul olunub. Məcəllədə

aşağıdakı müddüalar öz əksini tapmışdır:

1.Hüquq mühafizə orqanlarının əməkdaşları qanunla onların üzərinə qoyulan bütün

vəzifələri yerinə yetirməli, yəni cəmiyyətə xidmət etməli və bütün insanları qanuna zidd

əməllərdən qorumalıdırlar.

a) «Hüquq mühafizə orqanları əməkdaşları» anlayışı seckili və ya təyinatlı olmasından asılı

olmayaraq, polis səlahiyyətlərini, xüsusi ilə tutma və həbs etmə funksiyalarını həyata kecirən bütün

hüquq mühafizə orqanları əməkdaşlarını əhatə edir.

b) Hüquq mühafizə orqanları əməkdaşları anlayışı bir sıra ölkələrdə polis səlahiyyətlərini həyata

kecirən hərbi və dövlət təhlükəsizliyi qüvvələrinin əməkdaşlarına da şamil edilir.

c) Cəmiyyətə xidmət etmək şəxsi, iqtisadi, sosial və digər fövqəladə səbəblərdən təçili köməyə

ehtiyaçı olan insanlara xidmət etmək deməkdir.

ç) Maddədə ifadə olunan «qanuna zidd» anlayışı təkcə çinayət tərkibli əməlləri deyil, eyni

zamanda qanunla qadağan edilmiş inzibati xətaları da əhatə edir.

2.Xidməti vəzifələrini yerinə yetirən hər bir hüquq mühafizə orqanı əməkdaşı insan

ləyaqətinə hörmətlə yanaşmalı və onu müdafiə etməli, eyni zamanda bütün insanların insan

hüquqlarını təmin etməli və qorumalıdır.

a) İnsan hüquqları beynəlxalq və milli hüquq tərəfindən müəyyən olunur və müdafiə edilir.

Müvafiq beynəlxalq sənədlərdən aşağıdakıları göstərmək olar:

İnsan hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamə; Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq

Pakt; Bütün İnsanların işgəncələr və digər qəddar, qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan rəftar və

12

cəzalardan müdafiəsi haqqında Konvensiya; BMT-nin İrqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının

ləğv edilməsi haqqında Beynəlxalq Konvensiyası; Aparteid cinayətinin aradan qaldırılması

haqqında və onun cəzalandırılması haqqında Beynəlxalq Konvensiya; Soyqırım Cinayətinin

qarşısının alınması və onun cəzalandırılması haqqında Konvensiya; Məhbuslarla rəftar haqqında

minimal standart qaydaları; Konsulluq münasibətləri haqqında Vyana Konvensiyası.

b) Bu maddənin milli təfsiri insan hüquqlarını müəyyən və müdafiə edən regional və milli

normaları əhatə edir.

3. Hüquq mühafizə orqanlarının əməkdaşları yalnız ciddi zərurət və xidməti vəzifələrinin

icrası üçün tələb olunan həddə güc tədbiq edə bilərlər.

a) Bu maddənin mənası belə başa düşülməlidir ki, hüquq mühafizə orqanları əməkdaşlarına güc

tətbiq etmə üçün səlahiyyət verilə bilər. Hüquq mühafizə orqanlarının əməkdaşları müstəsna

hallarda bu səlahiyyətlərdən istifadə etməlidirlər. Yəni, cinayətin qarşısını almaq üçün qəti zərurət

olduqda; hüquq pozuntuları törədən və ya hüquq pozuntusu törədilməsində şübhəli olan şəxslərin

qanuni surətdə həbs edilməsi zamanı. Bu hallardan başqa digər hallarda güc tədbiq edilə bilməz.

b) Milli qanunvericilik bir qayda olaraq hüquq mühafizə orqanları əməkdaşları tərəfindən gücün

tətbiq edilməsini mütənasiblik prinsipinə uyğun olaraq məhdudlaşdırır. Nəzərə alınmalıdır ki, bu

müddəanın şərhi zamanı belə mütənasiblik haqqında milli prinsiplərə hörmət olunmalıdır. Qanuni

məqsədə catmaq üçün qeyri-mütənasib güç tətbiq edilməsinə səlahiyyət vermək bu maddəni

pozmaq kimi qiymətləndirilməlidir.

c) Odlu silahın tədbiq edilməsi müstəsna hal sayılır. Odlu silahın, xüsusi ilə uşaqlara qarşı

tədbiqini istisna etmək üçün bütün səylər göstərilməlidir. Ümumiyyətlə, odlu silah, cinayətdə

şübhəli bilinən şəxs silahlı müqavimət göstərdiyi, yaxud digər şəxslərin həyatına real təhlükə

yarandığı və cinayətdə şübhələnilən şəxsi yaxalamaq üçün digər tədbirlər kifayət etmədikdə, istisna

hal kimi tətbiq edilə bilər. Odlu silahın tətbiq olunduğu hər bir halda bu barədə səlahiyyətli

orqanlara dərhal məruzə edilməlidir.

4. Hüquq mühafizə orqanları əməkdaşlarının istifadəsində olan məxfi xarakterli məlumatlar

vəzifələrin icrası və ya ədalət mühakiməsinin ehtiyacları üçün zəruri olduğu hallar istisna

edilməklə gizli saxlanılır.

Hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşları öz vəzifələrinin xarakterinə görə digər şəxslərin şəxsi

həyatına aid olan, yaxud onların mənafelərinə, xüsusi ilə şərəfinə zərər gətirə bilən məlumatlardan

istifadə edirlər. Belə məlumatların qorunması və istifadəsi ehtiyatlı olmağı tələb edir. Yalnız ədalət

mühakiməsi və ya xidməti vəzifələrin icrası üçün zəruri olan hallarda hüquq mühafizə orqanları

əməkdaşları belə məlumatları açıqlaya bilər. Digər məqsədlə bu növ məlumatların açıqlanması

qətiyyən yol verilməzdir.

13

5. Hüquq mühafizə orqanlarının heç bir əməkdaşı işgəncə və ya amansız, qeyri-insani,

alçaldıcı rəftar və ya cəzanı tədbiq edə, onlara təhrik edə və ya laqeyd qala bilməz. Heç bir

əməkdaş yuxarıdan verilən əmri, müharibə təhlükəsini və ya müharibə vəziyyətini, milli

təhlükəsizliyə hədəni, daxili siyasi qeyri-sabitliyi və ya digər fövqəladə vəziyyəti işgəncənin və

ya digər amansız, qeyri-insani, alçaldıcı rəftarın və ya cəzanın törədilməsinə bəraət kimi

qiymətləndirməməlidir.

a) Bu qadağa «Bütün İnsanların işgəncələr və digər qəddar, qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan

rəftar və cəzalardan müdafiəsi haqqında» BMTnin Bəyannaməsində təsbit olunmuşdur.

Bəyannamədə deyilir: « Belə hərəkətlər insan ləyaqətinə qarşı cinayət olmaqla BMT-nin

Nizamnaməsinin məqsədlərinə zidd olan və İnsan hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamədə və

digər beynəlxalq insan hüquqları sazişlərində təsbit edilmiş insan hüquqlarının və əsas

azadlıqlarının pozulması kimi qiymətləndirilir».

b) Bəyannamədə işgəncələr aşağıdakı kimi müəyyən edilir:

«…işgəncələr hər hansı bir şəxsdən və ya üçüncü şəxsdən məlumat və ya etiraf əldə etmək, hər

hansı əməlin törədilməsinə və ya törədilməsində şübhələnilən əməllərə görə cəzalandırmaq, onu,

yaxud onun təhriki ilə başqa şəxsləri qorxutmaq məqsədi ilə rəsmi şəxs tərəfindən, yaxud onun

təhriki ilə güçlü fiziki və ya əqli ağrı, əzabın qəsdən verilməsi deməkdir.

c) «Qəddar, qeyri-insani, yaxud ləyaqəti alçaldan rəftar və cəzalar» anlayışı Baş Məclis

tərəfindən şərh edilməyib. Bu anlayış fiziki və mənəvi zorakılıq kimi başa düşülməlidir.

6. Hüquq mühafizə orqanlarının əməkdaşları tutulan şəxslərin sağlamlığının tam

qorunmasını təmin etməlidirlər və zəruri hallarda təcili tibbi yardımın təmin edilməsi üçün

cavabdehdirlər.

a) «Tibbi yardım» tibb personalı tərəfindən həyata keçirilən xidmətlərdir.

b) Hüquq mühafizə orqanlarına təhkim edilmiş tibb personalının və ya istənilən digər həkimin

tutulan şəxs barəsində tibbi xarakterli göstərişləri hüquq mühafizə orqanlarının əməkdaşları

tərəfindən diqqətlə qarşılanmalı və əməl edilməlidir.

c) «Tibbi yardım» hüquq pozuntusu nətiçəsində baş vermiş bədbəxt hadisələrdən zərər çəkənlərə

də göstərilməlidir.

7. Hüquq mühafizə orqanlarının əməkdaşları hər hansı bir korrupsiyada iştirak

etməməlidirlər. Onlar korrupsiyaya qarşı qətiyyətli olmalı və belə hərəkətlərə qarşı mübarizə

aparmalıdırlar.

14

a) hər hansı korrupsiya və hakimiyyətdən sui istifadə faktı hüquq mühafizə orqanları

əməkdaşlarının peşəsi ilə bir araya sıxmayan hərəkətdir. Hüquq mühafizə orqanlarının korrupsiya

hərəkətinə yol verən hər hansı əməkdaşına qarşı qanunun bütün gücü tətbiq edilməlidir.

b) Korrupsiya anlayışı milli qanunvericiliklə müəyyən edilir. Şəxsin xidməti vəzifələrinin icrası

prosesində və ya xidməti vəzifələri ilə bağlı olan hallarda tələb etdiyi və ya aldığı hədiyyələr, vədlər

və ya başqa stimulların müqabilində etdiyi, eləcə də edə biləcəyi hər hansı hərəkət və ya

hərəkətsizlik korrupsiya adlanır.

8. Hüquq mühafizə orqanlarının əməkdaşları qanunlara və bu Məcəlləyə riayət etməlidirlər.

Onlar bütün bacarıqları ilə səy göstərməli, qanunların pozulmasına qarşı qətiyyətli olmalı,

belə pozuntuların qarşısını almalıdırlar.

Hüquq mühafizə orqanlarının əməkdaşları bu Məcəllənin pozulduğunu və ya pozulacağını

bildiyi halda bu barədə öz rəisinə, zəruri hallarda isə aidiyyəti üzrə müvafiq dövlət orqanına

müraciət etməlidirlər.

a) Milli qanunvericiliyə və təcrübəyə daxil edilən bu məcəlləyə həmişə riayət olunmalıdır. Milli

qanunvericiliyin və təcrübənin müddəaları bu Məcəllənin müddəalarından daha ciddi və sərtdirsə,

daha ciddi və sərt müddəalar tədbiq edilməlidir.

b) Bu maddə, bir tərəfdən ictimai təhlükəsizliyin təmini ilə məşğul olan orqanın daxili nizam-

intizamın, digər tərəfdən isə əsas insan hüquqlarının pozulması ilə bağlı məsələlərin araşdırılması

zəruriliyi arasında tarazlığın təmin edilməsinə yönəlmişdir. Hüquq-mühafizə orqanlarının

əməkdaşları hüquq pozuntuları barədə əvvəlcə öz rəhbərliyi qarşısında məsələ qaldırmalıdır və

effektli tədbirlər görülmədiyi halda digər dövlət orqanlarına qanun çərçivəsində məruzə

etməlidirlər. Beləliklə, hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşları bu məcəllənin pozulması və ya

pozulacağı barədə məruzə edərsə, o, inzibati və ya digər məsuliyyətə cəlb edilməməlidir.

c) «Müvafiq səlahiyyətə malik olan dövlət məmuru və ya orqanı» dedikdə, qanun çərçivəsində

təsis olunan hüquq mühafizə orqanları sisteminə həm daxil olan, həm də daxil olmayan qanun

pozuntuları ilə bağlı ərizə və şikayətlərə baxmaq səlahiyyəti olan dövlət orqanı və ya məmuru

nəzərdə tutulur.

ç) Bir sıra ölkələrdə «C» bəndində göstərilən şikayətin araşdırılması işlərinə mətbuat orqanları

müdaxilə edirlər. Hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşları mətbuatdan yalnız axırıncı vasitə kimi,

eyni zamanda, bu məcəllənin 4-çü maddəsinin şərtlərinə əməl etməklə hüquq pozuntuları barədə

məlumatları geniş kütlələrə çatdıra bilər.

d) Bu məcəllənin müddəalarına riayət edən hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşı hörmətə,

ictimaiyyətin və xidmət etdiyi hüquq-mühafizə orqanlarının dəstəyinə, hüquq mühafizəçisi peşəsinə

layiqdir.

15

2. Gücün və Odlu Silahın Tətbiqinin Əsas Prinsipləri.

Hüququ mühafizə orqanları əməkdaşları tərəfindən Gücün və Odlu Silahın Tətbiqinin Əsas

Prinsipləri 1990-cı ildə Cinayətkarlığın Qarşısının Alınması və Cinayətkarlıqla mübarizə üzrə

BMT-nin səkkizinci Konqresində qəbul olunmuşdur. Prinsiplər 26 maddədən ibarətdir. Prinsiplərdə

HMF-nin təhlükəliliyi nəzərə alınaraq qeyd edilir ki, HMO-nın əməkdaşlarının həyatına təhlükə

bütün cəmiyyətin həyatına təhlükədir. Eyni zamanda prinsiplərdə polis tərəfindən gücün və odlu

silahın tətbiqinə dair sərt standartlar müəyyən edilmişdir. Burada gücün və odlu silahın nə vaxt və

necə tətbiqi qaydaları, onların tətbiqindən sonrakı hərəkətlər və sui-istifadəyə görə məsuliyyət

məsələləri təsbit edilmişdir. Prinsiplər xüsusi olaraq nəzərə çatdırır ki, hüquq mühafizə orqanlarının

əməkdaşları yalnız ciddi zərurət və hüquq mühafizə funksiyalarının həyata keçirilməsi üçün tələb

olunan həddə güc tədbiq edə bilərlər. Prinsiplər polisin ictimai qaydanın və təhlükəsizliyin təmin

olunması vəzifəsi ilə insanın yaşamaq, azadlıq və təhlükəsizlik hüquqlarının müdafiəsi vəzifəsi

arasında tarazlıq yaradır.

3. Avropa Şurasının Polis haqqında Bəyannaməsi- 1979-cu il mayın 8-də

Avropa Şurası tərəfindən qəbul edilib. 3 Hissədən ibarətdir.

A. Etika;

B. Status;

C. S.Mühar ibə və digər föqəladə vəziyyətlər.

4.Hər Hansı Formada Həbs və ya Azadlıqdan Məhrum

Edilmiş Bütün Şəxslərin Müdafiəsinin Başlıja Prinsipləri.

(Baş Məjlisin 1988-ji il 9 dekabr tarixli 43/173 saylı qətnaməsi ilə qəbul edilmişdir)

Hər hansı formada həbs və ya azadlıqdan məhrum edilmiş bütün şəxslərə insani qaydada və

insan şəxsiyyətinin ayrılmaz ləyaqətinə hörmətlə rəftar olunur.

Həbs, saxlama, yaxud azadlıqdan məhrumetmə yalnız qanunun müddəalarına uyğun sürətdə

və səlahiyyətli vəzifəli şəxslər, yaxud bu məqsədlə səlahiyyət verilmiş şəxslər tərəfindən

həyata keçirilir.

Qanun, konvensiya, təlimatlar, yaxud adətlərə uyğun hər hansı dövlətdə qəbul olunmuş və

ya mövjud olan, hər hansı formada həbs və ya azadlıqdan məhrum edilmiş şəxslərin insan

hüquqlarının hazırkı başlıja prinsiplərdə təsdiq olunmaması, yaxud daha az dərəjədə təsdiq

olunması barədə əsası ilə, onların məhdudlaşdırılmasına, yaxud onların geri çəkilməsinə yol

verilə bilməz.

16

Hər hansı formada saxlama və ya azadlıqdan məhrumetmə, həmçinin hər hansı formada

həbs və ya azadlıqdan məhrum edilmiş şəxsin insan hüquqlarına təsir göstərən bütün

tədbirlər barədə məhkəmənin və ya digər orqanın sanksiyası ilə həyata keçirilir və ya onların

səmərəli nəzarəti altında saxlanılır.

1. Hazırki prinsiplər hər hansı dövlətin ərazisində, irqinə, dərisinin rənginə, jinsinə, dininə

və ya əqidəsinə, siyasi və ya başqa fikirlərinə, milli, etnik və ya sosial mənşəyinə, əmlak,

anadan olma və ya başqa statusuna görə ayrı-seçkiliyə yol verilmədən bütün şəxslərə tətbiq

olunur.

2. Qanuna uyğun tətbiq olunmuş və müstəsna olaraq qadınların, xüsusilə hamilə

qadınların və süd əmizdirən anaların, uşaqların və yeniyetmələrin, qojaların, xəstələrin və əlillərin

hüquqlarının və xüsusi vəziyyətinin müdafiəsinə yönəldilmiş tədbirlər ayrı-seçkilik kimi sayıla

bilməz. Həmin tədbirlərdə ehtiyac və onların istifadəsi daimi məhkəmə və ya digər orqan tərəfindən

yoxlanılır.

Hər hansı formada həbs və ya azadlıqdan məhrum edilmiş heç bir şəxs işgənjələrə, yaxud

qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftar və ya jəzalara məruz qala bilməz.

İşgənjələrə, yaxud digər qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftar və ya jəzalara heç

bir hal bəraət qazandıra bilməz.

1. Dövlətlər hazırkı prinsiplərdə ehtiva edilmiş hüquq və vəzifələrə zidd olan hər hansı

hərəkəti qanunla qadağan edir, belə hərəkətləri müvafiq surətdə cəzalandırır və şikayətlərə

əsasən qərəzsiz araşdırmalar aparır.

2. Hazırkı başlıja prinsiplərin pozulması və ya pozula biləjəyini ehtimal etməyə əsası olan

vəifəli şəxslər yuxarı instansiyalara və zəruri olduqda isə yenidən baxmaq və ya onu düzəltmək

səlahiyyəti olan digər müvafiq instansiyalara, yaxud orqanlara bu məsələ barədə məruzə edir.

3. Hazırkı başlıja prinsiplərin pozulması və ya pozula biləjəyini ehtimal etməyə əsası olan

hər hansı digər şəxslərin əlaqədar vəzifəli şəxslərin rəislərinə, habelə, zəruri olduqda isə yenidən

baxmaq və ya onu düzəltmək səlahiyyəti olan digər müvafiq instansiyalara, yaxud orqanlara bu

məsələ barədə məruzə etmək hüququ vardır.

Həbs edilmiş şəxslərlə onların məhkum olunmamış şəxs kimi statusuna uyğun rəftar olunur.

Bununla da, mümkün olduqda, onlar azadlıqdan məhrum edilmiş şəxslərdən ayrı saxlanılır.

3. İnsan hüquqları sahəsində beynəlxalq standartların dövlətdaxili hüquq

sistemində implementasiyasi

(hüquqi qüvvəsi).

17

Məlumdur ki, beynəlxalq hüquq normaları yalnız daxili hüquq sistemlərinin «iştirakı ilə»

lazımi qaydada realizə oluna bilər. Bu «iştirak»ın forma və metodları müxtəlifdir və ayrı-ayrı

ölkələrdə bir-birindən fərqlənir. Beynəlxalq hüquqda bununla bağlı vahid normativ sxem yoxdur.

Beynəlxalq hüquq baxımından, dövlətin öz üzərinə götürdüyü beynəlxalq öhdəliklərin milli

səviyyədə, nejə həyata keçirilməsi və bütövlükdə beynəlxalq hüquqla milli hüququn qarşılıqlı

nisbəti probleminin nejə həll edilməsi, prinsip etibarilə vajib deyildir. Vajib jəhət ondan ibarətdir ki,

dövlətlər beynəlxalq-hüquqi normalara əməl etsələr və lazımi hallarda bu normaların dövlətdaxili

qüvvəsini təmin edirlər. Nəzərə almaq lazımdır ki, beynəlxalq müqavilə yalnız o halda həyata

keçirilə bilər ki, son nətijədə o, milli hüquq üzərində üstün qüvvəyə malik olsun. Milli

qanunverijilikdə bu barədə nəzərdə tutulduğundan asılı olmayaraq milli hüququn tətbiqi beynəlxalq

müqavilənin pozulmasına gətirib çıxararsa, o dövlətin beynəlxalq məsuliyyətinə səbəb olajaqdır.

Artıq hamılıqla qəbul edilmişdir ki, dövlət törətdiyi beynəlxalq hüquq pozuntusuna bəraət

qazandırmaq üçün heç vaxt öz daxili qanunverijiliyinin müddəalarına istinad edə bilməz (bax:

Beynəlxalq müqavilələr hüququ haqqında 1969-ju il Vyana Konvensiyasının 27-ji maddəsi).

Beləliklə, insan hüquqları haqqında beynəlxalq hüquqi normaların dövlətdaxili qüvvəsini

təmin etmək vəzifəsi mahiyyət etibarı ilə nətijə öhdəliyidir. Belə ki, qeyd edildiyi kimi, bu vəzifənin

yerinə yetirilməsinin forma və vasitələrinin seçilməsi dövlətin öz konstitusiya qanunverijiliyi və

praktikasında müəyyən olunur. Praktikadan irəli gələrək, insan hüquqları haqqında müqavilələrin

dövlətdaxili qüvvəsinin təmin edilməsinin 3 əsas üsulunu ayırmaq olar:

1) qəbuletmə

2) inkorporasiya

3) transformasiya. Qəbuletmə onu bildirir ki, beynəlxalq müqavilə müddəaları daxili hüquq sistemində olduğu

kimi özlüyündə qyvvədə olur. Onlar öz beynəlxalq xarakterini və mənşəyini saxlayır, lakin milli

hüquq qaydası çərçivəsində tətbiq olunur. Qeyd edək ki, bu üsula çox nadir hallarda təsadüf olunur.

İnkorporasiya zamanı müqavilə normaları daxili hüquqa mahiyyətjə daxil edilir və milli

hüquq kimi tətbiq olunur.

Transformasiya isə o deməkdir ki, bu halda müqavilə müddəaları dövlətdaxili hüquqa ayrı-

ayrı qanunverijilik aktları, yəni əlavə və dəyişikliklər vasitəsilə daxil edilir.

Azərbayjan inkorporasiya yolunu seçmişdir. Belə ki, Konstitusiyanın 148-ji (II) maddəsinə

görə, «Azərbayjan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr Azərbayjan

Respublikasının qanunverijilik sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsidir». Göstərilən maddə bütün

beynəlxalq müqavilələrin, yəni təkjə dövlətlərarası deyil, habelə hökumətlərarası və idarələrarası

sazişləri də ümumi

inkorporasiyanı nəzərdə tutur. Doğrudur o, nə beynəlxalq müqavilələrin normativ-hüquqi

ierarxiyada yeri haqqında məsələni, nə də ölkə ərazisində onların tətbiqi və ijrası haqqında məsələni

18

həll etmir. Bütövlükdə nəzərə almaq lazımdır ki, 148-ji (II) maddə ilə nəzərdə tutulmuş ümumi

inkorporasiya özü-özlüyündə məhdud xarakter daşıyır. Belə ki, beynəlxalq hüquq heç vaxt milli

hüququ əvəz etmir.

Beynəlxalq müqavilələr ölkənin məhkəmələri, dövlət orqanları və habelə ayrı-ayrı şəxslər

tərəfindən birbaşa realizə oluna bilməz, yəni onların imzalanması müqavilələr və milli normativ-

hüquqi aktlar arasında «maneəni» aradan götürmür. Xüsusilə vurğulanmalıdır ki, istənilən

beynəlxalq müqavilənin dövlətdaxili yurisdiksiyada birbaşa qüvvəsini müəyyən etmək mümkün

deyildir və hüquqi mənada illüziyadan başqa bir şey deyildir.

Azərbayjan Respublikasının Konstitusiyası milli hüquqa daxil edilmiş beynəlxalq

müqavilələrin normativ ranqı haqqında məsələdən yan keçməmişdir. Həmin məsələnin həlli 151 -ji

maddədə öz əksini tapmışdır. Doğrudur, bu maddədə Azərbayjan Respublikasının yalnız tərəfdar

çıxdığı dövlətlərarası müqavilələri nə-zərdə tutulmuşdur.

Hökumətlərarası müqavilələrin hüquqi qüvvəsinə gəldikdə isə, 130 (III) (6) maddədən belə

bir nətijə çıxır ki, normativ iyerarxiyada onlar Azərbayjan Respublikasının Konstitusiya və

qanunlarından aşağıda dayanır.

Təqdim olunan problem çərçivəsində 151-ji maddə xüsusi maraq kəsb edir. Maddədə deyilir:

«Azərbayjan Respublikasının qanunverijilik sisteminə daxil olan normativ-huquqi aktlar

(Azərbayjan Respublikasının Konstitusiyası və referendum yolu ilə qəbul edilmiş aktlar istisna

olunmaqla) və Azərbayjan Respublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələr arasında

ziddiyyət yarandıqda, beynəlxalq müqavilələr tətbiq olunur.

İlk baxışdan belə bir təəssürat yaranır ki, Konstitusiya həmin bu maddədə beynəlxalq

hüququn primatını (üstünlüyünü) müəyyən etmişdir. Lakin əslində 151-ji maddə beynəlxalq

müqavilənin müddəaları ilə Azərbayjan Respublikasının normativ-hüquqi aktları arasında mümkün

ziddiyyətləri həll etmək rolunu oynayır.

Beynəlxalq müqavilə ilə dövlətdaxili hüquq ziddiyyət təşkil edəndə məhkəmə bu müddəaları

ləğv edə və ya dəyişdirə bilməz, yalnız həmin müddəaların tətbiqindən imtinanı elan edir.

Dövlətdaxili hüquq norması qüvvədə qalır, bu zaman Azərbayjan Respublikasının öz

qanunverijiliyini beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırmaq kimi beynəlxalq öhdəliyi haqqında məsələ

ortaya çıxır.

Yuxarıda deyilənlər, 151-ji maddəyə müvafiq olaraq, Azərbayjan Respublikasının

dövlətlərarası müqaviləsinin müddəası ilə Konstitusiya və ya referendumun yolu ilə qəbul olunmuş

akt arasında ziddiyyət aşkara çıxan hallara şamil edilmir. Azərbayjan Respublikası məhkəməsi bu

hallarda Konstitusiyanı əldə rəhbər tutmalıdır; baxmayaraq ki, o bununla faktik olaraq hətta öz

arzusunun ziddinə, ölkənin bu və ya digər beynəlxalq öhdəliyini poza bilər. Bununla belə məlumdur

19

ki, beynəlxalq-hüquqi öhdəliklərə münasibətdə Konstitusiyanın üstünlüyü hal-hazırda dünyanın

əksər ölkələrində açıq və birmənalı elan olunmuşdur.

Azərbayjan Respublikasının beynəlxalq müqavilələrinin, Konstitusiyanın 148-ji (II)

maddəsinə əsasən milli hüquq sisteminin ayrılmaz hissəsi elan edilməsi həm də o demək deyil ki,

bu müqavilələr ölkə ərazisində birbaşa qüvvəyə malikdirlər və məhkəmələr və digər dövlət

orqanları tərəfindən adi qanunlar kimi tətbiq olunajaqdır. Başqa sözlə, «beynəlxalq hüquq» ölkə,

hüququnun bir hissəsidir» ifadəsi «beynəlxalq hüquq ölkə daxilində birbaşa tətbiq olunur» ifadəsi

ilə eyni deyil. Bir misal göstərək. Əgər məhkəmədə mübahisənin tərəflərindən biri 148-ji (II)

maddəsinə istinad etməklə, Azərbayjan Respublikasının ratufikasiya etdiyi hər hansı bir beynəlxalq

müqaviləni tətbiq etməyi məhkəmədən xahiş edərsə, çox güman ki, məhkəmə bu xahişi rədd edəjək

və sadə bir javab verəjəkdir: «Bu müqavilə tətbiq oluna bilməz» və ya: müqavilə özü-özünə ijra

olunmur».

Öz-özünə ijra olunan o müqavilələrdə deyilir ki, onlar milli .hüquq subyektlərinin iştirakı

ilə olan münasibətləri avtomatik tənzimləyən dəqiq hüquqi öhdəliklər nəzərdə tutur və

məhkəmələrdə bilavasitə iddia ilə təmin oluna bilən hüquq və vəzifələr yaradır.

Öz-özünə ijra olunmayan müqavilələr isə özündən sonra müəyən qanunverijilik aktlarının

verilməsini tələb edir. Nəzərə almaq lazımdır ki; beynəlxalq-hüquqi normaların böyük əksəriyəti (o

jümlədən insan hüquqları .sahəsində) ilk növbədə, bu normaları tanınmış dövlətlərin özünə

yönəlmişdi və onların orqanları üçün qanunveriji, təşkilati və digər xarakterli müvafiq öhdəliklər

yaradır. Bu normalar məhkəmə tətbiqi üçün zəruri hüquqi standartlar nəzərdə tutur. Xüsusilə bu,

proqram xarakteri daşıyan, yəni yalnız ən ümumi istiqamətlər, davranış sərhədləri müəyyən

edən, adekvat qanunveriji və ya inzibati tədbirlərin həyata keçirilməsi zərurətini birbaşa və

ya dolayı yolla göstərən müqavilələrə aiddir. Ona görə də milli hakimlər bu müqaviləni özü-

özlüyündə tətbiq edə bilməzlər. Misal üçün insan hüquqları sahəsində universal müqavilə olan

iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Beyəlxalq Paktı göstərək İnsan hüquqlarının «ikinji

nəsli» ni özündə əks etdirən bu çox mühüm sənəd razılığa gələn tərəflərin niyyətinə görə özü-özünə

ijra olunan sayıla bilməz. Belə bir nətijə Paktın 2-ji (1) maddəsindən birbaşa irəli gəlir. Həmin

maddədə deyilir ki, iştirakçı dövlətlər paktda bəyan olunmuş hüquqları «öz ehtiyatlarının

maksimal hədlərində», «tədrijən» və «bütün müvafiq üsullarla, o jümlədən qanunverijilik

tədbirləri qəbul etməklə» həyata keçirməyi öz öhdələrinə götürürlər. Həmin öhdəliklərin

həyata keçirilməsinin başlıja üsulu kimi milli qanunverijiliyə göndərişin olması Paktda ehtiva

olunmuş normaların özü-ezünə ijra olunmasını istisna edir.

Bunlardan fərqli olaraq, insan hüquqları sahəsində mövjud Beynəlxalq sazişlərin ən səmərəlisi

müvafiq müddəaları başqa jür formula edilmişdir. İştirakçı-dövlətlərin Konvensiyadan irəli gələn

öhdəliklərini öz daxili yurisdiksiyası çərçivəsində nejə yerinə yetirilməli olduqlarını Avropa

20

Konvensiyası birbaşa göstərməsə də, 1-ji və 13-jü maddələrə əsasən onun bilavasitə tətbiq oluna

bilməsi haqqında nətijəyə gəlmək olar. Hal-hazırda Konvensiyanın iştirakçısı olan dövlətlərin çoxu

onun əsas müddəalarının öz-özünə ijra olunmasını və dövlət-daxili tətbiqini qeyd-şərtsiz tanıyır.

Qeyd edilməlidir ki, özü-özünə ijra olunan və ijra olunmayan müqavilələrin tərifi və habelə

müəyyən olunan siyahısı yoxdur və praktik jəhətdən bu, heç mümkün də deyil. Bu və ya digər

müqavilənin öz-özünə ijra olunan olub-olmaması haqqında məsələ dövlətdaxili hüququn vəzifəsidir

və onun həlli dövlətdən-dövlətə fərqlənəjəkdir. Bu javab milli Konstitusiyalarda, məhkəmə

təjrübəsində, hüquqi ənənələrdə və i.a. fərqlənir.

N Ə T İ J Ə

XIX əsrin ikinji yarısından başlayaraq Avropada milli və ya irqi müstəsnalığa əsaslanan

ideologiyalar yayılmaqda idi. Bu məqsədlə əsrimizin 20-ji illərində Millətlər Liqası çərçivəsində

milli, etnik və dini azlıqların hüquqlarını müdafiə etmək vəzifəsini müəyyən məlum olduğu kimi,

butün bu tədbirlər o zaman artıq geniş yayılmış irqçi, faşist ideologiyasının dövlət siyasətinə

çevrilməsinə mane ola bilmədi və nətijədə də İkinji Dünya müharibəsi başlandı.

Məhz İkinji Dünya müharibəsi zamanı törədilmiş vəhşiliklər mütərəqqi dövlətləri

ümumdünya ədalət meyarını müəyyən etməyə sövq etdi. Hələ 1945-ji ildə yaradılmış Birləşmiş

Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinin müqəddiməsində insan hüquqlarına, insan şəxsiyyətinin

ləyaqətinə, kişi və qadının, böyük və kiçik millətlərin hüquq bərabərliyinə inam ifadə olunmuşdu.

1946-jı ildə çıxarılmış Nurnberq tribunalının qərarlarında isə müəyyən edilmişdi ki, insan hüquqları

artıq heç bir dövlətin müstəsna daxili məsələsi deyil və heç bir dövlət suverenliyini bəhanə gətirərək

vətəndaşları ilə istədiyi kimi rəftar edə bilməz. Lakin bütün bunlar nə qədər vajib olsa da, kifayət

etmirdi. İnsan hüquqlarının ümumbəşəri dəyərə çevrilməsi üçün vahid yazılı sənədə çox böyük

ehtiyaj var idi.

Beləliklə müəyyən etdik ki, insan hüquqları sahəsindəki beynəlxalq öhdəlklər, əsas etibarilə,

müqavilə mənşəlidir və müqavilənin üstünlüyü ondadır ki, o, dövlətlərin konkret insan hüquqlarının

21

müdafiəsi ilə bağlı öhdəliklərini dəqiq müəyyən edir və ən əsası, bu öhdəliklərin yerinə

yetirilməsini təmin etməli olan xüsusi mexanizm və prosedurlar nəzərdə tutur.

Hal-hazırda insan hüquqları sahəsində onlarla beynəlxalq müqavilə mövjuddur. Bundan

əlavə ayrı-ayrı beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində çoxlu sayda konvensiyalar qəbul olunmuşdur.