EKONOMSKI FAKULTET SARAJEVO

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI

KNJIGA

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI

POGLAVLJE 1Kompjuterski baziran informacioni sistem (KBIS) se moe definisati kao sistem koji koristi kompjuterski hardver, softver, personal, procedure i resurse podataka da bi prikupio, transormisao i prenosio informacije u organizaciji. KBIS je socio-tehniki sistem. Glavne oblasti koje poslovni ljudi kao korisnici trebaju znati o informacionim sistemima: Osnovni koncepti bazni bihevioristiki, tehniki i menaderski koncepti o komponentama i ulogama IS. Primjer su bazni koncepti IS nastali iz opte teorije sistema ili koncepti kompetitivne strategije koji se koriste za izgradnju IS u funkciji postizanja kompetitivne prednosti na tritu. IT hardware, software, mree, upravljanje bazama podataka. Poslovne aplikacije najee koritenje IS za poslovne operacije, upravljanje i kompetitivne prednosti organizacije kao to je npr. e-commerce, kolaboratno koritenje Interneta, intraneta i ekstraneta. Menaderski izazovi izazovi efektivnog i etiki opravdanog upravljanja resursima i poslovnim strategijama ukljuenim u koritenje IT od strane krajnjih korisnika, korporacija i na globalnim nivoima poslovanja. Biznis proces reininjering (BPR) je primjer kako se IT koristi za restruktuiranje rada transformiranjem poslovnih procesa (pp skup aktivnosti dizajniran da bi proizveo specificirani izlaz za kupca ili za trite). Informatizacija - uvoenje informacionih tehnologija (IT) u poslovanje. Podatak - reprezentacija neke tvrdnje ili injenice, najee u formi koja se moe automatizirano primiti, prenijeti i obraditi. Informacija - svaka forma komunikacije koja primaocu prua razumljivo i korisno znanje, a sastoji se od podataka koji za primaoca imaju znaenje. Informacioni sistem je skup meupovezanih komponenti koje zajedno rade na prikupljanju, procesiranju, pohranjivanju i distribuciji informacija u cilju podrke odluivanju i kontroli u organizaciji. Korisnici IS-a su pojedinci ili grupe koje imaju zadatak davanja ulaza ili primanja izlaza iz informacionog sistema. Interpretacije termina IS IS kao tehniki sistem jeste rezultat sociolokog djelovanja, ali ne sadri nikakva dublja socioloka ili organizacijska znaenja IS kao socioloki sistem je sastavni i neodvojivi dio organizacije u kojoj egzistira, on je sastavni dio svih organizacijskih procesa, a ne sistem koji im daje podrku. IS kao socio-tehniki sistem sastoji se od tehnikih i sociolokih komponenti (podsistema) koje su u stalnoj interakciji i koje se zajedniki razvijaju. Discipline u oblasti informacionih sistema: Raunarstvo Informatika Informacioni sistemi Softverski inenjering 2

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI

Informatika nauka posveena strukturama i osobinama informacija i komunikacije, kao i teorijama i metodama za transmisiju, storiranje, prikupljanje, evaluaciju i distribuciju informacija (Johannessen, 1996) Softverski ininjering sistematini pristup razvoju, operisanju, ordavanju i deinstalaciji softvera. Dva naina ponatranja IS-a 1. MIS centrini (Pruanje potrebnih podataka menadmentu) Odrediti koji su informacioni sistemi potrebni za podrku poslovanju. Cilj IS-a je pruiti menadmentu informacije potrebne za pokretanje, usmjeravanje, reviziju i kontrolu poslovnih procesa. 2. Eksploatacijski (Optimalno koritenje informacija) Informacija se posmatra kao imovina organizacije. Cilj IS-a je absorbirati i obraditi irok spektar najrazliitijih informacija za kojima moe postojati potreba. Vrste IS-a u organizaciji 3. Transakcioni informacioni sistemi (TPS) 4. Menadment informacioni sistemi (MIS) 5. Ekspertni sistemi (Expert Systems) 6. Sistemi za podrku odluivanju (DSS) 7. Informacioni sistemi za podrku viem menadmentu (ESS) Elementi IS-a ULAZ sakuplja sirove podatke iz unutranjosti organizacije ili okruenja OBRADA pretvara ove sirove ulaze u formu sa znaenjem IZLAZ prezentira podatke Kompjuterski bazirani informacioni sistemi KBIS su informacioni sistemi oslanjaju se na kompjuterski hardver, softver i tehnologiju. IS ne mora biti CBIS, ali danas u pravilu jeste. Poslovna perspektiva IS-a IS je organizacioni i menadmentski odgovor izazovu okoline baziran na informacionoj tehnologiji. Informacioni sistemi su vie od kompjutera . Informacioni sistemi su dio organizacije. Arhitektura IS-a Obino se sastoji iz slijedeih elemenata: Informacioni podsistemi (aplikativna rjeenja koja podravaju odeene poslovne funkcije) Informacioni servisi (generalna podrka i automatizacija nekih poslovnih aktivnosti) Sistemska platforma (sveukupnost funkcioniranja kompjuterske opreme, komunikacijske opreme i sistemskog softvera) Sistemska podrka (implementacije, odravanja i razvoj sistema) Elementi razvoja IS-a Od menadera koji vode ovaj proces zahtijeva se da razumiju: Prirodu procesa razvoja i implementacije informacionog sistema Metode za razvoj informacionih sistema Informatizacija je kontinuiran proces razvoja i implementacije informacionog sistema Tri kljune komponente informatizacije: 1. Informacioni sistem 2. Organizacija 3. Voenje promjene

3

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI

POGLAVLJE 2Informacioni sistemi su zasnovani na informacionim i komunikacionim tehnologijama (IKT) IKT predstavljaju povezani sistem, koji se koristi kao infrastruktura za automatsko prikupljanje, obradu, uvanje, premjetanje, razmjenu, prikaz, kontrolu i distribuciju podataka i informacija .

Klijent/server model Klijent je svaki korisniki proces ili raunar koji putem raunarske mree pristupa podacima smjetenim na server raunaru i aplikacijama server procesa . Server je, obino, "snaniji" raunar koji svojim serverskim procesima osigurava usluge za vie nezavisnih klijenata koji mu pristupaju putem raunarske mree . Osobine klijent i server maina 1. Klijent Slabiji raunari Minimalna snaga procesora i kapacitet diska Vee multimedijalne mogunosti 2. Server Moni procesori i diskovi veeg kapaciteta Veliki kapacitet radne memorije Naela rada klijent/server modela Hardveska neovisnost Interperabilnost Distribucija procesa Arhitektura klijent/server aplikacija Jednoslojna na istom raunaru i interfejs, procesi i aplikativna logika i obino pohrana podataka. Dvoslojna korisniki interfejs i poslovna logika na klijentu, servisi podataka na serveru. Vieslojna (troslojna) sve tri komponente aplikacije su izolovane u logikom i fizikom smislu. Prednosti klijent/server modela Fleksibilnost i otvorenost za sve vrste izmjena hardvera i softvera Klijent i server komponente sistema su logiki i fiziki odvojene Poslovna logika moe se (obino i jeste) centralizirati to omoguava lahko mijenjanje i odravanje Raunar je programbilna maina namijenjena obradi podataka u najirem smislu. Hardver fiziki, opipljivi dijelovi ranarske tehologije Softver Skup kompjuterskih programa, procedura i dokumenata koji se nalaze na raunaru Softver se dijeli na dva osnovna tipa 1. Sistemski softver je raunarski program kojem je namjena da omogui raunaru samo pokretanje i izvravanje osnovnih funkcija. Firmware - Sistemski softver smjeten na jedan ip. Operativni sistem organizuje i kontrolie uzajamnu saradnju izmeu hardvera raunara i aplikativnog softvera (Windows, Linux, MacOS ) 2. Aplikativni softver su programi koji su izraeni da rijee konkretne korisnike zadae u razliitim oblastima. Procesor izvrava artimetiko-logike operacije sadrane u instrukcijama koje dobija iz memorije i kontrolu rada ostatka raunarskog sistema. 4

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI Baza podataka predstavlja skup podataka, organiziranih tako da budu ujednaeni (unificirani) s obzirom na strukturu, te povezanih tako da ukljuuju minimalnu redudanciju i pristup korisnicima podacima uz definisana ogranienja DBMS je kolekcija softvera za manipulaciju bazama podataka. Raunarska mrea prestavlja sistem hardvera i softvera koji omoguuje razmjenu podataka meu raunarima. Tipovi mrea LAN je raunarska mrea koja povezuje raunare na relativno malom prostoru, reda veliine jedne zgrade. MAN je raunarska mrea koja povezuje raunare i lokalne mree na rastojanjima od nekoliko stotina metara do nekoliko desetina kilometara, najee unutar jednog grada. WAN je raunarska mrea kojom je mogue povezati raunare i druge mree bez ikakvog prostornog ogranienja Internet je mrea meusobno povezanih raunarskih mrea irom svijeta, koje komuniciraju i razmijenjuju informacije. www je internet servis pomou kojeg je mogue na jednostavan nain doi do podataka. Intranet je samostalna, interna (na razini jedne organizacije) raunarska mrea koja korisnike povezuje pomou Internet tehnologija. Extranet je samostalna mrea koja koristi Internet tehnologije i javni telekomunikacijski sistem izmeu organizacije i njenih saradnika (organizacija).

POGLAVLJE 3Informacione sisteme moemo dijeliti obzirom na: 1. Informacioni sistemi obzirom na organizacione nivoe Sistemi operativnog nivoa Sistemi strunog nivoa Sistemi rukovodeeg nivoa Sistemi na stratekom nivou 2. Informacioni sistemi obzirom na funkcionalne specijalnosti Informacioni sistemi za: marketing i prodaju, finansije, ljudske resurse, raunovodstvo, proizvodnju. Transakcioni sistemi Transakcija je elementarna aktivnost koja se izvodi kao dio neke od poslovnih funkcija. Obavljaju i biljee dnevne rutinske poslove potrebne za voenje biznisa. Ulazne informacije: transakcije; dogaaji, Procesiranje (obrada): sortiranje; izlistavanje; integrisanje; auriranje, Izlazne informacije: detaljni izvjetaji; spiskovi; kratki pregledi, Krajnji korisnici: operativno osoblje; nadzornici , Sistem rada transakcionih sistema: Unos i validacija podataka Obrada transacije Auriranje transakcija: batch auriranje, OLTP (On Line Tansaction Processing) Davanje izvjetaja Karakteristike transakcionih sistema: odravanje veze organizacije sa okolinom, uspostaljanje veze kupac/klijent sa skladitem, fabrikom i upravom firme. TPS su proizvoai informacija za druge sisteme. KWS su informacioni sistemi koji pomau strunjacima u kreiranju i integraciji novih znanja u organizaciju. Zadovoljavaju potrebe za informacijama na strunom nivou. Informacioni sistemi koji pomau strunjacima u kreiranju i integraciji novih znanja u organizaciju 5

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI Zadovoljavaju potrebe za informacijama na strunom nivou. Ulazne informacije: projekt specifikacija; znanstvena osnova, Procesiranje (obrada): modeliranje; simulacije, Izlazne informacije: modeli; grafici, Krajnji korisnici: profesionalci; ekspertni timovi, OAS Kompjuterski sistemi dizajnirani da poveaju produktivnost uredskog osoblja koje radi na obradi podataka. Koordiniraju radnike koji rade na informacijama, geografske jedinice i funkcionalna podruja. Komuniciraju sa kupcima, dobavljaima i vanjskim organizacijama, te slue kao mjesto razmjene informacija i znanja. Ulazne informacije: dokumenti; planovi (kalendari), Procesiranje (obrada): dokument; menadment; planiranje; komuniciranje, Izlazne informacije: dokumenti; planovi; pisma, poiljke, Krajnji korisnici: administrativni radnici MIS Osiguravaju informacije potrebne za uspjeno donoenje odluka od strane menadera. Slui funkcijama planiranja, kontrole i donoenja odluka na nivou menadmenta. Orijentirani gotovo iskljuivo na unutarnje dogaaje. MIS koncept Vitalan za efikasnu i djelotvornu upotrebu u poslovanju iz dva osnovna razloga: 1. slui kao sistemski radni okvir za organizovanje poslovnih kompjuterskih aplikacija 2. naglaava upravljaku (menadmentsku) orijentaciju obraivanja informacija u poslovanju. Razvijen da bi se sprijeio neefikasan razvoj i nedjelotvorna upotreba kompjutera Karakteristike MIS-a Podravaju strukturirane i polustrukturirane odluke na operativnom nivou i nivou menadmenta Generalno su orijentirani ka kreiranju izvjetaja i operativnoj kontroli Zasnivaju se na postojeim korporativnim podacima i tokovima podataka Imaju malo analitikih mogunosti DSS DSS su interaktivni KBIS. Svaki sistem koji potpomae odluivanje je DSS. Koriste modele odluivanja i upravljake baze podataka da bi osigurali informacije u svrhu potpomaganja menaderskog odluivanja u specifinim sluajevima. Koriste interne i informacije iz eksternih izvora kao to su tekue cijene na berzi ili proizvodne cijene konkurenata. Imaju veliku analitiku mo. Pimjenjuju dva osnovna tipa analize 1. analiza ta-ako 2. analiza na osnovu postavljenih ciljeva Karakteristike DSS-a Nude fleksibilnost, adaptivnost i brz odgovor Doputaju korisnicima da iniciraju i kontroliu input i output Operiraju uz malu ili nikakvu pomo profesionalnih programera Osiguravaju podrku za odluke i probleme ija se rjeenja ne mogu unaprijed precizirati. Koriste sofisticirane alate za analizu i modeliranje GDSS Tim koji donosi odluke mora da razmjenjuje informacije i ideje, uporeuje alternativna rjeenja. GDSS pomau donoenje odluka koje donosi grupa menadera. Sastoji se iz veeg broja softverskih paketa od kojih svaki podrava bar jedan aspekt grupnog donoenja odluka. ESS Namjenjen top menadmentu. Odnosi se na nestruktuirane odluke. Osigurava ope raunske i telekomunikacione kapacitete koji mogu biti primijenjeni za promjenjive kombinacije 6

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI (rasporede) problema. Inkorporiraju eksterne podatke i zbirne podatke iz MIS i DSS. Proiavaju, saimaju i tragaju za kljunim informacijama za top menadere. Naglasak se stavlja na smanjenje vremena i napora potrebnog za pribavljanje informacija. Imaju ograniene analitike sposobnosti i najsavemenije grafike module. Karakteristike ESS-a Pruaju trenutni jednostavan pristup informacijama o glavnim faktorima za uspjeh kompanije Interfejs prema korisniku je pristupaan i intuitivan Tretiraju kako trenutno tako i budua stanja Omoguuju jednostavno korisniko mijenjanje parametara interfejsa Omoguuju da se doe do detaljnijih informacija o pojedinim aspektima poslovanja i poslovnog okruenja

POGLAVLJE 4Znanje kao osnova konkurentskih prednosti Poseban resurs jer ga je teko dobiti, bilo stvaranjem ili nabavkom/kupovinom. Ukljuuje kombinaciju injenica ija je interakcija i meusobna korelacija esto teko uoljiva. Znanje predstavlja ulaznu barijeru za rast i razvoj nanje postaje osnova ekstra dobiti koja moe biti: Tehnoloka (kontrola kljunih procesa ili osobina proizvoda) Ljudski resursi (posjedovanje unikatnih ili naprednih vjetina) Organizaciona (jedinstven nain voenja i upravljanja) Marketing i dizajn (kljuni u posljednjim godinama, jer imaju direktnu korelaciju sa znanjem o klijentima i kupcima) Inteligentna kompanija predstavlja cjelovitu sintezu ljudi, procesa i tehnologija koje prikupljaju i analiziraju podatke, te ih pretvaraju u inteligentne informacije proizvode za donosioce odluka. Pojam i kategorije inteligencije Dva znaenja pojma inteligencije u naem jeziku: sposobnost uenja, razumijevanja, logikog razmiljanja, sposobnost snalaenja u novoj situaciji; obavjetajni podatak sakupljen o stranoj zemlji, najee neprijateljskoj; osobe koje sakupljaju te informacije Tipovi analiza: Opisna (deskriptivna) analiza obuhvata brojanje, organizaciju podataka u teme, organiziranje, strukturisanje i indeksiranje. Inferencijalna (zakljuna) analiza analiza prikupljenih grupa podataka na nain da se doe do zakljuaka i sinteze objanjenja, znaenja tih podataka Tipovi zakljune anlize Analiza koja objanjava protekle dogaaje Analiza koja objanjava tekuu strukturu organizacije Analiza koja objanjava ponaanje i stanje, tj. status Analiza predznanja koja prognozira budue vrijednosti i stanja Inteligencija obzirom na krajnje korisnike Dravna i vojna inteligencija Poslovna i konkurentska inteligencija Transformacija podataka u informacije Potrebno je podatak staviti u neki kontekst odakle su podaci doli, zbog ega su prikupljeni, kategorizovati grupisati u jedinice po nekim kljunim osobinama, 7

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI izraunati obraditi statistiki i matematiki, korigovati ustanoviti i ispraviti pogreke, sumirati tako da operiemo manjom koliinom podataka.

Znanje ine organizovane informacije koje se mogu koristiti za stvaranje novih znaenja. Mudrost je posjedovanje iskustva, znanja, te razumijevanja, uz mo primjene. Upravljanje znanjem predstavlja organizacijske aspekte, procese i informacijske tehnologije koje se koriste za prikupljanje, kreiranje i distribuciju znanja koje je neophodno organizaciji da ostvari strateke i poslovne ciljeve . Poslovna inteligencija predstavlja skup aktivnosti za bolji uvid i razumijevanje poslovanja, koji se postiu razliitim analizama korporativnih i vanjskih podataka u cilju donoenja stratekih, taktikih i operativnih poslovnih odluka i poduzimanja neophodnih akcija za poboljanje poslovnih performansi. Komponente poslovne inteligencije: Izvorni sistemi obino transakcijski sistemi Skladita podataka Poslovna analitika Alati za upravljanje Skladite podataka (eng. data warehouse) predstavlja skup podataka koji su preuzeti/kopirani iz drugih heterogenih transakcijskih (ERP, CRM, SCM, WEB, e-commerce...) i ostalih sistema i organizovano objedinjeni na jednom mjestu u formi koja je pogodna za upite i izvjetavanje. Skladite podataka predstavlja tematski usmjeren, integrisan, vremenski vezan i sadrajno nepromjenjiv skup podataka organizovan u cilju podrke menadmentu za donoenju odluka. Data MART Repozitorij podataka koji su prikupljeni iz transakcijskih podataka i drugih izvora, dizajnirani tako da opslue specifian sektor, odjel ili grupu uposlenika u kompaniji. Data MINING (DM) Rudarenje podataka oznaava automatizovani analitiki proces oblikovan za brzu i uspjenu eksploraciju velikih baza podataka, sa ciljem otkrivanja, provjere i crpljenja vrijednih i skrivenih informacija koje se tiu novih, dotle nepoznatih, injenica, uzoraka i/ili modela. OLAP tehnologija organizuje paljivo izabrane podatke iz data warehouse-a, relacionih baza podataka, data martova i drugih izvora podataka u multidimenzionalne nizove podataka koje se nazivaju kocke podataka. Olap kocka predstavljaju modele poslovanja i korisnici preko njih mogu da mjere performanse poslovnih procesa i upravljaju njima Struktura kocke Dimenzije hijerarhijske kategorije podataka npr. vrijeme, prozvod Mjerenja kalkulacije koje se koriste da bi se pratilo poslovanje npr. prihodi, trokovi prodaje Intranet portal Web stranica koja sadri linkove na razliite izvjetaje i aplikacije poslovne inteligencije. ini sve aplikacije poslovne inteligencije dostupne na jednom centralnom mjestu. Omoguava centralizovano upravljanje sigurnou i pravima pristupa. Kljuni indikatori Postoje tri tipa pokazatelja performansi: 1. Kljuni pokazatelji rezultata koji pokazuju ta je kompanija postigla u nekom vremenskom periodu, 2. Indikatori performansi koji nam pokazuju ta treba raditi, 8

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI 3. Kljuni indikatori performansi koji pokazuju ta treba uraditi da bi dramatino poveali performanse kompanije.

POGLAVLJE 5SDLC ivotni ciklus razvoja sistema je proces kroz koji strunjaci razliitih profila (analitiari, projektanti, inenjeri, programeri...) i korisnici informacionog sistema prave informacioni sistem. Model procesa razvoja je predefinirani oblik ivotnog ciklusa razvoja sistema koji definira redoslijed razvojnih faza. Pristup Skup bazinih pretpostavki koje su prihvaene od strane neke profesionalne zajednice i koji im omoguava da na isti nain razumijevaju i prenose profesionalno iskustvo i percepciju nekih fenomena Metodologija Upotrebljavjava se u dva smisla: 1. Skup metoda, tehnika i alata za razvoj informacionih sistema koji predstavlja konkretizaciju nekog pristupa razvoju informacionih sistema 2. Disciplina koja razvija i analizira metode, tehnike i alate razvoja informacionih sistema. Metoda Sveobuhvatna i detaljna verzija cijelog modela razvoja sistema koja obuhvata: Jasnu specifikaciju poslova koje treba uraditi u svakoj od faza, Individualne i grupne uloge ljudi u svakom od tih poslova, Predefinirane rezultate i standarde kvaliteta za sve poslove Razvojne tehnike koje e se koristiti za svaki od poslova i opciono alate Tehnika - Nain na koji se realizuje jedna ili vie faza u modelu razvoja sistema uz koritenje specifinih pravila i alata. Alati - Procedure i tehnika pomagala koja automatizuju neke poslove razvoja informacionog sistema. Metode i tehnike mogu biti dizajnirane tako da ukljuuju koritenje alata eksplicitno ili implicitno. U principu sastoji se od slijedeih faza: Preliminarna analiza ili planiranje Glavne aktivnosti: miljenje, intervjui sa kljunim izvriocima, prouavanje vanjskih izvora i interne dokumentacije. Sistemska analiza Rezultira planom sistemskih zahtjeva koji obuhvata: Opis funkcioniranja postojeeg sistema, Najvee probleme postojeeg sistema, Specifikaciju funkcionalnosti novog sistema, Organizacijske promjene Kadrovske promjene Dizajn sistema Sastoji se od: Identifikacija izlaza Idetifikacija ulaza Obrada podataka Memorisanje podataka Kontrolni sistem Primjena Ukljuuje sistem dijagrama toka sistema u izgradnji, shematske dijagrame i tabele odluka. Konstrukcija sistema 9

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI Osiguravanje hardvera da li kupiti ili unajmiti? Stvaranje softvera Interni razvoj, eksterni razvoj ili kupovina gotovih paketa Testiranje sistema Krajnji rezultat je upotrebljiv sistem Implementacija i odravanje sistema Najvaniji zadaci u ovoj fazi su: konverzija sistema obuka osoblja aktivnosti koje se tiu uvanja povjerljivih podataka aktivnosti na odravanju sistema Za uspjenu implementaciju je potrebno aktivno uee svog osoblja. Konverizja sistema Unaprijeenje hardvera i softvera i uvoenje novih programa Fazna konverzija novi sistem se predstavlja u dijelovima Paralelna konverzija - Odravanje starog i novog sistema odreeni period Day-one conversion stari sistem nastavlja rad, sve nove aktivnosti se obavljaju na novom sistemu Modeli procesa razvoja sistema 1. Rani model Model kodiraj-i-popravi Napii softverski kod. Popravi probleme u softverskom kodu. 2. Waterfall model je najjednostavniji model procesa razvoja i dodavanje bilo ega drugog je jednostavno dodavanje nove kompleksnosti (ili novih potencijalnih komplikacija u razvojnom procesu). 3. Kaskadni model kolekcija waterfall modela primjenjenih na manje dijelove sistema koji se u vremenu deavaju jedan za drugim. 4. Spiralni model 5. Iterativno poboljavanje Prototajping se obino vee za iterativni razvojni pristup, odnosno za spiralni razvojni model. Predstavlja poboljanje u odnosu na waterfall uz zahtjev vjetog voenja. 6. Prototajping Vie pristup ili generika metoda nego konkretna metoda. Razliite metode imaju elemente prototajping razvoja. Metod koji koristi rane verzije sistema za simuliranje zavrne verzije u cilju dobijanja povratnih informacija koje su potrebne za zavretak rada na sistemu. Prototajping je popularna inenjerska tehnika koja se koristi za razvoj pojednostavljenih (ili simuliranih) modela konanog proizvoda ili njegovih komponenata. Kada se primjenjuje na razvoj informacionih sistema, prototajping ukljuuje izgradnju iterativnih, radnih modela informacionog sistema ili podsistema . 7. RAD Brzi razvoj aplikacija Integrirani set strategija, metodologija i alata koji su sadrane u irem pojmu nazvanom informacioni ininjering. Osnovni elementi su: Menadment trebao bi biti sastavljen od ljudi koji vole da pronalaze nove naine rada ili onih koji brzo ue i koji e osiguravati radno okruenje koje aktivnost ini to je mogue ugodnijom Ljudi - organizovane za metode i alate koji su potrebni za predstavljanje specijaliziranih zadataka 8. Agilni pristup agilni razvoj softvera etiri kljune vrijednosti koje su u sri ovog pristupa: Ljudi i interakcije prije nego li procesi i alati Softver koji radi prije nego li sveobuhvatna dokumentacija 10

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI Kolaboracija sa klijentom prije nego li pregovori o ugovoru Odgovoriti na promjene prije nego li pratiti plan

Pristupi, metode, tehnike: Extreme Programming (XP) XP je kolekcija ideja i prakse iz ve postojeih metoda. Scrum Empirijski pristup koji na razvoj sistema primjenjuje ideje iz teorije o kontroli industrijskih procesa, sa naglaskom na fleksibilnost, adaptabilnost i produktivnost. Crystal familija metoda Skup metoda koji sadri metode koje su vie ili manje primjenjive na neke konkretne razvojne situacije. Feature Driven Development (FDD) Adaptivni pristup razvoja sistema koji pokriva cijeli ivotni ciklus, ali je uglavnom fokusiran na faze dizajna i konstrukcije softvera. The Rational Unified Process (RUP) Iterativni i inkrementalni proces razvoja softvera. Dynamic Systems Development Method (DSDM) Neprofitni okvir za brzi razvoj aplikacija. Adaptive Software Development (ASD) Fokusira se na probleme izgradnje velikih i kompleksnih sistema. Open Source Software Development (OSSD) OSSD paradigma principijelno sugerie da izvorni kod treba da bude besplatno dostupan za modifikacije i redistribuciju.

POGLAVLJE 6Pristupi izgradnje IS Razvoj gotovim aplikativnim softverskim paketima Aplikativni softverski paketi su set ve napisanih i iskodiranih aplikativnih softverskih modula koji su dostupni na tritu za kupovinu ili lizing. Kreu se od onih za jednostavne zadatke do onih sa nekoliko stotina razliitih programskih modula. Gotovi softverski paketi dobro zadovoljavaju potrebe koje su zajednike gotovo svim organizacijama (platna lista, glavna knjiga, kontrola inventara itd.) Eliminira se potreba za pripremu softverskih programa i smanjuje se koliina dizajna, testiranja, instalacije i rada na odravanju sistema. Prednosti koritenja gotovih aplikatvnih paketa Dizajn, programiranje, instaliranje i radovi na odravanju su reducirani Mogu se utedjeti novac i vrijeme kada se razvijaju uobiajene poslovne aplikacije Smanjuje se potreba za internim izvorima informacionog sistema Nedostaci koritenja gotovih aplkativnih paketa Mogu da ne ispune jedinstvene potrebe organizacije Mogu da ne izvravaju dobro mnoge poslovne funkcije Prilagoavanje iziskuje poveanje trokova razvoja Outsourcing predstavlja ugovorni odnos za izmjetanje nekog dijela ili itavih poslovnih aktivnosti prema vanjskim partnerima koji na taj nain preuzimaju jednu ili vie poslovnih funkcija ili aktivnosti preduzea. Prua mogunost za izgradnju dugoronih partnerstava i iskoritavanje tue ekspertize. Tipovi outsorcinga Outsourcing informacionih tehnologija Outsourcing poslovnih usluga Onsite model Kompletan proces se odvija u prostorijama klijenta. Pogodan je za projekte koji trebaju specifine resurse i mission critical projekte, odnosno projekte koji su: promjenljivih zahtjeva, dinamiki varijabilnih rezultata, 11

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI striktno ogranieni rokovima, u direktnoj interakciji s krajnjim korisnikom, povjerljivi i tajni. Offsite model Klijent bira provajdera u svojoj blizini Ovakav tip outsourcinga pogodan je za projekte: kratkorone prirode predefinisanih zahtjeva bez estih promjena Offshore model Sav proces se odvija na strani provajdera Najbolje odgovara dobro definisanim i planiranim projektima Ovaj model je koristan za: visok kvalitet usluge za nisku cijenu rada, stvarnu primjenu 24/7 servisa, tehnoloku razliitost, smanjenje trokova 30-50%.

POGLAVLJE 7Menadment informacionih resursa se danas mora smatrati organizacijskom funkcijom. Informacioni resursi se smatraju kljunim korporacijskim resursom, isto kao i finansijski kapital i ljudski resursi. Informacionim resursima obuhvataju informacioni sistem (tehnologija i organizacijsko znanje) i informacije sadrane u sistemu. Razliitih nivoe "IT value perception" modela ilustrovat emo kroz vezu izmeu naredne etiri komponente kompanije: Poslovna strategija Poslovna infrastruktura i procesi IT strategija IT infrastruktura i procesi IT kao facilitator Menadment ne posveuje mnogo panje informacionim tehnologijama u kompaniji Glavne karakteristike ovog nivoa: fokus na reduciranje trokova ukupnih djelatnosti kompanije pristup informacionim tehnologijama je na automatizaciji standardnih/postojeih funkcija poslovna logika je fokusirana na kontrolu trokova, a ne na dodatnu vrijednost IT kao servis IT u kompaniji postaju dio svakodnevnog poslovanja, a IT procesi i servisi postaju dio cjeline poslovnog procesa Glavne karakteristike: automatizacija se iz administracije podie na nivo menadmenta pristup informacionim tehnologijama je sada vie baziran na kvalitetu poslovna logika je fokusirana na optimizaciju trokova IT kao partner IT se konano smatraju kljunim faktorom uspjeha poslovanja i postizanja ukupnih poslovnih ciljeva kompanije IT strategija postaje sastavni dio ukupne poslovne strategije kompanije Glavne karakteristike: informacione tehnologije/sistemi postaju dio strateke prednosti kompanije 12

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI pristup informacionim tehnologijama je sada na irenju IT van kompanije (interorganizacijski sistemi) cilj je poveati udjel na tritu poslovna logika je fokusirana na promjenu naina razmiljanja o ulozi IT IT kao omoguilac (enabler) IT predstavljaju determinirajui faktor ukupne poslovne strategije kompanije Glavne karakteristike: IT su temelj konkurentnosti i dominantne pozicije na tritu pristup informacionim tehnologijama je na kreiranju odrivih prihoda poslovna logika je fokusirana na kreiranje/podizanje poslovnih/konkurentskih barijera Upravljanje informacionim resursima Na hijerarhijskom vrhu u mnogim organizacijama su dopredsjednici ili direktori informacionih sistema (CIO Chief Information Officer). esto izvrni rukovodilac MIS-a nema status dopredsjednika nego za svoj rad odgovara rukovodiocu finansija (CFO Chief Financial Officer) ili opih poslova. Krajnji korisnici IT Korisnici koji koriste razliite vrste gotovog softvera Komandno-linijski korisnici koriste ranije napisani softver na nivou koji je iznad nivoa odabira po menijima Korisnici programeri - koriste programske jezike za razvijanje programa da bi zadovoljili svoje potrebe Osoblje funkcionalne podrke EUC dovodi do zahtjeva prema informatikim strunjacima za rad sa korisnicima prilikom razvoja slijedeeg softvera: TPS i MIS aplikacije kompleksniji DSS virtualne uredske aplikacije koje zadovoljavaju potrebe organizacije sistemi bazirani na znanju Strateko planiranje menadmentska aktivnost u kojoj su prikazani dugoroni organizacijski kurs i strateki biznis. Strateki plan za MIS odjel treba da bude usklaen sa stratekim planom organizacije. Planiranje informacionih resursa treba da bude usaglaeno sa stratekim planom kompanije. CIO je ponekad primoran ponuditi neki novi proizvod iako to nije definirano u stratekom planu, obino zbog: Stvarna prednost novih usluga se moe mjeriti samo nakon davanja istih Uvjeti koji vladaju u pruanju novih usluga obino znae i to da ta organizacija mora biti pionir u tome i kreirati neto bez presedana Total Cost of Ownership (TCO) odnosi se na zbir trokova ukljuenih u rukovoenje korporacijskim IS rjeenjem u odreenom vremenskom periodu. TCO je u pravilu nekoliko puta vei od nabavne cijene. Procjena TCO Trokovi softvera Trokovi Implementacije Trokovi hardvera Trokovi odravanja i podrke Operativni trokovi Tehnologije imaju odreene faze razvoja koje u velikoj mjeri prati i razvoj, odnosno transformacija same kompanije. Kompanija je prisiljena da pravovremeno mijenja svoju tehnoloku osnovu, posebno IT osnovu, jer okruenje je nee ekati i sigurno e se promijeniti. 13

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI Model tehnoloke transformacije Tehnika odreivanja pravca i utjecaja koji e postojee i nova tehnologija imati na kreiranje i odranje konkurentske prednosti kompanije. S-kriva predstavlja najee koriteni model u cilju prikazivanja odnosa izmeu napora/ulaganja i rezultata koji ta ulaganja imaju na procese ili proizvode kompanije S-kriva je generiki prikaz odnosa izmeu rezultata koje tehnologija donosi, te ulaganja u tu tehnologiju u najirem smislu Smanjenje efikasnosti koje nastaje kao poslijedica uvoenja nove tehnologije se esto u literaturi naziva "tehnoloki diskontinuitet".

POGLAVLJE 8Poslovni informacioni sistem predstavlja skup podataka, datoteka, baza podataka, hardverskih i komunikacionih resursa, te softverskih aplikacija organizovanih i koordiniranih tako da obezbjeuju podrku poslovanju kompanije funkcionalno i hijerarhijski. Integralni poslovni informacioni sistemi, ili kako se esto nazivaju "e-biznis sistemi", predstavljaju skup usklaenih meusobno povezanih podsistema/komponenti sa ciljem osiguranja jedinstvenosti i efikasne funkcionalne povezanosti podataka, podsistema, softverskih aplikacija, te poslovnih procesa i resursa. Pruaju podrku svim poslovnim funkcijama i mogunost upravljanja poslovnim procesima Pruaju podrku odluivanju Obezbjeuju sveobuhvatnost informacija u formi koja zadovoljava zahtjeve menadmenta Doprinose unapreenju organizacije i racionalizaciji poslovanja Omoguuju poveanje profita i smanjenje trokova Omoguuju praenje historijata poslovanja i pravljenje projekcije buduih stanja Obezbjeuju kvalitet, tanost, raspoloivost i pouzdanost informacija Omoguuju otvorenost arhitekture i mogunost dogradnje Omoguuju nie trokove razvoja, implementacije, odravanja i eksploatacije informacionog sistema etiri osnovna tipa poslovnih informacionih sistema/e-biznis sistema: 1. Enterprise Resource Planning ERP sistemi 2. Customer Relationship Management CRM sistemi 3. Supply Chain Management SCM sistemi 4. Supplier Relationship Management SRM sistemi Enterprise Resource Planning ERP sistemi Predstavljaju integrisana softverska rjeenja koja pokrivaju centralne aspekte poslovanja firme ukljuujui: upravljanje materijalom upravljanje proizvodnjom, prodajom i distribucijom finansije i raunovodstvo, ljudski resursi servis i odravanje upravljanje kvalitetom upravljanje projektima CRM

14

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI Relativno starija poslovna filozofija koja stavlja fokus na unapreenje poslovnih kanala uope, te integraciju kanala prema kupcu, odnosno korisniku. Usluge/proizvod moraju biti prilagoeni osobenosti i posebnim zahtjevima korisnika/kupca. CRM sistem predstavlja sistem kojim prilagoavamo strategiju, organizaciju i kulturu poslovanja na nain da svaki kontakt sa korisnikom vodi ka dugoronom zadovoljstvu korisnika, a time i dugoronoj dobiti kompanije. CRM ine tehnologija i poslovni koncept, odnosno poslovna filozofija. Implementacija CRM sistema podrazumijeva: automatizaciju i optimizaciju cjelokupnog prodajnog procesa automatizaciju marketinga automatizaciju podrke korisnicima i partnerima Usluge se moraju mijenjati i obogaivati u skladu sa potrebama korisnika, a kompanija mora imati sposobnost prepoznavanja njihovih potreba i prije nego one budu jasno izraene. Komponente CRM sistema Ljudi Zaposleni u kompaniji Proces Cilj je da se maksimizira zadovoljstvo kupca Tehnologija Predstavlja kljuni element za omoguavanje uspjenog provoenja CRM strategija Karakteristike CRM sistema Automatizacija prodaje (SFA Sales Force Automation) Automatizacija marketinga (MEA Marketing Automation) Automatizacija pruanja usluga korisnicima (CSA Customer Services Automation) Automatizacija usluga na terenu (field service) Tipovi CRM sistema 1. Operativni Upravljanje kampanjama Poduzimanje marketing automatizacije Automatizacija prodajnih snaga 2. Analitiki Prikupljanje, pohranjivanje, uvanje, organizacija, analiza, interpretacija i koritenje podataka 3. Kolaborativni Kreiranje interakcija izmeu kompanije i viestrukih kanala (klijenati, zaposleni...) 4. Geografski (GCRM) Pomae kompaniji da ispita potencijalne kupce (klijente) Upravljanje postojeim kupcima Dobar CRM sistem moe: Razviti bolje komunikacijske kanale Sakupiti neophodne podatke, kao naprimjer detalje o naem klijentu Kretirati detaljne profile (preference klijenata) Identifikovati nove prodajne mogunosti SCM Supply chain menagament Planiranje u upravljanju lancem snabdijevanja i distribucije ukljuuje slijedee module: Planiranje proizvodnje Planiranje obima ponude i potranje Planiranje distribucije Planiranje transporta SCM sistemi pomau organizacijama u transformiranju linearnih lanaca nabavke u mreu nabavnih lanaca, omoguavajui: pristup znanjima i resursima dinamiko prilagoavanje promjenjivim trinim uslovima 15

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI SCM potpunu fokusiranost na kupce u svojim osnovama predstavlja koordinaciju: Protoka materijala Protoka informacija Protoka finansija

Osnovni tipovi lanca snadbjevanja Primjenjivi lanci snabdijevanja Brzo i paljivo odgovaraju na potrebe kupaca. Moto primjenjivosti je: obeano ispunjeno. Kada kupac narui odreeni proizvod, sistemi vre cjelokupnu provjeru lanca snabdijevanja u realnom vremenu. Prilagodljivi lanci snabdijevanja Promatraju okruenje u vidu prilagoavanja novim zahtjevima kupaca, novim tehnolokim dostignuima, analizom konkurencije. Pomau kompanijama da odgovore na promijenjene uslove poslovanja. Inteligentni lanci snabdijevanja Dinamiki sistemi koji vre stalna podeavanja prema okolini i potrebama kupaca. Jaanjem slabijih karika u lancu konstantno se poboljava funkcionisanje cijelog lana Aplikacije SCM sistema Aplikacije za planiranje lanca snabdijevanja(SCP) predvianja zahtjeva, simuliranja zaliha, distribucije, transporta, te planiranja i terminiranja proizvodnje Aplikacije za izvrenje lanca snabdijevanja (SCE) integriraju funkcije izvedbe, poput nabavke, proizvodnje i distribucije proizvoda du lanca vrijednost Moduli SCP sistema Sistem potvrde narudbi Moduli za napredno terminiranje i proizvodnju Moduli za planiranje zahtjeva Funkcije planiranja distribucije Sredstva planiranja transporta Moduli SCE sistema Planiranje izvrenja narudbe Proizvodnja Obnavljanje zaliha Upravljanje distribucijom Reverzna distribucija ili revenue logistike SRM sistemi ili sistemi za e-nabavku (eng. e-procurement systems) integriu i upravljaju svim aktivnostima nabavke, ukljuujui kupovinu, zahjev, autorizaciju, naruivanje, dostavu, te plaanje izmeu kupca i dobavljaa. SRM sistemi trebaju da osiguraju: Analizu praenja trokova po dobavljaima i partnerima Menadment ugovora Menadment sadraja Automatizaciju nabavke Optimizaciju rostera dobavljaa

16

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI

POGLAVLJE 9Strategija skup ideja, planova i podrke kojeg kompanija angauje da bi se protiv svojih konkurenata takmiila uspjeno. Strategija prua odgovore na pitanja: Gje kompanija ide i kako e tamo stii? Konkurentska prednost Kompanijina osobina koja joj omoguava da svoje aktivnosti provodi mnogo uoljivije, efikasnije i efektivnije od svojih konkurenata kroz neki period Osnovna naela konkurentnosti Usklaenost konkurentskih prednosti sa stratekom sposobnou Neophodno je uskladiti svoje mogunosti sa svojim eljama. Usklaenost konkurentskih prednosti sa uticajem iz okoline Uoiti sve svoje prednosti i nedostatke, te anse i prijetnje koje dolaze iz okruenja. Opstanak Neophodno je imat barem jednu temeljnu konkurentsku prednost da bi se na tritu opstalo. Poznavanje konkurenata Pozanvati prednosti i nedostatke konkurenata, te u trinoj utakmici ne dopustiti da trite za svojom konkurencijom. Mogunosti kompanije Uvidjeti ta su to dodatni, alternativni parametri koji mogu uticati na izgradnju bolje konkurentske pozicije. Konzistentnost Usklaivanje svojih prioriteta sa kupevim, odnosno sa znaajem koji im pridaju kupci. Percepcija kupca Informisati kupca o dodatnoj vijednosti koji dobija u proizvodu ili usluzi. Odrivost na dugi rok Voditi rauna da su kratkorone odluke u skladu sa dugoronom strategijom i to je najvanije da je cijelina poslovanja drive na dugi rok. Temeljni elementi izgradnje konkurentske pozicije 1. Efikasnost se izraava odnosom izmeu elemenata rezultata i elemenata ulaza. Ulaze u osnovi ine elementi kao to su rad, zemlja, kapital, menadment i tehnoloki knowhow. Najvanija komponenta efikasnosti za mnoge kompanije jeste produktivnost zaposlenih 2. Pogledi na kvalitet: Interni - kvalitet se mjeri internim zahtjevima postavljenim u skladu sa unaprijed utvrenim specifikacijama Eksterni - kvalitet proizvoda ili usluge odreen je stepenom njegove mogunosti da zadovolji potrebe radi kojih je i proizveden, o emu krajnju rije ima kupac 3. Inovacije proizvoda i procesa Tehnoloke inovacije, ili produkt inovacije, ukljuuju novi ili inovirani proizvod, ili proizvodnju postojeih proizvoda, ili pak proizvodnju sasvim novih proizvoda. Inovacija procesa ukljuuje inovacije u organizaciji procesa prozvodnje i distribucije, u menadmentu, te stratekom razvoju kompanije. Prihvatanje inovacija od strane kupaca/trita predstavlja izraz ekonomske svrsishodnosti inovativne aktivnosti i kljuna je karika u inovacionom procesu. Inovacije omoguuju: kreiranje trokovnih prednosti diferenciranje proizvoda ili kompanija podizanje barijera ulaska podizanje potrebnih ulaganja za ostanak u grani first mover advantage - mogunost zaraunavanja viih cijena novim diferenciranim proizvodima 17

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI 4. Najvaniji aspekt orijentisanosti prema kupcima jeste visoki stepen pribliavanja kupcima, odnosno "customization . E-biznis sistemi omoguavaju kastomizaciju ak do nivoa "jedan prema jedan" sa kupcima. U procesu pribliavanja kupcima IT su prisutne u dva segmenta: Kroz data mining i web sisteme mogua je identifikacija pojedinanih zahtjeva kupaca Kroz IT baziran i voen proces proizvodnje obezbjeuje se adekvatna proizvodnja i dostava proizvoda pojedinanom kupcu u skladu sa njegovim specifinim zahtjevima Tri segmenta u kojima e-biznis sistemi znaajno utjeu na efikasnost: 1. proizvodnja 2. upravljanje tokovima materijala 3. upravljanje ljudskim resursima Proizvodnja i efikasnost Ekonomija obima kao izraz efikasnosti proizvodnje Ekonomija irine kao izraz efikasnosti Efekti uenja, kriva iskustva i efikasnost proizvodnje Fleksibilna proizvodnja i efikasnost Ekonomija obima je direktno povezana sa ponaanjem fiksnih trokova po jedinici proizvoda. Poveanjem proizvodnje dolazi do pada fiksnih trokova po jedinici proizvoda. Ebiznis sistemi direktno utjeu na odnos izmeu fiksnih i varijabilnih trokova proizvodnje. E-biznis sistemi Integriu kompaniju vertikalno i horizontalno Omoguuju kreiranje automatizovanih i optimiziranih mrea informacija i protoka proizvoda izmeu poslovnih partnera Ekonomija irine Jeftinija je kombinacija dvije ili vie proizvodnih linija u jednom preduzeu, nego posebna proizvodnja u dvije ili vie firmi. Utede se ostvaruju na bazi zajednikih trokova proizvodnje, istraivanja i razvoja, prodaje i marketinga, distribucije, transporta i administracije. ERP sistemi omoguavaju kompaniji da ostvari sve efekte koje donosi integracija poslovnog procesa. E-biznis sistemi omoguavaju uvezivanje velikog broja poslovnih subjekata u jednu cjelinu tehniki usklaujui i proirujui ponudu svake individualne kompanije i stvarajui efekat mrene ekonomije. Product Lifecycle Management PLM sistemi omoguavaju proizvoaima kontrolu i razmjenu informacija vezanih za proizvod kao dio dizajna i razvoja specifinog proizvoda. PLM sistemi omoguuju gradnju direktnih struktuiranih veza sa dobavljaima pojedinih komplementarnih ili sastavnih djelova specifinog proizvoda kompanije. Upotrebom PLM sistema cjelokupan ivotni ciklus proizvoda se znaajno smanjuje Efekti uenja i efikasnost proizvodnje Vremenom produktivnost radne snage se poveava, a cijena kotanja opada kao rezultat individualnog uenja (uenje injenjem). Istraivanjem na koji nain kupci koriste proizvod ostvaruje se efekat uenja koritenjem. CRM sistemi znaajno pomau proces uenja koritenjem. ERP sistemi objedinjavaju efekte najbolje prakse u raznim segmentima poslovanja SCM sistemi zbog efekta uenja u svim vezanim/partnerskim kompanijama znaajno podiu trokove prelaska za te kompanije Masovna proizvodnja i pribliavanje zahtjevima pojedinanih kupaca su dvije najznaajnije premise konkurentnosti. Fleksibilna proizvodnja pomiruje ove dvije naizgled suprostavljena sistema. Fleksisibilna proizvodnja ne bi bila mogua bez informacionih sistema. 18

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI Upravljanje tokovima materijala Sve aktivnosti vezane za nabavku i zalihe Prosjeni proizvodni materijalni i transportni trokovi ine i do 70% ukupnog prihoda Upravljanje tokovima materijala jedna je od primarnih funkcija SCM sistema Upravljanje zalihama je jedna od sastavnih funkcija ERP sistema Just In Time sistem Nabavka materijala u vrijeme i koliini potrebnoj shodno zahtjevima tehnolokog postupka. Zaliha materijala praktino nema ili su svedene na krajnji minimum. Implementacija JIT sistema je nezamisliva bez IKT-a. E-biznis sistemi kompanije trebaju da ispune slijedee zahtjeve vezane za upravljanje tokovima materijala: Kreiranje i preuzimanje narudbi Menadment realizacije narudbi Automatizirano elektronsko plaanje Menadment rizika Menadment zaliha "just-in-time" sistem Udrueno (eng. collaborative) poslovanje Ljudski resursi predstavljaju najvaniju komponentu ukupnih resursa preduzea. Upravljanje ljudskim resursima moe da odredi uspjeh ili propast nekog preduzea. Zadatak funkcije upravljanja ljudskim resursima je poveanje produktivnosti zaposlenih. ERP sistemi: Povezuju kadrovske evidencije sa centrima za obuku kadrova Podravaju fleksibilne organizacione oblike Osiguravaju adekvatno nagraivanje u konteksu dinamikog organizacionog ustrojstva Objedinjavanje poslovnih informacionih sistema omoguava stvaranje jedinstvene interoganizacijske mree Osnovni principi kvaliteta: Konformnost Funkcionalnos Pouzdanost Izdrljivost Popravljivost Estetika Prihvatljivost od strane kupaca Bez opredjeljenja svih koji na odreeni nain mogu utjecati na kvalitet proizvoda i usluga nije mogue postii potpuni uspjeh u osiguranju kvaliteta. Total Quality Management (TQM) Six-Sigma program kvaliteta Tehnike za izgradnju opredjeljenosti na kvalitet Fokusiranje na kupca Nalaenje naina za mjerenje kvaliteta Identifikacija defekata i vraanje do njihovih uzroka Izgradnja odnosa sa dobavljaima Dizajniranje proizvoda za laku proizvodnju Smanjenje barijere izmeu funkcija Inovacije predstavljaju klju uspjeha poslovanja za mnoge kompanije. Inovacija omoguava preduzeu da postigne razliitost u odnosu na konkurente da se diferencira. Uspjena 19

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI istraivako-razvojna djelatnost glavni oslonac u postizanju konkurentske preduzea. Ukoliko eli biti lider u inovacijama, kompanija mora osigurati: permanentnost inovacija stremljenje ka najviem moguem kvalitetu interni transfer znanja i tehnologija izmeu proizvoda interdisciplinarni istraivaki rad prednosti

E-biznis sistemi obezbjeuju kontinuitet inovativnih aktivnosti: Pomaganjem u procesu planiranja i analizi izvodljivosti cjelokupnog inovativnog poduhvata. Omoguavajui da se unaprijed identifikuju potrebe korisnika Stvaranjem prostora za formiranje nelinearne organizacijske strukture Pomaganjem stvaranja okruenja koje ohrabruje kreativnost E-biznis sistemi obezbjeuju brzinu inovativnih aktivnosti Integracijom poslovnih procesa Rastereivanjem kompanije od nepotrebnih administrativnih aktivnosti Da bi se postigla superiornost u odnosu prema kupcima, potrebno je da se cjelokupna kompanija fokusira na kupca i njegove potrebe da kompanija permanentno iznalazi naine za bolje zadovoljavanje tih potreba Upotrebom CRM sistema je kompanija u stanju da gradi svoju konkurentsku prednost upravo na temelju fokusiranja na kupce. Bez angaovanja svih zaposlenih i njihove obuke da se fokusiraju na kupca izgradnja orijentacije ka kupcu nije mogua. Tri nivoa CRM sistema 1. Osnovna usluga (Web site, te mogunost da se napravi online narudba) 2. Usluga orijentisana na korisnika (Praenje narudbe, mogunost konfiguracije i kastomizacije narudbe,visok nivo sigurnosti) 3. "Value-added" usluga (usluge dinamikog brokera, online aukcije, online obuka i edukacija) Dimenzije procesa fokusiranja na kupca Ko treba moj proizvod/uslugu? Data-mining sistemi kao dio naprednih CRM sistema omoguavaju identifikaciju, segmentaciju i selekciju korisnika na bazi prethodnih kupovina. Moderni sistemi za praenje korisnikovih interesovanja (bez obavljene kupovine) nude mogunost profiliranja kupca, te utvrivanja ta to kupci tano ele od proizvoda/usluge. ta kupci razliito ine sa mojim proizvodom u odnosu na druge proizvode? Pratei postprodajni dio ivotnog ciklusa proizvoda mogue je utvrditi ta to kupci ele, to je jedan od osnovnih zadataka CRM sistema. Gdje kupci ele moj proizvod/uslugu? CRM sistemi prate svaki segment ivotnog ciklusa proizvoda, pa tako i gdje, na koji nain, u koje vrijeme i za koga kupci kupuju, primaju i koriste proizvod/uslugu. SCM sistemi prate cjelinu lanaca vrijednosti proizvoda, te daju jasan odgovor na pitanje "Kako ja mogu obezbijediti svoj proizvod/uslugu. Kada kupci trebaju moj proizvod/uslugu? Zato kupci ele moj proizvod/uslugu? Analizirajui paterne ponaanja kupaca/korisnika, mogue je utvrditi ope preferencije kupca, zatim razloge radi kojih oni kupuju taj proizvod. Mogue je utvrditi komplementarne preferencije kupaca, te koje kompanije ili tehnologije predstavljaju bitnog poslovnog partnera. Kako kupci ele da im se dostavi moj proizvod/usluga? Praenje preferencija kupaca u domenu isporuke i komunikacionih kanala jeste vaan dio CRM procesa. ERP sistemi identifikuju kanale isporuke koji su najadekvatniji, najbri i najpovoljniji za kupca neovisno od njegovih zahtjeva, te u skladu sa potrebama i mogunostima definiu paletu distributivnih kanala. 20

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI Potrebno je zadovoljavanje zahtjeva i potreba kupaca uiniti individualnim i permanentnim kroz sljedee dvije kategorije: pribliavanje zahtjevima pojedinanog kupca proces kastomizacije (eng. customization) skraivanje vremena potrebnog da se odgovori na iskazane potrebe i zahtjeve kupaca Masovna kastomizacija - promjena karakteristika proizvoda ili usluge u cilju da te mjere zadovolje specifine potrebe i zahtjeve grupe kupaca ili individualnog kupca. Bez dobrih CRM, SCM i ERP sistema kastomizacija ovog nivoa ne bi bila mogua. Svaka karika u lancu vrijednosti mora biti smanjena, reducirajui ukupno vrijeme ciklusa i poveavajui mogunost da se kupcima obezbijedi ta god i kada god to oni ele. Razvijeni SCM i ERP sistemi koji prelaze granice preduzea omoguavaju brz i fleksibilan odgovor na specifine zahtjeve kupca kada je proizvodnja u pitanju.

POGLAVLJE 10Informacijska sigurnost Povjerljivosti informacija je dostupna samo onima koji su ovlateni da je koriste Integritet osigurava tanost i kompletnost informacija i metoda za njihovo procesiranje Dostupnosti samo ovlateno osoblje ima pristup informacijama Kompjuterski virusi i drugi maliciozni softver Najei tip ugroavanja informacionih sistema. Kompjuterski virus je program koji je napisan sa ciljem da prilikom izvravanja napravi tetu na inficiranom kompjuteru. Crv (eng. worm) je program koji se brzo multiplicira kroz kompjutersku mreu, ali ne poduzima nikakve druge akcije na inficiranim kompjuterima. Trojanski konj" je program koji se ne multiplicira, ugraen je u neki drugi program i obino "krade" korisne i vane informacije. Haker je osoba koja neovlateno upada u telekomunikacionu mreu kako bi ostvarila profit, krivino djelo ili, jednostavno, lino zadovoljstvo. Greke se mogu desiti bilo gdje u sistemu obrade informacija: kroz unoenje podataka, kroz greke u programu, kompjuterskim operacijama i hardveru i mogu imati katastrofalne poslijedice. Kompjuterski program, baze podataka i oprema mogu biti uniteni u sluaju poara, prekida u napajanju elektrinom energijom i drugih katastrofa. Oporavak sistema nakon katastrofe je jako teak i zahtjevan posao, koji se u poslijednje vrijeme esto obavlja koritenjem outsourcinga. Fault-tolerant kompjuterski sistemi Sadre dodatne hardverske, softverske, kao i komponente napajanja strujom koje osiguravaju sistem i omoguavaju njegov nesmetan rad. Dijelovi ovih kompjuterskih sistema se mogu odstraniti i popraviti bez utjecaja na normalan rad sistema. Antivirusni softver Softver dizajniran tako da zatiti kompjutere od prisustva raznih kompjuterskih virusa. Antivirusni softver mora da bude redovno auriran. U sprezi sa antivirusnim programima potrebno je provoditi i preventivne mjere (izbjegavanje sumnjivih web stranica, oprez pri otvaranju maila...). IT Security Policy - potrebno je osigurati kontrolu pravila o koritenju informacionog sistema, informacija i IT tehnologije u firmi. Instaliranje zatitnih ureaja na komunikacijskim kanalima koji vode izvan firme - vatreni zidovi (firewalls). Revizija IS-a 21

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI Obuhvaa ispitivanje i vrednovanje informacionog sistema i koritenje softvera za direktno ispitivanje i analizu kompjuterski proizvedenih podataka. Obezbjeuje pouzdanosti prezentovanih informacija u odreenom poslovnom sistemu i definira smjernice za sigurnost i zatitu kljune infrastrukture na globalnoj osnovi. Kontrola IS-a Opa kontrola - nadgleda dizajn, sigurnost i koritenje kompjuterskih programa i uope sigurnost baza podataka u cijeloj organizaciji. Primijenjena kontrola - specifina za svaku kompjuteriziranu aplikaciju Kontrola informacionog sistema mora biti sastavni dio njegovog dizajna Ope menadment kontrole odnose se na okruenje u kojem informacioni sistemi funkcioniu. Sastoji se od ope kontrole i administrativne kontrole Opa kontrola Kontrola organizacije i rukovoenja instalacijom Kontrola politika zatite instalacije Kontrola kontinuiteta rada instalacije Kontrola upravljanja imovinom IT-a Kontrola koritenja tuih usluga IT-a Administrativna kontrola Set formaliziranih standarda, pravila, procedura kojima se osigurava ispravna provedba opih i primijenjenih kontrola, ukljuuje: odvajanje funkcija pisane politike i procedure nadgledanje Aplikativne (primjenjene) kontrole Jedinstvena za svaku kompjuteriziranu aplikaciju. Sastoji se od tehnika koje primjenjuju korisnici, te od programiranih procedura. Mogu biti rune i programske. Vrednovanje kontrola aplikacijeobuhvata: Kontrola organizacije i dokumentacije aplikacije Kontrola ulaznih podataka Kontrola izvoenja aplikacije Kontrola prijenosa podataka Kontrola matinih podataka Kontrola rezultata aplikacije Kontrola procesa implementacije Vri provjeru razvoja sistema du razliitih nivoa kako bi se osigurala potpuna kontrola nad tim procesom. Vana stavka razvoja sistema jeste odgovarajua dokumentacija bez koje bi bilo teko, pa ak i nemogue, kontrolirati, odravati i koristiti informacioni sistem. Softverska kontrola nadgleda upotrebu sistemskog softvera i sprjeava neovlateno ubacivanje dodatnog sistemskog softvera, te kompjuterskih programa. Kontrola hardvera fiziki osigurava sigurnost hardvera i nepostojanje greaka u funkcioniranju opreme. Kontrola kompjuterskih operacija Primjenjuje se na rad kompjuterskog odjela i osigurava konstantnu i ispravnu primjenu programskih procedura na procese pohranjivanja i obrade podataka. Ukljuuje kontrolu: Poslova obrade Softverskih i kompjuterskih operacija Povrat i procedure oporavka u sluaju da se obrada zavrila neispravno Kontrola sigurnosti podataka 22

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI Omoguuje sigurnost vrijednih podataka od neovlatenog upada, promjene ili unitenja. Online i real-time sistemi su vrlo ranjivi, jer im se moe pristupiti preko terminala i preko operatora. Socijalni ininjering Temelji na iskoritavanju ljudskog faktora u organizacijama. Neoprezni korisnici IS-a mogu da otkriju povjerljive informacije (npr. password). Za menadment vei izazov predstavlja zatita od netehnikih napada nego od tehnikih. Kontinuirana edukacija je jedini odgovor. Tehnike socijalnog ininjeringa Phishing - navoenje korisnika na odreenu, napadau korisnu radnju, predoenjem lane obavijesti, odnosno postavljanjem mamca Vishing - VoIPa koritenjem principa phishing tehnike napada Pharming manipulaciju DNS zapisima Spear phishing metode ciljanih napada, i Smishing zlouporaba SMS servisa na mobitelima

POGLAVLJE 11E-poslovanje predstavlja irok okvir koji ne ukljuuje samo kupovinu i prodaju proizvoda i usluga, ve i odnos sa kupcima, kolaboraciju/suradnju sa poslovnim partnerima, te obavljanje svih elektronskih transakcija unutar kompanije. Elektronsko poslovanje (e-poslovanje ili e-biznis) je razmjena standardizovanih elektronskih poruka izmeu fizikih i pravnih lica u pregovaranju, ugovaranju, kupovini, prodaji, plaanju, komuniciranju sa organima uprave i sudovima, te u svim drugim poslovnim transakcijama, bilo unutar kompanije bilo sa eksternim zainteresovanim stranama (eng. stakeholders), a za koje je zakonom dozvoljena njegova primjena i definisan nain koritenja. Poslovni proces, bilo klasini ili e-baziran, sastoji se od tri osnovna elementa: Proizvoda Procesa Dostavnog agenta ili posrednika Navedena tri elementa mogu biti fiziki i digitalni. Evolucija IT i e-poslovanja Prva faza IT sistemi su automatizirali jednostavne transakcije na baznom nivou Druga faza Funkcionalno unapreenje niza poslovnih funkcija je postalo svakodnevnica Trea faza Integracij niza unakrsnih aktivnosti i uvoenje kompleksnih alata kao to su CRM, SCM i ERP sistemi. Internet igra kljunu ulogu. evrta faza Uvezivanje cjelokupnog lanca vrijednosti u "sistem vrijednosti. Razvijeni SCM i CRM sistemi poinju da objedinjavaju sve uesnike "sistema vrijednosti" u jednu integralnu poslovnu cjelinu. Faza u kojojse trenutno nalazimo. Peta faza (predstojea faza) Potpuna integraciju e-biznisa kao naina poslovanja za veinu kompanija na tritu kompleksni e-biznis sistemi omoguit e kompanijama da rade u sistemu vrijednosti u realnom vremenu. Odluke koje se tiu proizvodnje e automatski odreivati potreban kapacitet, praviti narudbe, te osiguravati optimalne kanale distribucije. 23

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI Segmenti e-poslovanja Elektronska trgovina e-trgovina (eng. e-commerc) Mobilna trgovina m-trgovina (eng. m-commerc) Elektronsko bankarstvo e-bankarstvo (eng. e-banking) E-trgovina Obuhvata kupovinu i prodaju robe, usluga i informacija putem nekog oblika kompjuterske mree. U sutini predstavlja razmjenu informacija putem elektronskih mrea u bilo kojem stadiju lanca za snabdijevanje. Osnovne perspektive E-trgovine Komunikacijska perspektiva isporuka informacija, proizvoda ili isplata putem elektronskog posredovanja Poslovno-procesna perspektiva usvajanje tehnologije putem autonomnosti poslovnih transakcija i radnih tokova Usluna perspektiva ovlasti trokovnog smanjenja u isto vrijeme Online perspektiva kupovina i prodaja proizvoda i informacija putem Interneta EDI Elektronska razmjena poslovnih transakcionih dokumenata putem kompjuterskih mrea izmeu poslovnih partnera. Eliminie se tampanje, slanje potom i runo dostavljanje. Smanjuju vrijeme potrebno da bi se potvrdili ili objasnili dokumenti poslani faxom, telefonom ili klasinim e-mailom . Modeli elektronske trgovine Business-to-consumer (B2C) Trgovaka djelatnost koja prodaje proizvode i usluge do krajnjih potroaa posredstvom mrenih tehnologija. Osnovna forma B2C ekonomije su online prodavnice. Business-to-business (B2B) Komercijalne transakcije izmeu kompanije i drugih kompanija. Jeftinija, bra i bolja saradnja poslovnih subjekata. Uspean B2B se odnosi prije na optimizaciju poslovnih procesa i naina upravljanja. Consumer-to-consumer (C2C) ili peer-to-peer (P2P) Potroai trguju direktno sa drugim potroaima uz pomo Internet kreatora trita koji obino naplauju proviziju. Naplata usluge je obino mali procenat transakcije i(ili) lanarina. Consumer-to-business (C2B) B2C2B - koritenje modela B2B kao podrke poslovanju kompanija po modelu B2C C2B2C model povezuje potroae koristei online preduzee kao posrednika www.autotrade.com -

Mobilna trgovina Bilo koja poslovna aktivnost koja se obavlja putem beine mree. Smartphone Mobilni telefon sa naprednim mogunostima, koje imaju veliku slinost sa mogunostima PC raunara. BlackBerry Napredni mobilni ureaj novije generacije, namijenjen prevashodno za manipulaciju e-mail sadraja. Softver za mobilne aplikacije je potrebno razvijati sa posebnim osvrtom na mogunosti mobilnih ureaja. Komponente softvera za podrku uslugama m-trgovine su: operativni sistem u mobilnom ureaju prikaz baziran na aplikacijama mikrobrowser 24

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI WAP skriptni jezici

B2C model m-trgovine Posmatran kroz prizmu usluga m-trgovine, se dijeli na: Komercijalni submodel nudi sadraje i usluge potrebne za obavljanje poslovnih transakcija Intermedijarni submodel donosi korisnicima sadraje i usluge prikupljene od drugih izvora Informacijski submodel donosi personalizirane informacije korisnicima ili mobilnim terminalima u zavisnosti od krajnje destinacije B2B/B2E model m-trgovine Baziran na lancu vrijednosti, dijeli se na: submodel zasnovan na infrastrukturi firme se koristi za donoenje generalnih odluka, te dijeljenja informacija logistiki submodel se koristi kao podrka unutranjoj logistikoj strukturi firme operativni submodel mobilnog poslovanja koji se najee koristi tokom internih operacija vanjsko-logistiki submodel se koristi za podrku i rad sa vanjskom logistikom i poslovnim procedurama submodel marketinga i prodaje podrava aktivnosti firminog odjela za marketing submodel za sistemsku podrku se koristi za olakavanje postprodajnih aktivnosti, kao i za sistemsku podrku Society for Worldwide Interbank Financial Telecomunications Omoguava razmjenu standardizovanih poruka izmeu raznih finansijskih institucija. SWIFT predstavlja svjetski standard u bankarskom poslovanju. Ciljevi SWIFT mree Pristupane, konkurentne usluge procesiranja poruka i komunikacije sa najviim stepenom sigurnosti i pouzdanosti Automatizacija finansijskih transakcija postavljanje finansijskih standarda Postati globalna organizacija koju e svi potovati zbog profesionalizma, efikasnosti, upravljanja i vizije Ukazivanje na probleme, prijetnje i poslovne mogunosti koje se otvaraju u sferi globalizacije U okviru SWIFT mree postoje tri vrste korisnika: lanovi, tj. akcionari - kvalifikovane organizacije koje posjeduju vlasnitvo nad akcijama SWIFT-a Podlanovi - organizacije koje su vie od 50 % u direktnom ili 100 % u indirektnom vlasnitvu lana i koje ispunjavaju kriterijume definisane statutom SWIFT-a Uesnici - organizacije kojim je dozvoljeno da koriste specifine servise ako ispunjavaju odreene kriterijume koje definie Odbor direktora Softverska platforma SWIFT mree SwiftAlliance Entry je proizvod dizajniran za banke sa malim brojem poruka, kojima je potrebno jeftino i jednostavno rjeenje za rad sa SWIFT mreom. SwiftAlliance Access kao sofisticiran programski paket dizajniran da zadovolji potrebe banaka sa veim brojem poruka i razvijenom mreom filijala.

25

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI Electronic Fund Transfer Point Of Sale je terminal na prodajnom mjestu namijenjen bezgotovinskom plaanju, pomou kojeg se transakcije provode elektronikim putem. Razvoj Internet bankarstva Inicijativa - u kojoj menaderi dolaze do spoznaje o potencijalnim koristima Interaktivnost - obrat u shvatanju filozofije pruanja bankarskih Personalizacija - spoznaja da je kljuni elemenat tehnologija kojoj se klijenti moraju prilagoavati, te se usluge personaliziraju Virtualizacija - stvaranje virtualnih banaka

POGLAVLJE 12Informaciona tehnologija i informacioni sistemi mogu: decentralizirati mo u organizaciji upasti u privatnost zaposlenih dok oni posluuju kupce dovesti do novih oblika kriminala dovesti do pojave novih oblika proizvoda koji eliminiraju druge proizvode, a tako i zaposlene koji rade na tim proizvodima prouzrokovati socijalne promjene Etika ukazuje na principe loeg i dobrog, to svaki pojedinac moe koristiti i djelovati kao slobodno moralno bie da bi donosio odluke i tako oblikovao svoje ponaanje. Trendovi koji dovode do poveanja etike zabrinutosti: poveanje kompjuterske moi (snage) svakih 18 mjeseci. napredovanje tehnike uvanja podataka, te brzo opadanje trokova uvanja nosljednji napredak je u telekomunikacijskoj infrastrukturi (ISDN, NREN ...) Svojstva etinog Odgovornost prihvatanje potencijalnih trokova, poreza i obaveza za donijete odluke Ocjena mehanizmi za procjenu odgovornosti za donijete odluke i poduzete akcije Obaveza postojanje zakona Odreeni proces proces u kojem su zakoni dobro poznati i razumljivi i gdje je osigurana ispravna primjena zakona Etiki principi Ako radnja nije ispravna za svakoga, onda nije ispravna ni za koga (kategoriki imperativ Imanuela Kanta) Ako se radnja ne moe ponavljati, onda nije ispravno da se ona uope i dogaa (Dekartovo pravilo promjene). Poduzmite ono to postie vie i bolje vrijednosti (ulitarijanski princip) Poduzmite ono to uzrokuje najmanje tete ili mogui gubitak (princip nesklonosti rizikovanju) Moralne dimenzije informacionog doba Informaciona prava i obaveze Imovinska prava Odgovornost i kontrola Kvaliteta sistema Kvaliteta ivota 26

MENADMENT INFORMACIONI SISTEMI Intelektualno vlasnitvo se smatra nedodirljivim vlasnitvom kreiranim od strane pojedinca ili korporacije, i predmet je raznih zatita, i to pod tri razliite zakonske tradicije: poslovne tajne, autorsko pravo i patentiranje. Svako od njih daje razliite vrste zatite za softver. Autorsko pravo u SAD-u je zakonska potpora koja titi kreatore intelektualne imovine od kopiranja u bilo koju svrhu u periodu od 28 godina. Glavne karakteristike patenta su originalnost, inovacija i novitet. Tradicionalno postoje tri vrste odgovornosti koje sudovi koriste u tubenim procesima u kojima je korisnicima nanijeta bilo ekonomska bilo psiholoka teta: krenje garancija nemarnost strogo izbjegavanje odgovornosti Kompjuterski kriminal Skup nezakonitih radnji izvrenih koritenjem kompjutera ili protiv kompjuterskih sistema. Kompjuteri ili kompjuterski sistemi mogu biti objekti i instrumenti kriminalnih radnji. Zdravstveni rizici Repetitive stress injury (RSI) povreda usljed ponavljanja pritiska na zglob i manifestuje se pritisku na srednji nerv ruke Computer vision syndrome (CVS) je skup problema u vezi sa okom i vidom pri upotrebi kompjutera Technostress stres izazvan kompjuterom, sa pojaanim simptomima nedrueljubivosti, nestrpljenja i nervoze Zadatak menadera bi trebao biti kreiranje jedinstvenog seta etikih standarda za svaku od narednih pet moralnih dimenzija: 1. Pravo na informaciju i obaveze 2. Vlasnika prava i obaveze 3. Odgovornost i kontrola 4. Kvaliteta sistema 5. Kvaliteta ivljenja

27