T.C. MLL ETM BAKANLII

UAK BAKIM

UU KUMANDALARI522EEO031

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLERAIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. UU KUMANDALARI .................................................................................................... 3 1.1. Ana Uu Kumandalar ................................................................................................. 4 1.1.1. Roll Ekseni Kumandas Aileron......................................................................... 5 1.1.2. Pitch Ekseni KumandasElevator-Hareketli Yatay Stabilizer-canard ................ 6 1.1.3. Yaw Ekseni Kumandas Rudder, Rudder Limiter .............................................. 7 1.1.4. Ortak Kullanlanlar Taileron,Elevon,Ruddervator ............................................. 8 1.2. Yardmc Uu Kumandalar ve Dier Elemanlar ...................................................... 10 1.2.1. Yksek Kaldrma Dzenleri, Slot, Slat, Flap, Flaperon lar .................. 10 1.2.2. Srkleme salayan dzenler: Spoilerler (Kaldrma damperleri-Lift dumper), Hz Kesiciler (Speed Breakes) ....................................................................................... 14 1.2.3. Kanat Fence nin Etkileri, Testere Dili Hcum Kenarlar Leading Edge..... 15 1.2.4. Vortex Jeneratrleri, Stall aksam Wedge veya Leading Edge Dzenleri ile Snr Tabakalar Boundary Layer Kumandalar .................................................... 17 1.2.5. Trim Tablarn, Denge ve Anti-Denge Leading Tab lar,Servo Tab lar, Yayl Tab lar, Ktlesel Balans, Kumanda Yzey BiasI, Aerodinamik Balans Panelleri ......................................................................................................................... 19 1.3. Uu Kumanda Yzeylerinin Balans Ayar ................................................................ 22 1.3.1. Statik Balans Ayar .............................................................................................. 23 1.3.2. Dinamik Balans Ayar ......................................................................................... 24 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 25 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 27 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 28 2. Uu Kumandalar alma Sistemleri............................................................................... 28 2.1. Manuel (Mekanik)....................................................................................................... 28 2.2. Hidrolik ....................................................................................................................... 30 2.3. Pnmatik ..................................................................................................................... 31 2.4. Elektrik........................................................................................................................ 31 2.5. Joy-stik ........................................................................................................................ 31 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 33 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 35 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 36 3. evresel Etkilerin Dzeltilmesi.......................................................................................... 36 3.1. Suni Hissetme ............................................................................................................. 36 3.2. Yaw Damper ............................................................................................................... 36 3.3. Mach Trim .................................................................................................................. 37 3.4. Dmen Limiter ............................................................................................................ 37 3.5. Frtna Kilitlemesi(Gust Lock) .................................................................................... 38 3.6. Dengeleme ve Rigging ............................................................................................ 38 3.7. Stall Koruma Sistemleri .......................................................................................... 39 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 50 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 52 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 53

i

CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 54 KAYNAKA ......................................................................................................................... 55

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALARKOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EEO031 Uak Bakm Uak Gvde Motor Teknisyenlii Uak Elektronik Teknisyenlii Uu Kumandalar Uu kumandalar bakm ve onarmn ile ilgili temel bilgi ve becerilerin kazandrld bir renme materyalidir. 40/32 Uu Teorisi modln baarm olmak Uu kumanda yzeylerini tanmak, gerekli bakm ve onarm yapabilmek Genel Ama Gerekli ortam salandnda bakm dokmanlarnda (AMM, SRM, IPC) belirtildii ekilde uu kumandalar ve kontrol sistemlerinin kontrol ve bakmn yapabileceksiniz. Amalar 1. Uu kumanda yzeylerinin bakmn dokmanlarnda (AMM, SRM) belirtildii ekilde yapabileceksiniz. 2. Uu kumandalar kontrol sistemlerinin bakmn dokmanlarnda (AMM, SRM) belirtildii ekilde yapabileceksiniz. 3. Uaa kumanda verildiinde evresel etkilerin kumanda yzeylerine nasl etkidiini tekniine uygun olarak yorumlayabileceksiniz. Ortam: Snf ortam ve uak bakm atlyesi Donanm: Uu kumanda sistem paralar, el aletleri Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GRSevgili renci, Uaklar, yksek teknolojinin birer rn olup, hem askeri hem sivil yaamda ok nemli bir rol olmaktadr. Balarda sadece asker amala gelitirilen uaklar artk sivil yolcu ve mal tamaclnda da nemli bir yere sahiptir. ok karmak yaplardan oluan uaklarn bakm ve onarmlar dier ulatrma aralarna oranla ok daha fazla dikkat, ciddiyet ve kabiliyet gerektirmektedir. Havaclkta her kural bir kaza ya da tehlikenin neticesinde konulmaktadr. Dolaysyla hibir kural gz ard edilemez. Sizler, lkemizin uak bakm teknolojisi alanndaki teknik elemanlar olacaksnz. Sorumluluunuz rencililik yllarnzdan balayarak i hayatnzda da artarak devam edecektir. Havaclk uluslararas bir sektrdr. Sizler de dnya karsnda, lkemizi temsil edeceksiniz. Her derste, her uygulamada, daha kaliteli, bilgili ve tecrbeli teknisyenler olacaksnz. Ancak kendinizi mr boyu gelitirmeli ve daima teknolojiyi takip etmelisiniz. Bu sayede hem kendiniz hem de lkemiz iin faydal bir insan olabilirsiniz.

1

2

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1AMAUu kumanda yzeylerinin bakmn dokmanlarnda (AMM, SRM) belirtildii ekilde yapabileceksiniz.

ARATIRMA Bir uan nasl saa, sola, yukar, aa dndrlebildiini aratrnz. Yaptnz aratrmalar not alarak arkadalarnzla tartnz. evrenizde havaclkla ilgili kurum ve iletmelerde alan teknisyenlerden ana uu kumandalar hakknda n bilgi alnz. ehrinizde antlatrlm bir uak varsa kanatlarna ve kuyruk ksmna bakarak size ilgin gelen noktalar not alnz.

1. UU KUMANDALARIBir uakta 3 eksen zerinde hareket edilir. Bu eksenler; Lateral (yanal), Longitudinal (uzunluk) ve Vertical (dikey) eksenlerdir. Yanal eksen zerinde yunuslama (pitch), uzunluk ekseni zerinde yat (roll) ve dikey eksen zerinde sapma (yaw) hareketi gerekletirilir. Uan hareketlerini yapabilmesi iin kumandalara ihtiya vardr. Bu kumandalar ana kumandalar ve yardmc kumandalar olmak zere ikiye ayrlr. Kumanda yzeyleri ve aksamlarnn uluslararas standartlara uygun olarak zamannda ve uygun ekilde bakm onarmnn yaplmas gerekir. Bunun iin uak reticisi firmalar, mekanizmalarn bakmnn yaplabilmesi ve para deiimi iin Aircraft Maintenance Manual-AMM (Uak Bakm El Kitab) ad verilen dosyalar yaynlar. Ayrca tamir iin Structural Repair Manual-SRM (Yapsal Tamir El kitab) isimli dosyalar yaynlar. Yedek paralarn ve monte edilmi paralarn belli bir manta gre numaralandrlm listeleri vardr. Bunlara da Illustrated Parts Catalog-IPC (Tanmlanm Paralar Katalogu) denir. Ksacas uak bakm iin temel dosya olan AMM, SRM ve IPC dokmanlarna uygun ekilde hareket edilmelidir.

3

ekil 1.1: Uaklarda eksenler ve hareketler

1.1. Ana Uu KumandalarAna uu kumandalar uaa temel hareketi verebilmemizi salayan kumandalardr. temel hareket yat, sapma ve yunuslamadr. Bu kumandalar yle sralayabiliriz: Aileron (Kanatk) Elevator (rtifa dmeni) Rudder (stikamet dmeni) Birletirilmi kumandalar (taileron, elevon, ruddervator gibi)

ekil 1.2: Bir uan yapsal paralar

4

1.1.1. Roll Ekseni Kumandas AileronAileronlarn (kanatk) grevi uaa yat yaptrmaktr. Yat, kanatlarn yere paralel olmamas durumudur. Bu durumda uak hangi kanad aada ise o tarafa doru dnmeye balar. Sa ve sol kanat ucunda birer tane kanatk vardr. Ancak byk jet yolcu ve nakliyat uaklarnda her kanatta ikier adettir. Bu uaklar belli bir hzdan sonra kanat ularndaki kanatklar yerine gvdeye yakn olan kanatklar kullanr. Kanatklar birbirlerine gre ters alr. Yani sa kanatk yukar kalkarsa sol kanatk aa iner. Pilot ua bir tarafa dndrmek isterse levyeyi o tarafa ekerek -levye yerine kumanda simidi var ise evirerek- yat verir. Yat srasnda yukar kalkan kanatk, bulunduu kanadn hava akmn bozarak kaldrma kuvvetini azaltr. Dier kanatta ise kanatk aa iner ve kaldrma kuvveti artarak kanad kaldrr. Aa inen kanatk, yukar kalkan kanatktan daha fazla srkleme (Drag) etkisi yani ilerlemeye kar daha fazla diren gsterir. Bu durumda dnlmek istenen istikametin aksine bir etki gzlenir. Buna Adverse Yaw (Ters sapma) denir. Bunu nlemek iin yaygn olarak metot kullanlr. Diferansiyel kanatk kullanmak: Bu kanatklardan aa inen, yukar kalkan kanatktan daha az ayla aa iner.

ekil 1.3: Diferansiyel kanatk yaps

Frise tip aileron kullanmak: Bu kanatklarn menteeye yakn ksm ayn kanadn dier tarafna uzant oluturur ve kanadn dier yzeyinde de diren oluturur. Bu knt nemlidir.

5

ekil 1.4: Frise kanatk yaps

Aileron ve Ruddern ortak kullanm: Kanatk kumandas verilirken ayn zamanda dnlmek istenen yne gre gerektii kadar rudder da dndrlr. Baz sistemlerde bir mekanizma yardmyla Rudder ile Aileron ilikilendirilir. Yani beraber alr.

ekil 1.5: Aileron ve ruddern koordineli kullanm

1.1.2. Pitch Ekseni KumandasElevator-Hareketli Yatay Stabilizer-canardElevatorn (irtifa dmeni) grevi uaa yunuslama (pitch) hareketi yaptrmaktr. Yunuslama, uan burnunu kuyrua gre yukarya ya da aaya getirmedir. Bylece uak irtifa kazanp kaybedebilir. Burun aada ise szlme ya da alalma, burun yukarda ise trman gerekleir. Bu kumanda ekilde salanr: Kuyruun yatay ksmnda, bir sabit ksm bir de hareketli ksm vardr. Sabit ksma yatay stabilize (stabilator) denir. Hareketli ksm yukar ekilirse burun kalkar, uak trmanmaya balar. Aa ekilirse burun aa iner, uak irtifa kaybeder.

ekil 1.6: Sabit yatay stabilize ve elevatorun stten ve yandan grn

6

Tamam hareketli yatay stabilize kullanlabilir. Bu ekilde elevator ayn zamanda yatay stabilize grevi grr. Lockheed F-104 sava uan rnek verebiliriz. Bu uakla birok ilde mze ya da parklarda karlaabilirsiniz. Dikkatle bakarsanz tamam hareketli yatay stabilize kullanldn grebilirsiniz.

ekil 1.7: Hareketli yatay stabilize ve elevatorun stten ve yandan grn

Canard kullanlabilir. Canard zellikle delta kanat uaklarda buruna yakn ksma eklenen kk kanatlara denir. Bu kanatlar irtifa dmeni ve yatay stabilize yerine dnebilirsiniz. Yatay stabilize sabit, irtifa dmeni ksm hareketli ya da tamam hareketli olabilir.Canardl uaklara rnek olarak Eurofighter Typhoonu verebiliriz.

Resim 1.1: Canard yapl uaklardan Eurofighter Typhoon

1.1.3. Yaw Ekseni Kumandas Rudder, Rudder LimiterUan dikey eksen zerinde saa ya da sola doru dndrlmesini yani burnun saa ya da sola dndrlmesine sapma (yaw) denir. Bunun iin kuyruktaki hareketli dik ksm kullanlr. Buna istikamet dmeni (rudder) denir. Kokpitte pedallara baslarak hareket ettirilir. Aadaki ekilde sol pedala baslm ve rudder sola dnmtr. Hava akm sola doru kan rudder zerinde kuvvet oluturur ve uan burnunun sola doru dnmesini salar.

7

ekil 1.8: Sola dnen Rudder uan burnunu da sola dndrmektedir.

Belli bir hzdan sonra ruddern sola saa dndrlmesi ile hava akmnn rudder zerine oluturaca kuvvet ruddera zarar verebilir. Bunu nlemek iin Rudder Limiter ad verilen snrlayc bir sistem kullanlr. Bu sistem, kuyrua yakn bir ksmda hava hzn lerek snr hza ulalnca ruddern dndrlebilecei ay snrlar.

1.1.4. Ortak Kullanlanlar Taileron,Elevon,RuddervatorBu kumandalar birden fazla kumanda yzeyinin etkisini tek bana gsterebilen kumandalardr. 1.1.4.1. Taileron Hem irtifa dmeni hem kanatk etkisi gsterir. Sa ve sol ksm hem simetrik (ayn ekilde) hem asimetrik (ters ekilde) alabilir. Simetrik alarak elevator etkisi, asimetrik alarak aileron etkisi oluturur. Zaten Taileron kelimesi de Tailplane (yatay kumanda yzeyi) ve Aileron (kanatk) kelimelerinin birlemesi ile olumaktadr. Taileronlu uaklara F16 ve Tornadoyu rnek gsterebiliriz. Aada bir Tornado uann taileron ksmn aada ve yukarda pozisyonda gryorsunuz.

8

Resim 1.2: Tornado uanda taileronlar

1.1.4.2. Elevon Delta kanatl uaklarda ana kanatlar ile yatay stabilize yerine byk bir gen eklinde tek kanat bulunur. Elevon, hem irtifa dmeni (elevator) hem de kanatk (aileron) grevi grr. rnek olarak Eurofighter Typhoonu verebiliriz. 1.1.4.3. Ruddervator Ruddervator yapl uaklarda dikey stabilize, yatay stabilize, irtifa dmeni ve istikamet dmeni yerine V eklinde bir kuyruk kullanlr. Rudder ve Elevator kelimelerinin birleiminin ksaltlmas olarak Ruddervator denir. Aada F-117 sava uann Ruddervator ksm aka grlmektedir.

Resim 1.3: F117 uann V eklinde kuyruk yaps-Ruddervator

9

1.2. Yardmc Uu Kumandalar ve Dier Elemanlar1.2.1. Yksek Kaldrma Dzenleri, Slot, Slat, Flap, Flaperon lar1.2.1.1. Slot Dk hzlarda kontrol salamak iin kanat ya da kuyruk yzeylerinde, hcum kenar tarafnda yarklar alr. Bunlara sabit slot ya da fixed slot denir. Bu sayede yksek hcum alarnda hava akm yarktan geerek kanat st ksmnda da akn srmesini salar. Bylece uak sratsiz kalma yani stall (perdvites) durumuyla daha dk bir hzda karlar. Slotlu uaklar genelde yava uu gerektiren grevler iin kullanlr. Planr ekimi, pano ekimi ve gzlem amal olabilir. Aada PZL-104 Wilga ua grlyor. Kanat hcum kenarna dikkatle baknz. Grdnz yarklar slotlardr.

ekil 1.9: Slot yaps ve kesit grn

Resim 1.4: Slotlu uaklardan PZL-104 Wilga planr rmork ua

1.2.1.2. Slat Kanat hcum kenarnn ileriye doru uzamasn salayan paralara slat denir. Bylece kanat kamburluu artarak kaldrma kuvveti de artar. Dk hzlarda uabilmeyi salar. Slotlar uu boyunca hep varken slatlar gerek duyulduunda kullanlr.Yolcu uaklarnda slot yerine slat tercih edilir. Dier ad hareketli slat (movable slat)tr.

ekil 1.10: Hareketli slat kesiti

10

Resim 1.5: Bir yolcu uann alm haldeki slatlarnn alttan grn

1.2.1.3. Flap Flap kanat alann ve st ksmn kavisini artran bylece kaldrma kuvvetinin de artmasn salayan ksmlardr. Ayrca szllerde geri srkleme kuvvetinin (Drag) artmasn salayarak ua yavalatr. Alma miktar alarla ifade edilir. rnein Flap 10 ak denir. Yava uularda, kalk ve inilerde flap kullanlr. Hcum kenarnda veya firar kenarnda olabilir. Temelde 4 tip flap vardr:

ekil 1.11: Flap eitleri

Plain flap (dz flap): Bir mentee ile kanadn firar kenarna bal olup ekilde grdnz gibi sadece kanadn st kavisini arttrr. Dar doru uzama yapmaz.

11

Split flap (kaymal flap): Bu flaplarda kanat st ksmnda herhangi bir deiiklik olmaz. Alt ksmda ise hava akn bozacak ekilde flap aa iner. Slotted flap (yarkl flap ): Ayn slotlar gibi ilev grebilmesi iin flap alrken darya doru kar ve kanatla arasnda bir yark oluturur. Yksek hcum asnda hava akm bu yarktan geer. Ayrca Double-slotted flap (ift yarkl flap) da bulunur. Bu eitte anlald gibi iki yark oluur. Fowler flap: Slotted flap gibi flap kanattan darya doru uzar ancak ekilde de grdnz gibi flap kanadn st ksmyla btnleir. Bylece kanadn hem alan artarken hem de st kavisi arttrlm olur. Bylece daha byk kaldrma kuvveti ve geri srkleme etkisi elde edilir. Bu flaplarn ok paral olanlar da vardr. Split-fowler flap(yarkl kaymal flap): Hem split hem fowler flap zellii tar. Birden fazla paraldr. Darya doru kayarak uzanr ve paralar arasnda yarklar oluur. Gnmz yolcu uaklarnda yaygn olarak kullanlmakla beraber mekanizmas ok paral ve karmaktr.

ekil 1.12: Split fowler flap kapal ve ak grn

Kruger flap: Kanat hcum kenarnn alt ksmnda bulunur. Baz uaklarda bulunur. rnein Boeing 727de kullanlmaktadr.

ekil 1.13: Kruger flap yandan grn

12

Resim 1.6: Kruger flap alm halde yandan ve nden grn

ekil 1.14: Kanat paralar hcum kenar ve firar kenar dzenleri

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Winglet Low Speed Aileron Hight Speed Aileron Flap track fairing Krger flaps Slats Three slotted inner flaps Three slotted outer flaps Spoilers Spoilers-Air brakes

13

Resim 1.7: Flaplar tamamen kapal, sadece flaplar ak, flaplar ve spoilerler birlikte ak durumlar grlyor.

1.2.1.4. Flaperon Flaperon hem kanatk hem flap grevi gren kumandadr. Flap ve Aileron kelimelerinin birleiminden gelmektedir. Ancak kullanlabilmesi iin elektronik uu kontrol sistemlerinin olmas gerekir. F16 ava uan rnek verebiliriz.

1.2.2. Srkleme salayan dzenler: Spoilerler (Kaldrma damperleri-Lift dumper), Hz Kesiciler (Speed Breakes)Uaklarda geri srkleme kuvvetini arttrmak iin kullanlan yardmc kumanda elemanlarndan biri spoiler (bozucu)dir. Uaklarn eitlerine gre saylar deimektedir. Kanatlarn zerinde bulunur ve kapal konumdayken kanadn st d kabuunun bir ksmn oluturur. Aldklarnda ise kanadn st ksmndaki hava akm akn bozarak geri srkleme kuvvetini (drag) arttrr. Spoilerlerin dier ad da kaldrma damperi (lift dumper)dir. Kullanm alanlarna gre e ayrlr. 1.2.2.1. Flight (Roll )Spoiler (Uu/yat spoileri) Uu srasnda aileronlara bal olarak otomatik ekilde alr. Dnlmek istenen tarafa gre o taraftaki spoiler yat asyla uyumlu ekilde alr. Dier kanattaki spoiler almaz. 1.2.2.2. Speed Brake (Hz Freni/Hz Kesici) Uu srasnda yavalama isteniyorsa pilot tarafndan her iki kanattaki spoilerler istenilen lde alr. Ayn zamanda yat da yaplyorsa spoilerler hem flight spoiler hem de speed spoiler mantyla alr. Ancak ekil olarak uaktan uaa farkllk gsterebilir. rnein F-16da yatay stabilizenin gvdeye yakn ksmlarnda, SU-27de kanatlarda deil gvde zerinde bulunur. Planrlerde ise her iki kanadn hem altndan hem stnden kan plakalar eklindedir.

14

Resim 1.8: Hava frenlerini am bir F-16nn arkadan grn

1.2.2.3. Ground Spoiler (Yer Spoileri) Yer spoilerleri sadece uak yerde iken alr. Uan yere inmesi ile tm spoiler tam olarak alr. Bylece maksimum(en fazla) geri srkleme kuvveti elde edilerek duru mesafesinin ksaltlmas hedeflenir. Resim 1.9da inii takiben tm spoilerlerin alm olduunu gryorsunuz.

Resim 1.9: nii takiben alan spoilerler

1.2.3. Kanat Fence nin Etkileri, Testere Dili Hcum Kenarlar Leading EdgeBir ua aerodinamik adan daha kararl hle getirmek iin kanat hcum kenarna ya da kanadn gvdeyle birletii ksma baz ilaveler yaplr. Kanattan burna doru bir uzant eklenebilir, buna strake denir. zellikle sava uaklarnda kullanlr. Strake sayesinde oluan girdap hava akmnn kanattan kopmasn nler ve ek tama kuvveti kazandrr. Bu sayede uak daha kk tasarlanabilir. Daha kk bir uak ayn yetenekteki baka bir uaa gre daha hafif olacak demektir. F16 sava uann her iki yannda strake ksmn grebilirsiniz(Resim 1.10).

15

Resim 1.10: F-16da kokpitin iki tarafnda strake ksmnn yandan ve alttan grnts

Fence (Perde) de ayn ekilde hava akmn zellikle kanatklar zerine younlatrmak iin kullanlan bir dier yntemdir. Perdeler kanat hcum kenarnn yalnz st tarafna ya da hem st hem alt tarafna yerletirilir.

Resim 1.11: Kanat Fence profili ve bir Mig-15in kanadndaki fenceler

Baz uaklarda ise ayn amala kanat hcum kenarna testere dii (Sawtooth) eklinde bir knt eklenir. zellikle geriye ok al uaklarda tercih edilmekle beraber gnmz uaklarnda strakein tercih edildiini gryoruz. Sawtooth uygulanan uaklara rnek olarak F4 Phantomu rnek verebiliriz.

Resim 1.12: F-4 Phantom sava ua ve testere dii kanat hcum kenar

16

1.2.4. Vortex Jeneratrleri, Stall aksam Wedge veya Leading Edge Dzenleri ile Snr Tabakalar Boundary Layer KumandalarBir kanadn hcum kenarna (Leading Edge) arpan hava moleklleri kanat zerinden akarken kanadn yzeyine paralel ekilde ilerler. Buna Laminar (yaprakl) Boundary Layer (snr tabakas) denir. Boundary Layer, hava molekllerinin yzeye en yakn getii snrdr. Hcum asnn (AOA-Angle Of Attack ) artmas ile hava moleklleri kanadn sonuna kadar gitmeden kanat zerinden ayrlmaya ve trblans oluturmaya balar. Bu ksm Turbulent Boundary Layer (trblansl snr tabakas)dr.Trblansl hava akm kanat zerindeki alak basnc bozar, bylece kaldrma kuvveti kaybolur.Geri srkleme etkisi (Drag) artar. Kanatk gibi kumanda yzeyleri kanadn firar kenarnda olduu iin ve hava akm oraya ulamadan kanad terk ettii iin artk uak kumandalara cevap vermez. Bunu nlemek ya da kumandalar etkisiz hle gelmeden fark etmek iin baz hcum kenar dzenleri, vortex jeneratrleri ya da kanat yapsnda deiikler tasarlanmtr. Yatay ya da dikey kumanda yzeyleri geni olan geni kanatl uaklarda kumanda yzeylerine, kanatlara, stabilizelere kk paralar yerletirilir. Bu paralar, monte edildikleri yere dik ekilde yerletirilir. Grevleri, hava girdaplar oluturarak hava akmnn kumanda yzeyini kolaylkla terk etmesini engellemektir. Kanadn hcum kenarna yerletirilen bu girdap jeneratrlerine (vortex generator) vortilon da denir. Aadaki vortex jeneratr taklmadan nce ve takldktan sonra kanat zerindeki hava akmnn, hcum as arttka nasl bir deiim geirdiini gryorsunuz.

ekil 1.15: Vortex jeneratr bulunan ve bulunmayan kanat arasnda hava akm fark

17

Resim 1.13: Kanat zerinde vortex jeneratr

Kontrol art salayan vortex jeneratrleri dnda stall strips (stol ubuklar) denilen hcum kenar eklentileri de vardr. Stall stripleri sayesinde pilot, uaa yksek hcum asnda stall olmadan gerekli kumanday verebilir ve ua stol olmadan dzeltebilir. Stall, hava akmnn dzgn ekilde kanat zerinden akmamas durumudur. Stall kanatklarn bulunduu ksma geldiinde artk kumanda yzeyleri gerekli havadan yoksun kalaca iin kumandalar etkisini kaybeder. Stall stripler kanadn gvdeye yakn ksmnda hcum kenarna eklenen kk bir paradr ve hcum kenarn biraz daha keskinletirir. Kanadn kk ksmnn u ksmndan daha nce stol olmas salanr. Bylece stall kanatklara ulamadan alglanr.

Resim 1.14: Kanat hcum kenarnda stall strip grnts

Stall durumunu kanatklara ulamadan alglamak iin uygulanan bir dier yol da kanat tasarmnda deiiklik yapmaktr. Uak dz bir yerde iken yandan bakldnda kanadn yere gre asna incidence as denir. Kanat tamamen kkten uca ayn incidence asna sahip olursa kanadn her taraf ayn anda stol olur. Bunun yerine kanat ularndaki incidence as kanat kkne gre daha kk ekilde yaplr. Kanat sanki burkulmu gibidir.Ancak bu sayede kanatklar stol olmadan nce kanadn kk ksmnda stall alglanabilir. Bu ekilde bklm kanatlara Washout ya da Twist denir.

ekil 1.16: Kanat hcum kenarnn incidence as

18

1.2.5. Trim Tablarn, Denge ve Anti-Denge Leading Tab lar,Servo Tab lar, Yayl Tab lar, Ktlesel Balans, Kumanda Yzey BiasI, Aerodinamik Balans Panelleri1.2.5.1. Tablar Uaklarn kumanda yzeylerine arpan hava fileleri kumanda yzeyi kumanda sistemine kar kuvvet oluturur. Eer pilot dorudan kol gc ile kumanda veriyor ise bu kar kuvveti yenmesi zor olacaktr. Ayrca uak havada yol aldka yakt harcayacak ve hafifleyecektir. Arlk merkezi (center of gravity) de geriye doru kayacaktr. Bylece uan burun ksmnda ykselme olacaktr. Ksacas seyrsefer irtifasnn deieceini gryorsunuz. Oysa uaklarn uu planlarnda bir blgeden baka bir blgeye giderken ayn yollar kullanmalar, ayn yoldaki uaklarn arpmamas iin de farkl irtifalarda umalar gerekir. Pilot, hafifleyen uan irtifa almasn engellemek iin burnun ykselmesini engellemeli, bunun iin levyeyi gerektii kadar ileri itmelidir. Elevatorun zerine arpan hava fileleri ksa zamanda pilotun yorulmasna neden olur ve irtifay sabitlemeyi gletirir. Bu amala aileron, elevator ve rudder zerinde kk kumanda yzeyleri eklenir. Eer yatay stabilize hareketli ise stabilize iin bir sistem eklenir. Genelde yolcu uaklarnda hareketli yatay stabilize kullanlmaktadr. Tablar kullanm alanlarna gre drde ayrlr: Kontrol Tab Dzeltme Tab Denge Tab Anti-Denge Tab Control Tab (Control Tab) (Trim Tab) (Balance Tab) (Anti-Balance Tab)

Byk uaklarda uu kumandalar hidrolik olarak yaplmaktadr. Ancak yine de kumanda yzeyleri zerinden geen hava filelerinin etkisinden yararlanmak faydaldr. Aileron yukar kaldrlrken control tab aa iner. Kontrol taba arpan hava fileleri aileronun yukarda kalmasna yardmc olur. Bylece kumanda esnasnda kolaylk salanr. Yap itibari ile control tab, kumanda yzeyine gre ters yne hareket eder.

ekil 1.17: Elevator control tab normal, en yukarda ve en altta konumu

19

Eer uakta suni hissetme ve merkezleme mekanizmas varsa kumanda brakld anda kumandalar otomatik olarak ortalanr ve konum ntr durumuna getirilir.

ekil 1.18: Uu esnasnda elevator ve tabn hareketi

Trim Tab

Uu srasnda dz uuu korumak ya da uu ncesi arlk merkezi deiimine gre kumanda yzeylerinin sfr noktasnn (normaldeki pozisyonunun) deitirilmesi gerekebilir. Bu amala trim tab kullanlr. Tamam hareketli yatay stabilizede ise stabilizenin uan uzunluk eksenine gre as deitirilerek ayar yaplr. Balance Tab

Uu kumandalarna yardmc olmak amac ile kullanlr. Control tab gibidir. Ancak Boeing-727de d kanatklar zerine yerletirilmitir. Anti-Balance Tab

Anti-balance tablar dier tablarn tersine kumanda yzeyi ile ayn ynde hareket eder. Bu durumda kumanda hareketine devam ettike kumanda yzeyi zerinde oluacak ters kuvvetin miktar da artar. Bylece yksek hzlarda hzl ve ar kumanda verilmesi engellenir. Dk hzlarda ise kumanda yzey alan artm olacandan daha iyi bir kumanda salanr. zellikle rudder zerinde kullanlr.

20

Resim 1.15: eitli rudderlar ve tablar

Bu tablarn dnda pilotun kumanda yzeyini tab sayesinde kumanda ettii yani kumandasn dorudan taba verdii durumlar vardr. Bu durumda ilk kumanda taba verilir. Hava etkisi ile kumanda yzeyi harekete geer. kiye ayrlr: Servo Tab

Balans taba benzer. Tabn hareketi ile kumanda yzeyi hareketi ters ynldr. Anti-Servo Tab

Anti-balans taba benzer. Tabn hareketi ile kumanda yzeyi hareketi ayn ynldr. Kumanday hissedilir ekilde zorlatrr. 1.2.5.2. Ktle Balance (Mass Balance) Kumanda yzeylerinin zellikle rudder ve elevatorn stabilizeden taan d ksm mentee hizasn geecek ekilde uzatlabilir. Eer mentee hizasnda sonlandrlp menteenin dier tarafnda kar arlk oluturulmazsa kumanda yzeyi iddetli salnmlara maruz kalr. Bu salnmlarn iddeti giderek artar ve kumanda yzeyinin yerinden ayrlmasna neden olur. Kk uaklarda dtan da grlebilecek ekilde horn ad verilen bir uzant braklr.

Resim 1.16: Rudder ve elevatorde ktle balans uygulamalar

21

Yolcu uaklarnda ise menteeden stabilize ierisine doru bir uzant eklenir ancak bu dardan grlmez.

ekil 1.18: Byk uaklarda rudderda ktle balans uygulamalar

Kanatklarda ise kanatk hcum kenarna bir plaka eklenir.

Resim 1.17: Kk bir uakta aileronda ktle balans uygulamas

1.3. Uu Kumanda Yzeylerinin Balans AyarKumanda yzeylerinin uu esnasnda darbeli almamas, titreim oluturmamas ve verilen komutun gereini doru ekilde ve zamannda yerine getirmesi gerekir. retim aamasnda ya da tamir/bakm sonrasnda kumanda yzeylerinin balans ayarnn yaplmas gerekir. Kumanda yzeyleri, balanacaklar yzeylere mentee yardmyla monte edilir. Eer mentee noktasn bir terazinin destek noktas olarak dnr, kumanda yzeyinin hcum kenar taraf arl, terazinin bir kefesindeki bir arlk; firar kenar tarafn arln ise terazinin dier kefesindeki arlk olarak kabul edersek ortaya basit fizik olay kacaktr. Hangi taraf daha byk momentum oluturursa terazinin o kefesi ar basar.

22

ekil 1.19: Momentum ve denge

ekilden de anlayacanz gibi teraziyi dengede tutabilmek iin dk momentumlu tarafta ya menteeye uzaklk (d) mesafesini arttracaz ya da arl (m) arttracaz. D mesafesini arttrmak mevcut bir uakta kolay kolay yaplamaz ancak Arlk eklenebilir. Bunun iin kurun kullanlr. Arlk azaltlmak isteniyorsa retim aamasnda eklenen kurun plaka zerindeki belirli noktalardan matkapla delik alarak hafifletme yaplr. Kurun ekleme ise Maintenance Manuel dediimiz bakm dosyalarnda belirtildii ekilde deliklere kurun dklerek yaplr. Balans ayar iki ekilde gerekletirilir:

1.3.1. Statik Balans AyarKumanda yzeyi durgun ortamda, arlk merkezinden askya alndnda yaplan balanslama statik balanslamadr. Normalde kanat kord hattnn (hcum kenaryla firar kenarn birletiren doru),yer dzlemi ile yapt ann 0 olmas beklenir.

ekil 1.20: Kanatk kord hatt dengede ise yere paraleldir.

Ancak baz uaklarda bu ann 0 den farkl olmas istenir.

23

Kumanda yzeyinin firar kenarnn, mentee hizasndan daha yukarda olmas over balance olarak isimlendirilir ve kaynaklarda a deeri (-) ile ifade edilir. Kumanda yzeyinin firar kenarnn, mentee hizasndan daha aada olmas under balance olarak isimlendirilir ve kaynaklarda a deeri (+) ile ifade edilir. rnein Boeing 737de kanatklar 0,5 over balance durumuna ayarlanr.

ekil 1.2: Under ve over balans durumunda kanatk pozisyonlar

1.3.2. Dinamik Balans AyarKumanda yzeyinin, hareket esnasnda ortaya kan kuvvetlere ramen titreim yapmamas ve kendi kendini balanslayabilmesine dinamik balans denir. Ancak unutulmamaldr ki dinamik balansn gerekleebilmesi iin ncelikle statik balanslamann iyi yaplm olmas gerekir.

24

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYETAna ve yardmc uu kumandalarnn AMM dosyalarnda tekniine uygun olarak bakm ve onarmn yapnz. lem Basamaklar Uygulama yapacanz uan AMM dosyasnda ana ve yardmc uu kumandalarndan bakm onarmn yapacanz kumanda yzeyi ile ilgili sayfalar bulunuz. Ana ve yardmc uu kumandalarnn bakalar tarafndan bilginiz dnda hareket ettirilememesi iin gerekli tedbirleri alnz. Bakmn ya da onarmn yapacanz kumanda yzeyinin AMM dokmannda belirtildii gibi sabitleme ya da ama ilemini gerekletiriniz. Kontrol yzeyinin ortalanmas, para deiimi belli bir konuma getirilmesi veya sklmesini, AMM dosyasnn ilgili ksmnda belirtildii gibi ekipman yardmyla gerekletiriniz. lemi tamamladktan sonra talimatlara uygun ekilde kumanda yzeyinin doru alp almadn kontrol ediniz. neriler alma blgenizde gerekli gvenlik tedbirlerini alnz. ncelikle alma blgenizden kullanmayacanz tehizat ve ekipmanlar kaldrnz, grevli olmayan kiileri gvenli bir alana gnderiniz. Kumanda yzeyleri, ini takmlar gibi hareketli ksmlarn yaknnda kimsenin olmamasna dikkat ediniz. Hidrolik sisteme enerji verdiinizde baz ksmlar hareket ederek evredekilerin zarar grmesine neden olabilir. leme balamadan yzey zerine yeteri kadar koruyucu rt ile kapatnz. Bylece zarar vermezsiniz. Hidrolik sisteme kumanda ederken gerekli referansa uygun hareket ediniz. Arlk ayarlarn yaparken hassas davrannz ve acele etmeyiniz.

25

KONTROL LSTESBu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri 1. e balamadan nce gerekli gvenlik nlemlerini aldnz m? 2. iin gerekli ekipman hazrladnz m? 3. AMM dosyasnn ilgili ksmn buldunuz mu? 4. Dier gerekli referanslar buldunuz mu? 5. leme balamadan koruyucu rt ile yzeyi kapattnz m? 6. AMM dosyasnda belirtilen talimatlarn hepsine uydunuz mu? 7. Kumanda yzeyinin bakm onarmn tamamladnz m? 8. Yaptnz btn ilemlerde i gvenlii kurallarna uydunuz mu? 9. Verilen srede ii bitirdiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRMEDeerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

26

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMEAadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadaki verilen eksenlerden hangisi uaklar iin kullanlmaz? A) Uzunluk (Longitudinal) B) Yanal (Lateral) C) Dikey (Vertical) D) apraz (Cross) Aadakilerden hangisi bir ana kumandadr? A) Flap B) Spoiler C) Aileron Diferansiyel Kanatk, hangi etkiyi nlemek iin kullanlr? A) Trman B) Stall C) Szl

2.

D) Tab

3.

D) Adverse Yaw

4.

Elevator hangi hareketi yapmak iin kullanlr? A) Yaw (Sapma) B) Pitch (Yunuslama) C) Roll (Yat) D) Tekerlek Ama Taileron, hangi kumandalarn birleimi olarak kabul edilebilir? A) Elevator + Aileron B) Elevator + Rudder C) Rudder + Aileron D) Aileron + Flap Kanat hcum kenarnda sabit olarak bulunan yarklara ne ad verilir? A) Flap B) Slat C) Slot D) Tab Alrken darya doru karak, kanatla arasnda yark oluturan flap tipinin ad nedir? A) Plain Flap B) Split Flap C) Slotted Flap D) Fowler Flap Uan yere teker koymasyla birlikte kanat st ksmndan dar doru alarak hava akn bozan plakalara ne ad verilir? A) Ground Spoiler B) Tab C) Flap D) Fence Kanat kknden burun ucuna doru ilerleyen knt hattna ne denir? A) Fence B) Strake C) Vortex jeneratr D) Stall Strip

5.

6.

7.

8.

9.

DEERLENDRMECevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

27

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2AMAUu kumandalar kontrol sistemlerinin bakmn dokmanlarnda (AMM, SRM) belirtildii ekilde yapabileceksiniz.

ARATIRMA Evinizdeki elektrikli aydnlatma sistemlerine baknz. Bir anahtar ile kumanda ediliyor. Uaklarda da ayn ekilde olabilir mi? Bir arabada bulunan sistemleri aratrnz. Uaklarda da benzer sistemler olabilir mi? Bilgisayarda uak simlasyonu oyunlarnda kullandnz joystickler gerekte de kullanlamaz m?

2. UU KUMANDALARI ALIMA SSTEMLERUu ana ve yardmc kumanda yzeylerinin pilot tarafndan kokpitten kontrol edilebilmesi gerekir. Uan kumanda yzeyinin byklne, sistemin karmaklna, uan kullanm amac ve ekonomik tercihlere gre eitli sistemler vardr. Bunlar: Manuel/Mekanik Hidrolik Pnmatik Elektrik Joy-stik

2.1. Manuel (Mekanik)Kk uaklarda uan dk hzla umas kumanda yzeyine arpan hava filelerinin pilotun kol gc ile yenebilecei bir kuvvet oluturur. Bu nedenle ilave bir glendirme sistemine ihtiya duyulmadan levye dorudan metal boru ya da elik kablolar ile kumanda yzeyine balanabilir.

28

Pilot input

Control surface output Control linkage

Control surface Control columnekil 2.1: Manuel kumanda sistemi prensip emas

Kablonun dn yapt yerlerde makaralar zerinden gei salanr. Bunun dnda Bell-Crank denilen kuvvetin ynn deitiren paralar da kullanlr. tork tpleri ise hareketi kendi merkezi etrafnda dnerek iletir.

ekil 2.2: Tork tp

Rodlar ise verilen kumandann dorusal olarak aktarlmasn salar. Bir tp ve iki ucuna eklenen balant noktalarndan oluur. Bir tarafndaki rod bana di almtr. Bu sayede rodun boyu ayarlanabilir. ok yksek bir gce maruz kalma durumunda sistemi korumak iin tp zerine aklan perinler krlr. Bu perinler zel olarak retilmi olup krlma kuvvetleri bellidir.

29

ekil 2.3: Rod balar ve balantlar

2.2. HidrolikSvlar, zellikleri gerei sktrlamaz. Bir giri kapa bir de k kapa olan bir kapta bulunan sv ya sktrlmak istenirse ya k kapan iter. Bu kapak yerine piston (kol) balanabilir. stelik giri kapann yzeyinde her santimetrekareye uygulanan kuvvet, pistonun bal olduu yzeyde de ayndr. Pistonun bal olduu yzey bytldke toplam kuvvet de artar. Ancak bunun karl olarak giri ksmndaki itme mesafesi pistonun kma miktarndan ok daha fazla olur. Ksacas yoldan kaybeder, kuvvetten kazanrz. Yollardaki i makineleri de bu prensibe gre alr. Basnl sv prensibine gre alan sistemlere hidrolik denir. Hidrolik etkiyi harekete dntren sistemlere hidrolik hareketlendirici (hydraulic actuator) denir. Baz yerlerde silindir de denilmektedir. hidrolik sistemlerde svy basnl hle getirmek iin ayrca basnlandrma nitesi yani hidrolik besleme (hydraulic supply) gerekir. Her sistemde olduu gibi bir kaynak, bir son eleman ve bunlarn yannda bir de kumanda eleman gerekir. Bu elemana valf (valve) denir. Grevi; ama, kapama, ksma gibi ilemleri yapmaktr. eitli tipleri vardr. Elektrikle kumanda edilebilen valflere elektro-hidrolik valf denir.

Hydraulic actuator Hydraulic servo valve Hydraulic Supply

ekil 2.4: Hidrolik sistem prensip emas

30

Uaklarda pilotun kol gc ile baaramayaca kumanda ilemleri iin hidrolik sistemler kullanr. Pilot hidrolik valfi kablo, elik tel ya da elektrikle kumanda eder. Valf de pistonun hareketini kumanda eder.

2.3. PnmatikPnmatik, basnl hava ile alan sistemlere denir. Ayn hidrolik sistemler gibi basnl hava kayna, valf ve hareket salayclardan oluur. Hava sktrlabildii iin hidrolik sistemler kadar byk gler retemez. Ancak hidrolik sistemler kapal devre mant ile alr. Silindire doru bir sv ak varken ayn zamanda bir de silindirden dn ak vardr. Dn tesisat kurmak gerekir. Oysa pnmatik sistemlerde, kullanlan hava ortama braklr. Kaynaa geri getirilmesine gerek yoktur. Bu arlktan ve yerden tasarruf salamaya imkan tanr.

2.4. ElektrikKumanda yzeyini hareket iin servo veya dier tipte motorlar kullanlr. Pilot, elektrik anahtarlar (switch) ya da butonlar sayesinde motora kumanda eder. Motorun bal olduu mekanizma da kumanda yzeyini hareket ettirir. Genelde birok uan flap amatoplama mekanizmas elektrikle alr.

2.5. Joy-stikGelien teknoloji ile birlikte uaklarda uu bilgisayarlar kullanlmaya balanmtr. Uu bilgisayarlar, bir joy-stik vastasyla pilotun levye kumandasn, pedallara bas iddetini, uan tm sistemlerini, hz arlk ve yakt gibi verilerini ileyen, bu veriler nda uaa gvenli ve doru ekilde kumanda edilmesini salayan sistemlerdir. Uu kontrol bilgisayar (FCC-Flight Control Computer) pilotun komutunu dzeltebilir, uygulamayabilir uygunsa kumanda yzeylerine gerekli sinyalleri gnderir. rnein, Airbus A-340da pilot joy-stiki geriye ekip ekili vaziyette tutmaya devam etse bile uu kontrol bilgisayar, burnun belli bir adan daha fazla yukar kalkmasn engeller. Bylece uak stol durumuna girmekten kurtulur. Bilgisayar analog veya dijital olabilir. Analog ise verileri analog olarak alglar. Aslnda bu elektronik bir devredir. Sonular elektriksel sinyallerle elektro-valflere ya da elektrik motorlarna aktarr.

31

Electrical Supply

wire Side-stick controller

Analogue Computer

wire

Electro-hydraulic servovalve Hydraulic Supply

ekil 2.5: Analog bilgisayarl uu kontrol sistemi

Dijital bilgisayarda veriler nce ADC (Analog Digital Converter) analog-dijital dntrc tarafndan saysal (dijital) hle getirilir. Evimizdeki bilgisayarlar gibi veriler ilenir. Sonular ise DAC (Digital Analog Converter) dijital-analog dntrc devre araclyla kumanda ksmna aktarlr.Electrical Supply

A/D

Digital Computer

D/A Hydraulic Supply

Digital data bus

Digital data bus

ekil 2.6: Dijital bilgisayarl uu kontrol sistemi

Sinyallerin elektriksel olarak tand, bunun iin de elektrik kablolarnn kullanld kumanda sistemlerine fly by wire (kabloyla uu) denir. Ancak elektrik kablolar kendi tadklar sinyaller dnda ortamdan kaynaklanan elektromanyetik sinyallerden etkilenmektedir. Bu da uu gvenlii asndan byk felaketlere neden olabilir. Bunun nne gemek iin fly by light (kla uu) sistemi gelitirilmitir. Bu sistemde veriler elektriksel sinyal olarak tanmamakta, analogdan dijitale dntrldkten sonra lojik 1 ve 0 bilgileri k yoluyla aktarlmaktadr. I iletmek iin cam benzeri yumuak malzemeden yapl fiber-optik kablolar kullanlr. stelik fiber-optik kablolar zerinden ayn anda birden fazla bilgi aktarm mmkndr. Bu, n vericisinde farkl alar kullanarak n harekete balatlmasyla salanr.

32

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYETUu kumandalar kontrol sistemlerinin AMM VE SRM dosyalarnda tekniine uygun olarak bakm ve onarmn yapnz.

lem Basamaklar Uygulama yapacanz uan AMM SRM dosyasnda bakm onarmn yapacanz uu kumandalar kontrol sisteminin bakm onarm ile ilgili sayfalar bulunuz. Uu kumandalar kontrol sisteminin bakalar tarafndan bilginiz dnda hareket ettirilememesi iin gerekli tedbirleri alnz. Bakmn ya da onarmn yapacanz Uu kumandalar kontrol sisteminin AMM dokmannda belirtildii gibi sabitleme ya da ama ilemini gerekletiriniz. Uu kumandalar kontrol sisteminin, para deiimi, belli bir konuma getirilmesi veya sklmesini, AMM veya SRM dosyasnn ilgili ksmnda belirtildii gibi ekipman yardmyla gerekletiriniz. lemi tamamladktan sonra talimatlara uygun ekilde uu kumandalar kontrol sisteminin doru alp almadn kontrol ediniz.

neriler alma blgenizde gerekli gvenlik tedbirlerini alnz. ncelikle alma blgenizden kullanmayacanz tehizat ve ekipmanlar kaldrnz, grevli olmayan kiileri gvenli bir alana gnderiniz. Kumanda yzeyleri, ini takmlar gibi hareketli ksmlarn yaknnda kimsenin olmamasna dikkat ediniz. Hidrolik sisteme enerji verdiinizde baz ksmlar hareket ederek evredekilerin zarar grmesine neden olabilir. leme balamadan yzey zerine yeteri kadar koruyucu rt ile kapatnz. Bylece zarar vermezsiniz. Hidrolik sisteme kumanda ederken gerekli referansa uygun hareket ediniz. Arlk ayarlarn yaparken hassas davrannz ve acele etmeyiniz.

33

KONTROL LSTESBu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1. e balamadan nce gerekli gvenlik nlemlerini aldnz m? 2. iin gerekli ekipman hazrladnz m? 3. AMM dosyasnn ilgili ksmn buldunuz mu? 4. Dier gerekli referanslar buldunuz mu? 5. leme balamadan koruyucu rt ile yzeyi kapattnz m? 6. AMM dosyasnda belirtilen talimatlarn hepsine uydunuz mu? 7. Kumanda kontrol sisteminin bakm onarmn tamamladnz m? 8. Yaptnz btn ilemlerde i gvenlii kurallarna uydunuz mu? 9. Verilen srede ii bitirdiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRMEDeerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

34

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMEAadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadaki verilenlerden hangisi uu kumandalar alma sistemlerinden deildir? A) Manuel/Mekanik B) Pnmatik C) Hidrolik D) Statik Hareketi kendi merkezi etrafnda dnerek ileten mekanik para nedir? A) Perin B) Tork Tp C) ubuk D) Rod Basnl sv ile kumanda salayan sistem nedir? A) Pnmatik B) Elektrik C) Hidrolik D) Manuel Uu kontrol bilgisayar bulunan uaklarn kumanda sistemine ne ad verilir? A) Joy-stick B) Hidrolik C) Elektrik D) Manuel Uu kontrol bilgisayar araclyla yaplan uua ne ad verilir? A) Fly by fly B) Fly by computer C) Fly by wire D) Fly by pilot

2.

3.

4.

5.

DEERLENDRMECevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

35

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3AMAUaa kumanda verildiinde evresel etkilerin kumanda yzeylerine nasl etkidiini tekniine uygun olarak yorumlayabileceksiniz.

ARATIRMA Bir uak zerindeki evresel etkiler neler olabilir? Bir kat uak yapalm. Uamz yandan rzgr alacak ekilde uuralm. Ne oldu? Uak istediiniz yne gitmedi mi? Byk uaklar evresel etkiler neler olabilir? Aratrarak rapor hline getiriniz. Bu raporu snfa getirerek arkadalarnzla tartnz.

3. EVRESEL ETKLERN DZELTLMES3.1. Suni HissetmeUaklarn uular esnasnda pilotun ani kumanda vermelerini engellemek iin suni hissettirme ve merkezleme mekanizmas (Feel and Centering Mechanism) kullanlr. Suni hissettirme mekanizmas, kumanda esnasnda pilota kar kuvvet gstererek kumandann etkilerini alglamasn salar. Ayrca kumandalarn braklmas durumunda tm kumandalar normal (ntr) konumuna getirir. Bylece kumandalar kendiliinden merkezlenir. Temel olarak grevi vardr. Pilotun kumandasna karlk ters ynl bir kuvvet hissetmesini salar. Pilot kumandalar braktnda kumandalar merkezler. Trim tab olmayan uaklarda bu grevi de stlenir.

3.2. Yaw DamperUu esnasnda yan rzgrlar nedeniyle uan istikametinden sapmalar yaanmas durumunda bu yolcular iin rahatszlk verici bir hl alr. Bunu engellemek iin yaw damper sistemi var. Uan tipine gre deimekler beraber 23lik sapmalar otomatik olarak dzeltir. Bunun iin ruddera kumanda eder. Ancak bu dzeltme hareketleri direksiyon pedallarna aktarlmaz. Pilot bu dzeltmeleri hissetmeyebilir. lk balarda tek yaw

36

damper sistemi olan uaklarda artk iki adet tercih edilmektedir. Birisinin bozulmas durumunda dieri devreye girer.

ekil 3.1: Kokpitteki yaw gstergesi

3.3. Mach TrimUaklar hzlandka kaldrma kuvvetinin uyguland basn merkezi (center of pressure) uan kuyruk ksmna doru ilerler. Bu durumda uan burun ksm dz uu pozisyonundan daha aaya doru ynelir. Bu uan irtifa kaybetmesine ve giderek hzlanmasna neden olur. Yolcu uaklarnda belli bir hzdan sonra devreye girerek elevatrleri kontrol eden bir sistem vardr. Bu sisteme mach trim denir. Mach, ses hzna verilen isimdir. Klasik bir Boeing-727de 0,615 Mach hzna ulalmasyla birlikte mach trim otomatik olarak devreye girer ve uan dz uuunu korumasn salar.

3.4. Dmen LimiterDz umakta olan bir uakta rudder byk bir ayla kumanda edilir ve o ada tutulursa uak ok hzl bir ekilde nce sapma yapacak ardndan ba aa ekilde vida gibi dnerek irtifa kaybedecektir. Bu duruma spin denir. Spin ilemi uan gvdesinin ar yklenmesine ve paralanmasna neden olabilir. Ayrca yksek hzlarda ruddern gereinden fazla evrilmesi ruddern kopmasna hatta dikey stabilizenin bile zarar grmesine neden olabilir. Uan spine girmesini nlemek ve ruddern zarar grmemesi iin rudder limiter sistemi gelitirilmitir. Rudder limiter, pilot rudder tamamen evirmek istese bile buna engel olur. Ancak bunu hza bal olarak belirler. rnein, Airbus A300600 serisi uaklarda 165 Knot (1 Knot yaklak 1,8 km/sdir.) ve daha dk hzlarda rudder +/- 30 derece hareket ettirilebilir. 250 Knot da ise bu a rudder limiter tarafndan +/- 9.3 derece ile snrlandrlr. Uak yerde iken rudder tamamen hareket ettirilebilir.

37

ekil 3.2: Kokpitteki yaw damper-mach trim gsterge paneli

3.5. Frtna Kilitlemesi(Gust Lock)Uaklar yerde bal iken olas frtna ve sert rzgarlar kumanda yzeylerinin kontrolsz ekilde savrularak zarar grmesine neden olabilir. Bunun iin levye ve direksiyonlar kilitlemek amacyla metal ubuk paralar kullanlarak kumandalar sabitlenir.

3.6. Dengeleme ve RiggingKumanda yzeylerinin dengeli durmas, uuun kararll asndan nemlidir. Eer aileronlardan biri dierine gre daha yukarda olursa uak pilot yat kumandas vermese bile yat yapar. Kumanda yzeylerinin ntr pozisyonlarnn ayarlanmasna Rigging denir. Dengeleme iin daha nce belirttiimiz gibi arlk ekleme ya da karma metodu kullanlr. Kablolarla kumanda salanan uaklarda kablo yapsn oluturan metal malzeme scakla bal olarak uzama ya da ksalma yapabilir. Bu da montaj esnasnda ntr durumda olan bir kumanda yzeyinin baka bir scaklk altnda ntr dnda bir hl alacan gsterir. Bunun nne gemek iin bakm dosyalarnda ortam scakl hakknda talimatlar bulunur. Ayrca montaj esnasnda sabitleme yaplmadan belirtilen sre kadar beklenmesi de istenir. nk parann ve montaj yzeylerinin ortam scakl ile eit scakla ulamas zaman alr.

38

3.7. Stall Koruma SistemleriStall (Perdvites), uan havada tutunabilmesi iin gerekli minimum hzn altna dmesi ya da kanat hcum asnn (Angle of Attack-AOA) uan limitlerinin zerine kmas durumunda gerekleir. Kaldrma kuvvetinin kaybolmas ile uak ba aa ynelerek irtifa kaybeder. Bu istenmeyen bir durumdur. Stall durumunu, statik port ve pitot tp araclyla alglanan hz bilgisiyle ve zellikle stalle en nce girmesi beklenen blgeye yerletirilen aksamlarla anlamak mmkndr. Gelitirilen nlemleri yapsal nlemler ve uyar ikaz ierikli nlemler olarak ikiye ayrabiliriz. Yapsal nlemler Kanat hcum kenarnn gvdeye yakn ksmna Stall Strip (Stall ubuu) denilen gen formda bir metal para taklabilir. Bu para kanadn aerodinamik yapsn kanat ucundan daha nce stall olacak ekle getirir. Bundan sonra ikaz sistemi devreye girer. Kumandalar hl aktif olduu iin de uak stalle girmeden kurtarlabilir. Kanatn incidence as kanat ucunda (wingtip) kanat kkne (wingroot) gre daha dk tasarlanabilir. Gvdeye yakn ksm daha nce stalle girer. Bu kanat yapsna burkulmu Twisted kanat denir. Kanat ucunda kesit olarak dk hza uygun form, kanat kknde yksek hza uygun form kullanlabilir.

Uyar-ikaz ierikli nlemler Stall balangcnda pilotu durumdan haberdar etmek iin levyeyi suni olarak sarsan, titreten sistemler kullanlabilir. Bu sisteme levye sarsc (stick shaker) denir. Pilota uyar verilmesine ramen pilotun dzeltme komutu vermemesi durumunda devreye girerek otomatik olarak levyeyi ileri iten sistemler kullanlabilir. Levye itici stick pusher olarak da isimlendirilir. Ses ya da kla pilotun uyarlmasn salayan sistemdir. Uu kontrol bilgisayarlar, stall durumunda tm kumandalara hkmederek ua stallden kurtaracak kumanday verir. Fly by wire sistemli uaklarda kullanlabilir.

39

ekil 3.3: Uu kumanda yzeylerinin yerleimi

40

ekil 3.4: Yat kontrol sistemi emas

41

ekil 3.5: Elevator kontrol sistemi emas

42

ekil 3.6: Stabilizer kontrol sistemi emas

43

ekil 3.7: Sapma kontrol sistemi emas (B737 klasik)

44

ekil 3.8: Hz frenleri kontrol sistemi emas (B737 klasik)

45

ekil 3.9: Hz frenleri kontrol sistemi emas (B737 NG)

46

ekil 3.10: Firar kenar elemanlar kontrol sistemi emas

47

ekil 3.11: Hcum kenar elemanlar kontrol sistemi emas (B737 klasik)

48

ekil 3.12: Hcum kenar elemanlar kontrol sistemi emas (B737 NG)

49

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYETUaa kumanda verildiinde evresel etkilerin kumanda yzeylerine etkisini bertaraf eden sistemlerin AMM VE SRM dosyalarnda tekniine uygun olarak bakm ve onarm yapnz. lem Basamaklar Uygulama yapacanz uan AMM SRM dosyasnda bakm onarmn yapacanz evresel etki kontrol sisteminin bakm onarm ile ilgili sayfalar bulunuz. evresel etki kontrol sisteminin bakalar tarafndan bilginiz dnda hareket ettirilememesi iin gerekli tedbirleri alnz. Bakmn ya da onarmn yapacanz evresel etki kontrol sisteminin AMM dokmannda belirtildii gibi sabitleme ya da ama ilemini gerekletiriniz. evresel etki kontrol sisteminin para deiimi, belli bir konuma getirilmesi veya sklmesini, AMM veya SRM dosyasnn ilgili ksmnda belirtildii gibi ekipman yardmyla gerekletiriniz. lemi tamamladktan sonra talimatlara uygun ekilde evresel etki kontrol sisteminin doru alp almadn kontrol ediniz. neriler alma blgenizde gerekli gvenlik tedbirlerini alnz. ncelikle alma blgenizden kullanmayacanz tehizat ve ekipmanlar kaldrnz, grevli olmayan kiileri gvenli bir alana gnderiniz. Kumanda yzeyleri, ini takmlar gibi hareketli ksmlarn yaknnda kimsenin olmamasna dikkat ediniz. Hidrolik sisteme enerji verdiinizde baz ksmlar hareket ederek evredekilerin zarar grmesine neden olabilir. leme balamadan yzey zerine yeteri kadar koruyucu rt ile kapatnz. Bylece zarar vermezsiniz. Hidrolik sisteme kumanda ederken gerekli referansa uygun hareket ediniz. Arlk ayarlarn yaparken hassas davrannz ve acele etmeyiniz.

50

KONTROL LSTESBu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirme ltleri 1. e balamadan nce gerekli gvenlik nlemlerini aldnz m? 2. iin gerekli ekipman hazrladnz m? 3. AMM dosyasnn ilgili ksmn buldunuz mu? 4. Dier gerekli referanslar buldunuz mu? 5. leme balamadan koruyucu rt ile yzeyi kapattnz m? 6. AMM dosyasnda belirtilen talimatlarn hepsine uydunuz mu? 7. evresel etki kontrol sisteminin bakm onarmn tamamladnz m? 8. Yaptnz btn ilemlerde i gvenlii kurallarna uydunuz mu? 9. Verilen srede ii bitirdiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRMEDeerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

51

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMEAadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi uu esnasnda oluan kk sapmalar otomatik olarak dzeltir? A) Mach Trim B) Rudder Limiter C) Yaw Damper D) Gust Lock Belli bir hzdan sonra devreye girerek uan burnun aaya ynelmesini engelleyen sistem nedir? A) Mach Trim B) Rudder Limiter C) Gust Lock D) Yaw Damper Rudder Limiterin grevi aadakilerden hangisinde doru olarak belirtilmitir? A) Uan yat yaparken sarslmasn engeller. B) Hza bal olarak pilotun rudder kumandasn snrlar. C) Hz derse sesli ve kl alarm verir. D) Tekerlekler yere deince otomatik olarak spoilerleri aar. Kanat incidence as neden kanat ucunda, kanat kkndekine gre daha az verilir? A) Uak daha kolay trmansn diye B) Kanatlar daha ge buzlansn diye C) Kanat daha hafif olsun diye D) Stall durumuna girilirken kanatklar stall olmadan alglansn diye Stick shakern grevi nedir? A) Pilotun ua uururken yorulmasn engeller. B) Motorlara verilen gc ayarlar. C) Stall durumunda levyeyi titretirir. D) Kabin basncn ayarlar.

2.

3.

4.

5.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru Modl Deerlendirmeye geiniz.

52

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME1. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. Aadaki verilen eksenlerden hangisi uaklar iin kullanlmaz? A) Uzunluk (Longitudinal) B) Yanal (Lateral) C) Dikey (Vertical) D) apraz (Cross) Aadakilerden hangisi bir ana kumandadr? A) Flap B) Spoiler C) Aileron D) Tab Diferansiyel Kanatk, hangi etkiyi nlemek iin kullanlr? A) Trman B) Stall C) Szl D) Adverse Yaw Elevator hangi hareketi yapmak iin kullanlr? A) Yaw(Sapma) B) Pitch(Yunuslama) C) Roll(Yat) D) Tekerlek Ama Taileron, hangi kumandalarn birleimi olarak kabul edilebilir? A) Elevator + Aileron B) Elevator + Rudder C) Rudder + Aileron D) Aileron + Flap Aadaki verilenlerden hangisi uu kumandalar alma sistemlerinden deildir? A) Manuel/Mekanik B) Pnmatik C) Hidrolik D) Statik Hareketi kendi merkezi etrafnda dnerek ileten mekanik para nedir? A) Perin B) Tork Tp C) ubuk D) Rod Basnl sv ile kumanda salayan sistem nedir? A) Pnmatik B) Elektrik C) Hidrolik D) Manuel Uu kontrol bilgisayar bulunan uaklarn kumanda sistemine ne ad verilir? A) Joy-stick B) Hidrolik C) Elektrik D) Manuel

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10. Uu kontrol bilgisayar araclyla yaplan uua ne ad verilir? A) Fly by fly B) Fly by computer C) Fly by wire D) Fly by pilot

DEERLENDRMECevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

53

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARIRENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI1 2 3 4 5 6 7 8 9 D C D B A C C A B

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI1 2 3 4 5 D B C A C

RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI1 2 3 4 5 C A B D C

MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D C D B A D B C A C

54

KAYNAKA KAYNAKA AHN Kaya, Uaklar ve Helikopterler, nklp Kitabevi, stanbul,1999. U.S. Department of Transportation, Federal Aviation Administration,Flight Standards Service, Pilots Handbook of Aeronautical Knowledge, 2003. Trk Hava Yollar, Uak Teknik Temel Kurs Notlar Boeing 737 Aircraft Maintenance Manual Diamond DA42 TwinStar Aircraft Maintenance Manual

55