^,

Manas'Destant,

Prof. Dr. Tuncer Gtilensoy

Akga! Yaymlan I 419 Destan / I

ISBN 975-338-404-r

@

Bu kitabrn biitiin haklan AkCaE A.g.'ne aittir.

Sayfa Diizeni / Akga!

Dizgi lnitesi

Kapak I Emin Bebek Bash I BaEer Matbaas 356 88 88 2002-Ankara

Genel Ytinetmen I Hilseyin Hiisnii Yaztct Yaym Ydnetmeni I Ahmet Tiilek

Akga{ BaumYaytm Pazarlama A.$. Tuna Cad.811 06420 Ktzilay - Ankara Tel: (312) 432 17 98 -433 86 5I

Faks:432 28 52

www.akcag.com.tr akcag@akcag.com.tr

I\{ANAS

DESTAI{I(Tiirkiye Ttirkgesiyle)

hof.

Dr. Tuncer Giilensoy

t a41

Prof. Dr, Tlrncer Giilensoy1939 tarihinde Ugak'ta doldu. Babasmm memuriyeti sebebiyle ilkokulu Ugak, Ankara ve istanbul'da; ortaokulu istanbul, Zonguldak ve Eskigehir'de; liseyi ise Eskigehir ve Ugak'ta tamamladr. 1960-1961 itlretim yrlmda istanbul Universitesi Edebiyat Fakiiltesi Ttirkoloji Biiltimiine girdi ve 1962-1963 itlretim yrhndaAnkara Universitesi Dil ve Tarih-Colrafya Fakiiltesi IDTFC] Tiirk Dili ve Edebiyah Biiltimtinden mezun oldu. fiirk Ktiltiir0nii Aragtrma Ensti*ilmi Uzman" olarak gahgtr (1963-1970; 1972-1974). 196? yrhnda Prof. Dr. Ahmet tiisiinde TElvdR'in yamnda doktora gahgmasrna bagladr ve "Mo{ollann Gizti Tarihinde Hal Ekleri ve Cfinlede KullaruE $ekilleri" adh tezi ile "Edebiyat Doktoru" oldu. (1970)

::l

Ankara Universitesi DTFC Tiirk Dili ve Edebiyah Kiirsiisiine Dr. Asistan olarak atandr (Nisaq 1974). ABD'deki Texas Tech University (Lubbock-Texas)'ne misafir tilretim iiyes! olarak gitti ve Archive for Turkish Oral Narrative'de hof. Dr. Warren S. Walker ve Barbara K. Walker ile galqn (1976-1977). Ttirkiye'ye diindiikten sonra DTFC'de Eski Yazr ve Osmanhca ile Mololca Dersleri verdi. KiitiihyaYdresiAlrzlan (inceleme-Metinler-Stidtik) isimli teziyle dogent oldu (1980). Frat Universitesi Fen-Edebiyat Fakiiltesi Ttirk Dili ve Edebiyatr Biiliimiinde iinceleri misafir ii$etim iiyesi (1980-1986), daha sonra ise kadrolu dogent olarak gahgtr (1987-1989). Fuat Univenitesinde bulundulu yrllarda (1980-1989) Tiirk Dili ve Edebiyatr Biiliimii Bagkanhfr, Rektitrliik Tiirkge Biiliim BaEkanl{r ve Sosyal Bilimler Enstitiisii Miidiirliilii (1989-1998) rekttir yardrmcrhlr ve vekillili gdrevlerinde bulundu (190-1992). 198'den beri Krgrzistan-Titkiye Manas Univesitesi Tiirk Dili ve Edebiyatr Biiliimiine yiinetici misafir Olretim iiyesi olarak giirev yapmaktadr. hof. Dr. Tuncer Giilensoy, Folklor AraEtrma Kurumu (ihsan Hrnger Tiirk Folkloruna Hizmet Odiilii, 1986), Ttirkiye Yazarlar Birlili (Tiirk diline hizmet 6diilii, 1986) gibi geqitli kurum ve kuruluElardan gok sayrda iidtil almrgtr. Aynca, Krgrzistan-Tiirkiye Manas Universitesinde giirevli bulundulu 1998 (Kasm)-2fi)O (Afustos) yrllan arasnda yazdft; l. Krgrz Tiirkgesinin Grameri-I (Fonetik-Morfoloji)2.

Krgrz Tiirkgesi Kavramlar Siizliifii,

3. Tiirkge-Krgzca/Kugrzca-Tiirkge Sdzliik, 4. Tiirkge-Krrg ncalKngrzca-Triirkge Gramer Terimleri Siizli.ifti,

Krgrz Kigi Adlan (kadrn-erkek) Stizliilii (Etimolojik), Krgrz Tiirkgesinin Latin Harfli imlA Krlavuzu (22 bin kelime) adh eserlerinden dolayr; I. Tiirk Halklanna Hizmet Odtilti lAlmatr-Kazakistan) II. $eref Odtilti ("Krgrz Tili" Koomu, Bigkek-Krgrzistan)5. 6.

III. $eref Odiilii (Uluslararasr Ruhaniyet DerneEi) ile tidiillendirilmigtir.

hof.

Giilensoy; 76 Yiiksek Lisans,43 Doktora tilrencisinin tezlerini ydnetrniE olup, gegit-

ve sempozyumlarda sunulmug gok sayrda bilimsel bildiri yanrnda, geEitli dergi ve gazetelerde yayrnlanmrg makalelerinin sayrsr 1000'in tistiindedir.

li iiniversitelerde pek gok dErencisi/ttEretim iiyesi bulunmaktadr. Yurt drEr-yurt igi kongre

Yayrnlanmrg 26 kitabr bulanan hof. Giilensoy'un Altan Topgi, OtemiE HactlQingizname (Qa{atay Tiirkqesinden), Tiirkiye Afiulan Bibliyografyas ve Krgtz Tilrkgesi Gramerill isimli eserleri de basrm agamasrndadr. Prof. Giilensoy, Ealqkanh$ ve iiretkenlili kadar, gezmeye ve giirmeye olan merakr ile de dikkati geken bir insandr. Bu ballamda diinyamn birgok iilkesini ve iinemli merkezleri gezip gtirdiiliin0 belirnnek gerekecekth. Bu iilkelerden bazrlan gunlardr: ABD, Rusya, Almanya, Yugoslavya, Bulgaristan, Romanya, Belgika, Hollanda, Danimarka, Norveg, Gago[uzistan, Moldovya, Azerbaycan, Kazakistan, Pakistan, Afganistan, Krgrzistan, Ozebekistan, Krnm, Abu Dabi, Dubai, Mofolistan...

IqINDEKILERON sO2....,

cini$MANAS / 9

Manasgrlar Kollan "MANAS" Adr U2erine................. Manas Destanmda Medeniyet Unsurlan MANAS (Tiirkiye Tiirkgesiyle Metin)Manas Destanrnrn Ozeti ve

.................13 .................14

.................16 ........20...........27 !

MANAS'rN DOGU$U / 29II. BOLUM

I. BOLUM

.

ALMAMBET'rN rUuSruUAN OLUP ER KOKeo'yu TERK ETMESi VE MANAS'A KATILMASI / 35M. BOLUM

MANAS ir,B nn KOKQO'NUN OoVu$u; MANAS ILE KANIKEY'IN EVLENMESI, OluwrU vE YENiDEN DiRiligi I aeIV. BOLUM BOK MURUN / 163 V. BOLUM KOS KAM AN I22I

VII. BOLUM SEMETEY'iw UOGUSU VII. BOLUM SEMETEY /317

I

257

Ox soz"Manas" adrm krk yrl6nce Tiirkoloji Olrenimine baglayrnca, bir ansiklopedi maddesi olarak gdrmiigtiim. O zamanlar Tiirkiye'de yayrmlanmrg tam bir Manas neqri yoktu. W. Radloff'un derledili Krrgrzca metnin Almanca terciimesi dikkate ahnarak, bir mezuniyet tezi yaprldrlrm biliyordum. Fakat, bu metin yayrmlanmamrqtr. Rahmetli Abdiilkadir iNAN'm negri de serbest terciime ve 6zet bir metindi.Aradan yrllar gegti. Manas destarunm yazrlryrmn bininci yrh dolayrsryla

TURKSOY tarafindan yayrmlanan Emine GURSOY-Naskali ve TDK tarafindan yayrmlanan Naciye YTLDA negirleriyle Tiirkologlar igin yeni bir kapr aralandr. Geng Tiirkologlar, halkiyatgrlar, etnologlar ve amatdr aragtmcrlar bu

iki yeni neqrl kaynak alarak saynrz makale ve bildiri iirettiler. Fakat, o zamanlar, Ttirkiye'de Krgrz Tiirkgesini gok iyi bilen Ttirkologlar bulunmadrlr igin bu iki negir de tam anlamryla tenkit edilmemig, aktarmalarda g6riilenyanlry ya da f.arkh anlamalar tizeridde durulmamrgtr.

Bu negirlerden sonra Manas'la ilgilenmeye, K. K. Yudahin'in iki cilttik "Ktrgtz Siizlti{ii"nin Rusga ve Tiirkge baSkrlannr esas alarak, metni yeni bir yorumla aktarmaya baglamrgtrm. Qahgma gok dikkat istedili igin yavag gidiyordu. qiinkii, bu destan, bir milletin duygusunu, felsefesini, tdresini, gelenek ve gdreneklerini; en dnemlisi dilini ruhunda yagatlyordu. Onun igin kelimelerin belirli sdzliik anlamlanmn yamnda niianslanm da yakalamak gerekiyordu. Destan, btitilntyle manzurnmuE gibi gdriintiyorsa da pek gok btiliimiinde tizellili de taqryordu. Nitekim, bunu iki sene kaldrfrm Krrgrzrstan'dade

,

nesir

dinledilim Manasgrlarrn alzrndan da duyunca, aktarmama bu 6zelli[ita$ldlm.

Krgrz

Ttirkgesinden aktarmada sdzliiklerin yanrnda, Manas

Universitesindeki meslektaglanm Prof. Dr. Salican Cigitov, Prof. Dr. Kadirali Konkobayev gibi Kugrz Tiirkologlarmrn yorumlanndan da yararlandlm. Hatta Krrgrzistan-Tthkiye Manas Universitesinde llocahlrm yaptrlrm (Ekim 1998, Temmuz 2000) Tiirkoloji bdltimiintin sevgili ve unutamadrlrm Krrgrz d$rencileri de yardrmcr oldular. Pek gok kelimenin yorumunda onlann olurunualdrm.

8 / Manas Destani

Metni aktarrrken kafiyelere dikkat etmek gerekiyordu. Bunun iginydntemi uyguladrm:1-

gu

Krgrz Ttirkgesi - Krgrz Ttirkgesi kafiye,

2-Krgtz Tiirkgesi - Tiirkiye Tiirkgesi kafiye, 3- Ttirkiye Tiirkgesi - Krgrz Tiirkgesi kafiye,4- Tiirkiye Tiirkgesi

-

Tiirkiye Tiirkgesi kafiye.

Briylece destanm giir ruhu kaybolmayacakfl. Gereken yerlerde kafiye olugturan kelimeler dip notlan hAlinde agrklandrfr igin okuyucu ve ara$tmcl hemen bilgilendirildi. Aynca, kafiye kelimeleri giize de hitap etsin diye siyah dizildi.Deyim, terim, kigi ve yer adlan ile bazr madde adlar: italik,

siyah-ita-

lik, ve siyah fontlarla gtisterildi. Manas'rn dizgisi de sabrr istiyordu. Kayseri'de edebiyat dlretmenlerinin olugturdulu Lagin dizgi evi operatdrleri bu zor igi de baqardrlar.Kendileiine tegekkiir ediyorum.

W. Radloff varyantl esas alnarak kurulan bu metin, Naskali ve Yrldrz aktarmalanndan pek gok yerde farkhhklar gdstermektedir. Ama yine de benim yorumladrlrmdan farkh aktarrmlarrn yaprlabilecelini belirtmek isterim. Manas, kelime kelime araqtrnldrkga dolru metinler ve daha do!ru aktarmalar oftaya grkacak, bundan da Tiirk kiiltiirii kazanacakhr.

Prof. Dr. Tuncer GULENSOY tualft 2001, Girne

:l

iifljt:

f,i:i

Ii

hilrrl,

{lt

GIRI$ MANASKrrgrzlmn milli destam MANAS, beq yti, elli iig bin mrsra olup, biiyiik bir bdliimti manzumdur. Destan;

I. MANAS, 2. oflu SEMETEY,3. torunu SEYTEK

hakkrndaki biiliimlerden ve yine MANAS dairesi iginde oldulu kabul edilen ER TO$TUK ile COLAY HAN destanlanndan ibarenir.

Radloff'un tespit etti$i MANAS varyantmda ise destan:1. Manas'rn dopuEu,

2. Almambet'in Miisliiman olup Er-K6kg6'yti terk etmesi ve Manas'akatrlmasr,

3. Manas ile Er-Krikgti'ntin ddviiEii, Manas ile Kamkey'in evlenmesi, dltimii ve yeniden diriligi,4. Bok Murun, 5. Kds Karnan,

6. Semetey'in dolugu,

7. Semeteybdliimlerinden olugmaktadr. SEYTEK ile anlatrlmaktadrr.

ilgili olaylar SEMETEY bdliimiinde

En eski Tthk destanlanndan, mitolojisinden ve bozkrr kiiltiiriinden derin izler tagrmakla birlikte MANAS, 6teki destanlardan balrmsrz ve mrsra sayrsl itibariyle diinyanrn en btiytik destanrdrr. Giiniimiizde de bu Manas'tan, manzum bazr bdliimler anlatrlmaktadr. Bu tizellifinden dolayr MANAS, ya$ayan ve Krrgzlarca yagatrlan tek destandri.

MANAS'Ia hayatlarr anlatrlan gdgebe Krrgrzlar, heniiz bir devlet kurma, dtinyayr zapt etrne, halklara, iilkelere hiikmetme gibi iilkiilere sahip olmayrp, kabile hayatr yagamaktaydrlar. Fakat destan, Krrgrzlann ig ve drq diigmanlan, Budist Kalmuk-Molollar, Qinliler, krsmen de Uygurlar ve Orta

l0 /

Manas Destani

Asya'da yaqayan titeki Tiirk boylarryla yaptrklan miicddeleler, derin vatan ve millet sevgisinin giirsel soyldnigiyle dikkati geker. MANAS, milli dzellikleri itibAriyle gok renkli, kendisine has deyiglerle yo!rulmug orijinal bir destandrr. Krgrzlann folkloruna, gelenek ve giireneklerine, inanglanna, ttirelerine, bozkr hayatrna, etnografyasna (giyim-kugam, gadtr hayatt, hayvanciltk, deve ve at kogumlan, mutfak kiikiirii vb. gibi), deyimler, terimler, ata siizleri gibi bilgilerin yamnda, Tiirk Dili Tarihi igin gok delerli olah dil, edebiyat ve tarih malzemelerini de btinyesinde yaEatmaktadrr. Kigi' boy, soy, oymakt cemaat adlan ile (Ak+ulpar, Kara-ker, Krl-ciren, Korcong-boz, Koyon-boz, Kdk-ala, K6k-borguk... vb. gibi at; Ak-gumkar gibi kug; Ak-taygan, Baytitbttt gibi kiipek adlan) 6zel hayvan adlartnt ta$rmasr agrsrndan da bir ONOMASTIK hazinesidir. Ayrrca: Abrlay, Abeke, Agrk, Acrbay, Aksaykal, Albay vb. gibi pek gok kadrn ve erkek kahramanlann adlannr da belirtmesinden dolayr tinemlidir.

Bu arada, Ak-albars ve Stit-bolot adh krhg, Ak-otpok ve Kdk-ktibd adlt zrrh, Ak-tinke adh hanger tizel adlannr da gdrerek,Klrgrzlarrn ad verrne g e I e n e ! ine verdikleri iinemin izlerini tespit edebiliyoruz. MANAS destamnda adr gegen Abeke, Abrlay, Agrk, A!rg, Acrbay, Alierkeg (kadrn), AkrlayA.{akrlay (kadrn), Ak-nakrg (kadrn), Ak-ktyaz, Akpay mamet... vb. gibi bazr kahraman-alplerin hayatr ve dzellikleri O(uz Ka{an, Dede Korkut, AlpamtE, Ki)ro{la gibi Tiirk destanlarrndaki kahraman-alplerin hayatr ve dzellikleriyle yakrndan benzerlik gdsterir. MANAS'Ia adr gegen Ag-maral, Agr-min, Ak-bulung, Ak-ermen, Akcermen,.....Balakgan (Bedehgen), Balk/Bahk (Belh), Bar-kiil, Becin, Boy-barak...vb. gibi colrafi adlar; Erkeg (kegi halkr), indi (Hintli), it (K6pek halkr), Kazak, Krrm, Krtay, Kurl-BaE, Nayman, Nogoy, Noygut, Oyrot, Oogan (Afgan), Orus (Rus), Oziibek (Ozbek), $trqiit (Mangu), Tecik (Tacik) ka' vim adlarr ile yukanda belirttilimiz kigi adlarr Genel Tiirk Tarihi iginde yer alan tarih? ve cofrafi gergeklere uygundur. Bu bakrmdan, bu destan, yakrn tarihe kadar yazrh eserlere sahip olmayan gtigebe Krgzlann hayatrnr btittin ytinleriyle aksettiren bir ansiklopedi nitelilindedir. Bu