kur u hodhen themelet e shqiperise se re.doc

7/21/2019 KUR U HODHEN THEMELET E SHQIPERISE SE RE.doc

http://slidepdf.com/reader/full/kur-u-hodhen-themelet-e-shqiperise-se-redoc 1/188

www.enverhoxha.info

ENVER NOXHA

Kur u hodhën

themelet

e Shqipërisë se re

KUJTIMEDHE SHËNIME HISTORIKE

BOTOHET ME RASTIN

E !"VJETORIT TE #$IRIMIT TË ATDHEUT

DHE TË %ITORES SË REVO$U&IONIT 'O'U$$OR

NË VEND TË H(RJES

Në historinë shumëshekullore të Shqipërisë, pushteti ynë popullor dhe uniteti monolit i popullittonë, i konkretizuar në organizatën e Frontit Demokratik, janë dy riga arritjet më të mëdha e më tëndritura, dy riga veprat më monumentale të epokës së Partisë.Të dyja këto vepra monumentale e të pavdekshme, ashtu si vetë Partia, që ishte dhe metet përherëtruri dhe zemra e tyre e !uqishme, nuk lindën në salla luksoze, nuk ishin produkt i "mendjeve# tëzhytyra nëpër kolltukë ka!enesh apo parlamentesh. $o, ato lindën riga gryka e pushkës partizane nëzjarrin e lu!tës për liri, u rritën në gjirin e popullit dhe %eli të tyre u ënë shtëpitë e thjeshta të

popullit.Sot riga lartësia e mi katër dekadave, ne komunistët shqiptarë ndihemi krenarë se qysh riga ditët ekrijimit e vazhdimisht Fronti Demokratik i Shqipërisë dhe pushteti ynë popullor, nën udhëheqjen e

Partisë sonë të lavdishme, i kanë kryer me rider detyrat e misionin e tyre para popullit e atdheut, ukalitën përmes etejash e provash riga më të rëndat, përalluan e ënë të dështonin planet e gjithëarmiqve të rendshëm e të jashtëm, janë kthyer në kështjella të pamposhtura të so&ializmit !itimtar,të jetës s' re e të ukur që lulëzon n' Shqipëri.(art e më lart do të ngrihet nderi e lavdia e tyre edhe n' të ardhmen, sepse n' themelet e Frontit dhetë pushtetit tonë është derdhur gjaku i )* +++ djemve e vajzave nga më të mirët e kësaj toke, sepseata janë ngritur, rritur e etonuar me djersë, mund, përpjekje e sakri!i&a të panumërta nga populli enga Partia jonë. ta kanë qenë e do të meten përjetë krijesa të pa&enueshme të popullit, mrojtës eshprehës të aspiratave të larta të tij dhe gjithmonë do t-i inspirojë e do t-i përshkojë si !ill i kuq vijadhe ideologjia marksisteleniniste e Partisë sonë të Punës.Se si arritëm ne t-i krijojmë e t-i ndërtojmë këto vepra të pavdekshme, kjo është një histori e tërë.

Dokumente të shumta të asaj kohe, përve/ dëshmisë s' gjallë të punës e të lu!tës sonë për krijimin eFrontit dhe të pushtetit, përëjnë n' një!arë mase edhe historinë e parë të shkruar të pro&esit tëlindjes e të ndërtimit të tyre. 0ë pas, n' vitet e 1lirimit, kaq e kaq herë është shkruar e !olur për to e

http://www.enverhoxha.info/

http://www.enverhoxha.info/



për krejt atë periudhë të lavdishme të historisë sonë, kur populli, i ndri/uar e i udhëhequr nga Partia,arriti të /lironte edhe atdheun nga vargonjtë e huaj, edhe veten nga /do shtypje e sh!rytëzim klasor.$eta dhe vepra e këtyre dy arritjeve tona kolosale do të vazhdojnë n' shekuj, por nuk do të harrohenkurrë kohët e para, momentet kur u hodhën themelet, kur n' zjarrin e lu!tës u krijuan Fronti

Na&ional/lirimtar dhe pushteti popullor. 2 jemi kthyer e rikthyer kaq herë asaj periudhe të paharruar,

jo për nostalgji, por për ta ndri/uar prolemin nga të gjitha anët e për t-ua ërë sa më të qartë e mëkonkrete rezave të rinj se si arritëm ne, prindërit e tyre, të përmysnim të vjetrën e të ngrinim tëren'.3ëtë qëllim kanë edhe këto shënime të miat, të shkruara herë pas ere, n' !orm' kujtimesh eshënimesh historike, që tash po i jap për otim.

Në vigjilje të 4+vjetorit të 1lirimit të tdheut e të trium!it të revolu&ionit popullor, ato janë edhenjë nderim i madh për veprën e shquar të Partisë e të popullit tonë n' vitet e (u!tës nti!ashiste

Na&ional/lirimtare, edhe një !reskim i ri i së kaluarës, e &ila gjithnjë ka qëndruar n' azë të sëardhmes, gjithnjë i ka shëryer dhe ka ndri/uar të ardhmen.

5usht 67*4

I

%RONTI NA&IONA$&$IRIMTAR "%RONT $U%TE E BASHKIMI

(indja e Partisë 3omuniste të Shqipërisë më * Nëntor 6746 si një rrymë e !uqishme gjallëroienergjit8 e popullit shqiptar, i zgjoi atij shpresat për të ardhmen dhe armiqtë i tmerroi.3jo ishte një ngjarje vendimtare në historinë shum8shekullore të popullit shqiptar, veprimi më ir8ndësish8m, sepse për herë të parë në udhëheqje të popullit tonë ishte vënë Partia e klasës

punëtore, e vetmja Parti që, duke pasur si udhërrë!yese ideologjinë e saj revolu&ionare, do t-i printe popullit në lu!të dhe në !itore.3y moment historik u re!lektua shumë shpejt në lu!tën e popullit shqiptar, e &ila erdhi duke u!uqizuar dhe duke u organizuar përherë e më mirë.

Ne komunistët e pritëm me gëzim dhe entuziazëm këtë !itore të madhe, për të &ilëri kishimëndërruar e lu!tuar prej kohësh. Tani ne kishim Partinë që do t-i drejtonte të gjitha përpjekjet tona,

do të na mësonte e do të na edukonte, do të na udhëhiqte në lu!tën për /lirimin e atdheut dhe, mëvonë, drejt realizimit të idealit tonë të lartë, komunizmit.Para Partisë së sapo!ormuar dilnin detyra të shumta e të mëdha.(idhja me popullin, njohja e masave me programin e qëllimin e Partisë, moilizimi dhe organizimi ityre në lu!tën për jetë a vdekje me pushtuesit !ashistë dhe tradhtarët vendas, ishte një ndër këtodetyra, ile nga më kryesoret e më të rëndësishmet. Pa popullin, pa masat asgjë nuk mund tërealizojë një parti komuniste, qo!të kjo e sapo!ormuar apo me stazh të gjatë jete e veprimtarie.

Ne komunistët shqiptarë e kishim të qartë këtë aksiomë të marksizëmleninizmit. jo që evështirësonte punën tonë ishte !akti se, në kushtet e rënda të pushtimit e të terrorit, duhej të dilnim

para popullit, ta ënim për vete, ta organizonim e ta udhëhiqnim në një kohë kur na duhej tëorganizoheshim edhe vetë, të ndërtonim e të kalitnim Partinë, ta a!irmonim në lu!të si !or&ë

udhëheqëse të a!të, të sigurt e të pazëvendësueshme.3y ishte një rast pa pre&eden&ë në histori, por, si të thuash, ky qe "!ati# ynë. Të pritnim sa të!or&ohej e të rritej Partia, sa të shtrihej ajo në gjithë anët e vendit, të ënim një punë vetëm



rendapërrenda Partisë e pastaj t-i drejtoheshim popullit me programin tonë për lu!të, kjo do tëishte katastro!ike jo vetëm për Partinë, por edhe për !atet e popullit e të atdheut. Ndaj, tëndërgjegjshëm për situatat që kalonim e vështirësitë që kishim, nuk pritëm. 9 hodhëm menjëherë nëveprim, duke u vënë gjoksin njëherësh të gjitha detyrave, midis tyre edhe asaj për ta ërë popullin tëndërgjegjshëm e për ta ashkuar në atë njësi lu!tarake, e &ila shpejt do të merrte emrin Fronti

nti!ashist Na&ional/lirimtar i Shqipërisë.

). The*e+e, e -ah/i*i,

5jatë historisë së tij shumëshekullore populli shqiptar kurdoherë është përpjekur dhe ka lu!tuar për të qenë i ashkuar përallë /do invazioni që i kër&ënonte lirinë dhe tokën amtare. 3jo traditë kaloi

rez pas rezi si një mësim e testament i madh dhe pikërisht këtu duhet kërkuar një nga urimet evitalitetit të popullit tonë, e zotësisë së tij për të përalluar armiq e pushtues nga më të egrit e më të!uqishmit dhe për të mos u asimiluar prej tyre. Në momentet e rënda që po kalonte atdheu, përallërreziqeve që kër&ënonin ekzisten&ën e tij, ne komunistët pa dyshim që do të mështeteshim !ort nëtraditat e pasura patriotike dhe lu!tarake të popullit tonë, në prirjen dhe gatishmërinë e tij për të qenë

i ashkuar në lu!tën për Tiri. Shemujt e periudhës së Skëndereut, të përpjekjeve të rilindësve tanëtë shquar, të (idhjes !amëmadhe Shqiptare të Prizrenit, të kryengritjes së përgjithshme popullore q'i solli Shqipërisë pavarësinë etj., do të na !rymëzonin jo vetëm ne komunistët, por edhe marë

popullin e ndershëm, patriot, që i dhimsej !ati i atdheut.Përve/ kësaj, në misionin e madh që kishim përpara do të na ndihmonte edhe di/ka tjetër.2deja dhe thirrja e 2nterna&ionales 3omuniste për krijimin kudo të Frontit nti!ashist, kishte vite qëedhe në Shqipëri përënte një ndër temat e deateve e të preokupimeve kryesore të komunistëve mëtë mirë të kohës së grupeve. Në mënyrë të ve/antë 5rupi 3omunist i 3or/ës, sidomos pasmërritjes së udhëzimeve të 3ominternit në vjeshtën e 67:;s, i shtoi përpjekjet për t-u larguar nga

puna e mëparshme e myllur e sektare, për t-u lidhur më shumë me masat nëpërmjet organizatave tërinisë, shoqërive punëtore etj. dhe për krijimin e një "lloku demokratik#, i &ili edhe !itoi nëzgjedhjet ashkiake në 3or/ë. Po ashtu edhe grupet e tjera, ve/anërisht ai i Shkodrës, kishin krijuar disa lidhje e mundoheshin ta shtrinin in!luen&ën e tyre në radhët e intelektualëve, të nëpunësve,o!i&erëve e, di/ka më pak, edhe në rrethe të ku!izuara punëtorësh. Por të gjitha këto ishin shumë pak dhe, pas goditjeve që pësoi lëvizja demokratike e revolu&ionare në Shqipëri në verën e vitit 67:<me atë që quhet "(ëvizja e Fierit# e, në !undin e vitit 67:*, kur u arrestuan e u /uan në gjyq thuajsegjithë anëtarët e 5rupit të Shkodrës, duhet thënë se sëmundja e vjetër e konspira&ionit të kalur dhee mylljes së grupeve në vetvete, larg njëritjetrit, e sidomos larg masave, u ë akoma më edukshme.3ëtë situatë të rëndë e të dëmshme të lëvizjes sonë komuniste e tronditi nga themelet pushtimi!ashist i vendit në prill 67:7. Ne e ndiem menjëherë dhe e kuptuam më mirë se kurrë se nuk do të

ishim në gjendje ta organizonim si duhej rezisten&ën ndaj pushtuesit, sepse vetë ishim ende të për/arë, pa një organizim e program të qartë e revolu&ionar dhe ende s-njiheshim e s-kishim ërë për vete masat, në atë shkallë që ato të na ndiqnin pas të ndërgjegjshme. 2shte e domosdoshme tëhidheshin tej, në rrugë revolu&ionare, këto doësi, si kusht vendimtar edhe për të krijuar Partinëtonë 3omuniste, edhe për t-u a!ruar e për t-u lidhur me masat.3omunistët shqiptarë të asaj periudhe, sidomos aza e grupeve, në situatat e reja që u krijuan pas

pushtimit, i kuptuan drejt këto detyra dhe, paralelisht me përpjekjet për krijimin e Partisë, shtuan eintensi!ikuan edhe përpjekjet për t-u njohur e për t-u lidhur me masat. =ërtet kjo ishte një punë endee paorganizuar dhe e pakoordinuar, vërtet, sidomos në !illim, ëhej edhe nga pozitat e "!itimit tëin!luen&ës>? dhe e një lloj "gare# me grupin tjetër, por, sidoqo!të, kishte rëndësi !akti se elementëtkomunistë nisën të hyjnë në popull, të njiheshin nga populli e të njihnin popullin.

Personalisht ruaj nga kjo kohë, ve/anërisht pasi erdha me punë në Tiranë në janar 674+, kujtimet mëtë mira e më të paharruara. 0arrëdhëniet e përditshme me punëtorët e !arikës "Flora# e, &a mëtepër, puna direkte në dyqanin "Flora#, me mundësitë e mëdha për lidhje me elementë të shtresave



më të ndryshme, ënë që shumë shpejt të krijonim rreth vetes një aktiv të gjerë punëtorëshsimpatizantë. Duke u a!ruar me ta përmes një pune të pandërprerë e të kujdesshme, ne gradualisht ezgjeruam rrethin me shokë të tjerë punëtorë, me zanat/inj, të papunë, e me rrethin e tyre !amiljar e!are!isnor. Nëse si shkas për njohje shërenin marrëdhëniet e punës së përashkët ose të përa!ërt, si

azë për !or&imin e kësaj njohjeje shërenin isedat politike kundër pushtuesit, që ne, si gjoja

rastësisht, i hapnim sa herë na jepej mundësia. Natyrisht, në hapjen e në thellimin e këtyre isedave,ve/anërisht me të porsanjohurit, kishte edhe rreziqe, por më ka metur i pashlyeshëm e domethënësnjë !akt@ thuajse asnjëherë, as unë e as shokët e tjerë të grupit që punonim në Tiranë, nuk gjetëmkundërshtim, ile as !rikë nga ana e shokëve punëtorë për ato që u thoshim. Përkundrazi, sapo nehidhnim shkëndijën, ishin ata që gjenin rastin e sh!renin mlle!in e urrejtjen e thellë ndajuzurpatorëve të lirisë e të pavarësisë së atdheut, ishin ata që me logjikën e klasës nuk kënaqeshinvetëm me sh!renimin e urrejtjes, por edhe pyetnin "Si t-ia ëjmëA#.3jo situatë që e hasnim kudo, na mushte me esim dhe na shtynte të punonim më me !or&ë edhe

për themelimin e Partisë, edhe për të menduar se si ta organizonim e ta drejtonim urrejtjen popullore që grumullohej e ëhej gati të shpërthente.B tillë ishte situata në gjithë vendin. 0-u desh të lëvizja në atë periudhë në shumë qytete e qendra

punëtore, si@ në Durrës, Shkodër, 3or/ë, =lorë, Fier, 5jirokastër, 3u/ovë etj. dhe kudo shihej qartëurrejtja dhe gatishmëria në rritje e punëtorisë shqiptare për të lu!tuar kundër pushtimit e sh!rytëzimittë !ashistëve italianë. Të njëjtën gjendje raportonin në mledhjet që ënim shokët e tjerë të grupittonë komunist, të njëjtin vlerësim kishin për situatat në vend edhe militantët e shquar të 5rupit3omunist të Shkodrës, =asil Shantoja e Cemal Sta!a, me të &ilët, duke !illuar nga vera e vitit 674+,u lidhëm në një shoqëri e miqësi të pathyeshme.

Ndonëse jo me përmasat e intensitetin e punës në qytet, ne qysh në këtë !azë !illuam të !uteshimedhe në !shat dhe ndiem qartë se edhe atje ziente po ajo situatë e gjendje si edhe në radhët e

punëtorëve, të /irakëve e të të papunëve të qyteteve.Sa për rininë, ve/anërisht atë shkollore e studenteske, duhet thënë se ajo ishte plotësisht e gatshmet-i ndiqte pas komunistët në /do aksion e veprim. Ndjenjat e zjarrta të atdhedashurisë, të goditurarëndë nga gjendja e pushtimit, e kishin ërë rininë tonë të papërmajtur në kundërshtimet e protestate saj të hapura, të &ilat shpreheshin thuajse /do ditë në rezisten&ën masive kundër italianizimit e!ashistizimit të shkollës, në re!uzimin demonstrativ për të përshëndetur "ala romana#, në ojkotimine mësimit të doktrinës !ashiste, ë gjuhës italiane, të organizatave e shoqatave korruptuese qëmundoheshin të krijonin !ashistët etj.3ështu, dul&e u nisur nga ideja e domosdoshmërisë së një !ronti popullor anti!ashist Ei &ili më pas,kur u krijua, mori emrin e tij "zyrtar # Fronti Na&ional/lirimtar, dhe nga indja e thellë se realizimii tij qe plotësisht i mundshëm, komunistët shqiptarë kishin !illuar punën në këtë drejtim menjëherë

pas pushtimit !ashist. Duke marrë përsipër këtë arrë të rëndë, kishim parasysh edhe mungesën e përvojës lidhur me /ështjet e detyrave e të ndërtimit praktik të këtij !ronti, të !ormave organizative

të tij, por ishim të indur e të vendosur që në punë e në lu!të, ve/anërisht pasi të themelonimPartinë, do ta !itonim përvojën, praktika do të na sugjeronte !ormat e përshtatshme. Natyrisht, në tërë këtë !azë u ndeshëm me shumë kon&epte antimarksiste e me kuptime të shtremrami Frontin nti!ashist e mi mundësitë e krijimit të tij në Shqipëri. =e/anërisht në radhët e 5rupittë Shkodrës prej kohësh kishte elementë që kishin përhapur pikëpamje e teorizime krejt të huaja ekapitulluese për këtë prolem. 3ështu, për shemull, aty nga !undi i verës së vitit 6746, kur ishimnë !azën e përgatitjeve intensive për themelimin e Partisë, në një isedë që kisha me një shok të5rupit të Shkodrës, sapo nisa t-i !las për lidhjet me masat e nevojën e ashkimit të tyre në një !ronttë !uqishëm, ky më përgjigjet !are prerë, si për di/ka që s-donte diskutim@ Fronti popullor anti!ashist në Shqipëri nuk mund të krijohetG PseAG e pyeta i haitur.

Sepse te ne s-ka parti politike si në Fran&ë, 2tali e gjetkëG 0e kë do të ëhen isedime, me kë do tëarrihet marrëveshja për krijimin e Frontit, kur s-ka partiA



B ke gaimG i thashë. Sipas kësaj del se te ne s-duhen ërë përpjekje, s-duhen moilizuar masatnë një njësi lu!tarake për përmysjen e !ashizmit. 3jo është spe&i!ika e vendit tonë që vjen nga prapametjaG tha me një ndjenjë keqardhjeje shoku. Na kanë lënë Turqia e Hogu atall. Po të kishte parti të ndryshme, se&ila do të kishte in!luen&at eveta në masat dhe partitë do të isedonin për një !ront e, kur të inin dakord, masat do të !uteshin

automatikisht në FrontG Po mirë, e pyeta me durim, sipas jush, nën in!luen&ën e kujt janë masat te neA Nën in!luen&ën e askujtG u përgjigj ai seres. $o. 5jykon shtremër dhe nisesh nga një konsidera&ion i gauar për partitë, për Frontin dhe për masat, i thashë. =ërtet në Shqipëri masat s-janë nën in!luen&ën e ndonjë partie, por mos harro se,sidomos aktualisht, ato janë nën in!luen&ën e urrejtjes kundër pushtuesit, nën in!luen&ën e dëshirës

për lu!të e për Tiri, nën in!luen&ën e patriotizmit të thellë komëtar. Pikërisht këtu duhet të kapemine. %ile unë mendoj se s-është një !atkeqësi, por një e mirë e madhe që te ne s-ka pasur e s-ka parti

politike të organizuara. Fronti i vërtetë, !ronti i /eliktë është ai që krijohet nga poshtë, nëpërmjet punës direkte me masat, duke u lidhur me to, duke u kapur pas urrejtjes që zien kundër !ashizmit, pas dëshirës e gatishmërisë për lu!të. 3ështu ne do të gjejmë gjuhën e përashkët me popullin, do ta

prekim atje ku i dhem e ai do të vijë me qej! pas nesh, do të ashkohet. 3y është Fronti dhe për një!ront të tillë duhet të lu!tojmë ne komunistët shqiptarë dhe Partia jonëG B si do ta ëjmë këtë kur akoma s-kemi një parti të organizuarA pyeti ai. Për këtë po lu!tojmë dhe shumë shpejt edhe Partinë do ta kemi, i thashë. %ile domosdoshmëriae ashkimit të masave në lu!të e shton akoma më tepër urgjen&ën për themelimin e Partisë. 0ePartinë në krye do të arrijmë gjith/ka.Shoku sikur u ind nga ato që i thashë, megjithëse unë e dija se kon&epte të tilla për Frontin ishin

propaganduar gjatë nga elementët tro&kistë të 5rupit të Shkodrës, ile kishin zënë vend edhe nëorganin e tyre të quajtur "%uletini jeshil#. Ne do të ndesheshim e do t-i goditnim ashpër këto

pikëpamje dhe ishim të ndërgjegjshëm se edhe gaime të tjera mund të ëheshin, por të gjitha këtonë lu!të e në punë do të korrigjoheshin. 6 pakorrigjueshëm do të ishte vetëm gaimi !atal sikur ne tëqëndronim duarkryq, të pritnim "të krijoheshin parti të ndryshme#, "të përgatitnim kuadrot#, të

pritnim "!ormimin e proletariatit industrial# e të tjera pikëpamje të elementëve antimarksistë egrupashë, që komunistët revolu&ionarë i hodhën poshtë dhe, më vonë, Partia i dënoi për!undimisht.

Një gaim të tillë historia nuk do të na e !alte.Formimi i Partisë na gjeti, pra, në një situatë kur te ne ishin të gjitha mundësitë ojektive esujektive për krijimin e Frontit nti!ashist. jo që kishte më tepër rëndësi ishte !akti se në radhët ekomunistëve e të kuadrove të Partisë sonë të sapo!ormuar, si rezultat i punës së mëparshme dhe ianalizave të ëra në 0ledhjen Themeluese, po rrënjosej indja se Frontin nti!ashist të popullitshqiptar mund e duhej ta krijonte vetë Partia jonë, nëpërmjet punës direkte e konkrete me masat, pa

pritur e pa kërkuar marrëveshje e makina&ione me krerë, pra, si një !ront nga poshtë.

Si/ dihet, në Iezolu&ionin që aprovoi 0ledhja Themeluese e Partisë, ky ashkim u quajt "njësialu!tarake në mes masave punonjëse të qytetit etë !shatit# dhe kjo s-qe gjë tjetër, ve/se vetë ideja për Frontin nti!ashist Na&ional/lirimtar të popullit shqiptar. Po ashtu, dokumenti i parë i Partisë sonëqë doli në të njëjtën kohë me Iezolu&ionin, ishte Thirrja e Parë e hapur e lu!tarake që Partia jonë idrejtoi popullit, duke i ërë të qartë programin e saj e duke e grishur të ashkohej në lu!tën për Tirie pavarësiGTash Partia, me !or&a të organizuara e të shumë!ishuara, me programin e saj të qartë e lu!tarak, do tathellonte e do ta zgjeronte më tej punën për të ngritur atë kështjellë të !uqishme të popullit të

ashkuar, përallë !or&ës e vitalitetit të së &ilës do të thyenin kokën edhe taorët e nazi!ashistëve,edhe përpjekjet e planet e reaksionit të rendshëm e të jashtëm.3y ashkim i masave, nën udhëheqjen e Partisë e nën !lamurin e saj, do të ënte të mundur

shpërthimin dhe kryerjen me sukses të revolu&ionit, për të &ilin ekzistonin kushtet në Shqipëri.Iegjimi !eudal i Hogut, shtypja, mjerimi, uria, urgimet, vjedhjet ia kishin sjellë shpirtin në majë tëhundës popullit, e kishin zemëruar, egërsuar dhe mushur me urrejtje për atë regjim. Tamam kur



revolta e zemërimi i masave zienin, pushtimi i vendit, i përgatitur nga Hogu dhe nga !eudo orgjezia, e mushi kupën plot. 9rrejtja e popullit dhe lu!ta antagoniste në mes shtypësve dhe tështypurve tashmë arritën kulmin. Pushtimi i Shqipërisë nga !ashizmi italian kishte shënuar kështu!illimin e një kthese me rëndësi kornëtare. 3jo situatë duhej kuptuar e duhej trajtuar drejt, sepseishte e marsur me revolu&ion. Tamam këtë situatë e kuptuan komunistët shqiptarë dhe Partia e tyre

dhe vendosën t-i dilnin gjendjes zot e të ëheshin udhëheqësit e revolu&ionit. Partisë sonë3omuniste i takoi, pra, arra historike e rëndë, e vështirë, por e lavdishme@ të ngrinte popullin nërevolu&ion, ta udhëhiqte në lu!të për /lirimin e atdheut dhe ta /onte në !itore atë dhe klasën

punëtore, pararoja e s' &ilës ishte ajo vetë.(enini na mëson se revolu&ioni është /ështje nga më seriozet për !atet e një populli, prandaj po iu!ute atij, i duhet shkuar deri n' !und.

N' qo!të se nuk ngrihet populli n' lu!të kundër pushtuesve ose kundër sunduesve e sh!rytëzuesve orgjezë kapitalistë, n' qo!të se nuk përgatitet populli politikisht kundër atyre që duhet t-i lu!tojëdhe t-i rrëzojë, n' rast se n' këtë përgatitje nuk studiohen dhe nuk analizohen raportet e !or&ave n'veprim, nuk mund të ketë revolu&ionJ në këto raste mund të ketë përpjekje, mund të ketë rezisten&ë,që do të ishte kaotike dhe e përkohshme, por jo revolu&ion dhe jo arritje të ojektivave që kërkon

një revolu&ion, qo!të kryengritje !shatare, qo!të revolu&ion demokratikoorgjez, qo!të revolu&ion proletar.Ievolu&ionet duhet të kenë një plat!ormë programatike, e &ila t-u tregojë masave &aqet që duhenarritur, arsyet pse duhet ndryshuar një gjendje n' një gjendje tjetër. Dialektikisht u duhet shpjeguar atyre pse duhet kapër&yer nga një etapë n' tjetrën, pse janë pjekur kushtet për një kapër&im të tillë&ilësor, u duhet ërë masave e qartë, n' azë të një analize reale ekonomike, politike, na&ionale,&ilat janë arsyet që e mushën kupën sa të derdhet dhe u duhen ërë të qarta rrugët nga do të e&etdhe mjetet që do të përdoren për ta ërë këtë kapër&im &ilësor. 0ë s' !undi duhet ërë e qartë se,duke i analizuar të gjitha këto, ky kapër&im, kjo kthesë vendimtare, nuk mund të realizohet ve/seme kryengritje të armatosur, me revolu&ion.0usolini, pasi e hodhi /apin kundër Shqipërisë n' prillin e vitit 67:7, shpresonte e ishte i indur se/do gjë do t' kalonte ashtu si e kishte plani!ikuar ai. Por ndodhi e kundërta. snjë parapërgatitje etij nuk mund ta gënjente e as ta përkulte popullin shqiptar. Kistoria nuk kishte njohur ndonjëherë që

populli shqiptar ta kishte pranuar roërinë e t' huajve. jo njihte vetëm lu!tëra t' pareshtura t' popullit shqiptar kundër tyre.S-kishte asnjë dyshim se kështu do t' ngjiste dhe këtë herë, por kjo duhej ërë realitet, kjo lu!tëduhej organizuar. B lehtë nuk ishte, por edhe e pamundur jo. 0egjithatë lu!ta do t' ishte e egër. 3jolu!të edhe do t-u ngjiste lu!tërave t' kaluara /lirimtare t' popullit ton- per nga vendosmëria,

patriotizmi, nga qëllimi i madh i /lirimit, por edhe nuk do t-u ngjiste nga strategjia, taktika,madhësia, organizimi. 3ohët n' t' &ilat do t' organizonim lu!tën, nuk ishin më ato t' prindërve dhet' gjyshërve tanë@ përallë kishim po t' njëjtët armiq, t' egër, kriminelë, t' ra!inuar n' ideologji, n'

politikë, n' metoda e n' veprime, por edhe t' armatosur deri n' dhëmë me arm' nga më modernet,shkatërruese dhe dëmprurëse n' /do drejtim, që nuk ishin par' n' kohët e mëparshme. Nazi!ashistët, duke e propaganduar me t' madhe një !or&' t' tillë shkatërruese goditëse, synonin t'kallnin panikun para se !or&at e tyre t' ndërmerrnin goditjen. Psikologjia e tmerrit dhe "kolona e

pestë# ishin dy arm' ndër kryesoret që u paraprinin legjioneve t' Iomës dhe t' %erlinit.Por popujt, n' unitet dhe t' ashkuar rreth idealeve e qëllimeve t' qarta, t' udhëhequr drejt e meguLim, do të !itonin n' këtë lu!të vigane që i kishte pllakosur. Popujt që kishin vendosur të jetonintë lirë, do të !itonin mi armët moderne të armikut dhe mi ushtritë e tij, pse të parët ënin një lu!tëtë drejtë dhe n' vendin e tyre, kurse të dytët një lu!të jo të drejtë, graitqare dhe n' një vend të huaj.Partia jonë i kishte të qarta n' vija të përgjithshme këto situata dhe ashkë me popullin hynin n'lu!të jo të papërgatitur, sepse që nga ; prilli i vitit 67:7 dhe deri më * nëntor të vitit 6746 kishin

kaluar tnë tepër se dy vjet që kishte !illuar rezisten&a pasive dhe aktive kundër pushtuesve dhekuislingëve shqiptarë.



Iezisten&a e popullit dhe, n' radhë të parë, e klasës punëtore dhe e !shatarësisë kundër regjimit tëHogut, pas pushtimit të vendit, u kristalizua më shumë dhe mori !orma më të avan&uara. rmiqësiadhe rezisten&a e punëtorisë dhe e !shatarësisë shqiptare kundër regjimit të Hogut, të pleksura tarlime ndjenjën e /lirimit komëtar, ishin aza ku u mështetën Partia dhe udhëheqja e saj për tëmoilizuar vullnetin e komit, !or&ën e popullit, mendimet, aspiratat, dëshirat e tij n' një unitet

lu!tarak për /lirimin e atdheut dhe të popullit.Mshtë lehtë ta thuash me !jalë, por Partisë i janë dashur mundime e sakri!i&a, guLim e heroizma,urtësi e durim n' mendime e n' veprime për ta realizuar këtë program.Duhej krijuar, n' radhë të parë, esimi i popullit n' !or&at e veta. Duhej shkulur nga mendja e mja!tnjerëzve ideja se nuk mund të përallohej një !uqi kaq e madhe, si/ ishte 2talia !ashiste, se "nuk lu!tohet 6 milion kundër 4+ milionëve#, ide që e propagandonin dhe e !rynin "kolona e pest',

ashkëpunëtorët, kuislingët e pushtuesit, prania e divizioneve dhe e tankeve që kishte përqendruar ai n' /do anë të vendit.Populli duhej indur me !akte, me aksione, me politikë dhe me propagandë se as trimëria, asguLimi, as atdhedashuria, as mendimi i qartë politik i shqiptarit, i të parëve tanë, nuk ishin shuar,

por ishin më të zjarrtë se kurrë. Dhe Partia 3omuniste e Shqipërisë, që ishte artëse e të gjitha

këtyre vetive të shquara të popullit tonë, do të lëshonte rru!etë mi armiqtë pushtues. Në të njëjtën kohë (u!ta Na&ional/lirimtare që merrte përsipër të udhëhiqte Partia, duhej të kishteqëllime të qarta, një program të pranueshëm nga populli ynë, program që të ishte moilizues dhegjallërues i energjive të shëndosha. Populli, e n' radhë të par' klasa punëtore dhe !shatarësia, duhejtë dinte e të kuptonte përse lu!tonte dhe /-do =i sillte atij !itorja. B kaluara e hidhur, kur lu!tërat dhekryengritjet e popullit shtypeshin me gjak nga !eudalët, agallarët dhe !ajdeLhinjtë, ishte e !reskët n'kujtesën e tij. Populli nuk mund të ngrihej n' lu!të dhe të derdhte gjakun për shtypësit e tij të

përhershëm. Partia 3omuniste e Shqipërisë ishte një garan&i që të mos përsëritej kurrë më e kaluara, por kjo duhej vërtetuar n' jet' me program, me aksion, me lu!të, me politikë.Partia duhej që me programin e saj =i ënte të qartë popullit se lu!ta do të ishte e ashpër, e madhe, endërlikuar dhe e vështirë, prandaj nevojitej organizim i madh politik dhe ushtarak. Të gjitha këtoPartia ia ëri të qarta popullit dhe i tha Eashtu si e tregoi me vepra se komunistët do të jenë n' allëtë lu!tës, do të hidhen të parët n' zjarr, do të japin jetën duke lu!tuar, por lu!ta nuk mund të ëhetvetëm prej tyre, pa masat.3jo rridhte nga mendimi se komunistët nuk mund të lu!tonin dhe të !itonin pa popullin.Ievolu&ionin e ën populli.=endimtare n' tërë këtë veprimtari do të ishn /ështja e alean&ave dhe për&aktimi i aleatëve. Dihetroli udhëheqës i klasës punëtore n' azë të parimeve tona kryesore dhe alean&a e saj me klasënmike, !shatarësinë, veqanërisht me !shatarësinë e var!ër pa tokë e me pak tokë. Pikërisht, kjoalean&ë, s' &ilës ne i kushtonim rëndësinë e vëmendjen më të madhe, do të ishte kyqi i !itores edhen' (u!tën tonë Na&ional/iirimtare.

Por dinim edhe anën tjetër@ kjo alean&ë e klasës punëtore me !shatarësinë, nën udhëheqjen e klasës punëtore, që do të ëhej strumullari i ashkimit të shtresave të tjera patriotike dhe përparimtare,duhej krijuar sipas kushteve e gjendjes sonë konkrete. Për këtë, Partisë sonë i është dashur të ëjë jovetëm analiza të gjendjes ekonomikopolitike të klasave e të shtresave, por edhe të lidhjeve tëve/anta spe&i!ike të grupeve, të !iseve, të ndikimeve pozitive e negative, të vjetra e të reja, n' gjirine shoqërisë shqiptare.

Ne e njihnim të vërtetën se klasa punëtore shqiptare ishte ende e vogël n' numër dhe pa përvojë tëmadhe n' lu!tën klasore, por qysh n' !illim ishim të indur se kjo klasë punëtore ishte e do të qe e

para që do të përqa!onte thirrjen dhe programin e Partisë e do të luante, si/ luajti, rolin e madh që itakonte n' revolu&ionin popullor, si klasa më pararojë e shoqërisë. leatja e saj më esnike do tëishte, pa dyshim, !shatarësia, e &ila jo vetëm vuante nën një sh!rytëzim mesjetar, por vazhdimisht,

n' të kaluarën, kishte qenë urimi i lu!tërave /lirimtare e shoqërore. Traditat e shkëlqyera patriotikee demokratike të !shatarësisë sonë, tashmë të gjallëruara n' kulm nga gjendja e padurueshme e pushtimit, ishin argumenti më i !ortë edhe për domosdoshmërinë e mundësinë e krijimit t' alean&ës



midis klasës punëtore e !shatarësisë, edhe për të hedhur poshtë ato pikëpamje reaksionare që e paraqitnin !shatarësinë si një turmë injorante e të shtypur, të padoishme e të pasigurt n' lu!të.koma më të domosdoshme e ënte punën tonë për a!rimin e !shatarësisë me programin e Partisë,!akti që për kushtet e vendit tonë, kjo klasë do të ishte urimi dhe aza më e madhe e !or&ave tëgjalla për (u!tën Na&ional/lirimtare.

Të ndërgjegjshëm, pra, se klasa punëtore me !shatarësinë do të përënin azën kryesore të ashkimit lu!tarak të popullit, n' të njëjtën kohë ne e dinim se e kaluara kishte lënë n' shoqërinëtonë njolla të tilla që ishin pengesë për unitet dhe e vështirësonin krijimin e alean&ave. Feja kishte

ërë punën e saj dhe vazhdonte të helmonte shpirtin dhe mendjen e njerëzve. 3lerikët, ejlerët e ajraktarët ishin përpjekur ejhe ta sh!rytëzonin, por edhe "ta shtronin#, "ta urtësonin# popullin tonëtrim e të papërkulur, të &ilin regjimet e së kaluarës e kishin majtur n' një oskurantizëm kulturor e

politik.=ërtet te ne, kur vendi u pushtua, nuk kishte parti reaksionare ose përparimtare, të majta etj., por !aktorët që numërova më sipër e shumë të tjerë si këta vepronin sikur të ishin disa "parti# të

panumërta, që ndrydhnin energjitë e popullit dhe e manin këtë të për/arë për ta roëruar dhe për tash!rytëzuar më mirë.

Një rrezik tjetër, që i kanosej lu!tës dhe alean&ës lu!tarake të popullit, ishte ajo pjesë e emigrantëve politikë, ij e për!aqësues të klasave shtypëse e sh!rytëzuese, të &ilët, ashtu si dhjetëra patriotë edemokratë revolu&ionarë, qenë larguar kur erdhi Hogu në !uqi, por, në dallim nga patriotët edemokratët e vërtetë, ata asnjëherë s-qenë të lidhur me hallet e atdheut e të popullit. ta ndenjën

jashtë vendit për 6< vjet dhe pothuajse shumi&a e tyre degjeneruan krejt politikisht e u ënë njerëztë esuar dhe aleatë e agjentë të asaj !uqie të huaj që i ushqente dhe i !urnizonte me rroga. tahiqeshin si antizogistë, por ishin edhe antikomunistë, dhe më 67:7 u kthyen në Shqipëri tok meitalianët. Pretendimet e tyre "për të qeverisur vendin# ishin kategorike. ta ishin krejt të shkëputur nga populli, nga jeta, nga mendimet dhe nga aspiratat e tij. 0endonin se idetë e vjetruara tëdemokra&isë orgjeze të astarduar, që ushqenin ata, ishin aktuale dhe të aplikueshme në vend. DhekurA Pas ndryshimeve kaq të mëdha që kishte pësuar ota. ta ishin kthyer në Shqipëri si "ajka ena&ionalizmit shqiptar# dhe, pavarësisht se shumë nga ata merrnin rroga të majme nga pushtuesitdhe kishin hyrë në shërim të plotë të tij, manin lidhje me ata elementë "anti!ashistë eantizogistë#, të &ilët mendonin se këta emigrantë të kthyer nga jashtë ishin politikisht si 6< vjet më

parë EG. Ireziku që i kanosej (u!tës Na&ional/lirimtare nga këta njerëz, u ë më i qartë më vonë,kur këta krijuan organizatën tradhtare %alli 3omëtar, e &ila i ndihmoi deri në !und me demagogji eme armë okupatorët !ashistë e nazistë kundër Frontit nti!ashist Na&ional/lirimtar dhe udhëheqjessë tij, Partisë 3omuniste të Shqipërisë.Duke qenë antikomunistë të tëruar, ata në asnjë mënyrë nuk i pritën mirë !ormimin e Partisë3omuniste të Shqipërisë dhe programin e saj të !iksuar në Iezolu&ionin e vet.Partinë 3omuniste të Shqipërisë këta elementë, tok me !ashizmin, e quajtën "parti e të huajve dhe jo

e shqiptarëve#, "parti e sllavëve, e rusëve etj., dhe jo e shqiptarëve#. (u!tën Na&ional/lirimtare equajtën "një lu!të të marrë, pa perspektivë dhe të dëmshme për Shqipërinë#. Sipas tyre, udhëheqësite Partisë 3omuniste të Shqipërisë dhe të kësaj lu!te anti!ashiste ishin "kalamanë, të rrëmyer, qës-dinë të ëjnë politikë# e një mijë parulla të tjera shpi!ëse.3jo ishte gjendja e atëhershme në këtë grumull njerëzish, gjendje që Partia 3omuniste eShqipërisë dhe udhëheqja e saj e morën në studim shumë herë, si gjatë vitit 674), ashtu edhe mëvonë.Përpara një studimi të tillë ishte vënë Partia gjatë kësaj periudhe edhe për sa u përket esimeve!etare në Shqipëri. %esimet !etare i analizuam në dy drejtime@ in!luen&a konkrete e !eve në masat egjera të popuilit dhe rrezikshmëria e hierarkisë !etare. 9në nuk do të zgjatem shumë në këto analiza,

por është e nevojshme të për&aktohen disa tipare kryesore, mi të &ilat u mështet 3omiteti Cendror

i Partisë 3omuniste të Shqipërisë në punën e vet me masat menjëherë pas themelimit e në gjithë periudhën e lu!tës.



Dihet se te ne ka pasur tri esime !etare@ esimi mysliman, më i përhapuri, esimi kristian ortodoks,që vinte pas të parit, dhe esimi katolik romak, më pak i përhapur, me qendër në Shkodër e qështrihej edhe në malësitë e saj, në (ezhë dhe kalonte pak deri në Durrës, ku kishte një ipeshkvi. NëShqipëri ka pasur edhe disa esimtarë myslimanë të inkuadruar në sekte të parëndësishme, pain!luen&ë në popull, me përjashtirn të sektit të ektashinjve.

Për sa u përket hierarkëve !etarë, in!luen&a e tyre ka qenë si vijon@ hierarkët katolikë ishin njerëz paatdhe, vareshin plotësisht nga =atikani edhe per gjënë më të vogël, pavarësisht nga "urdhrat# endryshëm si jezuitë, !ran/eskanë etj. Si në vende të tjera të otës katolike, edhe në Shqipëri kishakatolike kishte të njëjtin organizim piramidal, të njëjtin organizim kishash, qela, manastire, shkolla!etare ose edhe të suven&ionuara nga shteti, të njëjtat rite e liturgji, të njëjtën metodë dhe stil punenë përgjithësi. Suven&ionet e tyre, rrogat e /do gjë tjetër dilnin nga graitja që u ëhej esimtarëvenë !orme dhuratash e deri me detyrimin me !or&e të esimtarëve per t-i lënë trashëgim kishës

pasuritë e luajtshme dhe të paluajtshme.Të gjithë hierarkët e kishës katolike, nga më kryesori deri te Lhakoi e te !amullitari, ishin të mësuar,kishin kryer shkolla teologjike, me disiplinë të hekurt, me metodat dhe dredhitë e shtypjes sëvullnetit të njerëzve me !rikën e zotit, të 3rishtit dhe të apostujve. %esimtarët katolikë duhej të ishin

në duart e kishës «perinde ac cadaver»O. OE (atinisht si një rup i vdekur. 3ëtu ka kuptimin e të qenët i indu.r verërisht. Irjeta e merimangës i kishte mështjellë esimtarët me ligjet e kishës, me kanunet dheme ligjet e orgjezisë reaksionare dhe të gjitha këto ishin një grumull zinLhirësh që i lidhnin dhe ishtypnin esimtarët. 3isha katolike dhe hierarkia e saj ishin në kulm oskurantiste, konservatore, sidhe të adaptueshme e të përkulshme kur ua donte puna, por gjithmonë në alean&ë me regjimetreaksionare, si me atë të Prin& =idit, të hmet Hogut Eile nuk munguan të ngjyenin dorën edhe nëregjimin orgjezodemokratik të Fan Nolit, si dhe me /do pushtues të huaj që zaptonte Shqipërinë,qo!shin këta austrohungarezë, !ashistë italianë ose nazistë gjermanë.=etëm regjimi ynë i diktaturës së proletariatit i dha !und veprimtarisë keqërëse, reaksionare ekolaora&ioniste të kishës katolike.Por të mos largohemi nga periudha që po analizojmë. 3jo ishte gjendja në hierarkinë e !esë katolikedhe në esimtarët në këtë periudhë historike. Pri!tërinjtë e mëdhenj ishin agjenturë e dy!ishtë e=atikanit dhe e pushtuesit italian. Por për ne, për (u!tën Na&ional/lirimtare, ekzistonte !usha e gjerëe popullit të =eriut, e atyre që esonin në !enë. 3ishte edhe disa pri!tërinj të vegjël e të var!ër, të&ilët, duke e&ur në vazhdën e !igurave të tilla të shquara të /ështjes komëtare e të kulturës sonë, qënga %udi e %ogdani e gjer te Ndre 0jeda e Shtje!ën 5je/ovi, tash mund ta dëgjonin deri diku !jalëntonë, pse rronin më a!ër mje rimeve dhe halleve të popullit. Në këto drejtime do të punonim dhe dotë /anim.Feja myslimane dhe hierarkia e saj nuk ishin një pengesë serioze për lu!tën kundër pushtuesititalian, si/ paraqitej !eja katolike. Kierarkia e !esë myslimane edhe më parë, por akoma më shumëme pushtimin e vendit, ishte e doët, pa kurr!arë eksperien&e shqetësuese. Qhamitë ekzistonin. to

nga një hoLhë kishin, por praktikantë kishin shumë pak. Iitet ishin raktisur, asnjë martesë nuk ëhej sipas sheriatit, /do gjë tjetër, si majtja e ramazanit, !esta e ajramit, kishin kaluar si zakonerutinë, që praktikoheshin atykëtu në disa krahina, më shumë se ashtu "ishin gjendur#. KoLhallarëtishin që të gjithë injorantë, asnjë nuk ishte në gjendje të propagandonte !ilozo!inë, etikën osemoralin kuranik, askush nuk e kuptonte 3uranin, pse thuhej përmendsh në gjuhë të huaj Earaisht.KoLhallarët, pavarësisht se ishin konservatorë në zakone, nuk ishin as të zotë, as politikanë që tëushtronin in!luen&ë me mendimin islamik. 0asat e gjera të popullit pothuaj ishin të /liruara ngaligamentet e !esë, zhvillimi i intelektit të esimtarëve myslimanë qe më i zgjeruar, lieralizmi dhetoleran&a shumë më të mëdha. Pra, përpara punës së Partisë në ngritjen e popullit në lu!të në këtëdrejtim nuk kishte pothuaj asnjë pengesë serioze.Bdhe në sektin ektashian një pjesë e madhe e myhiëve tradi&ionalisht kanë pasë treguar

atdhedashuri dhe kanë lu!tuar për /lirimin e Shqipërisë.B njëjta situatë ishte edhe me esimin kristian ortodoks, si te hierarkia e kishës, ashtu edhe te esimtarët.



Kistorikisht një pjesë e pri!tërinjve ortodoksë, sidomos pri!tërinjtë e thjeshtë të !shatrave apo edhetë qyteteve, ata që jetonin pranë popullit dhe që pas shëresave !etare hiqnin kamilla!in dhe merrninshatën për të prashitur apo për të ërë ndonjë punë tjetër, kanë lu!tuar dhe janë përpjekur edhe për të!ituar pavarësinë e kishës dhe sidomos për !utjen e gjuhës shqipe në shërimet kishtare. 3uptohet qëkëto përpjekje të tyre do të inin ndesh me Patriarkanën e Stamollit e, më pas, sidomos me kishën

reaksionare greke dhe nuk do të ishin të rralla krimet e saj të përindshme ndaj pri!tërinjve patriotë,që e donin popullin, atdheun, gjuhën shqipe, që donin pavarësinë e kishës shqiptare, përpjekje esynime këto që, në kontekstin historik, kishin vlera të mëdha dhe ishin shprehje e pjesë e lu!tës për

pavarësi që zhvillohej në tërë trojet shqiptare. Populli ynë i nderonte dhe i respektonte këta martirë jo thjesht të kishës, por të shqiptarizmës. Të tillë ishin Papa 3risto Negovani, at Stath 0elani,Dhimitër 0isha, Papa (lamro %allama/i e të tjerë, të &ilët, ashtu si patriotët e tjerë të shquar të!jalës e të shkollës shqipe@ Naum =eqilharLhi, Petro Nini (uarasi, 3oto KoLhi, Pandeli Sotiri edhjetëra të tjerë, Patriarkana 5reke i helmoi e i vrau në mënyrat më arare.2shin të haitshme e &inike "arsyet# se pse reaksioni kishtar grek vepronte kështu ndaj këtyre

patriotëveG 2 vriste e i zhdukte vetëm e vetëm se këta ij shqiptarësh deklaronin se ishin shqiptarë,se donin që edhe në kishë, ashtu si në shtëpi, në rrugë, në arë e në shkollë të !litej shqip, i vritnin se

mronin të drejtat legjitime të popullit e të trojeve të tyre. Por, në të vërtetë, prapa "arsyeve# e"motiveve !etare# të dhespotëve, !shiheshin motive e synime politike, ami&iet territoriale tëshovinistëve grekë ndaj Shqipërisë. 3y shovinizëm antishqiptar ishte aq i sh!renuar sa pretendimetterritoriale "i lidhte# e "i azonte# në shtrirjen e !esë ortodokseG Dhe verëria shoviniste arrinte gjer aty sa dhespotët reaksionarë s-donin të shihnin se !eja ortodokse shtrihej j o vetëm në disa zona tëku!irittonë tokësor me 5reqinë Eku ëjnë pjesë edhe !shatrat e minoritetit grek me rreth )+ +++ anorë nëvitet e para të (u!tës Na&ional/lirimtare dhe a!ër <+ +++ anorë sot, por kjo !e, ashtu si dhe ajomyslimane shtrihej anemanë Shqipërisë, në lagje e në krahina të tjera të 5jirokastrës, Sarandës,Përmetit, 3or/ës, =lorës, Tepelenës, Fierit, (ushnjës, %eratit, Blasanit, Durrësit, Tiranës etj.GPikërisht në azë të kësaj logjike asurde edhe sot e kësaj dite disa dhespotë reaksionarë tëmegaliidesë na nLjerrin si grekë 4++ +++ shqiptarë, qytetarë të ish!esë ortodokse. 3ësisoj, nëse !ejado të ishte aza për për&aktimin e identitetit komëtar të një populli, atëherë, sipas kësaj logjike tëmarrë dhespotoshoviniste, më se gjysma e Shqipërisë do të na i takonte 5reqisë EG, gjë që gjithnjëe kishin ëndërruar e kërkuar shovinistët grekë, ithtarë të megaliidesëG Pikërisht në !avor të këtyreëndrrave pushtuese e aneksioniste ata i kishin ndjekur, vrarë e prerë patriotët tanë të nderuar, midistë &ilëve edhe pri!tërinj e esimtarë patriotë që ngriheshin, ashkë me vëllezërit e tyre të !evemyslimane e katolike, në mrojtje të tërësisë territoriale të Shqipërisë nga orekset aneksioniste tëshovinistëve !qinj.3jo pleksje e ngushtë e /ështjes së kishës e të !esë me /ështjen komëtare, duke i dhënë prioritetkësaj të !undit, kishte ërë, pra, që jo vetëm esimtarët e !esë ortodokse, por edhe pjesa më e madhe

e pri!tërinjve të thjeshtë të rriteshin e të edukoheshin me ndjenjën e atdhedashurisë.Pra, /ështjen e esimeve !etare Partia e pati në qendër të vëmendjes gjatë gjithë kohës së (u!tës Na&ional/lirimtare, por edhe pas lu!tës, pse nuk duheshin prekur ndjenjat e njerëzve për të arritur ngritjen e popullit në lu!të për /lirimin e adheut e ndërtimin e një Shqipërie të re.Për sa i përket inteligjen&ies, natyrisht, duhej ërë një punë e gjerë, e kuali!ikuar, e di!eren&uar dhenë nivele të ndryshme. Në përgjithësi terreni i punës me intelektualët ishte i përshtatshëm. %ënin

përjashtim nëpunësit me pozita të larta, të &ilët jo vetëm e pranuan !ashizmin, por siguronin edhe!itime materiale të mira prej tij. 3jo kategori nëpunësish "me kulturë#, në përgjithësi ishte ekorruptuar nga të gjitha regjimet dhe ata ishin nga të parët që, me dashje, u shkruan në partinë!ashiste "shqiptare# të krijuar nga pushtuesi.3urse në përgjithësi inteligjen&ia e vendit tonë ishte patriote, anti!ashiste, kundër pushtimit të

vendit, prandaj edhe kësaj shtrese të popullit Partia do t-i kushtonte rëndësi të madhe, sepse edhenëpërmjet sai do të vazhdonte kurdoherë e më shumë të kalitej e të nLitej patriotizmi i të rinjve e i tërejave.



naliza të tilla të gjera e të hollësishme të situatave, të raportit të !or&ave etj. ishin !ryt i deateve që ënim qo!të në mledhjet e udhëheqjes, qo!të edhe në takimet me shokët e Partisë në kryeqytet aponga terreni. to ishin një ndihmë e madhe në punën tonë të përditshme dhe të perspektivës, sepsegjëja e parë e domosdoshme për ta kryer detyrën tonë si komunistë, domethënë si udhëheqës tëmasave, ishte të orientoheshe drejt në ato situata të vështira roërie, terrori, intrigash, vuajtjesh e

mjerimesh shpirtërore dhe !izike, që e kishin muluar popullin tonë.3ështu, esnikëria dhe esimi i patundur në teorinë revolu&ionare të proletariatit si dhe njohja ethellë e realitetit të vendit tonë, qenë dy !aktorë themelorë që ënë të mundur të për&aktohej nga anae Partisë sonë një vijë e drejtë, të jepeshin orientime të sakta ideologjike, politike, organizative, si

për të gjitha prolemet e tjera, edhe për ashkimin lu!tarak të masave rreth programit të Partisë.Duke !olur për këto analiza e studime mi të &ilat u mështet Partia, kurrsesi s-duhet menduar se ne,!illimisht, pritëm t-i ënim ato të plota e për!undimtare e pastaj të nisnim punën me masat, dhe as qëngarkuam grupe pune ose moilizuam spe&ialistë e studiues për kryerjen e tyre. $o, "spe&ialistët#,"grupet e punës# ishim vetë ne, gjithë komunistët, nga anëtarët e thjeshtë e gjer tek udhëheqësitkryesorë, që i njihnim e i përgjithësonim situatat krahas punës konkrete të përditshme.Të gjithë, pra, që nga udhëheqësit e kuadrot krye sorë të Partisë e gjer tek anëtarët e thjeshtë, iu

!utën me vendosmëri kësaj pune të madhe. Për të hyrë në kontakt më të gjerë me njerëzit e punëstash, pas themelimit të Partisë, na ndihmonte vetë gjendja në të &ilën ishim të detyruar të jetonim etë lu!tonim. Thuajse që të gjithë ishim ij e ija të popullit punonjës, shumë prej nesh ishim ilegalëdhe, si të tillë, ditët e netët i kalonim në lagjet e var!ra, nga njëra shtmpi në tjetrën, në mes njerëzvetë thjeshtë, punëtorë, zanat/inj, të papunë ose shtëpiakë. 3udo ishim të rrethupr e të mrojtur ngadashuria e meraku i njerëzve - të thjeshtë për !atin tonë dhe e ndienim se në thel kjo ishte shprehjee dashurisë dhe e merakut të popullit për !atet e vendit.Duke u mështetur në këtë gjendje, duke punuar e duke i orientuar të gjithë shokët të sh!rytëzonin/do rast e mundësi, njohjet e miqësitë personale, !estat, hidhërimet, dasmat, takime të rastit ose tëorganizuara, ne hynim si të thuash, në një ashkëisedim të natyrshëm e të përditshëm me masat,duke propaganduar /do /ast vijën dhe programin e Partisë. Dhe !akt është se !jala jonë zinte shpejtvend, për arsye se ne preknim atje ku ishte pika më e ndjeshme e komit. (u!të kundër pushtuesit,lu!të, lu!të të pamëshirshme kundër tij dhe tradhtarëveG propagandonin ditë e natë komunistët esimpatizantët dhe, doemos, nga kjo s-kishte si të mos i ngrohej zemra këtij populli, që gjith një ishteshquar si lu!tëtar i madh për /ështjen e lirisë.3jo propagandë e madhe, e përditshme, me gojë, me trakte, me komunikata, me thirrje, ëhej më eqartë, më e esueshme dhe e pranueshme nga populli, ngaqë !jalët komunistët i shoqëronin mevepra. ta ishin njëkohësisht propagandistë dhe lu!tëtarë, goditnin !ashizmin dhe ndiqeshin nga!ashizmi. Domosdo kjo ënte përshtypje të thellë në masat. Shokët tanë nëpër qytete lu!tonin,organizonin aksione, saotazhe, atentate, në një kohë kur krismat e pushkëve të njësiteve guerile etë /etave partizane po ndiheshin e shtoheshin gjithandej. 9rrejtja e tërimi i !ashistëve u lëshuan më

me egërsi mi komunistët dhe, doemos, dashuria e esimi i popullit do të anonin, si/ anuan, përditëe më shumë nga ne, ijtë e tij, që ënim thirrje e punonim për krijimin e ashkimit patriotik të tëgjithë popullit n' lu!të kundër !ashizmit.3ëtu është e vështirë të përmendësh e të riprodhosh raste konkrete, sepse këto qenë iseda me

popullin, me dhjetëra e qindra njerëz të lagjeve të var!ra të qyteteve e të !shatrave, anemanëShqipërisë. Duhet thënë se me këtë kategori njerëzish, pra, me njerëzit e thjeshtë, nuk na lindnin

proleme gjatë isedave, s-lindte !are nevoja për të ërë përpjekje të ve/anta, se si do të parashtroheshin /ështjet, ku do të dilte ashkëiseduesi, si do t-i përgjigjeshim po u hodh degë mëdegë, po shtroi këtë ose atë /ështje "delikate# etj. $o, këtë stërmundim për parapërgatitje ne erezervonim për një kategori tjetër njerëzish, për ata tipa që hiqeshin si "patriotë#, si "politikanë# tëmëdhenj, por që "lu!tën# e ënin ka!eneve, me gjyzlykë mi hundë e me ka!e e kek përpara. 0e

popullin !litnim hapur, pa asnjë !rikë se mos e preknim atje ku s-duhej dhe më tepër sesa një punë"për t-i mushur mendjen#, ky qe një kuvend me popullin për qarjen e halleve të përashkëta. N'këto takime të paharrueshme ne mësonim nga njëritjetriJ na mahniste dëshira e njerëzve të thjeshtë,



gjer n' mospërmajtje, për t-u ngritur n' lu!të, për të ërë që mundësisht që "nesër# të /lirohejvatani@ .Natyrisht, nga ky ashkëisedim i gjerë me popullin Partia vilte !akte, mësonte më mirëgjendjen, maste pulsin e kohës, shkallën e situatës revolu&ionare. 5jithnjë e më tepër kjo situatë

piqej, gjithnjë e më tepër populli sh!aqte hapur simpatinë e dashurinë ndaj komunistëve. Shpirti i popullit, i etur për Tiri e i gatshëm për lu!të, na indte se ishim n' rrugë të drejtë, na shtynte që të

punonim më me !or&ë për realizimin e programit të vendosur. N' punën me popullin e ndienim veten të /lirët, e shihnim veten n' terrenin tonë dhe i !lisnim atijshumë thjesht e qartë@ do të ëjmë lu!tën, n' lu!të e sipër do të organizohemi, do ta !or&ojmë këtëorganizim dhe, kur të shporrim italianët e /do pushtues tje tër, ashkë me të do të jenë shporrur gjithë ata tradhtarë që përgatitën pushtimin e që tash na shtypin, na lu!tojnë e majmen mi kurrizintonë. Do të vendosim NB se /-do të ëjmë e, kur themi "NB#, kemi para sysh jo thjesht veten tonë,si komunistë, por të gjithë ju, marë popullin që na lindi e na rriti.3ështu zinte vend !iala jonë si guri n' taanin e vet dhe e ndienim se, kur na hapej /do derë e popullit, na qenë hapur më par' zemrat e tijJ indeshim se kur na strehonin e na ruanin të gjithë, tënjohur e të panjohur, kjo do të thoshte se ata, mijërat, populli, ishin me ne, me Partinë.3ësaj pune, që erdhi vazhdimisht duke u rritur, Partia i kushtonte kujdesin e vëmendjen më të

madhe. N' /do mledhje &elule, ashtu si edhe n' organet udhëheqëse të Partisë, puna me masatishte /ështje që do t' raportohej e do të diskutohej, aio !iguronte n' /do rend dite. Po të shohëshdokumentet e asaj kohe që u re!erohen mledhjeve kryesore pas themelimit të Partisë, ose raportevee in!orma&ioneve që kërkonim e na vinin nga t' gjithë qarkorët e anët e vendit, do të vësh re se

prolemi i lidhjes me masat, për të ërë për vete masat, për =i ashkuar në një njësi të /e liktë, islitendër prolemet kryesore që diskutoheshin. Nuk ishte e rastit, për shemull, që mledhja e parë e mëkryesore pus themelimit të Partisë, 3onsulta e Parë e ktivit të P3SK e prillit 674), në qendër të sajkishte analizën e punës sonë për lidhjet me masut e punëtorëve, të !shatarëve, të të rinjve, të grave,të të gjithë atyre që u dhimsej /ështja e lirisë dhe e pavarësisë së atdheut. Po kështu edhe në3on!eren&ën e $ashtëzakonshme të Partisë, në qershor 674)J edhe në mledhje të tjera në shkallëvendi, ashtu si edhe në mledhjet e qarkorëve, ose në takime të shpeshta të 3omitetit Cendror, ekishim ërë rregull të pa&enuar që të raportonim një nga një, pa përjashtim, se /-kish@m ërë,/-kishim arritur e /-metej për më tej për ashkimin patriotik të masave rreth Partisë në lu!tën për liri. 3uptohet, metej shumë e shumë për të ërë. Nuk lejonim në këtë /ështje jetike asnjë lëshim,asnjë shmangie. Si rezultat i kësaj pune të men/ur e të organizuar që ënte Partia, !akt është senumri i punëtorëve në qytetet me një!arë zhvillimi industrial që hynin në Parti apo lidheshin me të,shtohej vazhdimisht. Bdhe në drejtim të !shatit ishin arritur rezultate dhe në disa krahina, sidomosnë Shqipërinë e 0esme dhe të $ugut, !shatarësia shprehej pro vijës së Partisë dhe po tregohej egatshme për të rrokur armët.(idhur me !utjen e !shatarësisë në Front dhe për!shirjen e saj në lu!tën e armatosur, na dilnin

përpara, midis të tjerash, edhe dy vështirësi. Në radhë të parë, qëndronte /ështja e in!luen&ës që

kishin në !shat elementët ajraktarë e pseudopatriotëJ nga una tjetër, ishte e domo.sdoshme tërrënjosej te /do komunist indja e plotë se aza e Frontit, për të &ilin po lu!tonim, do të ishtealean&a e klasës punëtore me !shatarësinë, sidomos me !shatarësinë e var!ër dhe të mesme.0egjithëse pjesa më e madhe e komunistëve e kishte të qartë këtë detyrë, prapë te ndonjëri ruhej

pikëpamja e goditur prej kohësh se Fronti do të krijohej mi azën e një marrëveshjeje me krerëtna&ionalistë dhe nga kjo marrëveshje do të vinte automatikisht edhe pjesëmarrja në lu!të e n iasave!shatare. 3ishte raste kur këto pikëpamje sil!aqeshin edhe hapur.3ështu na ndodhi, për shemull, në dhjetor të vitit 6746 në 3on!eren&ën e Parë të Rrganizatës sëPartisë të Tiranës, ku mora pjesë si i deleguar i 3omitetit Cendror. 3ësaj kon!eren&e, që u majt,sigurisht, në ilegalitet në shtëpinë e %ije =okshit e ku morën pjesë rreth )+ veta, 3omiteti Cendror ivinte një rëndësi të madhe, sepse edhe pesha e organizatës së Tiranës do të ishte më e madhe.

3ur po diskutonim rreth prolemeve të lidhjes me masat mes të tjerash u ngrit edhe një shok dheshtroi /ështjen se puna me !shatin kishte shumë vështirësi dhe, sipas tij, të indje masat e !shatarëvetë var!ër e të mesëm për t-u hedhur në lu!të kjo do të kërkonte një kohë të gjatë.



Po atëherë, si mendon ti, i ndërhyra, ta realizojmë ashkimin e popullit pa !shatarësinëA 0endimi im, u përgjigj ky shok, është që ne si Parti të punojmë e të tërheqim me vete parinë e!shatit, na&ionalistët që kanë in!luen&ë në !shat. Po të kemi parinë me vete, atëherë edhe !shatarësiado të na vijë pus.

Një shtrim i tillë i /ështjes sot do të /udiste edhe një nLënës shkolle, por në atë kohë pikëpamje të

tilla ishin akoma të përhapura. Pjesa më e madhe e pjesëmarrësve në kon!eren&ë iu kundërvunë këtijmendimi të gauar. 0egjithatë, duke parë se edhe te ndonjë shok tjetër gjente jehonë ky mendim,gjithashtu duke e ditur se /-rrezikshmëri paraqiste një pikëpamje e tillë për vijën e Partisë, e pashë tëarsyeshme të ëja një ndërhyrje të gjatë, për të sqaruar në mënyrë sa më të plotë vijën ideologjike e

politike të Partisë për (u!tën Na&ional/lirimtare. lu përgjigja pak ashpër shokut në !jalë, sepse vetë/ështja ishte serioze. Ta shtrosh /ështjen në këtë mënyrë, thashë në esen&ë, do të thotë të mos kesh të qartë /-ështënjë parti komuniste, një parti e klasës punëtore. Partia jonë është parti e masave dhe !or&ën e saj, etheksoj përsëri, e ka te masat. Partia jonë, patjetër që do t-u ëjë thirrje e do të punojë me durim tëmadh që edhe parinë, si gjithë elementët, shtresat e klasat shoqërore, ta ëjë të ndërgjegjshme e tamoilizojë në lu!tën e madhe për lirinë e atdheut. Por është tjetër gjë të punosh për të moilizuar në

Front e në lu!të si gjithë popullin edhe parinë e !shatit dhe tjetër gjë t-i mështetësh shpresat për ashkimin e masave tek in!luen&at e parisë. Prandaj ne nuk mund ta ndërtojmë punën me masatduke ërë marrëveshje e tratativa me krerët që kanë pak ose shumë in!luen&ë në !shat. Partiain!luen&ën dhe autoritetin e vet nuk e len nga të tjerët e &a më pak nga paria, por e !iton me punëdhe me lu!të, nga lidhjet e drejtpërdrejta me masat, duke u shpjeguar masave programin dheqëllimet e veta. Në marrëdhëniet midis Partisë sonë 3omuniste dhe !shatarësisë nuk ka vend për tëtretë#, sepse aza so&iale ku do të mështetet Partia, në lu!tën /lirimtare dhe në revolu&ionin so&ial,do të jenë punëtorët, !shatarët dhe intelektualët e ndershëm dhe jo agallarët e ejlerët, tregtarët e

pronarët apo avoketërit pseudopatriotë.$a kështu, dul&e ruajtur parimet dhe vijën e drejtë të Partisë, duke korrigjuar të metat e duke goditur

pikëpamjet e shtremra e, mi të gjitha, duke punuar intensivisht, aza e Partisë shkoi duke ushëndoshur dhe lidhjet e saj me popullin duke u zgjeruar pareshtur.

Një vëmendje të ve/antë i kushtoi Partia qysh në !illim sidomos punës me rininë shqiptare që meenergjitë dhe entuziazmin e saj, me vitalitetin e saj të pashtershëm dhe me &ilësitë e larta morale, dotë ishte !or&a më e gjallë goditëse në lu!tën për /lirim. $o rastësisht, me ini&iativën e 3omitetitCendror Provizor, disa ditë pas thernelimit të Partisë 3omuniste të Shqipërisë, u krijua organizata eIinisë 3omuniste dhe jo rastësisht në krye të saj Partia &aktoi një nga anëtarët e vet më të mirë, njënga udhëheqësit e saj rnë të pjekur, më të lavdishëm, Cemal Sta!ën. Rjektivi i Partisë në punën merininë ishte të a!ronte rininë sa më a!ër ideve komuniste dhe sa më pranë Partisë, ta përgatisteideologjikisht e politikisht dhe ta organizonte atë për rezisten&ë e për lu!të kundër pushtuesve. 3ëtëojektiv të madh ne komunistët ia kishim &aktuar vetes që atëherë kur militonim në grupe të

ndryshme, por tash që !ormuam Partinë, puna me rininë u vu në leaza më të shëndosha e mëshken&ore. Ne kishitn parasysh !aktin se rinia kishte edhe ajo përërjen e sai klasore, se të rinjtë jetonin e inin në kontakt me !amilje e amiente punëtore, !shatare dhe intelektuale dhe, për këtëarsye, ajo mund dhe duhej të ëhej një transmetuese e !jalës së Partisë, agjitatore e programit të sajlu!tarak.Pra, një tjetër ojektiv i punës sonë ishte që nëpërmjet rinisë të përhapnim dhe të !or&onim në masate gjera të popullit idenë e rezisten&ës e të lu!tës kundër !ashizmit pushtues dhe ashkëpunëtorëve tëtij, të !or&onim me anën e të rinjve e të rejave opinionin për domosdoshmërinë e rezisten&ës edhe

renda !amiljes, në mënyrë që të krijohej kohezioni i mendimit politik anti!ashist dhe të lidheshin tëvjetrit, prindërit, me të rinjtë, me ijtë dhe me vajzat e tyre. Partia kishte esim dhe këtë e vërtetoikoha, se rinia, me prirjen e saj për të përqa!uar /do gjë të re progresive, jo vetëm do të hidhej në

radhët e para të lu!tës anti!ashiste, por do t-i kuptonte dhe do t-i mronte me indje, me guLim e meheroizëm idetë kurdoherë të reja të komunizmit militant dhe nga radhët e saj do të dilnin komunistëtdhe kuadrot e Partisë, zatuesit dhe propagandistët e programit të saj.



3omiteti Cendror i Partisë u dha udhëzime shokëve drejtues të rinisë që edhe në këtë drejtim tëintensi!ikohej puna me masat, që, sikurse anëtarët e Partisë, patriotët e ndershëm, edhe të rinjtë të!uteshin në masa, të njiheshin me to, të ënin /mos të merrnin kontakt, të isedonin, të shpjegonindhe të vlerësonin /do gjë, deri edhe një punë shumë të vogël, që në dukje nuk kishte vlerë, por qëkrijonte tek individi, me të &ilin punonin, ndjenjën se "di/ka po ënte për atdheun#. Të tilla këshilla

u jepja 0isto 0ames, 0ihal Durit, Perlat IeLhepit Ekur ky u nis për në Shkodër nga shtëpia kukishim !ormuar Partinë, si dhe shokë ve të tjerë.Puna e Partisë pati një e!ekt kolosal. Duke realizuar këta ojektiva të mëdhenj Partia /au rrugën dhe!itonte zemrat dhe mendjet e të rinjve, ashtu si/ po !itonte dashurinë, respektin e esimin e

punëtorëve, të !shatarëve, të të gjithë njerëzve të ndershëm.rmiku e kuptonte qëllimin e Partisë dhe duhet njohur që u ndodh në hall. i përdori edhedemagogjinë, edhe terrorin, por gjith/ka i shkoi kot. "Dopolavorot#, kluet "kulturore#,

propaganda me shtyp, me radio, me !ilma e me lira, organizatat !ashiste për rininë e për të vegjlit,gjithë ky arsenal diversiv ideologjik e politik, nuk qe i mja!tueshëm për ta shmangur rininëshqiptare, lulen e ukur të popullit, nga rruga e nderit dhe e trimërisë. %ijtë dhe ijat e Shqipërisënuk shkuan pas premtimeve të !ashistëve, por u shkuan pas Cemalit e =ojos, Perlatit e 0argaritës

dhe heronjve të tjerë të (u!tës Na&ional/lirimtare. snjë pjesë e rinisë shqiptare nuk meti jashtës!erës së punës edukuese e moilizuese të Partisë që nga i riu punëtor, shkollor e intelektual, deri tetë rinjtë e !shatit, ku puna në !illim na e&te me vështirësi.Iinia punëtore dhe ajo !shatare ishin, pra, ojektivi kryesor i punës së Partisë sonë, duke korrigjuar kështu tenden&ën e periudhës së grupeve, të &ilët më tepër e kishin përqendruar punën te riniashkollore. Natyrisht, Partia edhe me këta punoi, sepse këta jo vetëm do të jepnin kontriutin e tyrenë një lu!të ku llogaritej /do njeri e /do pushkë, por do të ishin edhe kuadrot e ardhshëmintelektualë që do t-i duheshin atdheut pas 1lirimit. Në punën me rininë shkollore nuku përqendruam vetëm te nLënësit e shkollave të mesme të vendit, që përgjithësisht ishin të lidhur !ort me komunistët e qenë nga më aktivët në demonstrata e aksione, por një vëmendje të posa/me ikushtuam edhe asaj rinie studenteske që vazhdonte studimet jashtë vendit. Nëpërmjet anëtarëve tësaj Partia u ëri thirrje studentëve të raktisnin shkollat !ashiste, të ojkotonin %I9FSKinOOE"%ashkimi i Iinisë 9nivarsitare Fashiste Shqiptare#, organizatë që u pënpoq ta krijonte pushtuesi !ashist per

korruptimin e rinisë univeritare shqiptare. e !arikuar nga italianët, të hidheshin në lu!të kundër !ashizmitdhe rrogëtarëve të tij. Në shumi&ën e tyre këta iu përgjigjën thirrjes së Partisë, se edhe vetë qenë tëlidhur me popullin, sidomos ata që vinin nga !amilje jo të pasura e që me ndonjë ursë të nLjerrë menjë mijë mundime e me ndonjë napolon që u dërgonin nga shtëpia, vazhdonin studimet e larta në2tali ose në ndonjë vend tjetër. (idhur me këtë që po them më kujtohet një takim që kam pasur menjë të ri universitar në ato kohë.

Ndodhesha një dite në një azë në Irugën e Shëngjergjit, në shtëpinë nr. 88, ashkë me Cemalin. Në mos gaoj, ka qenë prilli i vitit 674) Epas për!undimit të 3onsultës së ktivit të Partisë, dhe une

kisha shkuar atje i veshur si ojaLhi e i pajisur me !ur/at e veglat e tjera "të pro!esionit#. S-kishteshumë që kishim !illuar isedën kur vjen %ije =okshi, kërkon Cemalin e i thotë se një shok shkodran ka ardhur dhe kërkon ta takojë. ili ështëA pyeti Cemali dhe, kur %ija i tha emrin e shokut, e lejoi ta !uste në dhomë.3ur hyri në dhomë shoku që kishte kërkuar Cemalin, na përshëndeti.Cemali sapo e pa iu hodh në qa!ë dhe e pyeti kur kishte ardhur nga 2talia, si ishin shokët, a ishtetakuar me njerëzit e shtëpisë. 0asi iu përgjigj edhe i porsaardhuri !illoi ta pyesë Cemalin per njerëzit e tij, per =asilin dhe të njohurit e tjerë, që per mua nuk ishin aspak të panjohur. Si u siguruanga Cemali se mund të !liste pa druajtje në praninë time, i porsaardhuri nga 2talia, ku studionte per mjekësi, tha@ 0ë ka dërguar një grup studentësh që studiojmë në 2tali. $emi mledhur dhe kemi vendosur të

kthehemi në Shqipëri.



Shoku i tregoi Cemalit se para pak kohësh një nga studentët shqiptarë, anëtar i 5rupit të Shkodrës,kishte marre një kartolinë nga Kajdar Dushi me një tekst të /uditshëm "Nënën e ka marre malli per ty#, në një kohë kur nëna e tij kishte kohë që kishte vdekur. tëherë, i tregonte shoku Cemalit, thamë se di/ka e rëndësishme kishte ndodhur në Shqipëri.Thirrëm edhe disa shokë nga Firen&ja, Parma, Siena dhe vendosëm që une të vija këtu e të vendosja

lidhje me grupin. N' Iomë, vazhdoi, takova Sami %ahollin, i &ili më leLoi Iezolu&ionin per krijimin e Partisë. Shokët më porositën t-ju them që janë të gatshëm të vijnë e të hidhen në ilegalitet.Cemali, që dëgjonte me vëmendje, u gëzua per gatishmërinë e këtyre shokëve të rinj. Bdhe une ugëzova, por, per ta nga&muar, i them shokut@ Bdhe para &a ditësh na premtuan nja pese a gjashtë intelektualë këtu në Tiranë se do të hidheshinnë ilegalitet, por shpejt ndërruan mendje.Cemali qeshi nën uzë, se e kuptoi shakanë time, por shoku i tij u kthye nga unë dhe një /ikë i

prekur m-u përgjigj 9në nuk ju njoh dhe as ju nuk më njihni. Por Cemali më njeh edhe mua, edhe mja!t nga shokëttanë atje. 3ëto nuk janë premtime oshe. Na thoni dhe ju garantohem me kokë për rreth tridhjetëveta, mundet edhe më shumë. =etëm një gjë duam, që kur të vijmë këtu të na siguroni azat e lidhjet

e nevojshme, se nuk dimë si të orientohemi e ku të strehohemi.2 shtrëngova !ort dorën këtij të riu që quhej Nikolla Shurani, shok i vjetër i Cemalit dhe ishanëtar i 5rupit të Shkodrës, dhe !illova ta pyesja për aktivitetin që kishin zhvilluar studentët shqiptarë në2tali, për gjendjen e tyre shpirtërore, për situatën në atë vend etj. B pyeta, gjithashtu, për disastudentë, që kishin qenë anëtarë të 5rupit 3omunist të 3or/'s, të &ilët i kisha njohur personalisht.Pastaj i thashë@ Ne nuk dyshonim në gatishmërinë e shokëve tanë dhe jemi të sigurt se ata do të japin një kantriutme vlerë në /ështjen e /lirimit. Për /ështjen që ngritët ju për t-u kthyer në ilegalitet në Shqipëri, unëmendoj që kjo të ëhet gradualisht, sipas porosive e udhëzimeve konkrete që ne do t-ju japim nëkohën e duhur.%iseduam dhe pak, pastai u ndamë me Nikollën, kurse unë e Cemali vazhduam isedën që kishimlënë në mes. Shoku nga Shkodra nuk ishte gauar@ pjesa më e madhe e studentëve tanë në 2tali, si

ij të denjë të popullit të vet, iu përgjigjën thirrjes së atdheut e të Partisë, u kthyen në Shqipëri elu!tuan me trimëri për /lirimin e vendit.3ështu, puna propagandistike dhe organizative e Partisë po gjente mështetje të gjerë te punëtorët,te zanat/injtë, te populli !ukara nëpër qytete, te !shatarët e te rinia. Kap pas hapi e në mënyrë tësigurt po krijohej rreth Partisë ashkimi patriotik anti!ashist i masave.3y ashkim i popullit rreth Partisë qysh në !illim nisi si një ashkim lu!tarak që edhe po krijohej,edhe do të /elikosej përmes veprimeve, duke !illuar nga më të thjeshtat e gjer te kryengritja e

përgjithshme e armatosur. Nëpër aksione, atentate e saotazhe u dha orientami që ashkë me komunistët të merrnin pjesë

njerëz pa parti, nga radhët e simpatizantëve e të aktivistëve të njohur, sidomos të rinj e të reja. Poashtu iu kushtua rëndësi e madhe organizimit kudo të demonstratave masive, ku populli, duke dalënëpër rrugë e sheshe, i prirë nga komunistët, duke iu kundërvënë !ashizmit e duke u përleshur me!or&at e rendit, edhe të shihte /-!or&ë kolosale martte në vetvete, edhe të kaliste më tepër ndjenjën e

ashkimit e të shpirtit lu!tarak, edhe t-i ënte të qartë kategorisë së pseudopatriotëve që të mlidhninmendjen e të vendosnin@ o me popullin në lu!të kundër !ashizmit, o me !ashizmin në lu!të kundër

popullit.Demonstrata të tilla u zhvilluan pas themelimit të Partisë në të gjitha anët, ashtu si/ nasi të ndihejgjithnjë e më tepër pushka partizane, ashtu si po shtoheshin gjithnjë e më tepër /etat dhe radhët etyre me !or&a që vinin nga !shati e qyteti.Doemos, !or&imit të lu!tës sonë !ashizmi do t-i përgjigjej e iu përgjigj me terror më të madh, me

egërsi më të papërmajtur. Por ne s-tremeshim nga kjo. (u!ta s-ëhej ndryshe.



Tamam kur me punën e palodhur të komunistëve, kur me veprimet e shumëllojshme ne polidheshim gjithnjë e më tepër me popullin, na hyn 3o/o Tashkoja "i pizmosur# n' një mledhje ena lëshon një "protestë#@ Partia po priret nga sektarizmiG tha "i indinjuar#. Po marrim n' qa!ë veten dhe popullin. 1-thuaA e pyeta. 1-është ky sektarizëmAG

Demonstrata e ; prillit n' Tiranë nuk duhej të qe ërë. Po ashtu n' Durrës e kudo gjetkë. B /!arë!ituamA 0os e përmysëm !ashizminAG spakG Përkundrazi, ai u egërsua më shumë e me terrorin qëka shpërthyer do ta tremë popullin. $akëni n' vete, shokëG Po prishim me sektarizmën e disave, atë

punë të madhe që ëjmë ditë e natë me gojë, me agjita&ion, me propagandëGB qartë@ oportunisti e "komunisti# i salloneve nuk mund ta kuptonte ndryshe e më thellë punën memasat, ve/se, e shumta, nëpërmjet agjita&ionit gojor, agjita&ion që, për sa i përket atij vetë e tipavesi ai, ëhej n' mënyrë të vakët, rutinë, ile ku!izohej n' &a intelektualë orsalinash e n' &a

politikanë ka!enesh. $o, i thashë i zemëruar, ne s-do të veprojmë kurrë sipas logjikës tënde. Ne lu!tojmë për ta ërë

popullin për vete jo thjesht me lla!e dhe aspak sa për =i marr' një miratim gojor. Neve s-na duhetthjesht urata e popullit, neve na duhet !or&a e popullit, shpirti i tij i papërkulur e lu!tarak. Duke e

hedhur këtë !or&' kolosale n' veprim, duke e kanalizuar drejt e duke e udhëhequr n' aksione, vetëmkështu do të ëhet lu!ta, vetëm kështu do të shporret !ashizmi. Dakord n' parim, por është herët për veprime demonstrativeG vazhdoi më tej 3o/o Tashkoja. T-imushim një herë mendjen popullit se di/ jemi, të na esojë, pastaj ta nLjerrim shesheve. Ndryshena iku që tani nga duart. Populli nuk largohet prej nesh ngaqë e udhëheqim n' aksione, n' demonstrata e n' lu!të, i thashë. i do të largohet nga ne vetëm po ta shohë se jemi njerëz të lla!eve. Sa për atë se tremet popu66i,ky është një gjykim trashanik dhe jashtë së vërtetës. s-më thua, ku strehohemi ne kur na ndjekin!ashistët, kush na ruan, kush na shoqëron nga aza n' azëA Populli, ai popull që po na njeh e po navjen pas pikërisht se e sheh që ne ndeshemi me pushtuesin. Populli largohet nga !rika&akët, nga!jalamanët, por jo nga trimat.=azhduam gjatë deatin dhe n' tërësi të gjithë shokët iu kundërvunë me !or&' pikëpamjeve të 3o/oTashkos. Duhet të them se renda radhëve të Partisë, për !at t' mir', me tipa e pikëpamje të tilla, qëkërkonin një lloj "lu!te të qetë#, pa "krisma#, pa veprime, nuk na u desh të merreshim gjatë, sepsetë tillë ishin të rrallë. Populli na ndoqi ne n' demonstrata e përleshje, populli, sidomos rinia, mëtepër se nga /do gjë, na esuan e u ashkuan n' rrugën e Partisë, pikërisht se kjo ishte rruga e lu!tës,e veprimit.Pa marrë akoma !ormat e veta organizative, pa u për&aktuar ende në mënyrë të plotë programi,themelet e Frontit nti!ashist të popullit shqiptar po hidheshin.

0. 'a,rio,1 2he 3e42o3a,rio,1

Partia jonë me të drejtë për&aktoi që në !illim se në lu!tën për shpëtimin e vendit duhej për!shirë igjithë populli, të gjitha klasat e shtresat shoqërore pa dallim pikëpamjesh politike, ideologjike,!etare etj. 3ryesorja që mund e duhej t-i ashkonte këto !or&a ishte qëndrimi ndaj pushtuesit të huaj,lu!ta pa kompromis kundër tij. 0i këtë azë do të organizohej edhe Fronti nti!ashist

Na&ional/lirimtar, ku do të ënin pjesë përve/ masave punonjëse të qytetit e të !shatit, edhe gjithë!or&at e elementët e tjerë, të gjithë ata që ishin të interesuar për lirinë dhe ekzisten&ën e Shqipërisë etë komit shqiptar. B, në këtë mes, një punë e madhe, e gjerë, shpesh tepër e ndërlikuar, e vështirëdhe e lodhshme, ishte ajo që na u desh të ënim me elementët patriotë ose ata që hiqeshin si të tillë,

pra, me gjithë ata që atëherë quheshin na&ionalistë.Termi "na&ionalist#, si/ e përdornim ne në atë periudhë, nuk duhet kon!onduar me përmajtjen qëka marrë sot ky term në literaturën politike për të emërtuar elementët me pikëpamje na&ionaliste



orgjeze në kundërshtim me parimin marksistleninist të interna&ionalizmit proletar. Termi"na&ionalist# shte një apela&ion për ata lu!tëtarë që në kohët e kaluara kishin lu!tuar kundër

pushtuesve të huaj, që synonin të na zhduknin edhe si kom. Pikërisht nga !jala "na&ion#,e marrë nga gjuhët latine e që i përgjigjet !jalës sonë "kom#, doli edhe termi "na&ionalist#, të &ilinne e kemi përdorur edhe gjatë lu!tës e që gjendet edhe në shkrimet e mia të asaj kohe.

1-është e vërteta, ky ishte një emërtim që për!shinte një kategori të gjerë njerëzish, që nga elementëtme të kaluar e me veprimtari patriotike, deri tek intelektualët që njiheshin apo a!ishoheshin si njerëzme ndjenja patriotike e demokratike. 3ështu që me termin "na&ionalist# në një!arë kuptimi ne

ënim edhe di!eren&imin midis komunistëve, nga njëra anë, dhe njerëzve të tjerë me të &ilët kishimkontakte e punonim. Cysh në kohën e grupeve, por sidomos pas themelimit të Partisë, puna me"na&ionalistët# ishte një sektor që u takonte të gjithë komunistëve. Natyrisht, kjo ëhej sipasmundësive që kishte gjithse&ili, sipas rrethit shoqëror, të njohurve e të a!ërmve. Në &elulat ku ënim

pjesë jepnim llogari për të gjitha punët, por edhe për punën me intelektualët e me patriotët,shkëmenim me njëritjetrin mendime dhe këshilloheshim në veprime. 3ur ndonjëri gjentevështirësi me personin me të &ilin ishte &aktuar të punonte, ia kalonte një shoku tjetër dhe gjentemënyrën si t-ia prezantonte.

Një prolem më vete ishte edhe ana !ormale e punës@ t-i njihje, pastaj të hyje në rrethet e tyre, tëmerrje pjesë në isedat që zhvillonin dhe të arrije sa të ishte e mundur të kuptoje, për shemull,/-prirje politike kishte njëri n' kokë, deri ku mund të shkohej me të, kur duhej të e&ej përpara dhekur duhej të qëndrohej n' iseda të përgjithshme për t-u maskuar riga spiunët. Pse, të mos harrojmëse regjimi i Hogut dhe, më pas, regjimi !ashist ishin regjime të spiunëve, të &ilët vëzhgonin eshikonin me kë shkoje, me kë isedoje e g!arë isedoje dhe të vinin "damkën#. Nga kjo anë, n' atëkohë duhej edhe një strategji, edhe një taktikë e veqantë, sepse n' mes të intelektualëve, mësuesve,

pro!esorëve, tregtarëve, na&ionalistëve kishte njerëz të mirë, por kishte edhe të vagët, kishte pastajedhe llojlloj i/imësh deri edhe spiunë e ashkëpunëtorë të armikut.

N' isedat që ënim me ta, pasi indeshim për predispozi&ionin e tyre, pozonim qëndrimin tonë sikomunistë dhe si Parti 3omuniste. Teza jonë themelore ishte se n' këto situata të rënda për atdheuntë gjithë shqiptarët kishin një qëllim të përashkët, lu!tën kundër pushtuesit për glirimin eShqipërisë. Përpara kësaj detyre imperative duhej të kalonin n' plan të dytë të gjitha ndryshimet n'

indjet ideologjike e n' simpatitë politike, ndasitë !etare e krahinore. Mshtë momenti, theksonim nekomunistët, që të mendojmë thellë për !jalët e poetit patriot se "!eja e shqiptarit është shqiptaria#.3jo ka qenë një riga punët më të vështira që u është dashur të ënin Partia dhe anëtarët e saj, që rigaudhëheqja deri te komunisti i ve/antë. Nuk kam parasysh këtu vetëm rrezikun që ria kër&ënonte n'këtë punë, mundësinë e tradhtisë e të spiunimit, proailitetin e !utjes s' ndonjë elementi agjent e

provokator n' radhët tona. 3ëto, sigurisht, ekzistonin, por &ilën punë komunistët dhe patriotët endershëm e ënin pa rrezikA 3ëto rreziqe ata i kishin marrë parasysh, përderisa iu !utën lu!tës menjë armik të egër, mizor e dinak.

=ështirësitë më të mëdha qenë n' një drejtim tj.etër, ku nuk pinte shumë ujë trimëria, por duhej takt,nuhatje politike, gjak!tohtësi e maturi. 9 është dashur shokëve të Partisë të përallojnë një tensiontë madh jo vetëm !izik, por edhe nervor e psikologjik, ria është dashur të isedonim e t' grindeshim

për orë të tëra, disa herë me radhë, me llojlloj tipash kokëngjeshur që jo vetëm nuk indeshin rigaargumentet tona të drejta e të qarta si drita e diellit, por përpiqeshin me "argumente# qesharake eme so!izma avoketërish të ria indnin ne për të kundërtënG Duhej, ve/ të tjerave, edhe një durim e

përmajtje e !ortë e vetvetes, që të mos ua përplasje n' !ytyrë e t-u thoshe "sikter# këtyrepatriotëve#. Por puna e Partisë dhe qështja e lu!tës kërkonin tjetër gjë. Ndodhte që ndonjë shok irevoltuar vinte për të ria raportuar për takimin që kishte pasur e kërkonte ta lironim riga ajo arrë,kërkonte edhe aprovimin tonë që ta damkoste iksin apo ipsilonin me emrin e tradhtarit. "$oG ithoshim ne. Do të vijë dita, kur ta mushë kupën, që edhe këtë do ta ëjmë. Por ti vazhdo punën,

hidhja poshtë argumentet, demaskoje dhe, kur të indesh që ai vërtet nuk dëshiron të lu!tojë, atëherëda të heqim dorë prej tij#.



(eLuesit e sidomos të rinjtë mund të hapin sytë e të thonë pse duhej kaq &eremoni me këtaelementë, këtyre u duhej treguar vendi. Sigurisht, do të vinte momenti dhe Partia e populli do t-uvinin edhe pushkën të gjithë atyre që me !jalë e me vepra u ashkuan me nazi!ashistët, por përparaduheshin ërë përpjekje për t-i shmangur nga rruga e tradhtisë, për t-i hedhur n' lu!të kundër

pushtuesit.

Partia, duke punuar me na&ionalistët, kishte parasysh qëllimet strategjike të lu!tës që udhëhiqte,interesat e mëdhenj të popullit dhe të atdheut. N' radhë të parë, Partia nisej nga pikëpamja se sa mëi gjerë e më masiv të ishte Fronti Popullor, aq më e !urishme do të zhvillohej lu!ta dhe aq më esigurt do të ishte !itorja për!undimtare. Pastaj, nuk duhet harruar që shumë nga na&ionalistët enjohur n' atë periudhë, kishin, n' shkallë të ndryshme, in!luen&a të &aktuara n' krahina e n' qytetetë ndryshme të vendit ose n' qarqet e inteligjen&ies. Cenë !itore të politikës s' Partisë inkuadrimi n'Front i dhjetëra e dhjetëra patriotëve të shquar, të njohur n' popull për ndjenjat e mendimet e tyre

përparimtare e demokratike dhe si lu!tëtarë antizogistë, sepse këta, ve/ kontriutit të tyre, mea!tësitë dhe kapa&itetet personale, posedonin një autoritet të madh n' popull, të &ilin e vunë n'dispozi&ion e n' shërim të (u!tës Na&ional/lirimtare.Po të njëjtat rezultate dha lu!ta e Partisë për të demaskuar e për t-u nLjerrë ojën pseudopatriotëve të

tillë, si@ (umo Skëndoja, li 3ël&yra, Cazim 3o&uli e të tjerë. Shumë prej këtyre nuk ishin as udallenj e as pa in!luen&ë. Disa spekulonin me emrat e !amiljeve që manin, disa me dytri pushkëtë hedhura n' =lorë më 67)+, disa me qëndrimet opozitare të majtura kundër Hogut apo me një

pjesëmarrje të rastit n' Ievolu&ionin e Cershorit të 67)4ës.Do të ishte miopi politike t-u vije pushkën të gjithë këtyre që më 6746, si/ mund të mendojë ndonjë.3jo do të ishte e dëmshme edhe për lu!tën, edhe për Partinë. 3y "mineral# njerëzor duhejseleksionuar dhe prej tij, përve/ !ëlliqësive që do të !lakeshin tej, do të dilte edhe metal i pastër dhekëtë seleksionim do ta ënin koha dhe lu!ta. =ija e Partisë qe e drejtë@ të tërhiqen elementët patriotënë lu!të dhe të p8rdoret in!luen&a e tyre në masat në të mirë të lu!tësJ demagogët, veglat e maskuaratë okupatorit të demaskohen duke u vënë pyetjen@ "Do të lu!toni ju për Shqipërinë, apo joA#. Dhe

populli do të shihte, sikurse pa, se &ilët ishin patriotë të vërtetë e &ilët pseudopatri&të. Në kuadrin e punës së gjerë me na&ionalistët, një kujdes i madh e vëmendje e posa/me iu kushtua,në atë kohë, sidomos punës me inteligjen&ien, duke synuar që elementët patriotë e demokratë të saj=i ënim pjesëtarë të lu!tës.2nteligjen&ia shqiptare në atë kohë ishte e vogël numerikisht dhe kjo ishte rrjedhim i zhvillimit tëulët ekonomik e kulturor dhe i politikës oskurantiste të regjimit të Hogut. 0reti august dherrethi i tij, ve/ gjithë plagëve të tjera që i shkaktoi vendit, ëri /mo.s ta unte Shqipërinë në errësirë enë padituri, sepse errësira dhe injoran&a e masave janë aleati më i mirë për shtypjen dhesh!rytëzimin. s nuk ëri Hogu dhe regjimi i tij për kulturën, artin dhe shken&ën, sado që hiqej si

përkrahës i tyre, ashkë me motrat e veta të degjeneruara e të korruptuara, që për ironi, me gjithëinjoran&ën e tyre merrnin në "patronazh# artet, kulturën e sportet, të &ilat thuajse s-ekzistonin në

Shqipëri.Sidoqo!të, me përpjekjet e popullit, të ijve dhe ijave të tij, dhe kundër dëshirës së regjimit !eudo orgjez, u ë e mundur të ngrihej një sistem arsimor me shkolla të ulëta e të mesme, ku të mësonindjemtë dhe vajzat e popullit që ky me intuitën e vet të pagaueshme e me horizontin e gjerë tëhistorisë, i përgatiti për ditët e reja. 0e vështirësi të mëdha e duke përalluar priva&ione të shumtaekonomike, disa prej tyre vajtën edhe jashtë vendit, ku ndoqën studimet e larta. Të gjithë këta

përënin pjesën më të shëndoshë të inteligjen&ies shqiptare, që i kundërvihej asaj pjesaantipopullore e reaksionare, me origjinë nga ejlerët, !ajdeLhinjtë e tregtarët.

Në masën e intelektualëve, në kohën për të &ilën !las, mësuesit dhe pro!esorët përënin shumi&ën,ndërsa nga pro!esionet e tjera, si mjekë, inLhinierë e juristë, këta ishin në një numër më të paktë.2nteligjen&ia nuk ishte një masë homogjene, qo!të nga prejardhja shoqërore, qo!të nga indjet

politike që i kishte të papër&aktuara. =e/ kësaj, me përjashtim të një pjese, sidomos të mësuesve të!shatit, inteligjen&ia nuk ishte aq e lidhur me popullin, dhe hallet e tij i njihte për&iptas, me tëdëgjuar. 3jo nuk do të thotë se ajo nuk ishte patriote. $o, inteligjen&ia shqiptare, në përgjithësi, ishte



patriote e antizogiste dhe më vonë e vërtetoi patriotizmin e saj në qëndrimin e lu!tën e vet kundër pushtuesit.0ë a!ër popullit ishin mësuesit, të &ilët qenë më të lidhur me të, me mjerimet dhe me hallet e tij. Në

piramidën e vogël të arsimit në regjimin e Hogut këta ishin në !und, përuzeshin nga "aristokra&ia#intelektuale, shikoheshin me dyshim nga regjimi dhe paguheshin shumë pak. Por edhe rrogën e tyre

të vogël e merrnin një herë në < muaj, kishte raste edhe një herë në 7 muaj dhe, për të jetuar, venin eshitnin rrogën te sara!ët, duke marrë sigurisht më pak. 3ështu ëja edhe unë gjatë disa muajve që punova në 5jimnazin e Tiranës në !und të vitit 67:8 e në !illim të vitit 67:; e që paguhesha vetëmme orë dhe nuk kisha një rrogë !ikse dhe, kur sëmuresha ose në pushimet e shkollës, nuk merrjaasnjë lek.

Në përgjithësi mësuesit kishin maruar një shkollë ose gjysmë shkolle renda vendit. Irallëndonjëri dinte ndonjë gjuhë të huaj, por edhe literaturë të huaj që të leLonin e të zhvilloheshin, nuk kishte. 3jo kategori intelektualësh ishte me popullin, e urrente në kulm regjimin e Hogut dhe!unksionarët e lartë të tij. Pjesëtarët e saj ishin shumë të lidhur me nLënësit dhe me !amiljet e tyre,ishin patriotë e demokratë dhe, kur Shqipëria u pushtua, ata u ashkuan me punëtorët e me nLënësitnë demonstrata kundër pushtuesve dhe shumi&a u hodh në lu!tën partizane.

Një shkallë më të lartë zinin në hierarkinë e arsimit, dhe në përgjithësi të inteligjen&ies,"pro!esorët#, si/ quheshin në atë kohë mësuesit e shkollave të mesme. Ndryshe nga mësuesit, këta,në përgjithësi, ishin më larg popullit dhe puna me ta ishte më e ndërlikuar. Sigurisht, ndër pro!esorëtkishte edhe mja!t nga ata që e donin atdheun, popullin, që e urrenin regjimin !eudoorgjez, qëurrenin pushtimin !ashist dhe u lidhën me (ëvizjen Na&ional/lirimtare dhe me Partinë. Por shumi&ae tyre u integruan në sistemin shtypës të Hogut e të !ashizmit, ishin të kënaqur me gjendjen e vet, se,sa për gjendjen e masave, për këtë

s-e ënin qej!in qeder. 3ëta lloj intelektualësh maheshin me të madhe si "elita# e arsimit,murreshin se ishin "inteligjen&ia e vendit# dhe se "regjimi kishte nevojë për ta#. 0ja!t prej tyrekishin dalë jashtë, ku kishin maruar shkolla të larta, kush n' 2tali, kush n' Fran&ë, kush n' ustri e5jermani, kush n' 5reqi, disa n' Shtetet e %ashkuara të merikës. 3ishte dhe nga ata të vjetrit, qëkishin ërë shkollën turke.Pjesëtarët e "elitës intelektuale# ishin edhe mjekët, inLhinierët, arkitektët, agronomët e të tjerë, paharruar si ata që maronin drejtësinë dhe ëheshin avokatë ose gjyqtarë, ashtu edhe gazetarët, n'radhët e të &ilëve kishte edhe disa të njohur, një pjesë me prirje e pikëpamje demokrate e

përparimtare, pjesa tjetër e vënë kokë e këmë n' shërim të regjimeva reaksionare e antipopullore.Sigurisht këtu përjashtoj intelektualë të tillë, si@ 0edar Shtylla, Rmer Nishani, Qha!er 3ongoli,5aqo Tashko e dhjetëra të tjerë, që i përmend n' këto shënime, të &ilët e njihnin gjendjen dhe

situatën e vështirë të masave e që u treguan me vepra demokratë e patriotë të atdheut të tyre. B kam!jalën këtu për ata intelektualë që, pasi kishin marrë arsimin e lartë me paratë që aallarët e vet uakishin rrjepur punëtorëve e !shatarëve, vinin n' Shqipëri me pretendimin se sillnin kulturën eqytetërimin, por, n' !akt, vinin për të marrë edhe ata pjesën e vet nga sh!rytëzimi i masave. sgjëreale s-kishin marrë ata prej qytetërimit evropian, ve/ ndonjë gjuhe të huaj, &a njohurive nga zanatiqë kishin mësuar dhe "etiketës moderne# e ndonjë &ilindri a papijoni që nuk i ndanin as n' rrugë, asn' ka!ene. Dhe këta intelektualë të qytetëruar s-e kishin për turp të dilnin n' ankand për t-u martuar,se thuajse t' gjithë qenë t' pushtuar nga mania e prikës. Mshtë e natyrshme që mja!t prej tyre

orgjezoheshin, "pistonoheshin# n' o!iqe t' larta, ëheshin "shemuj# për t' tjerët me më pak !at.3ëta njerëz ishin t' humur për /ështjen e popullit, ishin "demokratë# t' për&iptë, "lieralë# vetëmnga disa sh!aqje që qenë meturina nga vendet ku kishin mësuar.

2ntelektualët me shkolla t' larta dhe me pozita t' larta, n' përgjithësi, ose ishin integruar dhe ishin ërë shtylla t' regjimit, ose edhe kur ishin demokratë dhe antizogistë, nuk e shihnin qartë t'ardhmen e vendit. 3ishte nga ata që nuk e donin Hogun dhe regjimin



e tij dhe që thellë n' ndërgjegje ishin antizogistë, por këta jo vetëm që nuk vepronin, por edhe t'sh!aqnin hapur pikëpamjet e tyre nuk guLonin. Numëroheshin ata t' paktë që !lisnin hapur, sigurisht

jo n' mes t' rrugës, kundër Hogut dhe regjimit t' tij. Por edhe këta tirrnin iseda "akademike# rrethligjeve, masave, /mimeve, ministrave etj., por që t' gjeje n' ta një !rymë konsekuente rezisten&eose, aq më pak një tentativë rezisten&e, ishte shumë e zorshme, për t' mos thënë e pamundur.

Sigurisht, kjo ndodhte edhe nga !akti se Hogu, t' &ilin e shanin, ua kishte zënë gojën, sepse n' njëkohë kur n' popull mretëronte mizerja ekonomike, kur punëtori punonte tërë ditën, duke /arë gurën' mes t' vapës dhe merrte ): lekë n' ditë, kjo kategori njerëzish merrte 6+6< napolona ar n'muaj dhe visheshin mir', kishin shtëpi kom!orte, me moilie e me radio. 3ështu që edhe ataelementë me ndonjë &ipë demokratike e antizogiste e gjenin më t' udhës t' zinin një pozi&ionkomod@ edhe t' mirat që u jepte regjimi t-i gëzonin, edhe të lëshonin ndonjë kritikë vesh më veshkundër tij.

N' përgjithësi, këta intelektualë sapo ktheheshin nga jashtë synonin të zinin punë të mira,ve/anërisht n' Tiranë. N' atë kohë edhe për agronom, edhe për inLhinier të kishe maruar, vendin ekishe n' ministri dhe, n' qo!të se nuk kishte vend, krijohej, sepse as agronomët, as inLhinierëts-kishin ku të punoninJ ujqësia ishte n' një nivel !are të ulët dhe asnjë investim nuk ëhej n' !avor

të saj J për t-u ndërtuar nuk ndërtohej gjë ve/ ndonjë urgu dhe shtëpive për pasanikët. 3ështu qëagronomi rregullohej n' ndonjë zyrë, kurse inLhinieri e ënte planin e shtëpisë s' tregtarit të madhqë nga Tirana. 0jekët, nga ana e tyre, !illonin të nLirrnin paranë, kurse pro!esorët konkurronin menjëritjetrin kush të zinte një vend n' Tiranë ose n' ministri dhe, n' qo!të se nuk arrinin dot, shkoninn' disa qytete ku kishte shkolla të mesme, por që ishin të pakta.s që mund të ëhej !jalë për organizim n' radhët e inteligjen&ies. Sigurisht, mes pjesës më tëshëndoshë të saj kishte përpjekje për të ërë di/ka për të ndryshuar gjendjen ekzistuese, një pjesë ulidhën me grupet komuniste, por këto lidhje qenë të pakta e mi aza individuale. N' radhët eintelektualëve, tek "elita#, ku hynin pro!esorët, mjekët, juristët, gazetarët e njerëz të pro!esioneve tëtjera, ekzistonte një lloj ndarjeje, e mështetur n' lidhjet dhe a!initetet e krijuara nga lloji i kulturësdhe nga vendi ku e kishin marrë. Pra, qarkullonin opinione të tilla, si "!ilani është i doj/kulturës#,

pse kishte mësuar n' ustri ose n' 5jermani, "!ilani është i kulturës !ran&eze#, pse kishte mësuar n'Fran&ë, ai që kishte mësuar n' 2tali shte "i kulturës italiane# e kështu me radhë. 3jo tenden&ë qëkrijonte a!initete !ormale n' mes grupeve, nListe një !rymë ksenomane dhe sillte shkëputjen einteligjen&ies nga prolemet kryesore që preokuponin atdheun dhe popullin.3ur isha n' Tiranë, para pushtimit të vendit nga 2talia !ashiste, përve/ lidhjeve me intelektualë

përparimtarë e demokratë, më ishte dhënë rasti të ija n' kontakt edhe me amientet, mendimet e psikologjinë e asaj pjese të intelektualëve, që regjimi e përkëdhelte. N' "Irugën mretërore#ndodhej një ka!ene e vogël, por që n' atë kohë dukej e madhe dhe quhej "%ela =ene&ia#. N' lokalete kësaj "%ela =ene&ia# vinte "elita# e kryeqytetit dhe spiunët e mëdhenj të regjimit që nga Fuatsllani, ministër i $ashtëm e ministra të tjerë deri te "personalitetet e larta të kulturës#. 0lidheshin

atje, sipas zakonit anglez, në five o'clockl* *( nglisht ora shtatërmëdhjetë. ). Nja dy herë më mori mevete një shok dhe shkova edhe unë n' këtë klu të "elitës# intelektuale. Dhe /-pashë atjeA Një rrethkozmopolitësh, arrogantësh e mendjemëdhenjsh. 2shte di/ka e neveritshme t-i shihje kur hanin kek e

pinin /aj me mënyra "aristokrate# e me naze si damat n' sallone. tje dëgjoje të !liteshin llojllojgjuhësh, sipas klaneve dhe shqipja !litej përzier me !raza të tëra n' gjuhë të huaja, ashtu si/ kemileLuar te Tolstoi për aristokra&inë ruse, e &ila përziente rusishten me !rëngjishten. N' këto rrethe!litej për "politikë të madhe# e isedohej për artin. ty dëgjoje gjykime të dhëna me një"kompeten&ë asolute# për 1emërlenin, për Tituleskun, për Kitlerin, për "Harathustrën# e Ni/es,

për "Faustin# e 5ëtes, për Nielungët, por asnjë !jalë nuk !litej për mjerimin e !shatarit të 0yzeqesëqë e rripnin Hogu, =rionët e =ërla&ët dhe e vdiste malarja.3ëtyre njerëzve ishte e rrezikshme tu hapeshe, këta të dorëzonin te Hogu dhe te pushtuesi, n' mos

drejtpërdrejt, të kallëzonin tërthorazi. Por, si/ trashë, nuk ishte e tërë inteligjen&ia kështu.3ëtë të vërtetë, personalisht e dija nga lidhjet që kisha krijuar me një rreth të tërë mësuesish eintelektualësh të pro!esioneve të ndryshme gjatë viteve të punës n' 5jimnazin e Tiranës e n' (i&eun



e 3or/ës. Por !akt është se lidhjet tona me intelektualët u zgjeruan më tepër dhe u vunë n' aza mëtë shëndosha pasi 5rupi i 3or/ës e kaloi qendrën e gravitetit të punës s' vet n' Tiranë, n' !illim tëvitit 674+ e, sidornos, pas themelimit të Partisë, kur punën me intelektualët e vlerësuam si një ndër sektorët më të rëndësishëm të punës s' Partisë me na&ionalistët.9në, sikurse edhe shokë të tjerë, vazhdoja të zgjeroja lidhjet me ishkolegët e mi mësues,

antizogistë e anti!ashistë, si me vëllezërit Tashko Eleko e 5aqo, me leks %udën, 0inella3arajanin, Nonda %ulkën. Sotir ngjelin. %altadorin, NeLhat Peshkëpinë Ei &ili më vonë u ë allistdhe u arratis n' pragun e 16irimit, me =angjel 5jikondin, me Selim Shpuzën dhe me shkrimtarin e6Duli&istin, Shevqet 0usarain, i &ili më vonë u ë anëtar aktiv i 3omitetit Carkor të Partisë tëTiranës dl,e me punët e shkrimet e tij dha një kontriut tU snquar për propagandën e Partisë e të(u!tës Na&ional/lirimtare.9 a!ruam edhe me shumë intelektualë të tjerë, si me mjekët Qhevdet sllani. Fejzi KoLha, Bnver Hazani, Kasan $ero, arkitekt (uarasin, me inLhinierë si ndon (u!i. (lazar Treska, Irapin Enuk e di/-u ë më vonë, me ekenomistin Pasko 0ilo, me Naum Strallën e disa të tjerë. Pati mja!t prej tyreqë u ashkuan që n' ditët e para me popullin e me Partinë n' lu!të kundër pushtuesve. Një ndër këtaishte edhe shoku im i lu!tës dhe i punës, KaLhi 3roi, i &ili është nipi i vni Iustemit dhe ndoqi me

esnikëri të madhe rrugën patriotike të mësuesit të madh të popullit dhe lu!toi e punon si sekretariim me kompeten&ë dhe me një esnikëri shemullore si një anëtar nga më të vjetrit të Partisë.!ruam edhe az Qhomon, një shok të vjetër, të &ilin e kisha njohur n' (i&e dhe n' Fran&ë, si dheelementë të tjerë anti!ashistë, si li %akiun dhe Syrja Sel!on, të &ilët, megjithëse tregtarë, endihmuan lu!tën. Sidomos Syrjai nuk kurseu asgjë për (u!tën Na&ional/lirimtare dhe ishte gati të nagjente e të paguante qiratë për shtëpitë që na duheshin si aza për shokët ilegalë. %ile ai edhe!amiljen time, e &ila gjatë lu!tës nuk kishte asnjë të ardhur, e ndihmoi dhe e majti materialisht.3ështu rrethet tona po zgjeroheshin edhe me intelektualë të tjerë. a nga këta i njihja unë, &a 3o/oTashkoja, megjithëse ky punonte ve/anërisht me pleqtë na&ionalistë të arratisur n' kohën e Hogut eqë u kthyen me "vagonët# e 2talisë !ashiste.

Nj-ë nga për!aqësuesit më të mir' të inteligjen&ies d&m&kratike shqiptare, i &ili qysh n' !ilVim e lidhi jetën e tiJ me /ështjen e /lirimit jë atdheut ishte edhe doktor 0edar Whtvlla. 0edari ishte n,Jë njeri patriot e për parimtar, i lidliur me popullin, kishte maruar (i&eun e 3or/ës, por më parë se unë, psemaj mend që kur shkova atje nga (i&eu i 5jirokastrës, atë nuk e gjeta n' ankat e shkollës. Pastajkishte shkuar në Fran&ë, më duket, n' Tuluzë, ku mësoi për veterinari. =etë drejtimi i studimeve tëlarta që kishte zgjedhur, të linte të kuptoje se ai ishte njeri popullor, i a!ërt me !shatarësinë, metokën, me ka!shët dhe nuk kishte zgjedhur një pro!esion të modës dhe me !itim si mjek ose avokat.B njoha mirë 0edarin kur u ktheva nga Fran&a dhe më pëlqeu, e doja dhe u lidha me këtë njeri menj.ohuri e kulturë të gjerë, të thjeshtë, të qetë, të ndershëm, që të ngjallte respekt. 2shte i heshtur, nuk

ënte "ujë#, nuk i pëlqenin murrjet, dukjet. Disa intelektualë që hiqeshin të zgj uar, ironizonin ethoshin për të@ "Mshtë i heshtur, se merret me ka!shë#. Por 0edar Shtylla ishte një urrë me

karakter, me kurajë, i men/ur, i dashur. i e donte me gjithë shpirt atdheun dhe popullin dhe këtëgjë e provoi n' momentet më të vështira.0ë kishin !olur shokët e të njohurit për simpatinë e respektin që gëzonte 0edari n' !shatrat eDurrësit. Dhe s-kishte si të mos e donin !shatarët e Durrësit, 3avajës, Shijakut dhe punëtorët e!ermës s' Qha!zotajt 0edar Shtyllën, i &ili ishte lidhur ngushtë me hallet dhe shqetësimet e tyre. ilu!tonte për të drejtat e punëtorëve, që nuk paguheshin rregullisht, i nListe të ngrinin zërin dhe të

protestonin edhe deri n' 0inistrinë e %ujqësisë të asaj kohe. 0edari e njihte mirë !or&ën e punëtorëve, të !ermës dhe të !shatarëve, por ai njihte mirë edhe !rikën që kishin ngX kjo !or&ëqeveritarët e shitur. 3ështu, të tremur nga shpërthimi i ndonjë revolte, pavarësisht se nuk u vintemirë, autoritetet ishin të detyruara t-i plotësonin qo!të edhe pjesërisht kërkesat punëtorëve të !ermës.

N' ku!i me !ermën e Qha!zotajt shtrihej shoqëria italiane "2tala#, e &ila synonte të !uste n' kthetrat

e veta dhe tokat e kësaj !erme. 0edar Shtylla, që e njihte mirë karakterin sh!rytëzues tëimperializmit italian dhe që i dhimej jeta e !shatarëve të var!ër, toka e atdheut të tij të dashur, lu!toime mish e me shpirt që synimet e shoqërisë italiane të mos realizoheshin. 0e këto veprime ai



!itonte zemrën e popullit dhe armiqësinë e autoriteteve. i jo vetëm që sillej me punëtorët e !ermëssi i a!ërt, por mundohej që t-u krijonte edhe kushte jetese. 0edari ngulte këmë që punëtorët eQha!zotajt të paguheshin më tepër dhe, n' !akt, ata merrnin më shumë se punëtorët që punonin n'shoqërinë italiane. Por kjo nuk u shkonte për shtat sh!rytëzuesve që majmeshin me djersën dhegjakun e popullit !ukara, prandaj ata kërkonin që punëtorët e Qha!zotajt të paguheshin njëlloj si ata

që punonin n' shoqëritë italiane. 0edari protestoi dhe lu!toi për të kundërtën. Të gjitha këto ekishin a!ruar 0edar Shtyllën me !shatarët dhe punëtorët, të &ilët i hapeshin atij për /do hall që ishqetësonte. Por ajo që i lidhte më !ort ishte ndjenja e madhe e dashurisë për atdheun dhe lirinë,ishte ndjenja e urrejtjes që donte të shpërthente për të lu!tuar dhe për të shporrur nga trojet tona tëhuajin.Pushtimi italian e gjeti doktor 0edarin veteriner n' Durrës. 2shte periudha kur komunistët e grupeveintensi!ikuan punën për krijimin e Partisë. N' këtë kohë unë, si dhe shokët e tjerë, merrjavazhdimisht kontakt me shokë komunistë, me punëtorë, me inter lektualë të njohur, me"na&ionalistë#, si/ i quanim atëherë dhe më pas patriotët pa parti. Shkova një ditë në Durrës dhe u

poqa me shokun tonë Telat Nogën për të iseduar me të për disa proleme të punës sonë dhe, mes tëtjerash, edhe për /ështjen e inkuadrimit në lëvizjen /lirimtare të elementëve intelektualë patriotë.

ty i thashë Telatit@ Dua të vete të takoj një mikun tim, 0edar Shtyllën, që ta aktivizojmë. Nuk di, a e njehATelati më thotë@ Sa mirë ke menduar, Bnver, se të gjithë !lasin me respekt për të. Nëpërmjet tij ne do të depërtojmëmë tepër në !shat, pse !shatarët e duan.

Në këtë kohë 0edari kishte !illuar, si të thuash, rezisten&ën, duke demaskuar okupatorin, tradhtarëtdhe kuislingët, aparatin shtetëror !ashist, pseudopatriotët dhe pseudoantizogistët, të &ilët i njihtemirë dhe e kishte parë me sytë e tij kur këta putheshin dhe përqa!oheshin me !ashistët. 2sha i indur se ky do të ishte qëndrimi i 0edarit. Nga njohja që kisha me të si dhe nga !jalët e Telatit isha i sigurtse ne do të kuptoheshim !are mirë dhe se do të lidheshim !ort me njëritjetrin, si dy ushtarë tëthjeshtë të popullit dhe të /ështjes së tij.B kërkova dhe e gjeta të ulur në një ka!ene, në rrugën që të /onte në port. Sa i shkova a!ër, më padhe, me atë të sjellurën e tij aq të ëmël, u ngrit e, si u përshëndetëm, më !toi të rrija@ Kajde Bnver, ulu të pish një ka!e nga unë.B !alënderova dhe u ula. Shkëmyem pyetjet e përgjithshme në takime të tilla, pastaj më preti a mëdilte ndonjë /ikë dhe a !itoja gjë me shitjen e &igareve në dyqanin "Flora# dhe masi iu përgjigjase nLirrja aq sa për të jetuar e pyeta edhe unë si shkonte me punë. $a, më tha, përpiqem të ëj di/ka, se nuk e duroj dot këtë mytje. Na kanë zënë në grykë, o 0edar, prandaj duhet t-u tregojmë vendin këtyre pipinove të pispillosur, ithashë duke i treguar disa o!i&erë italianë që po shëtitnin duke !olur e duke qeshur me zhurmë. Les salauds!O OE Frëngjisht maskarenjtëG, tha 0edari dhe vazhduam isedën me zë të ulët në

!rëngjisht, pse kështu s-kishte rrezik që ndonjë spiun të na kuptonte. Bdhe ajo ka!ene, si gjithëka!enetë në atë kohë, me siguri që i kishte spVunët e vet permanentë. Duhet të lu!tojmë, i thashë 0edarit. Ne po riorganizohemi, populli na dëgjon dhe duhet të e&imdrejt lu!tës /lirimtare. Sigurisht që ka rreziqe kjo lu!të, mund të lëmë edhe kokën, por për /lirimin eatdheut /do sakri!i&ë duhet ërë, prandaj ne e kemi marrë parasysh vdekjen.3ështu vazhduam isedën ndonjë gjysmë ore, kokë më kokë.0edari, masi më dëgjoi me vëmendje, më tha me vendosmëri@ $am gati të lu!toj, asnjë pengesë nuk kam. 5ruaja ime, 0aria, që ti e njeh, vazhdoi ai, vërtetështë italiane, por ajo e urren !ashizmin si edhe ne@ EDhe ajo dha prova të ndjenjave të sajanti!as&iste e të dashurisë për Shqipërinë, si ijë populli që ishte, duke qëndruar në ilegalitet nëTiranë gjatë gjithë kohës që 0edari ishte me ne në male. 0ë thuaj, Bnver, /-duhet të ëj,

kërkonte 0edari, /-veprime duhet t.ë kryej, me kë do të maj lidhjeA Bja në "Flora#, i thashë, ëj sikur vjen të lesh ndonjë paketë &igare dhe atje isedojmë mëqetë, dhe pasi shtrënguam duart !ort me njëritjetrin, u ndamë.



0e sa maj mend nuk arritëm të takohemi në "Flora#, sepse unë u detyrova të largohem që andej etë hidhem në ilegalitet, por lidhjet me 0edarin i ruajtëm nëpërmjet shokëve të tjerë. i u lidhngushtë me lu!tën dhe Partia e Fronti Na&ional/lirimtar e ngarkuan atë të punonte me !shatarët, meintelektualët etj. 0ë vonë, kur veprimtaria e tij !illoi të inte në sy, 0edari u hodh në ilegalitet e u

ë organizator i palodhur i këshillave na&ional/lirimtarë, në qytete dhe në !shatra. %ashkë u takuam

prapë në (ainot, në 3on!eren&ën e Dytë Na&ional/lirimtare, ku 0edari u zgjodh anëtar i 3ëshillittë Përgjithshëm. Bdhe në këtë !unksion ai qe ndër më aktivët. i dërgohej me detyra dhe vinte naraportonte atje ku ndodheshin 3ëshilli dhe Shtai i Përgjithshëm, në 1ermenikë, në Shmil, në5urakuq, në Rrenjë, në Shtyllë etj. Si kurdoherë i dashur, i uzëqeshur dhe i thjeshtë, 0edariraportonte, merrte detyrat, drejtimet dhe ikte.

Ndërkohë shokët e tjerë në të gjithë vendin punonin dhe arrinin rezultate si në punën meintelektualët, ashtu edhe me patriotët dhe me elementët e tjerë përparimtarë. 3ështu, duke punuar me durim po zgjeroheshin radhët e simpatizantëve të lëvizjes /lirimtare, po rritej numri ielementëve patriotë e demokratë të vërtetë, që shprehnin gatishmërinë për të lu!tuar krahas gjithë

popullit shqiptar, krahas komunistëve për të /liruar tokën e shtrenjtë të atdheut nga /izmja e!ashistëve të 0usolinit. 3omiteti Cendror ngarkoi edhe njerëz, të &ilët do të merreshin posa/ërisht

me këtë drejtim të punës së Partisë dhe këta ishin 3o/o Tashkoja, nastas (ula e 0usta!a 5jinishi.Por e vërteta është se puna kryesore në drejtim të na&ionalistëve u ë nga takimet e kontaktet e tëgjithë shokëve të 3omitetit Cendror dhe e shokëve të tjerë në azë e në qendër. nastas (ula ekishte mendjen jo të rriste in!luen&ën e Partisë, por ta minonte atë dhe të krijonte !raksionin e vet

ashkë me Sadik Premten. 3o/o Tashkoja me pleqtë e tij myllej nëpër ka!ene e ënte me tapolitikë të madhe#, kurse 0usta!a 5jinishi ishte më aktiv, por në kontaktet e lidhjet e tij kishtegjithmonë gjëra të dyshimta e mistere. 3ështu që në të vërtetë kjo "ndarje pune# nuk pati jetë tëgjatë dhe, !aktikisht, të gjithë merreshim me këtë prolem. Në Tiranë dhe në qytetet e krahinat etjera të vendit u zhvillua një aktivitet i dendur nga shokët komunistë, duke u takuar e duke iseduar me elementë që jepnin shpresa.3am !olur hollësisht në kujtimet e mia për takimet e shumta e lidhjet e !uqishme që krijova qysh

pas pushtimit !ashist me patriotin demokrat e revolu&ionar, 0yslim Pezën, i &ili ishte ndër të parëtqë u lidh ngushtë me Partinë e me programin e saj dhe dha një kontriut të shquar për realizimin ekëtij programi. Po ashtu, si unë dhe shokët e tjerë, para e pas themelimit të Partisë, kishim hyrë nëlidhje e kishim gjetur gjuhën e përashkët, gjuhën e lu!tës, për liri e pavarësi me elementë të tjerë

patriotë. Një ndër këta ishte edhe %aa Faja 0artaneshi, të &ilin do ta takoja në ditët e 3on!eren&ëssë Pezës, por që shokët më kishin in!ormuar qysh më parë për pikëpamjet e tij antiitaliane, për in!luen&ën e tij në popullin e krahinës së 0artaneshit. %aa Faja ishte nga ata klerikë që manteta/in dhe Lhyen e dervishit, por në zemër kishte Shqipërinë dhe në dorë pushkën për /lirimin e saj.=eprimtaria e tij, isedat që ënte ai me miqtë e me shokët dhe me esimtarët e halleLhinjtë që ivinin në teqe, mledhjet nën pamjen e gostive !etare, u kishin rënë në vesh këmishëzinjve. Si/ më

tregonte më vonë %aa Faja, kur kishte ardhur njëherë në Tiranë, i kishte vajtur në hotelin ku grinteKilmi (eka me një makinë të karainierëve, e kishte marrë me @vete dhe e kishte /uar te gjeneralgostinu/i. %aa Fajën e kishin pyetur, e kishin kër&ënuar, e majtën dhe pak ditë të arrestuar, po,meqë s-kishin !akte të shumta dhe, meqë ishte njeri me in!luen&ë në popull, e liruan.%aa Faja u kthye në 0artanesh dhe vazhdoi punën në teqetë e tij, se kishte dy teqe në 0artanesh,një poshtë në !shat dhe një më sipër, ku %aai grinte gjatë verës. Për ta pasur nën kontroll, italianëtngritën edhe një postë karainierësh pranë njërës nga teqetë, por 0usta!ai një të ngritur ëri dheshkoi u vendos në teqenë tjetër.Partia dërgoi njerëz të takoheshin me 0usta!a Qhanin. Cë pas themelimit të Partisë, Cemal Sta!adhe Sami %aholli u takuan me 0usta!a Qhanin, kurse më pas në teqenë e tij kanë shkuar të dërguar nga udhëheaia e Partisë Iamadan 1itaku, 3adri KoLha e të tjerë.



%aai patriot qe enJuziast dhe optimist për lu!tën që kishim !illuar dhe nuk kaloi shumë kohë dhe nëkrye të martaneshasve rrëmeu armën, krijoi /etën dhe !illoi lu!tën e armatosuY. Por Lhyen dheta/in nuk i hoqi %aa Faja dhe mirë ëri, se kështu i shërente akoma më shumë vijës së Partisë dhetë Frontit Na&ional/lirimtar për ashkimin në lu!të të të gjithë njerëzve pa dallim krahine, indjesh

politike, !etare. B kam parasysh portretin e këtij njeriu të mirë, trim e të ndershëm@ një urrë i pashëm, me vetullat e zeza të trasha, me syrin pishë dhe me mjekrën që i shkonte shumë !ytyrës sëtij të gjerë.

Nëpërmjet 0yslimit u vumë në kontakt edhe me KaLhi (leshin, i &ili, pasi qe kthyer ilegalisht nga$ugosllavia, rrinte i !shehur në krahinën e Dirës. KaLhiu shkonte shtëpi më shtëpi në Herqan, nëKomesh e në zona të tjera, ënte propagandë anti!ashiste, i nListe !shatarët të mos paguanin taksat etë ngriheshin në kryengritje të armatosur. utoritetet !ashiste ënë /mos të shtinin në dorë KaLhiun,

por populli e ruante irin e vet, sepse i njihte mirë traditat patriotike të !amiljes së KaLhiut, por edheqëndrimin që kishte majtur vetë KaLhi (leshi para okupa&ionit !ashist.Po kështu shokët e Partisë në Blasan, 3or/ë, 5jirokastër, =lorë, Diër, Skrapar, Shkodër, Tropojë,%erat, 3urvelesh, 3ukës, 0yzeqe etj. zgjeruan lidhjet e tyre me patriotët e këtyre krahinave, me

popullin trim e liridashës të tyre. Në radhët e (ëvizjes Na&ional/lirimtare u ashkuan kështu qyshnë !illim elementë patriotë, si@ Spiro 0oisiu, Hyly!tar =eleshnja, Iiza 3odheli, Kysen Haloshnja,Sinan ?lli, Kasan Pulo, IeLhep Sulejmani, li Niman Do/i, Kasan 5ërLhalliu, Shaan rra eshumë të tjerë.

Në kuadrin e gjithë kësaj pune, në këtë periudhë ne, jo vetëm humëm ndonjë iluzion që kishim pasur për disa elementë që kishin ruajtur arti!i&ialisht namin e patriotit, por kuptuam se në skenën elu!tës ideologjike, politike e ushtarake, që po zhvillohej e do të rritej gjithnjë e më tepër, po dilte njërrezik i ri@ krahas kuislingëve të hapur që $akomoni i kishte ërë kryeministra e ministra, senatorë e

pre!ektë, po kristalizohej në !orma më të maskuara një gardë pretoriane e regjimit !ashist, më errezikshme dhe më e paesë se =ërla&ët e 0erlikat, sepse pjesëtarët e saj, si@ 0ithat Frashëri, li3ël&yra, 3olë Tromara lo!onin në mënyrë të paturpshme me rolin e demokratit, patriotit, ile edhetë antiitalianit.3y rol e nam prej "patriotësh demokratë#, këtyre elementëve u kishte metur nga një e kaluar disi elargët, nga koha kur Shqipëria, pasi !itoi pavarësinë, me mundime e përpjekje të mëdha përpiqej të!utej në rrugën e përparimit e të zhvillimit dhe të konsolidonte pavarësinë. Në mënyrë të ve/antë në

jetën e këtyre elementëve një ndikim të dukshëm do të luanin sidomos ngjarjet e shumta e tepër komplekse të viteve 67)+67)<.3jo qe një periudhë e një lu!te të !ortë politike, në të &ilën po eviden&ohej një rez i tërërevolu&ionarësh e demokratësh që ënin thirrje e lu!tonin për të shkatërruar !eudalizmin e për tashpëtuar vendin tonë nga kthetrat e !uqive imperialiste. Demokratët revolu&ionarë, si@ vniIustemi, Kalim Qhelo e të tjerë ishin ij të vërtetë të popullit !ukara, anti!eudalë, lu!tëtarë për një

demolkra&i të vërtetë revolu&ionare konsekuente. 3ëta doniln dhe lu!tonin për /lirimin e ujkut ngazgjedha e !eludalëve dhe e orgjezisë, ishin dhe lu!tuan për Ie!orm,ën grare dhe për pavarësinëekonomike të vendit. 3iZta elementë e kuptonin rrezikun që i kanosej vendi,t nga !uqitë imperialistedhe e mështetnin (uigj 5urakuqin që ishte kundër dhënies së kon&esioneve të vajgurit !uqive tëhuaja, si nglisë, 2talisë etj. Por hëvizja demokratike e asaj periudhe nuk ishte kompakte dhe nëgjirin e saj kishte elementë e grupe me prirje e pikëpamje të ndryshme politike. vni Iustemi &[heshokë si ai ishin për!aqësues të krahut radikal në këtë lëvizje dhe nuk kishin shumë esim nëre!ormat# që gjoja kërkonin "demokratët# e tjerë, ndaj me të drejtë mendonin se duheshinorganizuar masat popullore dhe duhej përdorur edhe dhuna, po të paraqitej nevoja. vni Iustemiishte themeluesi dhe shpirti i organizatës "%ashkimi#, programi i së &ilës ishte mja!t përparimtar

për kohën dhe kishte një aktivitet të gjJerë e të shtrirë në të gjithë vendin. 0e idetë revolu&ionare

dhe me aktivitetin politik kjo organizatë po merrte tiparet e një partie demokratike revolu&ionare, ku rezi i ri do të përënte !or&ën kryesore. phe në !akt shoqëria "%ashkimi# e themeluar nga \niIustemi pati sukses e kr i joi edhe degët e saj në qytete të ndryshme të vendit, !itoi in!luen&ë dhe



autoritet. 2shte kjo organizatë që organizoi në Fier demonstratën e popullit, i &ili kaloi përparakonakëve të ejlerëve !eudalë =rionas me një arkivol përpara, duke hedhur parulla revolu&ionare, si"Feudalizmin do ta variosim# dhe "Tokën do t-ia ndajmë !shatarësisë#.Feudalët, ejlerët dhe agallarët, duke parë =rezikun që u turrej, ënë /mos që ta shuanin këltëlëvizje dhe një nga aktet e dëshpëruara të reaksionit qe vrasja e vni Iustemit n' Tiranë. 0e këtë

veprim koali&ioni !eudal mendonte ta tremte popullin dhe elementët demokratë e revolu&ionarëdhe t-i hiqte lëvizjes një nga udhëheqësit e vet më të shquar. Por nuk ndodhi ashtu. Populli urevoltua edhe më tepër nga vrasja e irit të vet. Trupin e vniut e /uan n' =lorë, ku e varrosën menderime të mëdha dhe me pjesëmarrjen e një numri të madh njerëzish. Si tani më kujtohet sa natronditi lajmi i vrasjes s' vniut. Po rrinim ,një ditë me shokë n' krye të Pazarit, kur vjen %ahriRmari, urri i motrës sime të madhe, Fahrijes, më heq mënjanë dhe më thotë@ Shko shpejt n' shtëpi, më merr valiLhen dhe ma sill e u thuaj se do të nisem për =lorë, se ejlerëtna vranë vni Iustemin.9në u shtanga. 9 nisa me vrap, mora valiLhen Rhe ia solla me një !rymë. %ahri Rmari n' atë kohëishte deputet i 5jirokastrës, për!aqësues i "Rpingës#, i grupit demokratik, i &ili ishte n'kundërshtim me 0y!it (iohovën dhe mështetësit e tij.

0e të ardhur lajmi, dega e organizatës "%ashkimi# n' 5jirokastër moilizoi anëtarët e saj, të &ilët,të armatosur me pushkë, hipnin n' kamionë për të marshuar mi Tiranë. 9 sulëm edhe ne më tërinjtë dhe donim t-u qepeshim kamionëve, por na penguan se gjoja ishim akoma të rinj, se nuk kishte armë etj, 0ë kujtohet se mua dhe 3i/o 3arajanin na pengoi dhe na tërhoqi dr. 3arajani, aaii 3igos.=rasja e vni Iustemit e zemëroi popullin. Nga =lora u dha kushtrimi dhe Ievolu&ioni i Cershoritshpërtheu. Cë nga 3ruima e Dragoia, nga =lora e 5jirokastra, nga 3or/a ]e nga t' katër anët evendit, u nisën për t' sulmuar !eudalët n' Tiranë me mijëra vullnetarë. 3ëta i udhëlniqnin, n' radhët' par', anëtarët e organizatës "%ashkimi#.Ievolu&ioni !itoi dihe !or&at kryengritëse, pasi shpartalluan mer&enarët e hmet Hogut që u arratisn' $ugosllavi, hynë n' Tiranë ku u !ormua qeveria demokratike orgjeze e 2Nolit. B dimë !atin eqeverisë s' Nolit, njohim punën dhe veprimtarinë politike, aspak n' !avor t' re!ormaive politike dheekonomike t' elementëve "demokratë# t' asaj kohe. Nuk do t' zgjatem këtu, por dua t' theksojvetëm se qeveria e Nolit nuk u mështet n' masatt, nuk zatoi re!ormat e mëdha që ishin premtuar,elemientët orgjezë që e !ormonin dhe e mështetnin at' rnuk u treguan konsekuentë dhe lu!tarakë

për t' realizuar programin që kishin shpallur. Noli vet' pati !rikë ta gonte revolu&ionin përpara duke përdorur edhe dhiunën, ai nuk u mështet n' vrullin revolu&ionar t' rmasave dhe te patriotë erevolu&ionarë t' shquar, si@ 6^:ajram urri, (uigj 5urakuqi, Kalim Qheloja, Iiza errova e t' tjerë.Bdhe !or&a e gjallë revolu&ionare e shEoqërisë "%ashkimi#, duke mos pasur më n' krye udhëheqësine saj revolu&ionar, vni Iustemin, u venit. Blemientët demokratë orgjezë, n' parlament dhe n'qeverii, !illuan t' luanin me kartat parlamentare si marioneta t' !uqive t' huaja "demokratike#, por

n' !akt imperialiste, dhe e gjithë kjo lodër tragjike dhe maskaradë diemokratike për!undoi, si/ për!undoi. Hogu dhe klika e tij, me ndihmën e Serisë dhe t' jellogardistëve ]t' =rangelit, hynë n'Tiranë dhe udhëheqësit e Ievolu&ionit të Cershorit, demokratë e elementë të ngjyrave të ndryshme,kaluan në mërgim, ku !ormuan emigra&ionin politik antizogist, i &ili u shpërnda në të katër anët, qënga %ashkimi Sovjetik, në merikë, Fran&ë, 2tali, Hvi&ër etj.Do të !las edhe më poshtë për emigra&ionin antizogist dhe për rolin që luajti ai në ngjarjet emëvonshme, por këtu dua vetëm të theksoj karakterin heterogjen të tij qo!të nga pikëpamja e

prejardhjes shoqërore, qo!të nga tenden&at politike, nga aktiviteti dhe konsekuen&a në rrugën edemokra&isë. Në gjirin e tij pati edhe elementë demokratë e ile edhe komunistë, të &ilët në ato vite

punuan për përhapjen e ideve përparimtare e lu!tuan regjimin zogollian. 3ështu, pëi shemull, në3RNIBO OE 3o\niteti Na&ional Ievolu&ionar, organXzatë e emigrantëve politikë shqiptarë, e krijuar në =jenë në

viti.n 67)<., hynë mja!t elementë me prirje demokratike, si@ Fan Noli, Kalim Qhelo, Iiza erova,Rmer Nishani, Kasan Prishtina e të tjerë.



=e/ 3RNIBsë, që pas dy vjetësh mori emrin 3omiteti i 1lirimit Na&ional dhe orientohej drejtnjë vije konsekuente demokratike, ekzistonte edhe grupi i quajtur "%ashkimi 3omëtar#, i &ilivërtet vetëshpallej si antizogist, por ishte për ruajtjen e Shqipërisë ekzistuese, por pa Hogun.Pikërisht në këtë grup emigrantësh u për!shi pjesa më e madhe e elementëve jokonsekuentë tëIevolu&ionit të Cershorit, pinjoj !amiljesh të pasura, orgjezë ose /i!ligaroorgjezë, nëpunës të

lartë e ishdeputetë të opozitës kundër Hogut, të &ilët ishin ashkuar me lëvizjen demokratike tëviteve 67)+67)4 jo se donin popullin e demokra&inë e vërtetë, por një pjesë për interesat e tyreklasorë, si për!aqësues të orgjezisë së re shqiptare, që donte zhvillim e pasurim, një pjesë tjetër sikundërshtarë të . Hogut e të rrethit të tij, të tjerë sepse "i rrëmeu# vala e !ryma revolu&ionare qësundonte në atë periudhë në Shqipëri etj., etj. Fare i a!ërt nga përërja klasore dhe nga pikëpamjetme "%ashkimin 3omëtar# ishte edhe i ashtuquajturi "5rupi i Harës#, që mori emrin nga qytetidalmat, ku %enito 0usolini mante si rezervë 0usta!a 3rujën me shokë e ia tundte përpara hmetHogut sa herë donte t-i ënte presion. 0usta!ai hiqej sikur ishte në armiqësi me krerët e "%ashkimit3omëtar#, si li 3ël&yra me shokë, se këta në vend të liretave pre!eronin !rangun !ran&ez dhedinarin jugosllav.Por, pavarësisht nga këto, !akti që këta elementë kishin marrë pjesë në lëvizjen demokratike të

viteve 67)+67)4 e, sidomos !akti që, pas ardhjes së Hogut në !uqi, thuajse të gjithë kishin emigruar e kishin ndenjur larg atdheut ose, më mirë të themi, larg pronave të tyre 6< vjet me radhë, u kishtedhënë atyre namin e "demokratit#, të "patriotit#, të "politikanit#. Tash që ata ishin kthyer nëShqipëri, neve na duhej t-u a!roheshim edhe atyre me qëllim që patriotizmin t-ua vinim në provë et-ua nLirrnim në shesh të mejdanit.

Në të kundërtën ata, me kompleksitetet që kishin për veten e që ua ushqente !ashizmi, do të ëheshin një pengesë e madhe, ile nga më të rrezikshmet për (u!tën Na&ional/lirimtare, për ashkimin e popullit në lu!të e sidomos për të ardhmen e Shqipërisë. Ndaj ashtu si me elementët e tjerë patriotë, intelektualë, na&ionalistë etj. qysh në !illim vendosëm t-ikontaktonim e t-u ënim thirrje për lu!të edhe këtyre "patriotëve politikanë#.

Ndër për!aqësuesit më tipikë e më të rrezikshëm të kësaj kategorie ishte edhe 0ithat Frashëri, apo(umo Skëndoja, si/ ishte prezantuar shpesh në "krijimtarinë# e tij letrare e politike. Them nga mëtë rrezikshmit se ky, jo vetëm e kishte veshur veten gjatë viteve me aureolën e një "patrioti# tëmadh, por ishte treguar aq i zgjuar sa të mos komprometohej hapur në ashkëpunimin e tij meokupatorin, ile nuk zinte asnjë post zyrtar në aparatin administrativ të "shtetit shqiptar#. 3y

astard i !amiljes së dëgjuar të Frashërllinjve, duke për!ituar nga emri i !amiljes dhe nga !akti seishte iri i dyl Frashërit, patriotit e politikanit të madh të vendit tonë, e mante veten sitrashëgimtarin e !rymës së Iilindjes, si aritri asolut i !ateve të popullit shqiptar. $eta e tij kishtekaluar në ka!enetë e (indjes dhe të Perëndimit, merrte rroga e suvensione majtas e djathtas dhederdhte lot krokodili për Shqipërinë, të &ilën e "donte# vërtet, por për ta pasur të vetën, që ta shistee të ënte tregti me të. Ndryshe nga shumë të tjerë, që. ndonëse më vonë tradhtuan, dikur i kishin

hedhur dy pushkë, (umo Skëndoja asgjë s-kishte ërë për Shqipërinë përve/ dytri roshurave pavlerë letrare e politike dhe &a muhaeteve "të stërholluara#. (u!ta e popullit dhe veprimtaria e tijaktive në shërim të okupatorit ia nLorën kallajin edhe këtij "atdhetari#, i &ili kaptoi detin me anijete armikut të mundur.(umo Skëndon e kisha njohur që më parë nga disa miq të tij në rrethet intelektuale të kryeqytetit.Kerë pas ere më inte rasti të shkëmeja ndonjë !jalë me të, kur veja të lija ndonjë liër nëlirarinë që mante në "Irugën mretërore#, sot Iruga e %arrikadave. Të them të drejtën kishadëgjuar të !litej edhe mirë, edhe keq për tëJ &a e përmendnin me respekt 0ithat %eun si "kokë tëshqiptarizmës#, &a të tjerë e quanin demagog e të paesë, ile !litej se edhe vni Iustemi e kishtedemaskuar si të tillë dhe si ashkëpunëtor të Bsat Pashës. 0egjithatë namin 0ithat %eu e kishte tëmadh, pale pastaj që nuk mungonte të lëshonte ndonjë !jalë kundër regjimit dhe kundër pushtuesit e

të !liste i përmalluar për "vatanë që na e shkeli dushmani#. Sidoqo!të, duke pasur parasysh edheemrin e !amiljes, kisha mendimin se ky njeri mund t-i shërente vendit. Bdhe me shokët kishimvendosur që nuk do. të ishte keq ta a!ronim një element të tillë.



Një mëngjes, në atë kohë isha ende legal, i shkova në lirari. 2shte vetëm. 0ë dha dorën. 1-kemi, mor djalëA më tha. 1-të kemi 0ithat %ej, i them, mynLyra na ka muluar dhe ne të rinjve nuk na rrihet, duam tëlu!tojmë, të organizohemi. Ne jemi të indur se do të na ndihmoni. 9në jam gati t-ju ndihmoj, por po të më dëgjoni, më tha.

9rdhëroni e !lisni, zoti (umo, ju e dini që unë ju respektoj. Bja këtej, më tha e nga dera që kishte në shpinë më !uti në një!arë magazine ku mante lira, &arevista e gazeta të vjetra. 9lu, më tha e më tregoi një karrige, kurse vetë u ul në tjetrën, përallë.

Ndenjëm &a /aste ashtu pa !olur dhe unë po prisja. (umoja dir, luante n' mendje, hoqi syzet e i!shiu me një &opë !anellatë, pastaj i vuri prapë. Dëgjo more djalë, ia nisi (umoja dhe prapë hoqi syzet, unë do të !las me ty dhe do të tëndihmoj n' rast se ti ndjek rrugën e LhaLhait tënd, patriotit Kysen KoLha. Irugën e atij po ndjek, iu përgjigja, dhe me esnikëri. $o, m-u kthye 0ithat %eu, nuk është ashtu. i ishte na&ionalist i !laktë, ishte me 2smail %enë n'=lorë kur u ngrit !lamuri, ai lu!tonte ashkë me 1err,izin e me të tjerë, kurse ti, nipi i tij, ke marrë

një rrug' të keqe antishqiptare, ti je olshevik dhe olshevizmi është armiku i Shqipërisë.9 shtanga, m-u duk sikur më hipi gjaku n' kokë, por e majta veten dhe i thashë@ Hoti (umo Skëndo, ju po më o!endoni n' r,ka kam më të shenjtë, n' dashurinë ndaj atdheut dhe

popullit tim. 9në jam komunist shqiptar dhe i tillë do të metem derisa të vdes. 3omunistët janë esnikë të popullit deri n' vdekje dhe unë jam kryelartë për veprën e LhaLhait tim dhe jo vetëm tëatij, por edhe të aait tuaj, dyl Frashërit. ta lu!tuan kundër pushtuesve të huaj dhe nekomunistët po lu!tojmë kundër pushtuesit të atdheut tonë. 0e /po shoh, ju, zoti (urno, nuk qenkeni i dispozuar të e&ni n' rrugën e aës suaj dhe të vëllezërve Frashëri, domethënë nuk jeni

për lirimin e Shqipërisë. 3jo do t-i gëzojë shumë pushtuesit dhe qëndrimi "neutral# n' këto kohë tëvështira të ron n' tradhtiGDola i zemëruar nga dyqani dhe e lashë 0ithat Frashërin tek përpiqej më kot të më përgjigjej, senga kjo e papritur po i merrej goja më shumë se zakonisht.2shte periudha kur këta "patriotë demokratë# i lejonin vetes një ton prej mësuesi !odull n' isedatme ne komunistët. 2deja e "elitës s' komit# që u qe rrënjosur n' mendje dhe e propagandonin edhevet', nuk i lejonte t' kuptonin as !or&ën e madhe e t' pashtershme t' popullit, as t' shihnin se kohëtkishin ndryshuar dhe ata kishin metur mrapa zhvillimit t' shoqërisë, e &ila, sipas tyre, kishtengelur n' vend, sir, kishte qenë njëzet vjet më par'. ta jo vetëm e mendonin, por deri diku edhe eshprehnin se komunistët dhe Partia jonë, që kishin marrë mi supe arrën e organizimit t' lu!tës,ishin kalamanër, t' pazotë për tU drejtuar e për t' udhëhequr. ta, sigurisht, kishin një urrejtje t'madhe për komunizmin, megjithatë e qetësonin veten me mendimin se "Shqipëria nuk është Iusi#dhe "olshevizmi nuk është për katundarët dhe rrjepa&akët shqiptarë#.

5jatë takimeve dhe deateve t' zjarrta me për!aqësuesit e kësaj kategorie t' na&ionalistëve, nekomunistët i njohëm nga a!ër pikëpamjet dhe qëllimet e tyre t' vërteta. 0ë poshtë do t' shkruaj mëhollësisht për prejardhjen, tiparet dhe aspiratat e kësaj kategorie pseudopatriotësh, por këtu dua t'vë n' dukje se qysh n' kohën e grupeve e, sidomos, më pas, kur Partia na ngarkoi t' isedonim meta për =i sqaruar e, mundësisht, për =i indur për rrugën e gauar që kishin zënë, ne kemi pasur

iseda t' gjata, t' alamikuara e t' lodhshme me "aallarët patriotë# që nuk përtonin t' thurninligjëratat e tyre pa !und, plot so!izma, kurthe e dredhira.3ur erdha n' Tiranë dhe ashkë me Bsat Dishni&ën hapëm dyqanin "Flora#, shkoja shpesh te %ahriRmari. Pas dështimit të Ievolu&ionit të Cershorit të 67)4ës, edhe %ahriu, si shumë të tjerë, kishteqëndruar n' mërgim dhe, më 67:7, me karvanet e ernigrantëve politikë, u kthye dhe ai n' Shqipëri,u vendos n' Tiranë, kështu që, më qëllonte t-i shkoja hers pas ere, sidomos derisa zura shtëpi dhe

solla aanë, anenë dhe motrën e vogël, Sanon, n' Tiranë. %ahriu ishte një orgjez lieral, mesjellje korrekte n' marrëdhëniet !amiljare dhe shoqërore, kurse n' mendimet politike ishte n'kundërshtim me ne. Por pas deateve për /iAshtje politike që ndodhnin n' mes nesh, ai përpiqej që



këto të mos a&aroheshin tej mase. N' atë kohë unë akoma shpresoja se %ahriu mund të a!rohej mene, sepse me gjithë lidhjet që mante me tregtarë, agallarë e nëpunës të lartë !ashistë shqiptarë, aihiqej si anti!ashist dhe nuk mungonte të hidhte ndonjë !jalë kundër pushtuesit. =e/ kësaj, me anë të%ahriut unë kisha mundësi të krijoja lidhje të shumta për të kontaktuar me elementët na&ionalistë, sidhe për të n,i,ohur më mirë e nga a!ër "rrymat#, "tenden&at#, "grupet# apo organizimin e tyre,

detyrë kjo e rëndësishme për punën e Partisë. N' !akt, n' periudhën para !ormimit të Partisë, ile edhe më vonë, kur as 3on!eren&a e Pezës nuk ishte thirrur, as Fronti nti!ashist Na&ional/lirimtar s-qe !ormuar dhe as ata nuk e kishin !ormuar %allin 3omëtar, ishte e vështirë për ne të dallonim prirjet dhe a!initetet e krerëve të ardhshëm tëkësaj organizate tradhtare. Dinim që li 3ël&yra, 3olë Tromara, %ahri Rmari, Sheh 3arunara,Sej!i =llamasi e të tjerë ishin të një "rryme#. Nuk e kisha dëgjuar kurrë %ahriun të !uste me simpatias për (umo Skëndon, as për 0ehdi Frashërin e të tjerë njerëz të këtij kallëpi. 0udet që i kishinndarë rolet, mundet që li 3ël&yra merrej me ta, ndonjë tjetër, si për shemull, shokun e tyre,Qhevat 3or/ën, e lanë të !utej ne qeverinë kuislinge e, ndërkaq, vetë li 3ël&yra, dhëndri i=rionasve, aleati i tyre, natyrisht dhe i =ër la&ëve, nuk mori nëpunësi, me sa di unë, n' mënyrë që tëmund të hiqej edhe për &a kohë si "patriot i kulluar#.

Pra, kur veja te %ahriu, e ëja këtë jo thjesht për një vizitë !amiljare, por edhe për të iseduar me të, për ta indur atë të lidhej me (ëvizjen Na&ional/liriniitare. %ahriu, jo vetëra nuk indej ngaargumentet tona, por pretendonte se ai dhe shokët e tij, me li ej 3ël&yrën n' krye, isnin nga mëanti!ashist't, nga më antiitalianët, nga më demokratët që ka parë ShqipëriaG Natyrisht, ishte e lehtë

për mua dhe !aktet e veprimet e tyre më jepnin armë t-ua rrëzoja "arsyetimet# e tyre njërën pastjetrës. 3jo është politika jonë, thoshte %ahri Rmari, kjo është një taktikë jona. Po kujt i shëren kjo politik' &lhe kjo taktikëA e pyesja. Popullit dhe demokra&isëG 0irë, por a keni arsyeA Populli nuk mund të je kurre me ju dhe as @ne politikën tuaj, sepse ai eurren okupatorin dhe e dënon ashkëpunimin me të. 3ështu thoni ju, komunistët, përgjigjej hahriu. 3ëtë nuk e themi ne. Të gjithë e shikojnë se "taktika# juaj është antipatriotike. $u pretendoni se

popullin e keni me vete, po ju gaoheni. Populli është me ne, sepse ne nuk ëjmë politikë "tëmadhe# e diploma&i "të hollë#, por, ama, lu!të për /lirimin e vendit ëjmë.%ahriu, si shumë pseudopatriotë të tjerë, ishte ërë anëtar i "3ëshillit të shtetit#, i krijuar aposta!at

për këta lloj njerëzish, që regjimi !ashist i kishte nëpër këmë dhe i mante edhe si rezervë për kohët e këqija që do t-i vinin. %ënim /mos ne "miqtë#, kushërinjtë dhe të njohurit e tyre që t-ilargonim nga nëpunësia !ashiste, përdornim edhe satirën, gjoja si me të qeshur, por me të ngjeshur,megjithatë më kot.

Në këtë organ të ngritur nga (uogotenen&a, që ishte një nga detajet e dekorit të "shtetit shqiptar#,

ishte !utur edhe doktor Rmer Nishani, që ne e kishim njohur si një njeri demokrat, anëtar të3RNIBsë, ashkëpunëtor të Kalim Qhelos në gazetën "(iria 2&omëtare#. Por doktor Nishaninuk qe i taorit të këtyre kolaora&ionistëve. Futja e tij në "3ëshillin e shtetit# qe vërtet një gaim,

por shpejt ai do ta ndreqte dhe, si/ do të tregoj më pas, doktori u ë një nga militantët e shquar tëFrontit dhe të (u!tës Na&ional/lirimtare.0ë kujtohet se si një masdreke hymë në ka!e "3ursal# me Bsat Dishni&ën dhe i shohim të gjithëkëta "këshilltarë# të grumulluar në tryeza, duke iseduar në mes tyre. Kajde, më thotë Bsati, t-u !utemi në mes e t-u prishim muhaetin. =emi, i them dhe u a!ruam.Bsati ishte njeri me humor. Pasi i përshëndetëm, ai u tha@ Dolët nga shkoliaA Na !alni që ju prishëm qetësinë se mase ishit d,uke përsëritur mësimet.

Doktor Nishani, q&i ishte simpatizanti ynë, ndaj edhe e quanin "kuqalashi#, ia dha një të qeshuri të!ortë, si/ e kishte zakon, dhe na !toi të uleshim. Ne u ulëm. 3olë Tromara, i drejtohet Bsatit dhe ithotë@



0irë këta, se jknë të rrjepur dhe s-kanë /-të ëjnë tjetër ve/se të jenë komunistë, po ti që je nipi ili %eut, që sundont&Z !shatarësinë e 3or/ës, mend do të na shesëshA Pikërisht, i tlla Bsati, me atë gjak!tohtësinë që e karakterizonte, pse jam,nipi i li %eut kërkoj tëlaj sadopak gjynahet dhe të këqijat që ka ërë gjyshi im.

Në ka!e "3ursal# takohesha ndonjëherë me 3olë Tromarën dhe Sheh 3arunarën dhe isedat që

ëheshin ishin nga më të rëndomtat. 3ur shikoheshim rrugës, përshëndeteshim. 3olë Tromara për mua nuk ishte !ytyrë e panjohur, sepse e kisha parë disa herë në Paris dhe më kishte ërë përshtypjearrogan&a e megalomania e tij. 3okën e mante lart dhe mante syze "ala amerikane#, vishej merroa të zeza si "kuakerët#O OE nëtarë të një sekti protestant. dhe e&te, shikonte e !liste sikur "e mante

otën mi supe#. Sheh 3arunarën e kisha takuar që në %ari. 3olë Tromarën nuk e kisha parë kurrënë shtëpi te %ahriu, kurse Shehun e kisha takuar edhe tek ai. Sheh 3arunara ishte një djall i zgjuar dhe dinak që ruhej e nuk hapej shumë. i rrinte në (ushnjë ose më saktë në 3arunarë, në shtëpinëteqe, dhe atje i venin e i vinin të njohurit nga (ushnja, %erati, Durrësi, nga Tirana dhe nga krahinatë tjera. Shehu, nën petkun e demokratit dhe me atë mënyrën e tij autoritare të një "politikani# që idi e i kupton mirë prolemet, me siguri sh!rytëzonte edhe mistikën !etare të "ta/it e të Lhyes# dheme siguri merrte para nga të gjithë. i, nga sa kisha marrë vesh, lëvizte edhe vetë andejkëtej,

shkonte jo vetëm në Tiranë te miqtë e tij të vjetër të mërgimit, por edhe te miqtë e tjerë, tregtarë tënjohur. 3y ishte shurnë i rrezikshëm me bonhomieinëO OE Frëngjisht aaLhanllëk. e tij, që !shihtenjë natyrë djallëzore.Sa takime e iseda pa !ryt kam ërë në atë kohë me këta njerëz kokëngjeshur e të indur në rrugën etyre të tradhtisë. Nuk do t-ia vlente t-i përmendja Edhe në !akt nuk i përmend dot të tëra, por shumë

prej tyre, për të mos thënë të gjithë, u ënë ndër eksponentët e reaksionit, kuislingë ose udhëheqëstë %allit 3omëtar.Iastësisht isha njohur dhe me =ehip Iunën, i &ili në periudhën para Ievolu&ionit të vitit 67)4 hiqejsi demokrat. 3isha dëgjuar të !litej për të edhe nga plaku im. =ehip Iuna ishte nga anët tona të(aërisë, në mos gaoj nga 3urveleshi. Fakt është se !amilja e =ehipit ishte e njohur në 3urvelesh,si një !amilje e pasur dhe me in!luen&ë, por edhe =ehipit e të vëllait të tij u kishte dalë nami si trimatë pushkës. Pas rrëzimit të qeverisë së Nolit, kur u vendos regjimi i Hogut, =ehip Iuna si kulak dinak e i zgjuar ndërroi menjëherë këmishë dhe in!luen&ën e tij e vuri në shërim të Hogut, i &iliedhe ky diti ta sh!rytëzonte. 3ështu, "demokrati# =ehip Iuna na kishte pësuar një me tamor!ozëdhe qe kthyer në një ajraktar të $ugut. Natyrisht, "ushtria# e ti,j nuk ishte !ort e madhe dhein!luen&a e tij nuk msshtetej shumë në popullin e 3urveleshit dhe të qytetit të 5jirokastrës, por mështetej në stanarë të mëdherlj dhe, sidomos, në lidhjet !amiljare e krushqie që n(ik mund të mosmerreshin në konsideratë. Në sajë të kthyre lidhjeve dhe si shpërlim për shërimet që i ëntJehmet Hogut, =ehip Iuna arriti të ëhej edhe pre!kt, u largua nga !shati dhe u kthye në një"personaliiJet të qytetëruar# qyteti.3ur Hogu e raktisi Shqipërinë, =ehip Iuna, natyrisht, e la Hogun dhe i dha dorën 2talisë. Prapë

ndërroi këmishë, prapë u ë pre!ekt, nën regjimin kuisling.2shte një urrë i gjatë, as i trashë, as i hollë, me sy të zgjuar në një !ytyrë karakteristike të gjatë, tëverdhë dhe me lëkurë plot rrudha. 3ishte marrë pamjen dhe mënyrat e sjell.jes së njerëzve të lartë tëregjimitJ edhe pamjen e tyre të urrejtshme, por edhe djallëzinë e !shatarit të pasur e kishte ruajtur.

Në sytë e tij që shkëlqenin dukej edhe egërsia, dhe "Lhentile&a# e një "të qytetëruari#, edhedinakëria e agait. i !liste me një zë të ulët, "të utë#, me !jalë të tilla si "zoti Bnver#, "more djalë#e plot shprehje të kësaj natyre, me të &ilat donte të tregonte epërsi dhe in!luen&ë në masat.Tani =ehip Iuna kishte lidhur !ijet me miqtë e vjetër të kohës së "demokra&isë# që ishin kthyer ngamërgimi dhe =ehipi ishte ërë prapë "antizogist# e "demokrat#. 2shte !unksionar i lartë i regjimit!ashist dhe pëshpëriste andejkëndej sikur gjoja "s-kishte /-të ënte#, ashtu sikurse "s-kishin/-ënin# edhe miqtë e tij. "Duhet të punojmë nga renda, që të rrëzojmë në mënyrë paqësore

!ashizmin#, pra, "ta marrim kalanë nga renda# dhe, medemek, kur të ngordhte kali, këta myteerëtë ishin gati t-i hiqnin potkonjtë, të merrnin !uqinë e "të vendosnin demokra&inë#G 3jo ishte teza që=ehipi me qetësi, me zë të ulët, ma zhvilloi mua, "zotit Bnver#, "djalit të mikut tiro, Kalilit#, si/



shprehej, se të tjerët ishin në një mendje me të. 3jo isedë zhvillohej gjatë një dreke te %ahriRmari, ku ishte !tuar =ehip Iuna e ku ishim edhe unë e Skënder Pojani.Skëndo Pojani ishte një ej i hallakatur, topolak, me syze dhe me mustaqe, njeri që ndiqte gratë,

pavarësisht nga mosha e kaluar. 3y ej ishte pjesëtar i "Stamlesit#, kuletën e kishte plot, meitalianët po hynte e dilte, ishte mik me ta, ishte mik me ejlerët e tjerë, që vinin rreth "qypit me

mjaltë# të !ashizmit. 2shte mik, natyrisht, edhe me këta të ashtuquajtur demokratë, të &ilët i!urnizonte me &igare "spe&iale., si dhe me të holla, kur i kërkdpin. 2shte një ej aventurier, por për 3olë Tromarën, Sheh 3arunarën me shokë ishte "popullor dhe demokrat#.5jatë isedës i thashë =ehip Iunës se nuk mural të isha dakord me mendimet dhe me veprimet e tij.Tërë kohën që ndenja me ta edhe unë përdora po ashtu tonin e qetë dhe tezës së tyre u përpoqa t-ikundërvë argumente indëse. 9në nuk kisha asnjë shpresë te =ehip Iuna dhe Skëndo Pojani, por më pëlqente t-ua rrëzoja argumentet e tyre e t-i vija me shpatulla pas murit. 3ur !lisja unë, =ehipIuna. që i njihte me kohë idetë e mia, ënte të haiturin dhe më kundërpërgjigjej edhe ai. Hoti =ehipG i them. Pse doni t-i komplikoni /ështjet që janë të qartaA 2taia !ashiste ne na kaokupuar, ajo po na kolonizon dhe kërkon të na zhdukë si kom, si popull. 3ëtë gjë nuk e shihni aponuk doni ta shihniA 3ëtë synim e ka pasur përherë 2talia dhe të gjithë ata që na kanë okupuar.

Populli ynë kurdoheië ka lu!tuar për lini dhe tash do të lu!tojë për t-u /2iruar një herë e përgjithmonë. Prandaj prolemi për ne është i qartë@ Rse do të lu!tojmë tok me popullin. ose do tëlu!tojmë tok me okupatorët kundër popullit. 3ështu e shtroj unë prolemin, zoti =ehip, zgjidhni emerrni. N e kemi zgjedhur r rugën e parë. Bdhe ne, zoti KoLha. kër&eu =ehipi. kemi zgWJedhur rrugën e parë. tëherë, i them, raktisni të dytënG 3jo është taktikë, iri im, tha =ehipi, këtu ndahemi. Ne mendojmë ta mytim regjimin!ashist @ne njerëzit tanë, të hedhim në dorë /do gjë, duke punuar nën rrogoz, me një !jalë "urtë e

utë e plot tgani#.2 preva !jalën dhe i thashë@ Hoti =ehip, ne jemi në kundërshtiin me politikën tuaj "urtë e utë e plot tigani#, sepse meokupatnrët nuk round të jetë kurrë plot "tigani# i popullit. por do të jetë i zrazët, prandaj ne nuk round të jemi 5s të utë, as të urtë me armikun, por do të jemi të egër e të pamëshirshëm, pse vetëm k'shtu do ta shpitojlnë popullin.Pas këtvre !jalëve të mia, edhe Skëndo Pojani. që deri atëherë heshtte e merrej me te ngrënë e me të

p@rë, kër&eu e ndërhyri në isedë@ h jo, zoti Bnver, tha ai, ne nuk mund të jemi dakord me ju që të vritet populli, të digjen

qytete e !shatra, të digjen krahina. 0irë thotë zoti Skëndo, i majti anën =ehipi, duke m-u kthyer mua. Po të ndjekim rrugën qëthoni ju, populli ynë, që edhe kështu është një grusht, do të pësojë humje të mëdha. $u këtë gjëdoniA Fol, more %ahriA iu drejtua %ahri Rmarit që nuk ishte përzier në isedë.

9në, u përgjigj %ahriu, tram iseduar vazhdimisht me Bnverin, por nuk merrem vesh me të.Përpiquni ju të merreni vesh, dhe prapë heshti. Ne, u thashë, e duam shumë popullin dhe atdheun dhe nuk duam kurrë që të na vritet dhe të nadigjet. Përkundrazi duam që atdheun ta tremi të lira dhe popullin sovran e zot në vendin tonë. Por kjo, vazhdova, nuk arrihet as duke qëndruar me duar të lidhura, as duke e marrë "kalanë nga

renda#, si/ mendoni ju. =etëm me lu!të mund të arrihet liria dhe lumturia e popullit, prandaj tremivendosur t-i kundërsulmojmë ata që na sulmuan dhe na graitën lirinë dhe sovranitetin e atdheut, qët-i shporrim dhe të /lirojmë popullin. Po ne nuk e duam këtë gjë, zoti BnverA pyeti Skëndo Pojani. "Taktika# që përdorni ju tregon se edhe strategjia juaj nuk synon për një gjë të tillë. Pse, iri im, m-u kthye =ehip Iuna, strategjia jonë nuk e do /lirimin e ShqipërisëA

Të më !alni që ju !las një /ikë ashpër, iu përgjigja, por shprehjet tuaja "urtë e utë e plottigani#, taktika juaj për ta "marrë kalanë nga renda# dhe pa /ak e pa am, të ën të mendosh se ju



mendoni jo si do t-u vejë halli atdheut e popullit, por kur të thyhet !ashizmi zotëria juaj të merrni!uqinë dhe të veproni me Shqipërinë sipas qej!it tuaj.

Në dhomë ra një moment heshtjeje, u dëgjua vetëm piruni i Skëndos që trokiti mi pjatë, po =ehipie pa me inat dhe Skëndoja e la. Dëgjo, djalë, m-u drejtua pastaj =ehipi me një zë ku utësia po i linte vend kër&ënimit të hapur.

Ne e dimë mirë /-është demokra&ia dhe tremi lu!tuar për të. Ti tre qenë i vogël, kur %ahriu, unë emulla Kalili kemi votuar për "Rpingën#, kemi qenë demokratë. 0und të kem qenë i ri në atë kohë, zoti =ehip, i them, por tash nuk jam më i ri dhe populli eunë ashkë me të, si ir i tij, e vuajti dhe e vuan në kurriz "demokra&inë# tuaj, nën regjimin e Hogutdhe tash nën !ashizmin. Po, kër&eu %ahriu, vetëm këtu jam dakord me ty Bnver, që nën Hogun si dhe nën !ashizmin nuk ekzistoi e nuk ekziston demokra&iG tëherë, ia ktheva, tërhiquni nga ashkëpunimi me !ashizmin, jini konsekuentë si/ nuk iu

përulët Hogut.2 hodha një sy ishpre!ektit të Hogut, =ehip Iunës. Po ky ëri sikur s-e kuptoi aluzionin dhe ulikokën dhe po merrte me pirun një qo!te.

Pastaj, vazhdova, duhet të treni parasysh se populli do të lu!tojë, dëshirën e tij për liri s-mund ta!renosh gjatë me taktika, prandaj them se ne duhet të ashkohemi dhe të lu!tojmë. Po të jemi të

ashkuar, të organizuar, atëherë edhe humje do të tremi më pak, edhe lirinë do ta !itojmë mëshpejt. Hoti Bnver, ngriti kokën =ehipi, ne e njohim më mirë popullin dhe ai na njeh më mirë ne.Prandaj nuk është tamam ashtu si thoni ju. Të mos shkoj larg, por të !las për (aërinë, që unë e njohsi në pëllëmë të dorës. 9në dhe Henel 5joleka kemi shkuar atje dhe vetë populli na ka thënë seduhet të presim, se s-kemi armë, se do të na djegin po të hapim zjarr. S-jam dakord as me ju, zoti =ehip, as me Henel 5jolekën, i &ili po ën të kundërtën e asaj që ëridikur kundër pushtuesve otomanë trimi me !letë Henel 5jolekë (ai, e kundërshtova. Bdhe ne enjohim 3urveleshin ashtu si edhe ju, mundet edhe më mirë se ju, pse ne atje njohim popullin dhe

patriotët e vërtetë. tje zien urrejtja kundër armikut, njerëzit duan të lu!tojnë dhe po lu!tojnë. Natyrisht disa pasanikë të tillë, si@ Shuko Canët, %ilal Nivi&at, Kasan Hagarët, ata po, nuk duan tëlu!tojnë e jo vetëm kaq, por ata lu!tojnë kundër popullit të 3urveleshit. 3urveleshi është një vendheroik dhe do të vazhdojë të e&ë në traditat e tij heroike. 3ujt ia thoni këto tradita, zoti KoLhaA më pyeti =ehipi me ironi dhe vazhdoi@ Ne jemi andej dhekëto tradita na përkasin neveJ ne mund të !lasim për 5jolekën, për elo Pi&arin e për të tjerë. Po ne /-jemiA iu ktheva i inatosur. $emi italianëA po ashkëpunëtorë të italianëveA Traditatheroike të 5jolekë (ait dhe të të gjithë heronjve të vendit, të të gjitha kohëve i përkasin popullit.

Ne jemi djem të këtij populli heroik dhe kemi të drejtë të murremi me këta heronj dhe e kemi për detyrë të ndjekim rrugën e tyre. Por një gjë duhet të dini@ 5jolekë (ai, elo Pi&ari qenë trima dhe

të !ortë, sepse ishin patriotë dhe lu!tëtarë kunrndër pushtuesve, sepse mështeteshin te populli. 3enidëgjuar, esoj, si u këndon populli këtyre patriotëve, gai i ngre në qiell njerëzit e thjeshtë, por trimame !letë, të &ilët vetë i ka lindur dhe i ka ërë trima të rrallë. Pra, ky popull, që lirinë e ka quajtur gjënë më të sherujtë dhe trimërinë e ka pasur gjithnjë në gjak, nuk murld të mendojë si ju.Pretendimet dhe pikëpamjet tuaja janë të dëmshme. Kistoria nuk ju jep hak juve, por neve. Po ju s-keni njeri në 3urvelesh, more zoti KoLha, keni &a djelmuri që nuk i njeh kush. %esoj të keni dëgJjuar për %alil Neshën, iu përgjigja. snjëri nuk e njihte %alilin, por ai lu!toime taorët e Turqisë dhe populli e njohu, e nderoi dhe i ngriti këngë, dhe u &itova disa vargje

popullore@

Kuç, Kallarcut e olen

"#ith me alil u n$ren % lum e &un dufen

andata der m der



alilo, alil nuri

Të tillë shokë, vazhdova t-i përgjigjem =ehipit, kemi ne në 3urvelesh, meqë !ole për atëkrahinë. 3ëta do të lu!tojnë dhe, po qe se ju do të vazhdoni "taktikën# tuaj, in!luen&a që keni atje e

që ju duket dominuese, do të zhduket. Të mos shkojmë larg, por vetë vëllai yt, zoti =ehip, është me ne dhe jo me ty, është në lu!të me okupatorët. Prandaj zotiIuna, e për!undova unë isedën, kam dëgjuar të !litet për trimërinë tuaj dhe e di se ju in!luen&ëkeni në 3urve lesh, por e mira është që këto =ia vini n' dispozi&ion lu!tës për /lirimin e atdheut@

raktisni rrugën që keni zënë, se është e gauar, mos u !utni më thellë n' greminë, ashkohuni melu!tën tonë popullore dhe vëreni veten n' shërim të /ështjes s' madhe të /lirimit.Por përgjigjja e =ehip Iunës qe@ Bdhe kështu ne lu!tojmë për /lirimin e Shq2përisë. Nuk kemi pikëpamje të njëjta. Mshtë e drejta juaj të qëndroni n' ato pikëpamje që keni, u thashë prerë. Por po jua përsëris@

populli dhe historia nuk do t-jua !alin këtë që po ëni. Ne ju dolëm orLhit. B shoh, ju nadekonsideroni, por ne s-e matim vlerën tonë me metrin e me konsideratat tuaja. 0e ne është populli,

ai na do e na përkrah, ju pa popullin dhe pa ne do të rrëshqitni keq e më keq.Pas këtyre !jalëve u ngrita duke i dhënë !und takimit me =ehip Iunën, i &ili ishte dhe qëndroi n'lu!të kundër nesh, i ndihmoi pushtuesit deri n' !und, derisa populli i dha dënimin e merituar.=e/ të tjerave, n' isedat me këta njerëz të ënte përshtypje esimi asurd që kishin ata n'"autoritetin# që gjoja gëzonin n' popull. 3y esim prej megalomanësh n' "vlerat# e tyre, sigurisht,e kishte urimin n' !aktin se ata s-e njihnin !are popullin, ndryshimet që kishte pësuar ai n'

otëkuptim, n' psikologji, n' pjekurinë politike. ta akoma mendonin se meqenëse kishin qenë"deputetë# e "kishin punuar# n' emigra&ion, ruanin ende reputa&ionin e politikanëve antizogistë,"demokratë të kulluar# dhe, si rrjedhim, ishin edhe njerëz me in!luen&ë. 0idis tyre qenë ndarë edhes!erat e in!luen&ës. 3olë Tromara, si kor/ar që ishte, mendonte se kishte pas vetes 3or/ën dhe,mja!t të ënte një thirrje 3ola dhe 3or/a "!ap# n' këmë pas 3olës EG, li %eu nuk kënaqej vetëmme 3ël&yrën e Dangëllinë, por mahej si njeri me in!luen&' n' të gjithë "demokra&inë# e vendit.%ile mendonte se edhe !shatarësinë e kishte n' Lhep, pavarësisht se ishte këlysh i një !amiljeje

ejlerësh nga më ararët që kishte ërë dhe vrasje, duke i hedhur !shatarët nga shkëmi, ku kishtesarajet, drejt e n' =josë. 0e sa duket li %eu mendonte se këto detaje të iogra!isë !amiljare si dhe!akti që ishte edhe dhëndri i =rionasve, ia rritnin autoritetin dhe ishte i indur se !shatarësia do tandiqte pas këtë !arë demokratiG B kështu me radhë, Cazim 3o&uli, "heroi i =lorës#, mendonte sekishte me vete popullin e =lorës kur të donte, Sej!i =llamasi ishte ai që do të zëvendësonte Hyly!tar Podën n' 3olonjë, kurse IeLhep 0itrovi&a mendonte se ishte vetë 3osova, për të &ilën këtyremyteerëve gjoja u digjej shpirti.Por historia tregoi se titujt e tyre dhe !uqia e tyre ishin vetëm ëndrra të tyre, sepse populli jo vetëm

nuk u vajti pas, por, përkundrazi, i !shiu me !shesë të madhe dhe i hodhi atje ku e kanë vendin plehrat, n' kosh.3ishte edhe nga ata që nuk merrnin mundimin =i kamu!lonin qëllimet dhe interesat e vërtetë që ilidhnin me pushtuesin italian. 3ëta edhe n' isedë qenë kër&ënues e agresivë, sepse përpjekjet tona,lu!tën tonë e konsideronin si një rrezik direkt për postet e !itimet e tyre.Ieiz Sel!oja, tregtar i madh gjirokastrit, më !liste një ditë për të "mirat# që i kishte sjellë 2talia!ashiste Shqipërisë. Sigurisht, nuk munguan &a lot krokodili për "lirinë e humur#, për "vatanin egjorë#, por theli i diskurit të Ieizit qe se "kjo e keqe që na erdhi, ka edhe të mirat e saj, se pohapen punëra, ka mallra n' treg, shkollat shqipe nuk u myllën# e të tjera e të tjera si këto.

Natyrisht, unë ia hodha poshtë këtë "tezë#, duke i thënë se armiku na zaptoi atdheun, na roëroi, na urgos njerëzit tanë, po na kolonizon dhe po na sh!rytëzon edhe ekonomikisht.

3ush mron pushtimin e vendit nga të huajt, ai është tradhtar, i thashë Ieiz Sel!os. Për!itimetdhe të mirat që na thua, Ieiz, janë për ashkëpunëtorët e !ashizmit. $u, tregtarët e mëdhenj, po, kenivërtet !itime përrallore, kurse populli luan ko/anët e misrit për ukë dhe goditet nga plumat e



armikut. Pse të ankohet nga 2talia miku yt, Cemal =rioni, apo pse nLjerr !itime duke u shitur tokat evendit shoqërive ujqësore italianeA $u, tregtarët e mëdhenj, i mytët tregtarët e vegjël e rroni simretër. Shih sa ma ke Lhevahirin jeshil në gisht Ekishte një unazë që sigurisht ishte shumë ekushtueshme. $u jeni miqtë e $akomonit e të Shuk 5urakuqit, ministrit të Finan&ave, ju merrni lejete majme për import dhe na hiqeni si patriotë. 1!arë patriotizmi i thoni ju këtijA

%ahri Rmari, në shtëpinë e të &ilit ëhej ky takim, hapi një herë gojën dhe tha@ Ieiz, më mirë lëreni këtë muhaet. $o, tha Ieizi, nuk e lë, se këta kuqalashët rrjepa&akë po na shesin mend për patriotizëm, sikur këta do ta ëjnë Shqipërinë. Ne do ta ëjmë, ne kuqalashët, tok me popullin, dhe populli do të jetë me neG ia ktheva. Ne s-do të lëmë kurrë që !ara juaj të mijë në tokën tonë, tha i egërsuar Ieiz Sel!oja. 0aje mend mirë këtë !jalë Ieiz Sel!o, i thashë, se unë, nga ana ime, nuk do ta harroj. 3ur nesër të marrë populli !uqinë, ti nuk do të !lasësh më me këtë gjuhë, por do të mushësh

pantallonat, dhe i kërkova ndjesë %ahriut për termin që përdora.%ahri Rmari prapë na u lut ta myllnim këtë muhaet. Ieizi e mylli "titkën#, unë u ngrita dhe ulargova. S-di a i ka kujtuar tregtari tradhtar Ieiz Sel!o këto !jalë të miat, por, kur pushteti popullor i

kon!iskoi mallin dhe pasurinë, apo më vonë, kur gjyqi i popullit i dha dënimin kapital për veprimtarinë e ti j kriminale gjatë pushtimit nazi!ashist dhe pas 1lirimit të atdheut, ky armik itëruar nuk kishte mësuar asgjë nga !ati i miqve të vet sepse, ve/ të tjerash, u implikua edhe meveprime terroriste. Në vitet e para pas 1lirimit ky qe një ndër organizatorët e terroristëve që hodhënnjë omë në amasadën sovjetike në Tiranë.$am zënë keq njëherë edhe me az Rmarin, një kushëri i %ahriut nga i ati, por edhe yni, sepseLhaLl@ai im, Kysen KoLha e kishte nip. Njiheshim që !ëmijë, kur qemë të rinj, vinte shpesh nështëpinë tonë. Cemë pothuajse moshatarë Emundet që azi të ishte nja dytre vjet më i madh ngaunë, edhe ai kishte ërë (i&eun e 3or/ës dhe kishte vajtur për studime në Paris. Por si kishtendenjur nja 4 vjet me paratë e aait, që e kishte tregtar dhe pronar tokash në Fier, ishte kthyer padiplomë në Shqipëri dhe &a kohë ushtroi zanatin e të atit. 0ë vonë mori një grua me prikë të madhedhe me të hollat e saj u kthye në Fran&ë, mori diplomën në drejtësi dhe erdhi e u ë avokat. 3ishtekohë që nuk isha pjekur me të, derisa një ditë, pas pushtimit të vendit, e gjeta te motra ime Fahrije.9 puthëm e u ngalasëm, e urova dhe pas isedave të zalkonshme, si gjithmonë !illuam diskutimet

për prolemet politike. 0aja mend që dikur azi në diskutimet sh!aqej si anti!eudal, demokrat e imajtë. Por /-të shihja@ kur i !ola për lu!tën, për domosdoshmërinë e saj e të tjera, na doli që azinga "i majtë# na qe ërë "i djathtë#, nga demokrat na qe ërë një mrojtës i zjarrtë i të pasurve, menjë !jalë kishte ndërruar lëkurën. 9 grindëm dhe kushedi si do të kishte maruar grindja, po të moskishte hyrë në mes motra ime. 0ë nuk e pashë këtë njeri që u ë një qen zinLhiri i li %eut, u ë

allist dhe ashkëpunëtor i hapur i pushtuesve gjermanë. Nuk do të zgjatem më me të gjitha isedat e deatet që kam pasur me këta njerëz, por dua të them

se me gjithë përpjekjet tona për t-i indur, ata ishin të vendosur në udhën e tyre sikurse ishim tëvendosur ne në tonën. Bdhe me kaq kishim humur shumë kohë, energji e nerva me këta elementë@kishim plot punë për të ërë dhe do t-i ënim edhe pa këta, se e dinim dhe e shihnim që popullin ekishim me vete. Natyrisht edhe në të ardhmen do të ënim përpjekje për t-i kthyer këta elementë nërrugën e drejtë të lu!tës popullore kundër !ashizmit, por gjithnjë të ndërgjegjshëm e të qartë se !atine lu!tës nuk e kishim mështetur tek ata. Pavarësisht nga "vendimi# i tyre, lu!ta kishte !i2luar dherritej /do ditë, le të rrinin ata e të !ilozo!onin për taktikën e "tiganit plot#. Patriotët e ndersh2m në tëkatër anët e Shqipërisë po rrëmenin armët. 0ë kryesorja, masat popullore, punëtorët dhe !shatarëte, në mënyrë të ve/antë, rinia, shpreheshin gjithnjë e më hapur në !avor të programit të Partisë3omuniste për lu!të kundër pushtuesit !ashist.3jo qe, si të thuash, njjë punë përgatitore në drejtim të realizimit të ojekti!vit tonë për !ormimin e

një !ronti të të gjithë shqiptar'ëve të ndershëm. Natyrisht, do të kalonin edhe &a kohUë derisa më 68shtator 674) Fronti Na&ional/lirimtar tës vihej në aza të plota organizative e politike, si asshkimlu!tarak i masave që, nën udhëheqjen e Partisë 3omuniste të Shqipërisë, do të realizonte /lirimin e



atdlheut. =etëm se këtu dua të theksoj rëndësinë e kësaj !!aze të parë përgatitore kur ne hodhëmthemelet e Frorntit, sepse pa këtë !azë nuk do të ishte e mundur të aarrihej te 3on!eren&a historike ePezës.

5. Dre6, Konferen71 1 'e81

Puna e Partisë në të gjitha zonat e vendit për !or&imin e saj ideologjik, poltitik e organizativ dhe për ngritjen e popullit në lu!të, po jepte !rytet e veta. Nga aksionet politike e demonstrative po kalohejnë një shkallë më të gjerë, në lu!ttën e armatosur dhe, ve/anërisht në pranverën dhe inë verën e vitit674), një numër i madh njësitesh e /etash partizane vepronin në krahina të ndryshme të venidit.

Nën udhëheqjen e Partisë ashkimi monolit i popullit në etejën për /lirimin komëtar po ëhejkështu Lnjë realitet gjithnjë e më i dukshëm. 3omiteti Cendrorr Provizor, që i ndiqte me vëmendjesituatën dhe lu!ta që po zhvillohej gradualisht, arriti në deduksionin logjik se po kalohej në njësituatë më të zhvilluar dhe me horizont më të gjerë, prandaj, u konkludua se, krahas organizimit e

zg-erimit të (u!tës Na&ional/lirimtare, kishte ardhur ^koha të mendohej edhe për organizimin politile të kësiai lu!te.Për Partinë tonë, e &ila e kishte të. qartë arakterin dhe ojektivin !inal të (u!tës Na&ional/lirimtare,ishte e kuptueshme që organet dhe organizm.i t e pushtetit të vjetër, !ormat dhe rendia e tij, nt!k dotë ishin më të përshtatshme e të doishme. (u!ta jonë do të moilizonte masat e gjera popullore dhekëtë detyrë nuk mund ta kryenim dot me !ormat e vjetra të regjimit zogollian. Partia, që shihte larg,ishte e sigurt re (ëvizja Na&ional/lirimtare do të zgjerohej e do të !uqizohej, nga radhët e popullitdo të dilnin /rtat, atalionet e rigadat, do të krijohej një ushtri U vërtetë e popullit kryengritës. Por lu!ta nuk ëhej dhe nuk u ë vetëm në male, ajo ëhej kudo, në mal, në dytet, në !shat, në lagje. jodo të ishte dhe qe një lu!te popullore, ku jepte kontriutin e vet edhe ai pioniere i vogël, që ngjistetrakte e /onte një &opë kartë, edhe ajd nëna që priste e për&illte ilegalë e partizanë, edhe lu!tetari që

me armë në dorë godiste armikun. B gjithë !io lu!të në prapavijën e armikut duhej organizuar edrejtuar dhe këtë nuk do ta ënin organet e pushtetit kuisling, por organe të reja politike që duhej t-ilindte vetë lu!ta popullore.3ështu, detyrat e shumta për ashkimin e masave, për organizimin e zgjerimin e (u!tës

Na&ional/_lrimtare dhe perspektivat e zhvillimit të revolu&ionit, shtruan domosdoshmërinë ekrijimit në lu!të e sipër t' pushtetit të ri, të pushtetit popullor, i &ili s-do të kisllte asgjë të përashkëtme pushtetin e !eudalëve dhe të orgjezisë. Format konkrete të realizimit të këtij pushteti do tëkrijoheshin gradualisht, por një gjë Partia e kishte të qartë që në !illim@ laza so&iale e tij do të ishinmasat e gjera popullore.Dihet se azat e pusheetit popullor gjatë lu!tës u hodhën me këshillat na&io@nal/lirimtarë, të &ilëtqenë një !ormë e re që përdori Partia si më e përshtatshme për vendin tonë. 3a qenë `raditë e vjetër

e !shatrave dhe e krahinave tona që prolemet e rëndësishme të jetës së katundit, në munge-së të një pushteti politik të &entralizuar, të rriheshin rlë kuvendet popullore dhe vendimet që merreshin atje ëheshin ligj. 3ëtë !ormë të vetëqeverisjes popullore e gjejmë të realizuar edhe në ngjarje të mëdhatë histprisë sonë, kur, me ini&iativën e patriotëve të shquar, u thirrën kuvende të mëdha i ër tëmrojtur atdheun. !ë tillë kanë qenë 3uvendi i (ezhës, (idhja Shqiptare &e Prizrenit, 3uvendi i5ër/es, 3ongresi i (ushnjës etj., ku populli dërgoi për!aqësuesit e vet për të zgjidhlur hallet e për tëmrojtur tekën dhe lirinë e vet nga sy;nimet imperialiste dhe lakmitë shoviniste.Traditën e shëndoshë pppullore tash duhej ta përdornim, sigurisht, duke e psuruar në përmajtjedhe në !ormë, në përputhje me &$etyrat e lu!tës dhe të perspektivës.Për herë të parë 3omiteti Cendror Provizor dha orientimin për ngritjen e kiëshillave qysh në !illimtë vitit 674), në muajin shkurt,. 0aj mend që me shokët- diskutuam gjerë e gjatë për këtë prolem,sidomos për të për&aktuar detyrat që do të kryenin këta këshilladhe për mënyrën si do tëkrijoheshin. Diskutime të tilla, sigurisht, ishin të naty-rshme, sepse të gjithë nenuk kishim aseksperien&ë, por as edhe njohuritë e ne vojshme lidhur me !unksionet dhe prerogativat e organeve të



pushtetit. Sidoqo!të, u e& me kujdes në këtë drejtim, u &aktuan ato !unksione në përputhje menevojat e lu!tës dhe me mundësitë reale që do të kishin këta këshilla në atë periudhë. Themelore dheme mja!t rëndësi në direktivën e 3omitetit Cendror ishte që këta këshilla u quajtën shprehimishtemrioni i pushtetit të ri. Për herë të parë në historinë e popullit tonë lu!ta /lirimtare pleksej melu!tën për vendosjen e një pushteti të ri politik pas !itores. 3jo i dedikohet vetëm e vetëm

udhëheqjes së drejtë, marksisteleniniste të Partisë sonë, në sajë të së &ilës (u!ta Na&ional/lirimtaremori karakterin e një revolu&ioni demokratik popullor.Drejtuesit e organizatave të Partisë në terren u udhëzuan posa/ërisht që në këta këshilla të hynin ataqë me !jalë e me vepra ishin përkrahës e aktivistë të iu!tës për /lirim, ata që kishin !ituar respektindhe dashurinë e popullit. Fillimisht këta këshilla do të shërenin për të grumulluar masat në lu!tënkundër pushtuesit, do të nLirrnin vullnetarë për në /etat partizane dhe do të ushtronin pushtetingjyqësor e do të ruanin qetësinë e popullatës në zonat e /liruara, do të organizonin propagandën,mledhjen e ndihmave për (ëvizjen Na&ional/lirimtare etj. Puna !illoi shpejt edhe në këtë drejtimdhe në disa krahina të vendit, sidomos në $ug, !illuan të ngrihen këshillat e parë në zona të /liruara.Të gjitha këto suksese që po arrinim hap pas hapi

po ndiheshin gjithnjë e më tepër në jetën e vendit dhe po e lëkundnin seriozisht "sigurinë# e

"qetësinë.. që proklamonin pushtuesit. Ndërsa komunistët dhe populli shqiptar gëzoheshin rga këto suksese, nga rruga e drejtë dhe e sigurtqë po merrte (u!ta Na&ional/lirimtare nën udhëheqjen e P3SK, krejt ndryshe reagoi takëmi i"aallarëve# të patentuar të komit. Stani i "patriotëve# e i "demokratëve#, i "antizogistëve# e i"antiitalianëve# që, në !akt, të gjithë suven&ionoheshin nga kasa e $akomonit, duke qenëantikomunistë të tëruar, u turulluan e u tronditën seriozisht nga drejtimi që po merrnin ngj ar j et.Fër hainë dhe tmerrin e tyre, pikërisht ata "kalamanë# që gjer dje i nën/monin e u vinin llojllojepitetesh, po merrnin vërtet në duar udhëheqjen e lu!tës, po ënin për vete popullin dhe po e

ashkonin rreth programit të tyre. Për "më keq# akoma, po përmysnin organet e pushtetit !ashist e po krijonin organe të reja, këshillat na&ional/lirimtarëG 3ëto, sidomos /ështja e këshillave, s-kishtesi të mos i preknin në ko&kë e në gjak aallarët e komit. Po të vazhdonin ngjarjet kështu, kishterrezik të meteshin me gisht në gojë. Prandaj, erdhi një moment kur, tamam ata që gjer dje s-liningjë pa thënë kundër nesh e na dekonsideronin, u detyruan, si nga nuhatja e vet, ashtu edhe meurdhër të $akomonit, të kërkonin vetë, natyrisht, me politesën e tyre !odulle, të takoheshin me ne"kalamanët# për të "kuvenduar e për të gjetur lla!në#.

Ne, sigurisht, në azë të vijës së për&aktuar e të plat!ormës së Partisë, nuk re!uzuam t-i pranonim etë isedonim me ta, por ishim të indur dhe u indëm akoma më shumë, se qëllimi i tyre nuk ishtetë inin dakord për të ashkëpunuar në lu!të kundër !ashizmit, por "të gjenin lla!në# me ne,domethënë të na devijonin nga rruga që kishim nisur e të na integronin në politikën e vetkapitulluese e kolaora&ionisteG

Një ditë, aty nga !illimi i verës së vitit 674), ndërsa po punoja në një azë, më lajmërojnë se një

shok kërkonte të më takonte, sepse kishte një lajm për mua personalisht. B njihja atë shok, ishte nga3or/a dhe u thashë ta sillnin. 3ur erdhi u përqa!uam, e pyeta si venin punët, a kishte ditë që kishteardhur nga 3orga, pyeta për shokët e mi të vjetër. Pastaj shoku më tha@ Para dytre ditësh më gjeti Fazlli Frashëri e më tha@ "Të lutem, të gjesh mundësinë të lajmëroshzotin pro!esor, që zoti Fazlli Frashëri dëshiron të ketë një takim me të. $am gati të shkoj ku tëdëshirojë zoti pro!esor#. 9në, vazhdoi shoku, i thashë se nuk e di ku ndodhet pro!esori, por po tatakoj do t-i them. Dhelpra plakëG i thashë, pastaj iu drejtova shokut@ Kajde nesër se të jap përgjigje.Fazlli ej Frashëri, që hiqej si demokrat, ishte nga ata elementë të !eudoorgjezisë me njëqind!lamurbZ në Lhep, që vërtitej nga !rynte era. 3isha dëgjuar për të, por edhe vetë e kisha njohur kur isha në 3or/ë, sidomos në ditët kur përpiqeshim të organizonim rezisten&ën kundër pushtimit

italian. Si një njeri pa skrupuj e parime, përpiqej të shtonte autoritetin e tij në shtresat eintelektualëve kor/arë, në radhët e orgjezisë tregtare të qytetit, ta kishte mirë me ejlerët, pronarëtë tokave, si me 0aliq ej Frashërin dhe me shumë agallarë kor/arë, të ruante in!luen&ën në të



gjithë politikanët zogistë dhe pseudodemokratë, duaLhinj të tiranit. Kiqej si lieral antizogist, por n'!akt ishte një zogist i kamu!luar. N' 3or/ë qarkullonin zëra, dhe këto ishin në interes të regjimit, seHogu e thërriste në pallat herë pas here dhe këshillohej me të. 3jo "!amë# ushqehej nga njerëzit e tijdhe të regjimit, të &ilët shpreheshin@ "Hogu e&ën me dy këmë në 3or/ëJ me këmën myslimane tëFazlli Frashërit dhe me këmën e krishtere të 3o/o 3otës e të Pandeli Bvangjelit#. 3ëta dy të !undit

ishin këshilltarë të hapur të Hogut, emëroheshin edhe kryeministra, kurse Fazlliu qëndronte në hije,ishte "l-'minen&e grise# e mretit satrap. Në kohën kur më njohën edhe mua me të në 3or/ë, aishkonte rrallë në Tiranë, por në 3or/ë ishte miku i të gjithë pre!ektëve që vinin e iknin.Fazlli %eu i kishte ndarë rolet me vëllanë e tij, Cazimin, apo Cazkën, si/ i thoshte populli, një ngasipërmarrësit dhe tregtarët më të mëdhenj e më sh!rytëzues të 3or/ës. 2n!luen&a e Fazlliut te Hogu,te 3rosi e te 3o/o 3ota kanalizohej nëpërmjet Cazkës, i &ili merrte !avoret e regjimit, sipërmarrjet,

ënte allishverishe me tregtarët e mëdhenj të 3or/ës, me ejlerët dhe me agallarët, kurse Fazlli %euluante rolin e atij që nuk përzihej në këto punë, se gjoja /ështjet materiale nuk i interesonin. Fazlliuhiqej si idealist, si politikan i madh, si njeri me kulturë e !ilozo!. a, në këto drejtime "ai ishte i

pari#G Në shtëpi te Cazka, pse Fazlliu ishte eqar, me siguri jepte këshilla, lidhte e zgjidhte intriga me

Te!ik 0orjen, që pas pushtimit u ë ministër i partisë !ashiste "shqiptare#, dhe me të vëllanë,Selim 0orjen Etregtar i madh, që ashkë me një italian qe pronar i !arikës së irrës, me Petraq3atron, tregtar i madh edhe ky, !ashist i orëve të para. 3ëta dhe shokët e tyre qenë miqtë e vërtetë tëFazlli Frashërit, por ky ruhej të ekspozohej, të luante kumar e të vente me gra, si këta. Fazlliu, si njëdhelpër dinake e orgjezisë që ishte, rrallë shkonte në qendrat ku mlidheshin këta orgjezë tëdegjeneruar. Shkonte vetëm te ka!eneja a!ër kishës së Shëngjergjit, ku mlidheshin patriotë të vjetër kor/arë, si@ 5avrill Pepoja, 2dhomen' %ratko e të tjerë. B ndiqte me kujdes dhe "këtë vijë#, që tëkrijonte emrin e "patriotit#.Fazlli Frashërin e shihje pasdreke, dimër e ehar, t-i inte poshtë e përpjetë ulevardit duke iseduar gati me të njëjtët pro!esorë të (i&eut të 3or/ës, sidomos me Stavri Skëndin, që u ë ndër eksponentët e %allit 3omëtar në 3or/ë, me një!arë Niko Stralla, me agjentin e italianëve, =ili$atrunë, të &ilit i ënë atentat, në emër të popullit, njësitet tona guerile, me ndonaqkën e Frashërit,agjent i amerikanëve dhe imoral. 3ëta ishin shoqëria e tij "intelektuale# e zgjedhur dhe e

përhershme. Shumë rrallë e shihje në pulik me tregtarë, me ejlerë ose me agallarëJ sa për studentë, punëtorë e zanat/inj, për ta as që ëhej !jalë.Fazlli Frashëri hiqej si një !ilozo! pripatticien,O OE Përkrahës i doktrinës së ristotelit. po jo se ishte

pasues i ristotelit, se !ilozo!inë e tij nuk e njihteJ nga mendimtari i njohur i antikitetit Fazlliu kishtemarrë vetëm zakonin që "mendimet# e veta ua shtjellonte "dishepujve# gjatë shëtitjeve të gjata në

ulevard. 3ur lodheshin &a nga rruga, &a nga arsyetimet e mësuesit, pjesëtarët e këtij grupi"!ilozo!ësh# ktheheshin në ka!enenë e Nandos dhe atje shtroheshin, pinin /aj e hanin kek. FazlliFrashëri edhe këtu vazhdonte "leksionin#, me atë !ytyrë plot dregëza, që e !ërkonte nganjëherë

sikur kashaiste kalin, !liste e nLënësit dëgjonin. Stavri Skëndi e Foto %ala, pro!esor në (i&e,simpatizant i !laktë i Du/es e !ashist i orëve të para, ishin "ililat# që këndonin, sigurisht pasFazlliut. 3ëta të dy ishin "dishepujt# e Fazlliut, por mundet dhe di/ka tjetër. 2 pari, Stavri Skëndi,armiku ynë i etuar dhe agjent i amerikanëve, në prag të 1lirimit të Shqipërisë, u arratis dhe shkoinë Shtetet e %ashkuara të merikës, nga ku vazhdon lu!tën kundër Shqipërisë so&ialiste, kurse Foto%ala u urgos si agjent i 2talisë !ashiste dhe aai i tij, Dhimitër %ala, edhe ky armik aktiv i

pushtetit tonë, u pushkatua nga gjyqet e popullit.Dy herë, e shumta tri, pata rast të takohesha me Fazlliun, edhe këto gjatë shëtitjeve, sepse nuk kishasi të ëja ndryshe, masi qëllonte që dilja me kolegët e mi të (i&eut për të shëtitur në ulevard, kur Fazlliu na dilte përpara dhe e vazhdonte rrugën me ne. 5jatë këtyre shëtitjeve dëgjoja isedat që

ëheshin në këto rrethe. 3ur "kolegët# më prezantuan me Fazlliun, ky ëri sikur u gëzuaJ ai më

njihte, natyrisht, nga pamja, kurse ne, të 5rupit 3omunist të 3or/ës, e njihnim Fazlliun edhe nga përmajtja. 5jatë këtyre shëtitjeve të shkurtra dëgjoja se si eu "!ilozo!# zhvillonte politikën "e



madhe# të nglisë, të merikës, të 5jermanisë e të 2talisë. Njëherë, në isedë e sipër, i ndërhyradhe e pyeta Po për politikën e Iusisë /-mendoni zoti FazlliA $u jeni lieral, demokrat dhe unë e di se nuk treni!rikë të na !lisni, dhe ia theksova këto !jalët e !undit që edhe vetë kishte qej! t-i përsëriste. Te tëtjerët pyetja ime ra si omë, shikuan njëritjetrin në sy dhe po pritnin me kureshtje se si do të dilte

"pro!esori# nga situata. Fazlliu ëri një pauzë, !ërkoi mjekrën dhe rëndërëndë m-u përgjigj S-dimë shumë gjëra, zoti KoLha, se sol,jetikët dhe Stalini ëjnë një politikë të myllur ekonsDirative. PseA e pyeta. Politika e (eninit dh,e e Stalinit ka qenë gjithmonë e qartë, kurse meril&a,nglia, Fran&a e të tjerat kanë ërë traktate e marrëveshje të !shehta n' dëm të popujve, edhe n'dëm të Shqipërisë. Ne shqiptarët e dimë mirë se qe (Znini ai që i ëri pulike këto prapaskena.3urse sot, nga sa dëgjojmë, gjithë orgjezia dhe !ashizmi e s9lmojnë %ashkimin Sovjetik dhe kanëarsyet e tyre, se e dinë që politika e sovjetikëve do t-u sjellë dis!ata. 3y është mendimi juaj, më tha Fac,lliu, por ne mendojmë ndryshe. Ne jemi demokratëJ por joekstremistë. B shoh, ia ktheva me një ton irorlik dhe s-!ola më.

Fazlli %eu u përpoq deri n' !und të luante rolin e demokratit#. 0e të ardhur Hai Fundoja n' 3or/ë, pak para pushtimit, takimin e parë e ëri me Fazlli Frashërin, me !ashistin Petraq 3atro, me agentine amerikanëve, Stavri Skëndin, dhe pseudokorhunistin 3o/o Tashko. 5rupi i 3or/ës e hodhi poshtëtropozimin e 3o/os për ashkëpunim me tro&kistin Hai. Fundo, i &ili kishte ardhur n' Shqipëri për të saotuar themelimin e Partisë 3omuniste të Shqipërisë dhe luttën kundër armikut. Por nuk mundidot. 0ë vonë ai u ashkua me anglezët e me 5ani 3ryeziun dhe mori dënimin e merituar.3y, pra, ishte Fazlli Frashëri, për!aqësues i orgjezisë tregtare dhe arrogante të asaj pjese tëinteligjen&ies kor/are, e &ila, e korruptuar n' kulm, u korruptua edhe më keq e u !ut kokë e këmën' shërim të padronëve të rinj, pushtuesve !ashistë.9 konsultova me shokët, që e njihnin po aq sa unë se kush ishte Fazlliu, dhe vendosëm ta prisja. Tënesërmen e thirra shokun tonë dhe e porosita@ Takoje Fazlliun e i thuaj @ "Në ora kaq e aq ju pret n' një shtëpi zoti pro!esor#. 0erre, sille rrotullrrugi&ave dhe !ute te shtëpia e 5aranit.

Njerëzit e shtëpisë së shokut tonë të paharruar Saaudin 5arani ishin miqtë e mi dhe shtëpia e tyre5jë nga azat tona të lu!tës. Plaku i 5aranit ishte @iohovit, njeri shumë i mir' dhe shok me plakuntim. Djemtë dhe vajzat e tij ishin të gjithë me ne, lu!tëtarë shumë aktivë të rinisë. Të gjithë u hodhën

pa ngurrim n' zjarrin e lu!tës /lirimtare. Saaudini ra dëshmor, ndërsa vajzat dolën shëndoshë emir' nga lu!ta dhe sot janë komuniste e punëtore të dalluara partie. Bdhe plaka e 5aranit ishte njën'n' shumë e mir', gojëmël, e urtë, e heshtur dhe trime. Na priste e na për&illte pa kurr!arë !rike.3ëta dy pleq ishin nga ata mijëra e mijëra patriotë, që jo vetëm !ëmijët e tyre ia dhanë Partisë dhe(u!tës Na&ional/lirimtare, por edhe vetë u vunë ne shërim të saj. 0egjithatë ata na thoshin@ "1!arë

po ëjmë neA sgjë. =etëm ju të na dilni gjallë#. 2shin njerëz të thjeshtë dhe nuk e /monin sandihmë të madhe i jepnin lu!tës së /lirimit. ta ishin populli, pa të &ilin ne nuk mund të lu!tonim, patë &ilin ne, lu!tëtarët e armatosur, meteshim "si peshku pa ujë#.9 ndamë me shokun që dërgova për të gjetur Fazlliun dhe shkova te shtëpia e miqve të mi. 5jeta

aanë e Saaudinit, i &ili më priti si gjithmonë me dashuri. 0as pak do të vijë këtu një njeri të piqet me mua, i thashë. B quajnë Faz66i Frashëri. do tëmë lejoniA Shtëpia jonë është jotja, tha plaku i men/ur. Dhe vazhdoi@ 9në e kam dëgjuar emrin e Fazlli%eut, por ruajuni nga ejlerët, mos e harro eun e anëve tona, 0y!it (iohovën. Nuk u duhet zënëkurrë esë atyre. 0os ki merak, i them, se e njohim mirë këtë dhe të gjithë shokët e tij. $anë ashtu si më thua ti,

por ne sytë i kemi hapur dhe mendtë në kokë. 3ur të vijë ai, tha plaku, do t-ju sjell ka!enë e do të më !alni se do t-ju pres muhaetin.



B !alënderova dhe po prisja Fazlli %eun. Dëgjova zhurmën e portës që u hap dhe pashë të hynin nëoorr shoku ynë me gjithë Fazlliun. B prisja ulur në divan. 2 dhashë dorën, u përshëndetëm dhe u!utëm në dhomë.Si zuri vend, Faz6liu !ërkoi një herë lkër&at e !ytyrës dhe pasi më pyeti për shëndetin, !illoi isedën. Na erdhën kohë të këqija, zoti pro!esor, i huaji na okupoi atdheun, dhe tundi kokën i vrerosur.

Mshtë vepra e Hogut dhe e miqve të tij, i them. B rropën mirë e mirë popullin dhe më në !und eshitën vendin tek 2talia. %esoj se të kujtohet mledhja në %ashkinë e 3or/ës, Fazlli %ej A 2shte miku juaj, pre!ekt =asjari, i &ili, pikërisht kur ne kërkonim armë, na kër&ënoi dhe mrojti rrugën e3apshti&ës, prej nga do të arratisej Hogu me arin e popullit, apo joA B maj mend, zoti pro!esor, pohoi Fazlliu, aanë e Saaudinit, i &ili më priti si gjithmonë medashuri. 0as pak do të vijë këtu një njeri të piqet me mua, i thashë. B quajnë Faz66i Frashëri. do tëmë lejoniA Shtëpia jonë është jotja, tha plaku i men/ur. Dhe vazhdoi@ 9në e kam dëgjuar emrin e Fazlli%eut, por ruajuni nga ejlerët, mos e harro eun e anëve tona, 0y!it (iohovën. Nuk u duhet zënëkurrë esë atyre.

0os ki merak, i them, se e njohim mirë këtë dhe të gjithë shokët e tij. $anë ashtu si më thua ti, por ne sytë i kemi hapur dhe mendtë në kokë. 3ur të vijë ai, tha plaku, do t-ju sjell ka!enë e do të më !alni se do t-ju pres muhaetin.B !alënderova dhe po prisja Fazlli %eun. Dëgjova zhurmën e portës që u hap dhe pashë të hynin nëoorr shoku ynë me gjithë Fazlliun. B prisja ulur në divan. 2 dhashë dorën, u përshëndetëm dhe u!utëm në dhomë.Si zuri vend, Faz6liu !ërkoi një herë lkër&at e !ytyrës dhe pasi më pyeti për shëndetin, !illoi isedën. Na erdhën kohë të këqija, zoti pro!esor, i huaji na okupoi atdheun, dhe tundi kokën i vrerosur. Mshtë vepra e Hogut dhe e miqve të tij, i them. B rropën mirë e mirë popullin dhe më në !und eshitën vendin tek 2talia. %esoj se të kujtohet mledhja në %ashkinë e 3or/ës, Fazlli %ej A 2shte miku

juaj, pre!ekt =asjari, i &ili, pikërisht kur ne kërkonim armë, na kër&ënoi dhe mrojti rrugën e3apshti&ës, prej nga do të arratisej Hogu me arin e popullit, apo joA B maj mend, zoti pro!esor, pohoi Fazlliu, por ju e dini që unë jam demokrat dhe e dua vendintë jetë i lirë. 1-keni ndër mend të ëni zotëria juaj për ta /liruar vendinA e pyeta. 3jo neve na interesonshumë dhe, po të gjejmë gjuhë të përashkët, atëherë do t-i harrojmë të kaluarat. B tashmja na

preokupon, se e kemi armikun në vatër, prandaj më parë duhet të heqim qa!e atë, pasta^mosmarrëveshjet që kemi, i zgjidhim në mes nesh. Se kemi dhe mosmarrëveshje, është kështu, zotiFazlliA 3ështu është, zoti pro!esor, por edhe unë jam i mendimit që të përqendrohemi dhe të shkëmejmëmendime pikërisht për situatën.

9rdhëro zoti Fazlli, po ju dëgjoj, i thashë, kurse me vete mendoja@ "3ushedi /-do të grijë tan!i#.Dhe ai !illoi të më tjerrë arsyetimet e veta për situatën e jashtme. Theksoi !or&ën dhe egërsinë e!ashistëve italianë, !oli për ngjitjen e Kitlerit, për sulmin kundër %ashkimit Sovjetik, i thuri njëditiram të tërë !or&ës së madhe të nglisë e të merikës dhe nuk harroi të më përmendë, po ashtu,edhe "!or&ën e sovjetikëve që po lu!tojnë#, sikurse u shpreh.Pasi më omardoi kështu ndonjë gjysmë ore të mirë, i kënaqur nga analiza që i kishte ërë situatës,arriti, më në !und, te qëllimi i misionit të tij@ Duke i pasur parasysh të gjitha këto, vazhdoi Fazlliu, ne gjykojmë se jemi në situata të rënda,se jemi vend i vogël dhe kemi mi kokë !uqi të mëdha që, një /ikë të ngresh gishtin për të thënë një!jalë, të grijnë. Domethënë, zoti Fazlli, s-m-u durua mua, ne të vegjlit të mos pipëtijmëAG

$o, nLitoi eu, kuptohet që ne duhet të lu!tojmë, se pa lu!tuar nuk !itohet gjë dhe, deri këtu, jamdakord. Por për ne, meqë jemi një popull i vogël, ka një rëndësi të madhe të ëjmë një politikë tëzgjuar. Politika, zoti pro!esor, ngriti zërin Fazlliu me një ton mësuesi, duke !ërkuar !ytyrën si



zakonisht, tash ka rëndësi të madhe për ne. Duhet ta !illojmë me një politikë të zgjuar me 2talinë, t-idredhojmë, ta vëmë në gjumë dhe javashjavash ta ngremë edhe ne zërin në mënyrë që, si/ thotë

patrioti i shquar 0ithat %eu, "edhe mishi të piqet, edhe helli të mos digjet. Flisni edhe në emër të 0ithat %eutA e pyeta. Posi, tha, të atij dhe të shumë të tjerëve.

9rdhëroni, i them, vazhdoniG $a, më !alni, por do t-ju !las sinqerisht@ $u jeni komunistë, ne joJ ju !ormuat një parti, ne s-kemi dhenuk jemi për krijimin e ndonjë partieJ ju po ëni propagandë të madhe në popull ta ngrini menjëherënë lu!të, ne kemi tjetër taktikëJ ju po hidhni hapa edhe për pushtetin, ne kemi tjetër mendim për tënesërmen. Neve nuk na pëlqen që ju ëni gjithë këto, por kjo është puna juaj. =etëm se, kuptomënidrejt zoti KoLha, e keni marrë punën, na duket neve, si majë më majë me italianët. $u vrisni, por edhe ata vrasin e urgosin me mijëra. Ne, zoti KoLha, qajmë hallin e djalërisë, lules së vendit tonë.Si të na e grijë atë armiku, a menjoni /-dëm i madh i shkaktohet së ardnmes së ShqipërisëA 3ëtu nadhëm, zoti KoLha.

Por /-duhet të ëjmë sipas jush, zoti FazlliA e pyeta me një zemërim të papërmajtur që mëvlonte përrenda.

$a, zoti pro!esor, ne mendojmë që hëpërhë të mos veproniJ të organizojmë disa takime, për tëstudiuar një politikë të përashkët që duhet të ndjekim ndaj italianëve, sepse jemA shumë edhe ne,zoti KoLha dhe më !alni, por jemi rnë pleq e na njeh më shumë populli. 3ështu edhe t dy palëtmerrem vesh, por edhe populli do të jetë dakord, se do ta shpëtojmë nga vrasjet, djegiet etj. Cazka, velai juaj, vazhdon akoma të ëjë tregti me italianëtA e pyeta. 1-hyn në këtë /ështje tregua e CazimitA kër&eu si i haitur Fazlli %eu, se i dogji pyetja ime. Ta ëra këtë pyetje zoti Fazlli, i thashë duke uzëqeshur, se dua të përmledh mendimin politik që më parashtrove. Të ësh politikë të zgjuar e të matur, për ju do të thotë të ëjmë tregti me 2talinë!ashiste, se për ju !iala "politikë# mund të përkthehet me !jalët "tregti e Cazkës#. Cazimi, u përgjigj Fazlliu, merret me tregti dhe jo me politikë. 3ëto dy gjëra janë të ndara, zoti

pro!esor. Nuk janë dhe kaq të ndara, sikurse thoni ju, i thashë. Por, në qo!të se maruat, mund t-ju themdhe unë mendimin e Partisë sonë. $u lutem, tha Fazlliu, unë marova. Ne komunistët kemi qenë të sigurt se !ormimi i Partisë sonë 3omuniste ishte një plum në zemër të pushtuesve italianë dhe të miqve të tyre, të &ilët e dinë mirë vlerën e madhe që ka për një popullqë do të lu!tojë ekzisten&a e një !or&e udhëheqëse dhe, ve/anërisht, partia komuniste. Por ne tash usiguruam nga goja juaj sU edhe juve, që e quani veten na&ionalistë, s-ju erdhi mirë që ne komunistët!ormuam Partinë tonë e po lu!tojmë për zatimin e programit t' saj për /lirimin e atdheut. $u këtëma thatë vetë, por asnjë argument nuk më dhatë se q-gaim ëmë ne komunistët që krijuam Partinë. Ne mendojmë, zoti pro!esor, se nuk është ko

ha për t' !ormuar partira. $a, ju !ormuat Partinë 3omuniste, ne mund t' !ormojmë një parti tonën. tZtjerë një t' tretë e kështu me radhë. 1-na sjellin këto, përveq për/arjes s' popullitA nuk është kjon' dëm t' lu!tës dhe n' doi t' atyre që i duan t' keqen Si@qipërisëA $o, iu përgjigja Fazlli %eut. Po të ishte kështu, nuk do t' shqetësoheshin kaq shumë !ashistëtdhe miqtë e tyre. Ne e ngritëm Partinë, pikëris-,t që ta ashkojmë popullin dhe jo ta për/ajmë dhek-o do t' arrihet patjetër, se programi ynë është ai që do populli. Por, zoti Fazlli, vazhdova, ju nad'noni ne komunistët që !ormuam një parti, por nuk më thatë gjë a jeni kundër partisë !ashiste"shqiptare# që krijuan miqtë tuajAFazlliu kruajti !aqen dhe tha@ Dhe për atë jemi kundër. $eni kundër vetëm me !jalë, i thashë. se

t' gjithë miqtë tuaj shpejtuan t' shkruanin errrat n' listat e saj. Duan t' hanë ukë, zoti KoLha, se përrndryshe s-i majnë n' punë. Po populli, po ne djemtë e tij, nuk duan të hamëA Bdhe ne hamë, por krodhën e popullit e jo



!ranLhollën e !ashistit Qhiro e t' miqve t' tij. $u thatë vetë se ju na&ionalistët nuk doni t' krijoni parti. Pse nuk doniA Po jua themi ne@ $u nuk jeni n' gjendje ta ëni këtë, sepse, sado që t' hiqeni sime in!luen&ë, pofulli nuk ju eson dhe nuk ju ndjek. =e/ kësaj, ju, n uk them vetëm për ju

personalisht, nuk doni t-i prishni qej!in pushtuesit. S-ju lë ai t' krijoni parti tuajën, .randaj ju tregonrrugën, t' !uteni n' partinë !ashiste.

rsyeja tjetër kryesore që ju nuk doni t' keni pari. është se nuk doni dhe as që keni ndër mend t'lu!to ni kundër pushtuesit. $u lëshoni parullat reaksionare@ "Stan me lepuj nuk ëhet#, "dy shqiptarënuk mlieihen kurrë tok# etj. 3urse ne kemi esim t' plotë tek uniteti i popullit tonë, i &ilikurdoherë është ngritur n' u!të kundër t' huajve. Popullin e kanë për/arë vazhimisht !eudalët,

ejlerët, tregtarët e spiunët. Bdhetash po këta përpiqen t' luajnë t' njëjtat letra. Por -ani populli shqiptar ka udhëheqjen e tij esnike,Partinë 3omuniste. $u dëshironi që populli t' mos ketë udhëheqje. t' mos ngrejë krye, t' mos dijënga t' zhkojë. Pa partinë komu.niste s-ka lu!të dhe pa lu!të s-ka parti komuniste. Hoti Fazlli, vazhdova, Paria jonë 3omuniste ësht' n' lu!të deri n' vdekje me italinë !ashiste dhe me

ushkëpunëtorët e saj. Për !ashistët italianë ne kemi vetëm pushkë dhe oma, s-ka diploma&i dhekompromis me ta. Ne edhe juve, ty dhe miqve t' tu, ju kemi ër' kaq herë thirrje që t' ashkojmë

!or&at për lu!të k undër !ashizmit, por ju jeni për t' ërë "politikë# mie ta. Pra, nuk jemi dakord,ndahemi kështu n' gjënëG kryesore, n' gështjen azë.Tani ne e quajmë t' nevjojshme t-ju paralajmërojmë. Iruga e parë@ t' ash@koheni n' lu!të me nekundër pushtuesit dhe tradhtairëve dhe, kur them t' ashkoheni, jo me gënjeshtra ie me dredhira, sigkeni ërë gjer tani, por me !akte. 3jo duhet të merret seriozisht nga ju dhe të jeni të indur se nuk do të na mashtroni dot. 3jo rrugë është rruga e nderit, e vetmja rrugë patriotike që na kanë mësuar të parët tanë.Iruga e dytë@ është të lidhni duart, të neutralizoheni, as me ne, as me italianët. 3jo rrugë nuk është endershme, aspak patriotike dhe zor të mahet një qëndrim i tillë në këto kohë, kur gjithë ota ështënë zjarr dhe populli ynë po lu!ton. 3ëtë qëndrim e majnë vetëm !rika&akët.Iruga e tretë@ është ajo e tradhtisë, e ashkëpunimit të !shehtë ose të hapët me pushtuesit, kundër

popullit që lu!ton., Tradhtarët mund të vënë /do maskë, por ato do t-ua /jerrim. Tradhtia do tëdërrmohet pa mëshirë nga !or&a e popullit.Partia 3omuniste e Shqipërisë ka zgjedhur rrugën e parë dhe nuk mund të ndodhë ndryshe. $u na

propozuat neve një rrugë@ "%ëni politikë me italianëtG#. Ne jua hedhim poshtë këtë propozim dhe ju propozojmë juve rrugën tonë që është e vetmja rrugë e patriotëve të vërtetë. $u jeni kokë!ortë dhe s-dini të ëni politikë, tha Fazlliu. 3ëtë na e ka thënë edhe 0ithat %eu, i thashë, qysh kur vendi u pushtua dhe unë akoma ishalegal e kisha dhe një dyqan ku shisja &igare. 0ithat %eu donte të vinte vetë të takohej me ju, më tha Fazlliu, dhe do t-i vijë keq kur t-iraportoj isedën tonë.

0ithat %eu, i thashë, e kishte zor të vinte të më takonte mua dhe nuk kishte pse tëtakohej, sepse urat i preu ai dhe jo unë. 0egjithatë, ja, të ka dërguar ty, dhe unë të prita, të dëgjova emë dëgjove, e /-u tha këtu, me siguri, do t-ia transmetosh edhe zotit 0ithat. Por, vazhdova, dua tëtheksoj, dhe !las në emër të Partisë 3omuniste, se ne do të jemi me të gjithë ata që do të ndjekinrrugën e lu!tës. (u!ta do të na ashkojë edhe me (umo Skëndon e me shokët e tij, në rast se atahyjnë në lu!të me italianët dhe me kuislingët. Dëshiroja t-ju thosha, gjithashtu, zoti Fazlli, edhedi/ka në lidhje me atë që thatë se populli është me ju, se "ju ju njohin e ne nuk na njeh dhe nuk nadëgjon njeri#. Së pari, ky është mendimi juaj, por jo yni. Së dyti, dhe kjo është kryesorja, dijenimirë se mendimi juaj është i gauar. %ile ju e kërkuat këtë takim, sepse po e shihni që populli ështëdhe do të jetë i tëri me ne, me Partinë 3omuniste të Shqipërisë. 0e ju do t' meten ejlerët edegjeneruar, agallarët, tregtarët gjakpirës, spiunët dhe kuislingët. 3jo është dhe do të metet

"ushtria# juaj, nëse do të vazhdoni rrugën që keni nisur. 0os e merr këtë që them si kër&ënim.0erre si ndihmën e !undit që po ju japim. 3uptojerii mirë situatën tuajJ s-jemi ne që k'mi nevojë për ju, por ju keni nevojë për ne, se me ne është populli, e drejta dhe !uqia.



The, zoti Fazlli, se do të na vritet djalëria e do të na digjet vendi. 1do lu!të /lirimtare do të ketëedhe therorët, heronjtë dhe dëshmorët e saj. Bdhe vendi do të na digjet, kurse populli dhe djalërianuk do të shuhen, por do të shuhen !ashistët. Pas lu!tës populli dhe djalëria do të jenë /elik, do tëlëshojnë shkëndija si strall. Partia dhe lu!ta do t-i kalitin dhe do t-i mësojnë ata të mos gënjehen nganjerëzit me njëqind !lamurë në Lhep. Populli do ta marrë vetë !uqinë në dorë dhe do të ngjasë ajo që

ka thënë Naimi për Shqipërinë@ "(um kush të rronjë Ta shohë zonjë#G3jo është përgjigjja jonë, zoti Fazlli. $u kërkoj ndjesë, në rast se kjo isedë ka qenë &a e nLehtë, por ishte e sinqertë. Ne ju themi@ 0endohuni lidhur me propozimet tona dhe mirupa!shim në lu!tëkundër pushtuesve.9 ngrita në këmë për t-i lënë të kuptonte se iseda nga ana ime kishte marrë !und. 9 ngrit edheFazlli Frashëri, u ndamë dhe s-ia pashë më sytë.Si iku Fazlliu, hyri në dhomë i zoti i shtëpisë dhe si/ më pa të lodhur, më hodhi dorën mi supe emë tha dul&e treguar nga !ilLhanët e ka!esë që ishin mi tavolinë@ 3jo ka!e që ke pirë me eun nuk quhet. B pimë një ashkë me plakun, se të heq mërzinë. B pimë, iu përgjigja plakut të mirë. Dhe ndenjëm e iseduam një &opë kohë së ashku. 3ur erdhikoha që më duhej të shkoja, e kisha harruar edhe eun politikan, edhe tërë skotën e !ëlliqur të tij.

3y takim me për!aqësuesit e Partisë 3omuniste, i kërkuar nga elementët pseudopatriotë, nuk ishteas i pari e as i !undit në atë periudhë. Si/ thashë, politikanëve të ka!eneve, që ënin lodrën e!ashizmit, u kishte hyrë !rika nga rritja e !or&ës sonë në popull dhe do të ënin gjith!arë përpjekjesh

për të na devijuar nga rruga që kishim nisur. Ne vetë, te ky "zell# i papritur i tyre për "t-u marrëvesh# me komunistët, shihnim një tjetër tregues të rritjes së rolit e të autoritetit të Partisë sonë.0egjithatë, prudentë e konsekuentë në vijën që kishim për&aktuar, ne do t-i pritnim dhe do t-u

jepnim kurdoherë përgjigjen që meritonin. Ndërkohë vazhdonim me vrull punën për zgjerimin e !or&imin e lidhjeve me masat e gjera të qytetite të !shatit, me intelektualë e patriotë të të gjitha moshave dhe, /-është e vërteta, ky "sektor pune#,më i rëndësishmi e më kryesori, ishte edhe më i suksesshmi për ne.Personalisht, midis dhjetëra e dhjetëra njerëzve me të &ilët u lidha gjatë kësaj kohe, e paharruar dhee dashur do të metet edhe !igura e një mësuesi të vjetër patriot, tek i &ili nuk ishte shuar dhe nuk dotë shuhej kurrë zjarri i patriotizmit dhe i urrejtjes ndaj !eudalëve, tradhtarëve dhe pushtuesit. B kisha

parë dhe kisha mësuar disa gjëra për jetën e tij që kur isha mësues në 5jimnazin e Tiranës.Po rrija duke pirë ka!e, me një kolegun tim, edhe ai mësues në gjimnaz, në një ka!ene të vogël a!ër Pazarit të =jetër, kur na kalon pranë një urrë disi i kaluar nga mosha, i paktë nga trupi, me njëkostum lu të vjetruar dhe me një orsalinë, së &ilës i kishte dalë !are oja. i e përshëndeti koleguntim, i &ili u ngrit nga karrigia dhe ia ktheu përshëndetjen me shumë respektJ instinktivisht u ngritadhe unë. 3ur urri u largua, e pyeta kolegun@ 3ush ishte ai që përshëndeteA Nuk e njehA më tha kolegu. Mshtë Qha!ë Helka, mësues patriot i shkollës shqipe këtu në Tiranë.

të e kanë &ilësuar "Qha!ë Ieeli#, sepse ka qenë "qatip# dhe lu!tëtar me KaLhi Camilin.0-u ngjall menjëherë kureshtja për Qha!ë Helkën apo Qha!ë Ieelin# si e kishin &ilësuar dhe ithashë kolegut@ Cenka interesant, më !ol /-di për të dhe po munde dua të më njohësh ndonjë ditë.3olegu dinte di/ka mi jetën e thjeshtë, lu!tarake dhe plot përpjekje të Qha!ës. 0ë tregoi se qeanti!eudal, kishte lu!tuar kundër Toptanasve e kundër =ërla&it dhe, më vonë, si demokrat që ishte,mështeti qeverinë e Nolit. 3ur erdhi Hogu, Qha!ës i nLorën një mijë elara, e pushonin nga puna, eemëronin, e pushonin prapë derisa e qitën në lirim. Duhet ta dëgjosh vetë kur tregon hiqajetet e aë Camilit, më tha shoku, por nj ërën po ta tregojunë ashtu si/ ma ka thënë Qha!a@%aë Camili dhe ushtarët e tij kishin dalë në reg të Shëngjinit. ty ai ngriti dylinë e gjatë që

mante me vete dhe !illoi të shohë detin. Në horizont u duk një anije mja!t e madhe, që po a!rohej.2shte një nga ato anijet e mëdha tregtare që vozitnin në portet e driatikut.



Qha!ë, i ërtiti aë Camili Qha!ë Helkës. $a i /ik këtu, Qha!ë, nLirr letrën dhe mereqepin e ishkruaj atij ir kurve që drejton anijen, të mos a!rohet në rigjet e Shqipërisë, se po u a!rua, i rashëme top, dhe do ta ëj përshesh që as peshqit të mos kenë /-të hanë.Qha!a e kishte parë në sy aë Camilin, por ai me një shikim të rreptë e kishte ërë të ulte kokëndhe të shkruante ato që dëgjoi. %aë Camili pastaj u dha urdhër tre lu!tëtarëve të merrnin një varkë

të vogël me rrema, që ndodhej atje, dhe të venin t-ia dorëzonin letrën në dorë kapedanit. "Po jumajtën ro, u tha aë Camili, përpiquni të vrisni nja dy dhe ini në "shehadet#, pse do t-jugrijë gjylja e aës, armiqtë dhe ju, shokë të mi. S-kam /-aj, duhet mrojtur ky milet, ju në Lhenetdo të shkoni#. Por ata nuk shkuan në Lheneit, se mërritën përsëri shëndoshë e mirë në reg, kursemauna një t-u kthyer e shki prapa diellit.$a këtë më ka tregua@r Qha!a, por ai duhet të dijë shumë nga këto histori, e për!undoi "hiqajenë#kolegu im. Di ndonjë tjetër, i thashë kolegut, kur ai heshti, se më interesorn shumë /ështja e reelizmit,sidomos 3ryengritja e F-shatarësisë së Shqipërisë së 0esme. 0ë gjatë, tha ai, pyete vetë Qha!ën. Do të të njoh ndonjë ditë mea të, por mos mendo se sa ta

pjekësh ai do të !illojë dhe të të rrë!ejë, duhet t-ia !itosh esimin pa të të !lasë për këto gjëra,

ndryshe ai hesht.3aluan kohë. Qha!ë Helkën kolegu nuk mundi të ma prezantonte, por unë, kur e shihja ndonjëherënë Irugën e Dirës, për t-i tërhequr vëmendjen i !lisja me zë të lartë duke e pë@rshëndetur merespekt.i më shikonte me lai, pastaj më përshëndeste dhe vazhdonte rrugën. 0e gjithë dëshirën e madhe

për- t-u njohur nga a!ër %ne Qlia!ën, nuk munda dot, sepse u trans!erova në 3or/ë. =etëm pas pushtimit, kur !illova punën në dyqanin "Flora# arrita të njihem dhe të isedoj me të. 5 jatë kësajkohe vazhdimisht rrëmoja për të mësuar sa më shumë rreth 3ryengritjes Fshatare të Shqipërisë së0esme, të udhëhequr nga KaLhi Camili. Shoku ynië erudit, Selim Shpuza, m-i tregone me hollësi!azat e asaj epoke që ejlerët, !eudalët dhe orgjezia që pio lindte e quanin "epoka e reelëve#.Pas 1lirimit mendimet e mia për këtë periudhë të rëndësishme të kryengritjes !shatare i kam hedhur në një shkrim,O OE Shih@ Bnver KoLha. =epra, vë66. ):, !. 6)*. ku, nën dritën e !ilozo!isë marksisteleniniste, jam përpjekur të shpjegoj arsyet ojektive që e shkaktuan atë si dhe të hedh poshtë si të

paaza d!ie antishken&ore qo!të pikëpamjet e teorizimet e shtremra e denigruese të përhapura mi"reelizmin# nga esadistët, zogistët dhe orgjezia !ajdeLheshë, e &ila zuri vendin e !eudalëve, pra ihipi në zverk !shatXrësisë së var!ër, ashtu edhe mendimet e padrejta të disa elementëve përparimtarëtë kohës, që nuk e kuptonin thelin klasor dhe kompleksitetin e kësaj lëvizjeje.Por këtu e karq !jalën te Qha!ë Helka.

Një ditë nga vitrina e dyqanit "Flora# shoh Qha!ën që po vinte në dyqan. Ngrihem në këmë dhe ithem 1-urdhëroni, zoti Qha!ëA

3u ma di emrin tim, mor djalëA më thotë ai. 0ësuesit ua dinë emrin dhe kanë respekt për mësuesit e vjetër e patriotë si ju. Pse, mësues je ti apo duhanshitësA më tha Qha!a, i &ili nuk e !shehu dot kënaqësinë që ndjeu kur dëgjoi se respektohej dhe &ilësohej si mësues patriot. 0ësues kam qenë, por pushtuesit më pushuan nga puna dhe tash shes &igare, iu përgjigja.0ë pa në sy dhe tha@ 0und të më japësh një paleo &igareA Dy, po të duash, i them. S-kam pare për dy, por për një. Të më !alësh, zoti Qha!ë, i them, por miqve u japim edhe me kredi. 3ur t-i kesh, m-i sill paratë.3e dyqan zotroteA e pyeta.

$o, mor ir, por i shes në këmë, se dua të rris !ëmijët.2 vura përpara tri paleo &igare dhe i thashë t-i merrte e paret t-i sillte masi të shiste &igaret.0ë shikoi përsëri në sy dhe më tha@



duhet ta pranoj këtë mirësi që më ënA 3ur ia ën nLënësi mësuesit, kjo duket një gjM aq e vogël sa nuk pranoj të më !alënderosh.Qha!ë Helka vuri dorën në kapele, mori pakot, më tha .0irupa!shim, djalë# dhe doli.Tani nuk kisha vetëm interes të mësoja nga Qha!ë Helka mi kryengritjen !shatare të udhëhequr ngaKaLhi Camili, por edhe ta lidhja atë me lu!tën që kishim nisur. Një mësues e patriot i nderuar si

Qha!a, do të ënte shumë punë në rrethet që njihte. Fjala e tij, e !rymëzuar nga lu!ta jonë, do të ënte e!ektin e saj sidomos te të rinjtë, kur këta të shihnin se edhe të moshuarve kjo lu!të u kishteripërtërirë energjitë. Fjala dhe shemulli i njerëzve të tillë si Qha!ë Helka, me atë agazh të pasur

jetësor e lu!tarak që kishin, me siguri do të shërente edhe për të demaskuar ata "patrioti# që donintë jetonirn me hijen "e lavdishme# të së kaluarës, pa pasur as edhe një të dhjetën e veprimtarisë sëQha!ë Helkës. S<gurisht nuk mund t-i hapesha që ditën e pari. Do ta maja pranë, do ta prisja ashtusi e meritonte dhe më vonë njohja jonë do të merrte rrugën e saj të natyrshme.Pas disa ditësh ai erdhi dhe më solli të hollat. 9në i nLora tri paleo të tjera. Prapë ti po këtë avaz, mor zotniAG më thotë Qha!a. $o, i them, nuk është më i njëjti avaz, ti këtë herë i pagove, ja, të hollat i vure mi tryezë. Si të quajnë ty, mor djalëA më pyeti Qha!a, duke m-i ngulur sytë e tij të gjallë dhe të

vëmendshëm. 0ë quajnë Bnver KoLha, i them, dhe jam nga 5jirokastra. $a dhe aai im.Plaku rrinte i heshtur në një karrige dhe dëgjonte. Qha!a u drejtua nga ana e tij dhe e përshëndeti.Plaku im që ishte i thjeshtë, u ngrit në këmë dhe i ëri temena. Të të rrojë djali, i tha Qha!a. Bjvalla, i tha plaku dhe, si kurioz që ishte, e pyeti@ Nga të kemi zotrote, a ke !ëmijëAQha!a iu përgjigj se kishte vajza dhe djem dhe si mori pakot, iku dul&e na përshëndetur e!alënderuar.3ur doli nga dera, LhaLhai më pyeti@ 3ush ishte kyA ka dyqanA 1!arë dyqani, ai është kripë, i them. 3y plak ka qenë tek me KaLhi Camilin kur u vunë zjarrin

pallateve të Bsat Toptanit. $o moreG tha plaku. B po jemi !it e !it, ky i vuri zjarrin pallatit të Bsat Pashës, vni Iustemi iamylli përgjithmonë derën Pashës së poshtër, dhe LhaLhai ra në heshtje e në mendime. Po ku i gjen ky plaku paret, që len nya tri paleoA 2a jap veresie, i them. 0os e zgjat, tha LhaLhai, e kuptova.3ur Qha!a erdhi herën tjetër, jo për të marr' pal&o me &igare, po thjesht se i kishte rënë rruga, nuk elashë të largohej menjëherë, por e !tova të pinim një ka!e. Qha!a nuk më re!uzoi. Rr zoti Bnver, më tha Qha!a, vetëm pse karn qenë mësues dhe ke qenë dhe vetë mësues. mërespek ton dhe më nderon kështuA

Bdhe për këtë, zoti Qha!ë, por sidonnos për da shurinë që ke për atdheun dhe për lu!tën që ke ërë per Wë mirën e popullit !ukara. $u e keni ndier thellë pushtimin që na ka hedhur mi shpinë 2talia dheme siguri keni menduar se populli nuk do ta durojë, por do të ngrihet e do ta !lakë poshtë atë.Shpirti kryengritës i shqiptarëve nuk ka reshtur kurrë së qeni i tillë. Sigurisht kohët kanë ndryshuar,armiku është më i egr, më i armatosur, po mos do të tutemi nga kjoA 9në them jo, zoti Qha!ë dhenuk e di si mendoni ju, lu!tëtari i kryengritjes së KaLhi CamilitA%urri i urtë dhe i ndershëm, patrioti Qha!ë Helka u mendua pale e tha@ Qha!ë Helka nuk është më i ri, zoti Bnver, se po të ishte i ri, nuk do të sorollatej kështu. (u!ta për atdhe zoti Qha!ë, nuk njeh moshë.Se&ili mund të kontriuojë, dhe si e vështrova në sy i thashë duke i theksuar !jalët, e duhet tëkontriuojë për lirinë e atdheut. Prandaj më erdhi keq kur ju dëgjova që thatë se jeni plakur. Nuk

plaket kollaj Qha!ë Helka dhe ai do të gjejë ila/in me të &ilin do të lu!tojë pleqërinë e moshës, por jotë shpirtit.



Qha!a piu ka!en pa !olur dhe ënte /-ënte m-i hidhte sytë sikur m&, hetonte. Për atë ditë m-u duk n@ja!tueshme iseda. Shpirti reel i Qha!ë Helkës ishte i tillë, që dente vetëm një nga&mim për tëshpërih?er. 0ë ëre të mendohem me !jalët që më the, tha Qha!a dhe si uli kokën shtoi me një zë që më ëritë dridhem nga emo&ioni@ 0irë të gjet/a, irG

0ezi munda t-ia kthej përshëndetjen dhe për një kohë të gjatë e ndoqa me sy si e&te ashtu ngadalë.Qha!ë Helka ishte një patriot i shquar, demokrat, atij i dukej se po "rëndohesha# me "ndihmën që i jepja. i, i ndershmi plak Qha!ë Helka, kujtonte se unë ëja ndonjë sakri!i&ë. Një ditë erdhi në dyqan dhe unë i thashë@ Sa pako do sotA snjë, zoti Bnver, më tha. Pse kështu, zoti Qha!ë, i thashë, mos më kurse. $o, ir, më tha, por jam lodh, tash më jep vetëm një ka!e.2 thirra të na ënte një ka!e 0alit, ka!eLhiut tiranas, mikut tonë që na lajmëronte kur në ka!enenë etij të vogël vinin spiunët për të na përgjuar. 0ali ishte urrë i shkuar, veshur tiran/e dhe, kur sollika!en, Qha!a, që me siguri e njihte, i tha@

0alo m-i ruaj me kujdes /unat. 0os ki merak aë Qha!ë, iu përgjigj 0ali.Duke pirë ka!en Qha!ë Helka më tundi kokën@ Tash unë e di se /-luan ajo kaptina jote.0e të qeshur i them@ Pse unë nuk e di se /-luan jotjaACeshëm të dy. Dëgjo ir, tha Qha!ë Helka, tash nuk ju ndihmoj dot sa duhet, se më janë pre kamët, por gojanuk më pushon dhe nuk do të më pushojë kurrë kundër këtyre qenve !ashistë. Hoti Qha!ë, i thashë, gjuha pret hekurin, ti ke qenë lu!tëtar i vegjëlisë dhe vazhdon të jesh, nee&im në rrugën tuaj për të shpëtuar atdheun. $u dini më shumë nga ne si të lu!toni, ju lumtëG Dëgjo, avitu, më tha Qha!a dhe më !oli me zë tëulët@ 9në nuk ëhem dot komunist, por !ëmijët e mi dua të m-i mësoni që ata medoemos të ëhentë Partisë. S-ka asnjë dyshim, i thashë, ata, si gjithë !ëmijët e popullit, do të ndjekin rrugën dhe mësimet e

aës së tyre, lu!ta do t-i mësojë dhe Partia do t-i majë kurdoherë pranë e do t-i edukojë të ëhennjerëz të vle!shëm.Dhe me të vërtetë njëri nga djemtë e tij u ë një anëtar i vendosur partie dhe gazetar, kurse njëra ngavajzat, si/ më ka thënë NeLhmija që e kishte shoqe klase në 2nstitutin e atëhershëm Femëror tëTiranës, ishte mësuese aktive si gjatë viteve të lu!tës, ashtu edhe më vonë. Bdhe tre !ëmijët e tjerë tëQha!ë Helkës, si/ kam dëgjuar, u ënë njerëz të thjeshtë dhe punëtorë të nderuar, ashtu si i deshte

aai i tyre, patrioti Qha!ë Helka, që gjithë jetën lu!toi për popu2lin !ukara, për përparimin dhe lirinëe që pas 1lirimit të atdheut për vite me radhë, derisa vdiq, kaloi një pleqëri të lumtur e të gëzuar.Patriotë të tillë, që pavarësisht nga mosha e thyer, i vunë të gjitha !or&at në shërim të atdheut dhe tëPartisë, që u ënë krahas djemve e vajzave lu!tëtarë, agjitatorë e propagandistë të !laktë për lirinëdh pavarësinë e vendit, ishin të shumtë, anemanë Shqipërisë. 3ështu që, pavarësisht nga lodrat etentativat e pseudopatriotëve, ne po e vazhdonim më me zell punën për ashkimin e organizimin emasave, për ta ngritur këtë ashkim në shkallë më të lartë e për ta vënë në aza më të shëndosha.

Në një mledhje që organizuam në qershorin e vitit 674), ku ishin të pranishëm Iamadan 1itaku, Nako Spiru, 3o/o Tashkoja, 0usta!a 5jinishi dhe ndonjë tjetër që ndoshta s-më kujtohet, ndërsa po isedonim për lidhj et tona me elementët na&ionalistë, u thashë shokëve@ Puna po zgjerohet dhe lu!ta po merr hov, por a nuk duhet menduar se ka ardhur koha që e gjithë

kjo të organizohet e të &entralizohetA Të organizuar e kemiG u hodh 3o/oja.



shtu është, ia ktheva. Në një!arë kuptimi, puna ëjmë ne si Parti me masat, me na&ionalistët,ëst' e organizuar dhe e &entralizuar, sepse këtë e udhëheq 3omiteti Cendror Provizor. Por në këtëdrejtim ka akoma për të ërë, sepse ka shokë që nuk e majnë në korent udhëheqjen për lidhjet,lëvizjet e kontaktet e ndryshme, dhe pashë nga 0usta!ai, po ky s-ëri zë. B kam !jalën, vazhdova, që masat e gjera të popullit, patriotët duhet të organizohen, të kenë një drejtim unik,

politik dhe ushtarak, që Fronti Na&ional/lirimtar apo popullor, s-ka shumë rëndësi si do të quhet, të&ilin !aktikisht po e krijojmë, të mishërohet konkretisht në disa !orma organizative të vetat, të ketëorganet kompetente që do të drejtoj. në punën për moilizimin e popullit në lu!të. (u!tën dhe masat i udhëheq PartiaG tha rëndërëndë përsëri 3o/o Tashkoja. 3jo, iu përgjigja me qetësi, është një parim themelor yni. Bdhe Frontin do ta udhëheqë Partiaedhe rininë po ashtu. Por duhet të kemi parasysh se në lu!të nuk marrin pjesë vetëm komunistët dhesimpatizuesit e Partisë. Bdhe parimisht, edhe taktikisht kemi nevojë për një organizim të masave nënjë organizatë lu!tarake, me një program i &ili të ashkojë të gjithë ata që do të lu!tojnë. Drejt e ka Tarasi, më mështetën %a&a e Nakoja, por edhe 0usta!ai u sh!aq pro mendimit tim.3jo për të qe një mundësi që i hapej për të punuar për qëllimet e veta e për të shmangur kontrollin ePartisë.

Të mlidhemi e të vendosim sa më shpejt për këtë punë, propozoi 5jinishi. Të krijojmë njështa drejtues dhe ta shpallim nëpërmjet një proklamate. $o, i thashë, në këtë punë nuk duhet të nLitojmë. Neve nuk na duhen shtae e kryesi në letër,këto s-do t-i njihte njeri. 0endimi im është të organizojmë një mledhje me për!aqësues të Partisësonë, si e vetmja parti në vend, dhe me patriotë të ndryshëm dhe atje të vendoset si e qysh. Shqipërinë e 0esme dhe të =eriut jua sjell unë këtuG thirri me murrje 0usta!a. 0yslim Pezamua s-ma prish, po kështu.. . Dëgjo 0usta!ë, e vura në vend 5jinishin e ekzaltuar nga "in!luen&a e vet#, 0yslimi nuk ia

prish Partisë, se me të është lidhur ai dhe jo me ty, apo me këdo tjetër. Sidoqo!të, ky qe një mendimqë do ta diskutojmë dhe për këtë do të vendosë 3omiteti Cendror.

Në të vërtetë ky mendim kishte kohë që më rrihte si /ekan në kokë dhe në njërën ose në tjetrënmënyrë qysh më parë ua kisha sh!aqur disa shokëve.2sha i indur dhe këtë po e vërtetonte koha se Partisë sonë 3omuniste, pas punës që kishte ërë për a!ro 8; muaj, i takonte të merrte ini&iativat konkrete për ta mishëruar ashkimin e popullit shqiptar

politikisht dhe organizativisht. %isedova edhe me shokë të tjerë që i takova ato ditë dhe vendosëmqë në një mledhje të rregullt të 3omitetit Cendror të diskutonim më gjerësisht dhe të vendosnim etë për&aktonim masat që duheshin marrë për përmajtjen e mledhjes, si dhe për vendin dhe kohënku do të mahej.0enjëherë pas kësaj orientuam që kontaktet dhe puna që do të zhvillonin shokët me na&ionalistët eme elementët e tjerë të ishin edhe në !unksion të idesë që po konkretizonte udhëheqja e Partisë, për organizimin e një mledhjeje ku të viheshin azat politike të ashkimit të popullit shqiptar në lu!të

kundër !ashizmit. Shokëve në qarqe iu dhanë udhëzime të posa/me që të studionin, të mlidhnin etë na dërgonin të dhëna për ata elementë që mendohej se mund të merrnin pjesë në një mledhje tëtillë.Te shumë nga këta elementë nuk kishim esim, megjithatë ënim përpjekje me ta, sepse synimiishte që të organizohej një mledhje e gjerë, ku të për!aqësoheshin të gjitha shtresat dhe !or&at

politike që shprehnin gatishmërinë për lu!të. 2shte e rëndësishme që organet dhe vendimet që do tëdilnin të kishin një azë sa më të gjerë për!aqësuese e !or&ë vepruese. Bdhe unë, si gjithë shokët, uangazhova direkt në realizimin e detyrës së re e të rëndësishme që morëm përsipër dhe, për këtëqëllim, shkova në Pezë për t-u takuar me aë 0yslimin.Si në të gjitha rastet e tjera, 0yslimi u shpreh dakord dhe i gatshëm të merrte pjesë në mledhjen që

propozonte Partia 3omuniste. $o vetëm kaq, por me lidhjet e njohjet e tij, me in!luen&ën që kishte

në elementë të ndryshëm na&ionalistë, na ndihmoi për të zgjeruar më tej lidhjet tona. 2 kërkova0yslimit dhe ai më dha disa rekomandime për njerëzit që mund të !tonim në mledhje dhe u treguai gatshëm që, kur të vendosej për!undimisht kjo /ështje, po ta ngarkonim, të isedonte edhe vetë me



ta. Ndër të parët që u përmendën ishin KaLhi (leshi e 0usta!a Qhani, të &ilët prej kohësh ishinshprehur dakord me programin e Partisë, prandaj i kërkova 0yslimit të na vinte në lidhje me ta dhemundësisht t-i sillte paraprakisht në Pezë për t-u takuar.

Nuk kaloi shumë kohë nga kjo isedë, kur 0yslimi më dërgoi !jalë se në Pezë kishte ardhur KaLhi(leshi. Të nesërmen ose të pasnesërmen u nisa për në Pezë dhe arrita në shtëpinë e 0yslimit, ku

kishte qëndruar ato ditë KaLhiu.9 përqa!ova me të dhe me 0usta!a 3a/a/in, i &ili kishte ardhur në Pezë ashkë me KaLhiun.KaLhiu akoma ishte i ri nga mosha, por jeta dhe hallet e ënin të dukej më i vjetër nga /-ishte.=ishte një Lhaketë lëkure, ishte i shkurtër nga shtati, por ndihej se kishte një trup të !ortë. 0ë

pëlqeu qetësia dhe maturia në të !olur.2 thashë se më kishin !olur 0yslimi e shokë të tjerë për aktivitetin e tij në doi të popullit, si kundër regjimit të Hogut, ashtu edhe kundër pushtuesve italiani. 2 !ola më gjerësisht për programin e Partisi,

për organizimin e lu!tës derisa të arrinim në kryengritjen e përgjithshme të të gjithë popullitshqiptar, për përpjekjet që kishim ërë deri atëherë, për sukseset dhe të metat e punës sonë, itregova l!iu kishim pasur rezultate e ku jo, i theksova se, sidomos në =eri, Partia dëshironte ta!or&onte më shumë punën dhe këtë synim të saj ajo do ta mështeste te populli i =eriut dhe te

patriotët e ndershëm të këtyre krahinave. Pastaj, në isedë e sipër i tregova dhe kërkova edheopinionin e tij për idenë e organizimit të një mledh jeje të gjerë të për!aqësuesve të popullitshqiptar.KaLhiu më dëgjoi i përqendruar, duke iu përgjigjur herë pas ere ndonjë pyetjeje që ëja unë në mestë isedës. 0e përgjigjen e tij ai, sikurse e pritja, u shpreh edhe një herë në !avor të programit tëPartisë për lu!të dhe aprovoi mendimin e një kon!eren&e për ashkirnin e popullit shqiptar në këtëlu!të.Duke plotësuar kërkesën që i drejtova ai më ëri, gjithashtu, një talo të situatës në Diër, më !oli

për in!luen&at e ndryshme atje, dhe nënvizoi se, me gjithë veprimtarinë për/arëse të parisë, të ajraktarëve, populli i Dirës nuk do të vononte të !illonte një lu!të të armatosur, të organizuar.5jykimet dhe in!orma&ioni i saktë që më dha KaLhi (leshi qe një ndihmë e madhe për punën tonë.

Në mes të tjerash i kërkova KaLhiut të na rekomandonte nga elementët na&ionalistë që njihte për t-uvënë në kontakt e për t-u përpjekur t-i !utnim edhe ata në lu!të.KaLhi (leshi më përmendi disa emra e në mënyrë të ve/antë më !ori për 0usta!a Qhanin. B njohim %aa Fajën, i thashë, shokët tanë kanë iseduar me të dhe gëzohem që edhe ti ke tënjëjtin mendim. Po %azi i anës, o KaLhiA pyeti aë 0yslimi që gjer atëherë kishte ndenjur si mënjanë dukendjekur isedën tonë. =ërtet, i thashi- KaLhiut. Ne e dimë se az 3upi është një isho!i&er i Hogut dhe me ndjenjazogiste, por thuhet se është nga ata njerëz që do të lu!tojë. Në Pezë, tha KaLhiu pasi u mendua pak, erdha duke kaluar nga 3ruja. B takova %azin, se kam

një lloj miqësie me tëJ kur hyri 2talia, ky qëndroi disa javë në shtëpinë time ashkë me !amiljen edisa miq të tij. 2 !ola dhe ai m-u shpreh kundër pushtimit të vendit, shau 0erlikën, $akomonin, por,kur e pyeta se /-mendim kishte për lu!të të organizuar, m-u përgjigj"Mshtë shpejt KaLhi, italiani ka në dorë gurin dhe arrën. Do të na përvëlojë#. T-i ie shkurt, thaKaLhiu, %azi nuk m-u duk ta kishte me qej! këtë punë.

Ndenjëm gjatë duke iseduar me KaLhiun dhe me 0yslimin dhe, pasi kaluam një natë në ikallesh,te !shatarët patriotë ri! Qha!a e Cerim Shima, miq të 0yslimit, të nesërmen në mëngjes u nisa për në Tiranë. Po atë ditë KaLhiu me 3a/a/in u nisën për në 0artanesh, me porosinë tonë, ku do tëtakoheshi me %aa Fajën për t-i parashtruar idenë e Partisë 3emuniste për organizimin emledhjes. %aa Faja, masi e kishte dëgjuar KaLhiun me vëmendje, kishte ngritur ngadalë

postiqen e vet, i kishte treguar armën e i kishte thënë@

Nuk i keni rrëmyer vetëm ju pushkët, për të lu!tuar të huajin që na ka zaptuar vendin, por edheunë nuk e duroj dot zgjedhën që na e solli Hogu, duke ia shitur 2talisë vendin tonë. 0ë keni me vetemua dhe tërë 0artaneshin.



Iasti i %aa Fajës, i këtij kleriku patriot, nuk do të ishte i vetmi. 0ë pas pati edhe të tjerë klerikë, të&ilët me shpirt e zemër, edhe me armë, u ashkuan me (u!tën Na&ional/lirimtare. =eprimet e0usta!a Qhanit patën një rëndësi të madhe propagandistike në popull, se i tregonte atij se indjet!etare janë tjetër gjë, kurse të qenët patriot shqiptar është gjë tjetër. "Pavarësisht se je mysliman,ortodoks apo katolik, detyra e parë jotja është lu!ta për lirinë e Shqipërisë#. këtë u thoshte me lu!tën

e vet %aa Faja të gjithë shqiptarëve. B kjo ishte plotësisht në përputhje me vijën e Partisë sonë3omuniste për ashkimin e marë popullit shqiptar në lu!tën për Tiri. Ndërsa shokët anemanë vendit, në azë të orientimeve e udhëzimeve që u kishim dërguar,vazhdonin punën duke studiuar gjith/ka me thellësi e gjak!tohtësi komuniste, udhëheqja e Partisëvendosi që në një mledhje të posa/me të saj të analizonte rezultatet e arritura dhe të për&aktontedetyrat e masat konkrete për organizimin e 3on!eren&ës 3omëtare të për!aqësuesve të popullitshqiptar. 3jo u ë në ditët e para të korrikut 674), pikërisht në atë mledhje të 3omitetit Cendror Provizor të P3SK, ku u morën edhe një sërë vendimesh të rëndësishme për likuidimin e punësarmiqësore e !raksioniste të nastas (ulës e të Sadik Premtes.O OE Shih më gjerësisht@ Bnver KoLha. "3ur

lindi Partia E3u,jtime#, otim i tretë, !. :6;. Në këtë mledhje, pra, ne shtruam idenë e rrahëm mendimeedhe për organizimin e një 3on!eren&e 3omëtare që do të vendoste zyrtarisht për ashkimin e

popullit shqiptar në një organizatë lu!ta rake, e &ila do të ishte Fronti Na&ional/lirimtar. Për këtë,shokëve që ishin në mledhje, mi azën e një konspekti në !ormë pikash, u ëra një parashtrimmi për&aktimin e plat!ormës politike, me të &ilën Partia 3omuniste e Shqipërisë do të shkonte në3on!eren&ë si ini&iatore e saj, mi domosdoshmërinë e një programi të peshuar me kujdes dhe tepër të saktë, si dhe për masat që duhej të merrnim që 3on!eren&a të zhvillohej normalisht. Duhet të kemi parasysh dy gjëra, u theksova shokëve, e para@ plat!ormën, programin tonë, ne dot-ia paraqesim 3on!eren&ës, por në !akt ia paraqesim popullit dhe ai do ta aprovojëJ s-na prishet

puna se do t-u vijë thartë dytre vetave. Së dyti, vazhdova, atyre që mund të pyesin për /ështjen eregjimit të ardhshëm në Shqipëri, do t-u themi se atë do ta vendosë vetë populli pas 1lirimit, mezgjedhje të rregullta demokratike. 5jithashtu, theksova, ne duhet të vemë në 3on!eren&ë si Partidhe jo si individë, me një delega&ion që do ta &aktojmë ashkërisht, kurse të tjerët do të jenëna&ionalistë që lu!tojnë aktualisht ose mendohet se do të lu!tojnë në të ardhmen. Në 3on!eren&ëduhet të vijnë, gjithashtu, edhe për!aqësues të Iinisë 3omuniste dhe të 5rave nti!ashiste.Pas meje diskutuan të gjithë shokët dhe në vija të përgjithshme u pranua plat!orma e 3on!eren&ës, uvendos të mahej një re!erat kryesor, të &ilin u ngarkova ta hartoja unë, si dhe dy nënre!erate, njëri

për rininë dhe tjetri për gruan. Për sa i përket pjesëmarrjes në 3on!eren&ë ramë dakord në parim për kriteret dhe u &aktua një grup shokësh që do të përgatiste listat e të !tuarve.

Në këtë mledhje u diskutua, gjithashtu, edhe për vendin ku do të mahej 3on!eren&a. 3ishamenduar edhe më parë për këtë /ështje dhe, së ashku me disa shokë, kishim arritur në mendiminqë 3on!eren&ën ta ënim në Pezë të 0adhe. B ëra këtë propozim në këtë mledhje të 3omitetitCendror duke u mështetur në disa argumente.

0ajtja e një mledhjeje të tillë në Pezë, !are pranë Tiranës, theksova në mes të tjerash, do të jetë një s!idë e !ortë ndaj okupatorëve dhe 0erlikës. Duke e zhvilluar këtë eveniment në Pezë, do t-uthemi atyre@ 3$a, nën hundën tuaj, ne organizuam një kon!eren&ë të të gjithë popullit, për tëkuvenduar rreth kryengritjes së armatosur#. 3ështu do t-i tregojmë armikut pushtues e tradhtarëve!or&ën politike, organizative dhe ushtarake të Partisë 3omuniste të Shqipërisë. 3jo do ta tmerrojë edo ta tërojë armikun, kurse popullit do t-i japë guLim e esim.3y ishte aspekti politik i /ështjesJ për sa i përket anës tjetër@ sigurimit të pjesëmarrësve dhezhvillimit pa in&idente të 3on!eren&ës, edhe në këtë drejtim Peza i plotësonte të gjitha kushtet. Pezaishte vendlindja dhe !usha e lu!tës e aë 0yslimit. tje, në Pezë të 0adhe, !or&at lu!tarake

partizane, të përëra nga komunistë e patriotë !shatarë, si dhe e gjithë krahina e Pezës, e &ila kishtehyrë në lu!të të armatosur kundër pushtuesve, do të siguronin qetësinë që i nevojitej mledhjes për

të zhvilluar punimet dhe për të marrë vendimet historike.Shokët ranë dakord qhe u vendos që mledhja të mahej në Pezë të 0adhe, kurse /ështja e kohës,në mos gaoj, u la për nga mesi i gushtit.



0enjëherë pas kësaj iu !utëm punës për përgatitjen dhe organizimin e 3ozl!eren&ës. 2shim tëndërgjegjshëm se 3on!eren&a për të &ilën punonim do të ishte një ngjarje e madhe me rhndësihistorike, një nga konkretizimet e vijës marksisteleniniste të Partisë 3omuniste të Shqipërisë.Ieperkusionet e saj do të ishin të pallogaritshme.Cysh në mledhjen e korrikut kishim vendosur që njerëzve patriotë dhe "na.&ionalistëve# do t-u

merrnim pëlqimin nëse pranonin të ishin pjesëmarrës në 3on!eren&ë e do t-u parashtrhnim në vija të përgjithshme qëllimin e saj, për t-u dhënë mundësi të përgatiteshin për të !olur, por nuk do tutregonim as ditën, as vendin, për arsye konspira&i@ni. 0ledhja duhej të ishte e gjerë, por kjo duhetkizptuar jo në sensin numerik, por në shkallën e për!aqësimit, sepse edhe për arsye konspira&ioninjë mledtje me <+ apo 6++ veta nuk do të ishte e përshtatshrne. Iëndësi kishte që pjesëmarrësit tëishin njerëz @,ne peshë e in!luen&ë në popull, patriotë dhe të për!kqësonin vendin nga =eriu në $ug.Bmrat e disa prej patriotëve të shquar, si@ 0yslim Peza, KaLhi (leshi e 0usta!a Qhani ishin shënuar

prej kohësh në listë dhe ri emrit të tyre nuk kishte asnjë pikëpyetje për qëndrimin e tyre ndaj(u!tës Na&ional/lirimtare dhe Partisë 3omuniste. Për të tjerët diskutonim vazhdimiZht. az 3upi duhet të !tohet patjetër, më thotë një ditë 0usta!a 5jinishi. Pse patjetërA t pyeta më tepër për t-ia !tohur pak entuziazmin, sepse në !akt kishim vendosur t-i

ënim !tesë %azit. Mshtë patriot i madh, e zuti tonin 0usta!ai. i ka lu!tuar në Durrës më ; prill. Cë ka qenë në Durrës, iu përgjigja, e di. 0ase edhe ka lu!tuar. Po a lu!toi për Shqipërinë, apo

për Hogun, këtë nuk e di. Di gjithashtu, i thashë, se qysh se është kthyer, %azi jo vetëm nuk lu!ton, por, për /udi, edhe italianët nuk e ngasin. Di gjë ti për këtëA 3a in!luen&ë në 3rujë dhe 0erlika ia ka !rikën, u përgjigj 0usta!ai. 3oha do ta tregojë, iu përgjigja dhe ula kokën mi materialin që kisha përpara, duke i lënë tëkuptojë se isha i zënë.0usta!ai u nis të dalë, por, kur iu a!rua derës, i !ola@ Dëgjo 0usta!a, si mendon ti, po t-i ënim !tesë az 3upit, a do të vinte në 3on!eren&ëA5jinishi u gjallërua menjëherë dhe u a!rua te tavolina ku po punoja. 0a lër mua në dorë këtë punë, shoku TarasG 0irë, i thashë, ti isedoje një herë me %azin, por nga ana jote, pa i treguar gjë konkrete. Dhe,kujdes, e porosita, të mos mendojë %azi se ne i lutemi të vijë. Në dashtë të vijë, mirë, në mosdashtë, udha e marë. Të siguroj që do të vijëG 0e këto !jalë u largua 0usta!a 5jinishi e, me siguri, si/ u qartësua mëvonë, vajti të koordinonte punët me rezidentin tjetër të 2nteliLhens Servisit, az 3upin. Ndërkohëne kishim ërë sondazhet dhe e dinim që %azi dhe elementë të tjerë prozogistë ishin shprehur se dotë vinin.Pikërisht, në valën e këtyre përgatitjeve, shokët e =lorës na propozuan të !tonim në TiranëSk)Znder 0u/on dhe të isedonim me të. Skënd&r ilu/os ia kisha dëgjuar emrin, por personalisht

nuk e njihja. Në rrethet intelektuale të Tiranës kisha dëgjuar të !litej mirë për të, thuhej se ishteavokat i zoti dhe i ëhej reklamë si njeri i mësuar, erudit, i zgjuar dhe jo i korruptuar. N' Tiranë, në=lorë e gjetkë i kishte dalë nami se ishte demokrat dhe shokët e =lorës na e rekomandonin si njëelement me perspektivë. i duhej të ishte disa vjet më i rnadh nga unë, kishte maruar studimet për drejtësi n' 2tali. Nuk ishte nga ata që tregoheshin antizogistë të hapur, por edhe të a!ishohej proregjimit nuk e ënte. 2shte, si me thënë, një kon!ormist "me zor# dhe !litej se pikërisht për këtëarsye kishte pre!eruar të ëhej më mirë avokat sesa gjykatës dhe të ishte "i lirë dhe i paangazhuar#.Duke i ditur të gjitha këto si dhe in!ormatat e ve/anta që na dërguan Kysni 3apoja dhe shokë tëderë të =lorës, ne e pranuam, pra, propozimin për t-u tatuar me të dhe i lajmëruam shokët që ai tënisej për në Tiranë. Skënder 0u/on e shoqëronte "0entori#O OE Pseudonimi i 2rahim Dervishit. një ngashokët më aktivë në qarkun e =lorës.

Në kohën e &aktuar Skënder 0u/oja, i shoqëruar nga 0entori, u paraqit në azë. 3ishim zgjedhur,më duket, shtëpinë e një miku patriot legal, me qëllim që edhe ta impresiononim &a këtë avokat të



orgjezisë, edhe t-i jepnim mundësi ta shihte realitetin ashtu si/ ishte, të indej se ne kishim lidhje të!orta edhe me patriotë të tjerë të njohur dhe se nuk kishim !rikë nga raprezaljet e pushtuesit.9 takuam, shkëmyem përshëndetjet e pyetjet e rastit dhe, kur pashë që Skënderi po priste të !illojaunë, i !ola@ Hoti Skënder, as ju dhe as ne nuk tremi kohë për të humur, prandaj mendoj që n' !illim të

parashtroj unë pkëpamjet e Partisë 3omuniste për situatën dhe /-duhet ërë n' të ardhmen. Pastajunë, si për!aqësues i saj, do të dëshiroja të dëgjoja mendimin tuaj. Dakord, m-u përgjigj Skënder 0u/oja.tëherë e mora !jalën dhe i ëra një përmledhje të gjendjes politike dhe të lu!tës, i vura n' dukje

ararizmat dhe natyrën agresive të !ashistëve gjermanë e italianë, pastaj hyra n' gjendjen tonë të rendshme dhe parashtrova gjerësisht se si e gjykonim ne këtë. 0endimi ynë është, dhe këtë ne kemi !illuar ta vëmë n' zatim, i thashë n' konkluzion të kësaj/ështjeje, se duhet të ngrihemi të gjithë n' lu!të kundër pushtuesit, të përsëritim epopenë e =lorëstë 67)+ës dhe të të gjitha lu!tërave heroike që tra ërë shqiptari kundër pushtuesve të ndryshëm, qënga koha e Skëndereut. Por, zoti KoLha, ndërhyri papritur Skënder 0u/oja, më lejoni t-ju kujtoj se 2talia e sotme nuk

është më ajo e 67)+ës. Tani. . . B di /-doni të thoni, e ndërpreva, por ne nuk duhet të !rikësohemi nga !or&a e 2talisë !ashiste. Potë studiojmë historinë e lu!tërave të popullit tonë, do të shohim se n' të gjitha kohët armiqtë tanëkanë qenë shumë më të mëdhenj, më të !uqishëm, dhe !orttë armatosur, por popullli ynë i vogëlasnjëherë nuk është tremur. 3y është një !akt historik. i tra ngritur krye, tra lu!tuar dho tra !ituar n' etejat kundër tyre, pra, ndonëse i vogël, i tra mposhtur, ashtu sikurse Davidi lu!toi dhe emposhti 5oliatin. Dhe të mosharrojmë, zoti Skënder, se n' të kaluarën n' lu!tërat tona kemi qenëkurdoherë vetëm kundër armiqve.snjë shtet nuk na tra përkrahur jo vetëm materialisht, por as politikisht dhe as moralisht. Do tëgjejmë në histori vetëm disa shkrimtarë ose poetë që më vonë t' 'nin ndonjë shkrim ose poezi për trimëritë e Skëndereut dhe të shqiptarëve dhe për rolin e tyre të madh n' mrojtjen e qytetërimit

perëndimor nga invadimi i osmanllinjve. 3urse aktualisht, vazhdova, puna qëndron ndryshe@ B gjithë ota demokratike, të gjitha shtetet përparirntare, %ashkimiSovjetik, n' radhë të par', po edhe nglia, Shtetet e %ashkuara të merikës etj. janë ngritur n' lu!tëkundër ishës së egër nazi!ashiste gjermanoitaliane. Pra, në këtë lu!të ne nuk jemi vetëm si më

par'. Por ne duhet të mendojmë si të organizohemi se, si/ thotë populli, "po nuk qau !oshnja, nuk i jep sisë nëna#J po nuk u organizuam për lu!të dhe të ngrihemi të lu!tojmë, nuk mund të !itohet asuria, as pavarësia dhe as sovraniteti i atdheut.

3ështu tra gjykuar Partia jonë 3omuniste dhe prej kohësh po punojmë të grumullojmë popullin tonë në një unitet lu!tarak, po i sqarojmë atij qëllimet e lu!tës, po e indim se vetëmnëpërmjet kësaj do të /lirohet atdheu e do të realizohen dëshirat dhe aspiratat e tij.

Si/ ju kanë thënë edhe shokët tanë n' =lorë, ne po punojmë për ashkimin e popullit n' njëorganizatë anti!ashiste dhe jemi përpjekur e po përpiqemi që me

këtë plat!ormë të Partisë 3omuniste të Shqipërisë të ashkohen edhe gjithë patriotët e ndershëm,kudo që janë, pa marrë parasysh krahinat, esimet !etare ose otëkuptimet politike. Nga ky Frontduhet të përjashtojmë !ashistët shqiptarë dhe tradhtarët. 3y do të jetë një Front lu!te, një ashkim imadh i tërë popullit për ta hedhur !ashizmin në det. $u këto esoj i kuptoni mirë, zoti 0u/o, se jenime origjinë nga =lora heroike.

2 kuptoj, më tha avokati, vetëm se për të ërë këtë lu!të, që thoni ju, duhen armë. 3u do t-igjejmë armëtA



Shumë na e kanë ërë këtë pyetje, iu përgjigja, por të mos harrojmë se as aallarët, asgjyshërit tanë dhe as ne nuk tremi pasur e nuk tremi !arika armësh, por armë kemi pasur dhe do tëtremi. Do ta nisim me ata dy!ekë të vjetër që tremi, pastaj armët do t-ia marrim armikut duke lu!tuar,duke e vrarë, dul&e i sulmuar depot. $a pse, zoti Skënder, vazhdova, ne e shikojmë situatën të !avorshme dhe optimiste për

lu!tën. tdheu është i të gjithëve, prandaj duhet ta mrojmë të gjithë dhe të lu!tojmë të gjithë për /lirimin e tij. 1ështja e /lirimit, mendojmë ne, nuk është monopol vetëm i Partisë 3omuniste tëShqipërisë dhe i anëtarëve të saj, por detyrë e të gjithë popullit. Prandaj Partia jonë dhe anëtarët esaj po takohen e po isedojnë hapur me një numër patriotësh demokratë dhe anti!ashistë në të gjithaanët e vendit, për të organizuar një mledhje, natyrisht, në !shehtësi të madhe nga armiku, të &ilënmund ta quajmë kuvend a kon!eren&ë, ku do të isedojmë si vëllezër, si shokë të një /ështjeje tëmadhe, si/ është /ështja e lu!tës kundër pushtuesit për /lirimin e atdheut. Të isedojmë në këtë3on!eren&ë dhe të vendosim të lu!tojmë së ashku, të rrahim mendimet si të lu!tojmë me armë, me

politikë, me penë, si ta organizojmë dhe si ta drejtojmë këtë lu!të, /-organe ushtarake dhe politikeduhet të krijojmë që t-ia arrijmë suksesit të madh të /lirimit. Partia jonë, si/ ju thashë më lart, tra njëvarg idesh, por në vija të përgjithshme ato që ju thashë përëjnë esen&ën dhe azën kryesore të

këtyre ideve. 9në jua parashtrova që të shkëmejmë mendime në parim për ta realizuar këtëmledhje historike. Sigurisht ju do të sh!aqni edhe mendimin tuaj dhe unë do t-ju dëgjoj mekujdesin dhe me dashamirësinë më të madhe.Skënder 0u/oja dëgjoi me vëmendje ekspozenë time, unë e !alënderova për këtë dhe, dul&e

për!unduar, i thashë@ 3emi indjen se ju, si patriot dhe demokrat, do të jeni në parim pro për këtë mledhje dheshpresojmë se do të vini autoritetin tuaj në alan&ën e kësaj vepre të shenjtë. Tani po jua lë juve!jalën, për të shprehur mendimin që treni për këto që ju parashtrova.Skënder 0u/oja e !illoi dhe e maroi isedën e tij si avokat që ishte, me një logjikë gjoja tëshkëlqyer, por që nuk shkëlqente aspak. 2shte në em!azë, kalonte në isedë të qetë, a!irmonte,rikthehej me meta!ora, përdorte !razeologjinë e simoleve, diskutonte duke pyetur, pa vënë pyetjedirekte, tërhiqej me mari!et nga ato që thoshte pak më parë, për të mos u komprometuar në ndonjëvendim të për&aktuar. Dul&e iseduar me të, e kuptova që të vetmet "argumente# që mështetninnamin e tij si "njeri i zgjuar dhe i zoti# ishin dredhitë, inkoheren&a n' gjykime, avan&imet etërheqjet pa parim. "Hotësia# dhe "zgjuarsia# e tij ishin !iktive, ishin &ilësi të një avokati, i &ili, medinakëri dhe retorikë oshe, mronte !ajtorët përpara një trupi gjykues orgjez, që s-për!aqësontetjetër ve/se një orgjezi me hajdutë e me kriminelë, nga gjiri i të &ilëve dilnin ata !ajtorë që mronteSkënder 0u/oja. Bdhe n' isedën me mua, me !jalë të zgjedhura e të limuara, ai u përpoq tëshkëlqente, por retorika dhe !jalët e tij nuk mund as të na indnin, as të na impresiononin ne qëkishim logjikën marksisteleniniste.

N' esen&ë iseda e tij ishte kjo@ Pranoi gjendjen e vështirë të vendit dhe dënoi pushtuesin !ashist, u

hoq si demokrat anti!ashist, por nuk mungoi të më ënte një tiradë të gjatë, megjithëse nuk ishte asvendi, as momenti për të më mushur mendjen se populli italian ishte "i talentuar, i mirë, punëtor edemokrat# dhe se ky nuk duhej kon!onduar me !ashistët italianë EG. 9në i ndërhyra, duke i thënë@ Ne na ka pushtuar 2talia !ashiste dhe këtu kemi n' zverk armata të tëra që duhet t-i lu!tojmë.1-është populli italian n' parim, ajo është tjetër punë, por aktualisht 0usolini e ka hedhur n' lu!tëkundër nesh, prandaj ne duhet të lu!tojmë. N' përgjithësi jam dakord, pretendoi Skënder 0u/oja, por nuk mund të jem plotësisht meargumentet tuaja që 5jermania dhe 2talia do të thyhen aq kollaj. Shihni si i kanë vënë përpara edhe%ashkimin Sovjetik, edhe nglinë, Fran&ën etj. Shtetet e %ashkuara të merikës akoma nuk angazhohen si duhet, prandaj duhet të mendohemi mir' pa të hedhim /apin dhe =i shtrijmë këmëtsa kemi jorganin.

Nuk mund ta pranoj këtë vlerësim që i ëni ju situatës, i thashë. Mshtë e vërtetë që vendet e%oshtit kanë një suprema&i të përkohshme, por t' mos harrojmë se li& krigu# i Kitlerit dështoi dhearmatat e tij po angazhohen n' një lu!të të gjatë e të vështirë. Faktori kohë punon për aleatët. Pastaj,



prapavijat e pushtuesve, këtu !las edhe për Shqipërinë, po ëhen e do të ëhen akoma më tëshqetësuara. 9në jam i sigurt që koali&ioni anti!ashist i popujve do të !itojë.Skënder 0u/oja më dëgjonte me uzëqeshjen e një njeriu që "i di mir' këto punë#. Hoti KoLha, më tha, ju e dini se jam demokrat dhe si i tillë unë uroj !itoren e nglisë dhe tëmerikës, shtoj edhe të Iusisë, por ne duhet, mendoj unë, të presim akoma dhe të evitojmë goditjet

shkatërrimtare, duhet të presim që aleatët tanë të konsolidojnë !rontet dhe të kundërsulmojnë me!itore. pastaj të !utemi edhe ne n' valle. 0irë, zoti Skënder, i them, por edhe nga pikëpamja e solidaritetit me aleatët nuk është e drejtëqë ne të mos lu!tojmë, kur ata lu!tojnë. $u kërkoni stailizimin e !rontit nga aleatët dhe, nga anatjetër, kërkoni që prapavijat e !ashistëve të jenë të qeta. 3jo nuk është logjike. a më keq nga anakomëtare. Ne e kemi armikun n' vatër, na shtyp, na g jakos dhe ne të mos lu!tojmë e të mosmrohemiA Skëndereu iku nga nadolli, u kthye n' atdhe dhe !illoi lu!tën kundër turqve, kurse ne,duke qenë renda n' at dheun tonë, të mos lu!tojmëA 3y do të ishte një gaim tragjik e i pa!alshëm.Skënder 0u/oja ndërhyri@ 0os më keqkuptoni, unë dua të lu!toj, por jemi të paorganizuar. Thirrja jonë është pikërisht që të organizohemi dhe, që të organizohemi, duhet të mlidhemi, të

diskutojmë e të vendosim. 3ëtë propozojmë ne. Por në atë mledhje që propozoni, tha Skënder 0u/oja, nuk do të vemi të araartë, ju do tëvini si Parti, ne do të vijmë si persona. 3a parti tjetër në vend, zoti SkënderA e pyeta dhe ia mërtheva sytë. $o, s-ka, mërmëriti avokati. tëherë, jemi të detyruar t-u ëjmë thirrje personave. Ne dimë se personat, të &ilëve u drejtohemi,kanë in!luen&ë në njerëzit e tjerë dhe kjo na gëzon, si/ duhet t-ju gëzojë edhe ju ekzisten&a e Partisësonë. shtu është, tha Skënder 0u/oja, por ne nuk mund të jemi dakord me programin e Partisë suaj,

ju jeni për vendosjen e sovjetëve. 5aoheni, i thashë, Partia jonë ka programin e vet, ku !litet qartë për qëllimet e saj. tje nuk !litet se ne do të vendosim sovjetët si në %ashkimin SovjetikJ ne kemi deklaruar dhe e deklarojmë se/ështjen e pushtetit do ta zgjidhë e do ta vendosë vetë populli, kur të /lirohet. Në !akt, zoti Skënder,unë mund t-ju them se elementë zogistë kanë pranuar të vijnë në mledhje, prandaj ajo që thoni junuk është një arsye e shëndoshë që ta re!uzoni ardhjen. Të më kuptoni, zoti KoLha, unë nuk e kam thënë !jalën akoma, vij apo nuk vij, por disa sqarimedhe pyetje po ëj. $o, i thashë, nuk jam aspak kundër pyetjeve dhe sqarimeve. $a, për shemull, vazhdoi Skënder 0u/oja, pse ju komunistët vini në kapela yllin dhe joshqiponjën, pse në krye të shqiponjës në !lamur i vini një yll të kuqA Hogu, më !alni, tha Skënderi, kishte vënë kurorën, 2talia shqiponjës i vuri dy sëpatat, ju i vini yll të kuqA

Hoti Skënder 0ugo, i them, ne komnistët kemi lu!tuar, jemi vrarë e urgosur nga Hogu, prandaj e urrejmë atë dhe kurorën që ai i kishte vënë !lamurit dhe shqiponjës. skush nuk mund taerrësoj' lu!tën e ashpër që Partia jonë i ën 2talisë !ashiste dhe !ashiove të (iktorit.?lli ynë është ylli i lirisë, i asaj lirie që !itohet me gjak duke lu!tuar, është simoli i një ote të re, injë Shqipërie demokratike. ?lli i kuq është shenja dalluese e partizanëve që lu!tojnë me të në allëdhe me !lamurin e Shqipërisë në dorë, me yllin e kuq mi shqiponjën. Populli ynë, kur !let për njëtrim që do ta për&aktojë si të tillë, i vë epitetin shqiponjë, trim me y66 në allë. 3jo është një edrejtë jona dhe nuk duhet të jetë një pengesë për të ardhur në mledhje. tje edhe këtë /ështje mundta ngrini, jeni të lirë dhe si jurist ju duhet të dini se 0ledhja 3ushtetuese, që duhet të mlidhet kur të /lirohet vendi, do të &aktojë edhe !ormën e regjimit, edhe !lamurin dhe ajo do të vendosë nëse dotë ketë !lamuri yll apo jo.

$am i qartë, tha Skënder 0u/oja. $u !alënderoj për ekspozenë dhe !tesën që më ëtë, unë nuk mund t-ju jap dot aprovimin që tash, se më luhet të kthehem në =lorë, të konsultohem me shokë dhedo t-ju përgjigjem.



%esoj, i thashë, se renda dhjetJ ditëve do të kemi një përgjigje pozitive. Rh, renda dhjetë ditëve, patjetër.3ështu u ndamë me Skënder 0u/on. NgL iseda që pata, dhe këtë ua thashë dhe shokëve, krijova

indjen . se populli dhe (u!ta Na&ional/lirimtare nuk mund të prisnin gjë të mirë prej tij. i ishtenjë orgjez intelektual që, nga renda, në shpirt, qe mrujtur me tiparet .e asaj orgjezie që gjykonte

dhe të atyre !ajtorëve që mronte, por mante dhe ruante një maskë prej dernokrati dhe, meqë mezanatin e tij siguronte të ardhura, a!ishohej si një njeri i pro!esioneve të lira, i pavarur nga /do pushtet, me një "pavarësi në mendime# që u përpoq ta tregonte edhe me mua.0ë vonë, Skënder 0u/oja "demokrat#, i vuri pushkën partisë dhe popullit, por ne iu përgjigjëm me

pushkë këtij tradhtari.Pikërisht në këtë kohë, shokët më ngarkuan t-u propozoja të merrnin pjesë në 3on!eren&ë edhe%ahriut e grupit të tij. 63am iseduar shumë me %ahri Rmarin dhe me tara!in e tij, iu përgjigja shokëve, dhe jam i

indur se të gjithë ata e kanë zgjedhur tashmë rrugën e tyre. Të provojmë edhe një herë, Bnver, më thanë, dhe ti mund ta ësh më mirë këtë. Nleqenëse po ma ngarkoni këtë detyr-ë, u thashë, po e pranoj.

Shkova, e takova dhe i thashë se "ne m&endojmë që duhet të shkëmejmë mendime me njëritjetrin,se duhet të sheshojmë mosmarrëveshjet dhe të arrijmë në interes të atdheut, në ndonjë mledhje të

përashkët kundër armikut pushtues, ashtu si/ kanë vepruar edhe patriotët e vendit tonë në tëkaluarën# etj. %ahriu, ashtu si/ prisja, nuk pranoi një propozim të tillë. 9në nuk ia zgjata më.9 tregova shokëve për rezultatin e takimit me %ahriun dhe vendosëm të /anim nga ana e 3olëTromarës dhe e Sheh 3arunarës. 0e gjithë dyshimin që kisha për suksesin edhe të këtij "misioni#,e mora përsipër edhe këtë arrë. =endosa të lidhesha me Shehun, me të &ilin maja marrëdhënie "tëmira#, sepse me 3olë Tromarën, që nuk e honepsja dot, e dija që nuk mund të isedohej.Sheh 3arunara nuk ishte në Tiranë. i qëndronte në reziden&ën e vet !etare në (ushnjë, prandaymendova të vihesha në kontakt me të nëpërmjet djalit të tij Kysenit, me të &ilin kisha njohje, sepseishte .aLhanak me Syrja Sel!on. 0arrëdhëniet e mia me të qenë të mira dhe tek ai kisha qenë edhemë parë, por edhe më pas, kur isha hedhur në ilegalitet, sepse Kyseni në atë kohë hiqej se ishte mene. Po kështu, edhe gjatë (u!tës Na&ional/lirimtare ai hiqej si simpatizanti i lu!tës, por pas 1lirimit!illoi të lëvizte ishtin dhe u përzie me armiqtë e popullit, si me She!qet %ejën e të t j erë.2 shkoj Kysenit në shtëpi dhe i them@ Dëgjo Kysen, do të vesh në (ushnjë te aa Shehu dhe do t-i thuash@ "Bnveri kërkon një takim mety dhe me 3olë Tromarën dhe, po të dëshirojnë ata, edhe me Sej!i =llamasin#.Kyseni hapi sytë, megjithatë pranoi ta kryente porosinë. Si/ dukej, digjej të merrte vesh edhe vetëndonjë gjë, prandaj më pyeti@ Po të më pyesë Shehu se për /-takim është !jala, /-t-i themA 2 thuaj, iu përgjigja, se Bnveri ka di/ka me rëndësi për të iseduar me ju. =etëm kaq.

B dija se Shehu do të ëhej kurioz dhe do ta pranonte takimin. "Corri#, kështu e thërritnim Kysenin,se kishte një sy të dëmtuar, u nis për në (ushnjë.Pas disa ditësh, më erdhi lajmi në azën ilegale ku rrija se Kyseni kërkonte të takohej me mua.Shkoj një natë në e!asi në shtëpinë e tij dhe ai më thotë se Shehu pranonte në parim të takohej, por kur të vinte në Tiranë do të isedonte me shokët e tij dhe do të më lajmëronte.0ë në !und erdhi lajmi se Sheh 3arunara, 3olë Tromara dhe Sej!i =llamasi pranonin takimin dhekëtë takim do ta ënim te shtëpia e 3olë 3uqalit, mikut tonë të përashkët. Iashë dakord. Në datëndhe në orën e &aktuar vajta. 5jikë 3uqali ishte shoku ynë, kurse aai i tij, 3ola, po ashtu ishtesimpatizanti ynë. 3ur hyra në dhomë, i gjeta që të tre, se kishin vajtur më parë. Të largohem unëA pyeti 3olë 3uqali. $o, i them unë, ti nuk je i tepërt për mua, vetëm po të mos duan miqtë.

%ah, u hodh 3olë Tromara, ju maheni nga degët, kurse trungu është yni, duke ërë aluzion për 5jikën dhe për 3olën. Ne, vazhdoi 3olë Tromara, jemi miq me 3uqalët që në merikë, jemi nga ata të "=atrës#.



Sa mirë që 3uqali është mik edhe juaji edhe yni, i them 3olës, dhe unë mendoj se më i !ituariështë ai që ka me vete edhe trungun, edhe degët. B, tha 3olë Tromara, /-do të na thuash shoku kuqalash që na mlodheAtëherë !illova t-u !lisja për nevojën e lu!tës kundër pushtuesve e kuislingëve, për nevojën e njëtakimi të përashkët, ku të sh!aqim lirisht mendimet mi organizimin e kësaj lu!te etj., etj.

Pasi marova unë, e mori !jalën 3olë Tromara dhe më zhvilloi një "leksion# ku spikatnin po atomendime që i njihja nga %ahriu e nga të tjerë, por më me !odullëk, më me arrogan&ë, ile nuk mungonte edhe !orma !y ese, me shprehje si "ju njoh mirë unë ju kuqalashët#, "kam pasë të ëj me

ju#, "ju dëgjoni Stalinin# etj.2 ndërhyra dhe i thashë@ Hoti Tromara, këtu nuk kam ardhur të diskutoj /ështje ideologjike, unë nuk zura në gojë

pikëpamjet tuaja politike, pse kam edhe unë të them oll për ju. Fol, tha 3ola, ne allin e kemi të hapët. 3urse ne, i thashë, e kemi edhe të hapët, edhe të pastër e pa njolla, por unë kam dashur të

piqem me ju, jo për t-u grindur, se, po të doni, edhe atë jam gati ta ëj, por kam ardhur të merremivesh, të lëmë mënjanë mosmarrëveshjet për hir të /ështjes së madhe të /lirimit.

Po kush mendoni ju se do ta /lirojë këtë atdhe dhe si do ta /lirojëA pyeti ai. Populli, i them, dhe ne të gjithë ashkë me të, me lu!të dhe pa kompromis. KaG KaG KaG qeshi me ironi 3olë Tromara, pa kompromisG Po ajo që ëri Stalini me Kitlerin/-ishte, zoti kuqalashATromara e kishte !jalën për Traktatin e mossulmimit që kishte për!unduar më 67:7 CeveriaSovjetike me 5jermaninë, pasi ishin re!uzuar të gjitha propozimet që u kishte ërë ajo nglisë eFran&ës, për të përalluar së toku rrezikun nazist. 3y veprim i men/ur i Stalinit, që ua dogji kartatnë duar atyre që donin të ënin sehir shkatërrimin e %ashkimit Sovjetik nga 5jermania hitleriane, itëroi reaksionarët, të &ilët !illuan të shpi!in, dhe jehonën e këtyre shpi!jeve e dëgjojmë edhe nëditët tona, se gjoja Stalini ëri kompromis me Kitlerin, se %ashkimi Sovjetik ndau zonat ein!luen&ës me 5jermaninë e të tjera, e të tjera si këto. Stalini, i them, i nderi dorën 1emërlenit dhe Daladiesë suaj, mikut të idhullit tuaj, Keriosë,dhe ata jo vetëm që ia re!uzuan dorën, por u përpoqën dhe ndërsyen Kitlerin kundër %ashkimitSovjetik. Rhu, tha 3ola, sa herë i kam leLuar unë këto dëngla nga 0oris Torezi në ParisG Hoti 3olë Tromara, iu përgjigja, duke u përpjekur të ruaja qetësinë, më ëre një pyetje, t-u

përgjigja. S-është !aji im që ti nuk e njihke mirë historinë, ndonëse të a!ërt. 0ë mirë të kthehemi atjeku e zumë isedën. 9në të thashë se lu!tën do ta ëjë populli dhe ne tok me të. Ti /-thua për këtëA0ë duket se këto mënyra që përdor për ta ndërruar thelin e isedës e për t-u hedhur degë më degë

jo vetëm nuk janë të mira, por tregojnë se ti nuk do t-i përgjigjesh pyetjes sime. Do të lu!tojmë apo jo kundër 2talisë !ashiste, të &ilën ashkë rae aleaten e saj, 5jermaninë naziste, i lu!ton gjithë otaA

3olë Tromara tur!ulloi e s-ëri zë. 3ur pa që 3ola meti keq, hyri në isedë Sheh 3arunara. Do të lu!tojmë, tha Shehu. Derisa inglizi lu!ton, edhe ne do të lu!tojmë. tëherë, u them, gjëja kryesore na ashkon dhe kjo është kryesorja.3ër&eu 3olë noprani dhe tha@ Pse, me pesë rupe në Lhep do të vemë në lu!tëA 3u i keni armëtA 1-thotë kështu zoti 3olë, o aa Sheh, i drejtohem këtij, ky as në parim më duket se nuk do qëtë lu!tojë.0endoja ta !utja një "pykë# në mes 3olës dhe Shehut. Por kjo nuk pati sukses, pse Shehu, dukekruajtur mjekrën, tha@ Po, ajo që tha 3Rla është e vërtetë. 3u i kemi armët neA 2talia i ka plot depot. T-ia marrim 2talisë dhe, që t-ia marrim, duhet të guLojmë të lu!tojmë, iu përgjigja. Hoti 3olë, i

them, ju i dini !jalët e Dantonit "5uLim, guLim dhe prapë guLim#. Ne, tha 3ola, jemi kartezianë dhe mi gjith/ka vëmë arsyen, logjikën.



0ë duket se kartezianë jeni vetëm me !jalë se, po të kishit një!arë arsye dhe ta analizonit gjendjen,të paktën si/ ënte Dekarti, isedimet tona do të kishin një!arë rezultati. Të paktën spastrojetryezën, zoti 3olë, i them, nëse je ra&ionalist, si/ pretendon, mos e ngarko si/ po ën dhe tregohutë paktën na&ionalist.Por 3ola e kishte lëshuar !jalën "kartezian# vetëm për të impresionuar Shehun dhe Sej!iun, që as ia

kishin dëgjuar ndonjëherë emrin Dekartit. 3ër&eu Sej!i =llamasi dhe përsëriti avazin e vjetër të"aallarëve# pseudopatriotë@ 0irë, mor Bnver, por a keni menduar se të lu!tosh, do të thotë të vritet populli, të digjet vendiA Nekemi përgjegjësi të madhe për këtë. Hoti Sej!i, i thashë, kur vendos të lu!tosh, edhe do të vritesh, por edhe do të vrasësh, edhearmiku do të të djegë, por edhe ne do ta djegim. 5jithë ota po digjet. Po pse digjetA Pse lu!tonASepse kërkon të /lirohet nga roëria nazi!ashiste. Përjashtim mendoni të ëni zotëria juaj nga ky ligji lu!tësA $o, tha Sej!iu, ne mendojmë edhe të lu!tojmë, edhe të ëjmë politikë, domethënë të dredhojmë,që edhe mishi të piqet, edhe helli të mos digjet. 3jo është rruga më me mend, tha Shehu, dhe këtë rrugë duhet ta ndjekim.

Po kësaj i thonë të mos lu!tosh, por të ashkëpunosh me okupatorin, more aa Sheh. 3jo rrugëështë vetëvrasjeG i thashë. $o, ne komunistët jemi për një rrugë krejt të kundërt nga kjo juaja. tëherë /-kërkoni nga ne, tha 3ola duke ngritur kokën, i skuqur nga inati, shkoni dhe lu!toni,s-ju man njeri. $o, leje nga ju ne as tremi kërkuar, as kërkojmë për të lu!tuar, por Partia ju ën thirrje që tëlu!tojmë së ashku dhe këtë e quajmë një detyrë patriotike. Hoti Bnver, pyeti Sej!i =llamasi, si do të vemë në këtë mledhjeA Në mënyrë ilegale, iu përgjigja dhe i shpjegova në përgjithësi pikëpamjet kryesore që Partia jonëdo të shtronte në këtë vend për diskutim. Ndërsa unë po ëja këto sqarime, ndërhyri 3ola@ $u si do të veni në mledhje, si individë, si ne, apo si PartiA Si Parti, kuptohet. Sa ukur e kanë menduar kuqalashëtG ta venë si Parti, ne të vemi si derrat dhe të na heqin prejhunde, iu drejtua Tromara shokëve të tij. Nuk është e vërtetë ajo që thoni, i përgjigjem 3olës, nuk është !aji ynë, pse ju s-keni parti.3ola më ndërpreu dhe tha@ Pritnani edhe ne të !ormojmë parti dhe të jemi aras. 0ë lejoni të maroj, i them Tromarës. B dyta, as nuk tremi ndër mend të heqim njeri prej hundedhe nuk ia lejojmë kurrë vetes një gjë të tillë. Sa për të pritur që ju të krijoni parti, do të krijoni aponuk do të krijoni, kjo nuk mund të jetë një arsye që ne të mos mlidhemi. Po kush do të jenë të tjerë në atë mledhjeA pyeti Shehu. Ne, iu përgjigja, u kemi ërë !tesë të gjithë atyre patriotëve, të &ilët mendojmë se do të jenë të

gatshëm të lu!tojnë për atdheun. Disa prej tyre kanë pranuar të vijnë, me të tjerët po isedojmë. $a,unë jam ngarkuar të marr aprovimin tuaj. 0irë, Bnver, kër&eu Shehu, por të presim edhe &a, të shohim si do të rrokulliset gjendja, shohime ëjmë. 1-na duhet që të mlidhemiA %ile na propozoni edhe në ilegalitetG %aa Sheh, i thashë, vendimet historike, populli ynë nuk i ka marrë kurrë në këmë. S-tëkujtohet 3ongresi i (ushnjës, që u ë a!ër teqesë tëndeA mund të them pse u ë ai kongres, /-naduhej ai kongres e pse nuk u prit edhe &a të ëhej ai kongresA $o, aa Sheh, nuk është i arsyeshëmky mendimi juaj.Tromara i egërsuar, duke parë se shoku i tij e shkeli, tha@ Hoti Bnver, do përgjigjen nga neA Po e them@

Ne nuk e pranojmë propozimin tuaj, nuk jemi dakord dhe nuk do të ashkëpunojmë me ju.

3jo është e qartë, i thashë, por po merrninjë përgjegjësi të rëndë përpara popullit dhe historisë. Ne ju dolëm orLhit. Po ju themi se do tëlu!tojmë kundër okupatorëve dhe tradhtarëve, mledhjen do ta ëjmë edhe pa ju, se populli është



dhe do të jetë me neG E0ë kishte ardhur në majë të hundës, por majta gjak!tohtësinë gjatë gjithëkohës që vazhdoi iseda, nja < orë. 9 ngrita dhe !alënderova mikun ton', 3olë 3uqalin, u dhashëdorën !tohtë të tjerëve dhe u largova. Nga të tillë elementë s-kishte /-prisje tjetër. Por, ndërsa këta

patriotë të rremë kërkonin kohë "për t-u menduar#, apo gjenin një mijë e një "justi!ikime# për tasaotuar ashkimin e popullit dhe lu!tën e tij pa kompromis, vetë populli, ashkë me të edhe

komunistët, nuk humiste kohën "dul&e u menduar#, apo me iseda akademike. Iealiteti potregonte me shemuj të shumtë se, nën udhëheqjen e Partisë 3omuniste, lu!ta e armatosur dheorganizimi politik i masave po ngriheshin në një nivel më të lartë, po realizohej një nga hallkatkryesore të programit të Partisë, krijimi i Frontit Na&ional/lirimtar. 0omenti për ta sanksionuar de

jure themelimin e tij kishte ardhur.

. )9 h,a,or ):0

Populli me komunistët në allë po shënonte !aqe të lavdishme në historinë e tij shekullore. Në

=lorë, Skrapar, 3urvelesh, Blasan, Përmet, Diër, Shkodër, 0at etj. ëheshin aksione, ngriheshinnjësi e /etaJ në Tiranë gratë demonstronin. me !or&ë e përlesheshin me !ashistët kundër dërgimit tëdjemve të tyre në ishujt e 2talisëJ më )4 korrik 674) tz prenë linjat tele!onike e telegra!ikeJ lu!ta

popullore po ëhej një realitet, ashtu si po ëhej realitet edhe paniku që i kishte hyrë armikut.5jatë kësaj kohe ne &lo të ndienim së ashku me gëzimin e !itoreve edhe dh@imjen e madhe për shokët e rënë në !ushën e etejës d@he të nderit. Do të përsëritej në Shkodër historia e Rso, 3ukësnga Perlat IeLhepi, %ranko 3adija dhe $ordarl 0isja, më lart do ta /onin heroizmin popullor dhe

partizan komunistë të tillë, si@ 0yza!er sqeriu në 5jirokastër, Teli Ndini në =lorë, 0isto 0ame e0ihal Duri në Tiranë.(ajmet për rënien e tyre heroike më gjenin në valët e punës për përgatitj-n e 3on!eren&ës së Pezës.0poshtja dhimjen dhe ulesha përsëri mi re!eratin@ Në /do !razë të tij duhej të ushtonte gjëmimi ilu!tës që populli me komunistët në krye kishte shpërthyer dhe që pas 3on!eren&ës duhej të!uqizohej edhe më shumë. skujt, më shumë se komunistëve, koha nuk i jepte të drejtën për t-i ërëthirrje popullit për lu!të të pamëshirshme kundër armikut që kishte pushtuar vendin, asnjëri përve/komunistëve, nuk mund të dilte allëlart e ndershmërisht para historisë së re që po shkruhej megjakun e djemve më të mirë të popullit.Ie!eratin që do të maja në 3on!eren&ën e Pezës e për!undova aty nga !illimi i gushtit e, ndërkohë,kisha hedhur në letër edhe një projekt të Iezolu&ionit që do t-u paraqitej për aprovim pjesëmarrësvenë 3on!eren&ë. Ndërkohë kishim marrë përgjigje pozitive nga një numër i madh të !tuarish. Ne, ngaana jonë, &aktuam delega&ionin që do të për!aqësonte në 3on!eren&ë Partinë 3omuniste tëShqipërisë, si dhe Iininë 3omuniste dhe 5ratë nti!ashiste Shqiptare dhe ishim gati e kishim marrë

të gjitha masatJ aë 0yslimi priste vetëm datën e saktë, po kështu edhe KaLhi (leshi, 0usta!aQhani e ndonjë tjetër. =endosëm që një ditë, nga mesi i gushtit ose di/ka më vonë, ta &aktonim siditën e !illimit të punimeve, por shumë "na&ionalistë#, si (umo Skëndoja me shokë, ose"vonoheshin# të na jepnin përgjigje, ose kërkonin të shtyhej edhe &a data se "s-ishin përgatitur#dhe, kështu, hë sot, hë nesër, ditët iknin.Sigurisht, ne nuk mund ta shtynim mledhjen për në kalendat greke. Do t-u lëmë edhe një kohë zotërinjve "aallarë të komit#, u thashë një ditë shokëve. Pos-erdhën, do ta ëjmë pa ta.3ështu vendosëm dhe &aktuam për!undimisht që 3on!eren&ën ta zhvillonim në mesin e muajitshtator.Cë në dhjetëditëshin e parë të shtatorit unë dhe shokë të tjerë u vendosëm në Pezë dhe lëviznim

vetëm në raste të domosdoshme. ty kishim vendosur edhe një shtypshkronjë të vogël, ku do tështypeshin rnaterialet që do të aprovonte 3on!eren&a, Iezolu&ionin, ndonjë thirrje, trakt akomunikatë. Bdhe ato ditë qenë plot tension, sepse, ndonëse masat qenë marrë me kohë, proleme



kishte deri në /astin e !undit. 3ëtu, në prag të 3on!eren&ës, zhvilluam edhe një mledhje të3omitetit Cendror, ku diskutuam kryesisht për evenimentin politik që po organizonim. Përve/anëtarëve të 3omitetit Cendror Provizor, 3risto Themelkos, Iamadan 1itakut, Tuk $akovës dhemeje, merrnin pjesë edhe Nako Spiru, si sekretar politik i Iinisë 3omuniste të Shqipërisë, dhe 3o/oTashkoja, si i ngarkuar në punën me na&ionalistët. Në mledhje aprovuam re!eratin që do të maja

unë dhe dy re!eratet e tjera. Në mënyrë të ve/antë u morën masa nga &elula e Partisë e /etës, si dhe nga komandanti i /etës,0yslim Peza, për sigurimin e 3on!eren&ës nga /do sulm i mundshëm i armikut. Për këtë qëllim nëtë gjitha pikat e shtigjet, nga ku mund të vrojtoheshin ose të pengoheshin lëvizjet e !or&ave tëarmikut, ishin vendosur patrulla partizane.

Një prolem më vete ishte sigurimi i ushqimit. Shokët e Tiranës, si dhe vetë !shatarët patriotë tëPezës, ia arritën që gjatë atyre ditëve asgjë të mos u mungonte pjesëmarrësve. 3ur them "asgjë#,nuk duhet kuptuar sikur shokët kishin siguruar mishra të pjekura e ëmëlsira, por uka, gjella, ileedhe ndonjë &opë djathë, nuk na munguan.Cë pas dhjetëditëshit të parë të shtatorit !illuan të vijnë të !tuarit, kurse më 6< në darkë shumi&akishin ardhur. =endosëm të mos pritnim më. 3ush të vinte gjatë natës, mirë, në mëngjes do të

!illonte 3on!eren&a. Në Pezë u takova për herë të parë me %aa Faja 0artaneshin, i &ili kishte ardhur së ashku meKaLhi (leshin. 0ë ëri menjëherë për vete !ytyra e sinqertë e %aa Fajës dhe e !olura e tij e qetë.

Në një nga ato pak ditë që ndenji në Pezë, KaLhi (leshi pati edhe një takim të papritur. Në një nga pushimet e mledhjes KaLhiu po më !liste për gjendjen në Diër, për in!luen&ën e ajraktarëve, si Fiqri Dinja e Selim 3aloshi, për !anatizmin që sundonte sidomos ndaj vajzave egrave në atë krahinë. Do të thyhet, i thashë, kjo in!luen&ë dhe populli patriot diran do të vijë me lu!tën dhe mePartinë. Bdhe gratë e vajzat dirane do të zgjohen e do të shpërthejnë energjitë e tyre. Para &a kohësh, më tha KaLhiu, më ka !olur Kaki Stërmilli për një vajzë që i kishte shkruar njëletër të ukur për lirin "Sikur të isha djalë#. 0a leLoi letrën, që vajza e nënshkruante me

pseudonimin "Flaka# dhe më tha@ "Shih KaLhi sa zjarr !shihet te !emra shqiptare#.9në, që tashmë e dija kush qe Flaka, dul&e qeshur i thashë KaLhiut@ dëshiron të takohesh me FlakënA 3u ështëA u hait ai.Dërgova një shok dhe pas pak erdhi NeLhmija. $a, i thashë KaLhiut. NjihuG Shoqja është NeLhmije Qhuglini, apo "Flaka#, për të &ilën të ka!olur Kaki Stërmilli. Po ti je dirane, i tha me gëzim KaLhiu, i &ili e njihte mirë !amiljen e NeLhmijes.9 gëzuan të dy nga ky takim dhe pashë që KaLhiut iu ë qej!i që një vajzë nga Dira merrte pjesëaktive në punët e lu!tës e të Partisë.

Të nesërmen në mëngjes, më 68 shtator 674), !illoi mledhja që ka hyrë e do të metet në historime emrin 3on!eren&a e Parë Na&ional/lirimtare e popullit shqiptar, apo shkurt, 3on!eren&a e Pezës.Për gjithë popullin shqiptar dhe për ne komunistët në ve/anti, kjo ishte një ditë e shënuar. =itet qëkanë kaluar jo vetëm që nuk e kanë zehur kuptimin dhe rëndësinë historike të kësaj ngjarjeje, por,

përkundrazi, nga majat ku e ngriti Partia atdheun tonë të dashur, spikat edhe më qartë vlera kolosalee kësaj ngjarjeje historike.3on!eren&ën e zhvilluam në një sallë, apo më mirë në një dhomë Ese /-sallë ishte aioG të madhe tështëpisë së %aës me një tavolinë në krye dhe të mushur me karrige e stola. Shokët që ishin marrëme organizimin kishin ërë /mos për zukurimin e dhomës. Në hyrje, mi derë, kishin vënë njëkarton të trashë me !jalët "0irë se vini delegatëG#. %renda, në mur ishin vendosur !lamuri ynëkomëtar dhe portretet e heronjve e !igurave të shquara të historisë së popullit tonë, Skëndereut,

2smail Cemalit, Naim Frashërit, (uigi 5urakuqit, %ajram urrit, vni Iustemit, duke nënvizuar kështu vazhdimësinë e lu!tërave për Tiri që kishte ërë populli ynë në shekuj kundër /do pushtuesi eroëruesi.



Humë vend në karriget e stolat, duke u ulur gjithse&ili krahas miqve e të njohurve të vet. Sigurisht,nuk kishte asnjë protokoll në uljen e pjesëmarrësve, por në mënyrë të vetëdijshme vetë vendet qëzinte njëri e tjetri, !lisnin për pozi&ionin e tyre. %aa, KaLhiu, 0usta!a Qhani ishin ulur pranë nesh,delegatëve të Partisë 3omuniste, az 3upi ishte ulur pranë Ndo& 1oës, që të dy për!aqësues të"rrymës zogiste#, "na&ionalistët# e shkDllës së 0ithat %eut, diku mënjanë e kështu me radhë.

5jithsej në 3on!eren&ë merrnin pjesë 6; delegatë. Delega&ionin e Partisë 3omuniste të Shqipërisë e përënin@ Bnver KoLha, Iamadan 1itaku, ?mer Dishni&a, 3o/o Tashkoja dhe 0usta!a 5jinishi. Nako Spiru për!aqësonte në 3on!eren&ë Iininë nti!ashiste, kurse NeLhmije Qhuglini 5ruannti!ashiste. "Iininë na&ionaliste# e për!aqësonte Kalim %egeja, i &ili ishte, gjithashtu, i dërguar i"aait# të patriotizmit, (umo Skëndos, që vetë nuk erdhi. =e/ delegatëve, gjatë sean&ave tëmledhjes morën pjesë si të !tuar, pa të drejtë vote, shokë të tjerë, si 0usta!a 3a/a/i, Pandi Dardha,që ishte përgjegjës i &elulës së 1etës së Pezës, dhe partizanë të kësaj /ete.

Në hapje të mledhjes unë, në emër të delega&ionit të Partisë 3omuniste, që ishte ini&iatore e3on!eren&ës, !alënderova delegatët për pjesëmarrjen e tyre dhe propozova që mledhjen tadrejtonte Ndo& 1oa, si më i vjetër në moshë. Ndo& 1oa kishte qenë anëtar i qeverisë që doli nga3ongresi i (ushnjës dhe që atëherë gëzonte namin e një patrioti të !laktë. 0ë vonë ky u ë një nga

eksponentët e (egalitetit dhe u vu hapur në shërim të pushtuesit. Një delegat tjetër propozoi NeLhmije Qhuglinin si. sekretare të mledhjes, për të majtur pro&esveralin etj.Propozimet u aprovuan dhe Ndo& Coa zuri vend në krye. 0ledhja u deklarua e hapur.3on!eren&a historike e Pezës !illoi.

Në !illim të gjithë pjesëmarrësit të ngritur në këm8 kënduan Kimnin e Flamurit, pastaj u majtheshtje në kujtim të të rënëve në (u!tën nti!ashiste. Në këto momente hyri në dhomë një partizan iCetës së Pezës me një aparat !otogra!ik për të ërë disa !otogra!i, por, me këmënguljen e Ndo&Coës, nuk u lejua të !otogra!oheshin pjesëmarrësit e 3on!eren&ës.Pas disa diskutimeve, ku u aprovua rendi i ditës, !jala m-u dha mua për të majtur re!eratin kryesor

për këshillat na&ional/lirimtarë. 0eqë ky re!erat ka humur, do të përpiqem të jap në mënyrë të përmledhur /ështjet kryesore që u trajtuan në të e që p8rënin parimet azë e moilizuese që Partiai parashtroi 3on!eren&ës së për!aqësuesve të popullit shqiptar. 3ëto parime tash janë ërë historike.(u!ta Na&ionalRirimtare dhe jeta e vërtetuan katër&ipërisht drejtësin8 e tyre.2deja kryesore azë që u shtrua nga 3omiteti Cendror i Partisë 3omuniste të Shqipërisë në3on!eren&8n e Pezës, ishte ashkimi i gjithë popullit shqiptar dhe organizimi i tij në lu!të kundër

pushtuesve. 3jo ishte pika kardinale që unë, i ngarkuar nga 3omiteti Cendror, shtjellova përpara3on!eren&ës në raportin kryesor mi këshillat.

Në mënyrë të ve/antë në raport theksova@ 0omentet janë tragjike për !atet e atdheut dhe të popullit. Përpara mizorisë !ashiste okupuese,

populli duhet të ashkohet si një trup, duhen lënë mënjanë gjërat që mund të na ndajnë në indjet

tona ideologjike, !etare, etj., dhe të moilizohemi e të lidhemi me njëritjetrin për një /ështje tëmadhe@ për /lirimin e atdheut, shpëtimin e tij si kom i !ormuar e për t-u prerë rrugën synimevegraitqare të armiqve, të &ilët në /do kohë kanë vepruar për të na &opëtuar e për të na mohuar sikom. i që i do me të vërtetë popullin rVhe atdheun të lirë, të pavarur e sovran, duhet ta tregojëtashmë këtë, pavarësisht nga indjet politike, nga esimet !etare, pavarësisht nga /-krahinë është.(u!ta kundër zaptuesit !ashist italian dhe ashkëpunëtorëve të tij, nënvizohej në raport, është evetmja alternativë për patriotët e vërtetë, tjetër rrugë nuk ka. 1do rrugë tjetër të /on në roëri, nëskllavëri, në injerim si kom dhe si individ. rmiku italian dhe kuislingët duan të na ndajnë, të na

për/ajnë, dhe synimiW i tyre kryesor është të izolojnë Partinë 3omuniste të Shqipërisë nga popullidhe nga lu!ta. Për armikun pushtues ky ojektiv është vendimtar. Por edhe për /lirimin e popullitdhe të atdheut qenia dhe lu!ta e Partisë 3omuniste të Shqipërisë në krye të popullit që po !u!ton e

reziston, është vendimtare.3ur arrita në këtë pjesë të re!eratit tim, vura re se disa pjesëmarrës reguan me ndonjë lëvizje tëshqetësuar apo me ndonjë pëshpëritje të këmyer mes tyre. Sigurisht, unë ' prisja se disa prej tyre,



si %azi, elementët "na&ionalistë#, si Kalim %egeja e ndonjë tjetër, nuk e kishin !ort për zemër rolinudhëheqës të Partisë, por ne kishim vendosur ta theksonim me !or&ë këtë moment dhe ishim

përgatitur edhe për t-iu përgjigjur reagimeve të tyre të hapëta. Por nuk pati asnjë reagim të tillë dhevazhdova raportin, duke pasur për qëllim që të sqaroja ata elementë te të &ilët mund të kishte zënëvend, në një shkallë a në një tjetër, propaganda e ndyrë antikomuniste e pushtuesit dhe e

kuislingëve. Në vazhdim trajtova prolemet e organizimit konkret politile dhe ushtarak të lu!tës sonë e, nësustan&ë, thashë@ (u!ta jonë është një (u!të Na&ional/lirimtare, e &ila ka për ojektiv /lirimin e plotë të atdheut dhevendosjen e një regjimi demokratik, !ormën e të &ilit do ta vendosë vetë populli pas lirimit. Pra,lu!ta jonë do të jetë një lu!të politike dhe ushtarake.Për të realizuar këto dy qëllime të mëdha duhet të organizohen Fronti nti!ashist Na&ional/lirimtar,i &ili do të ketë këshilla na&ional/lirimtarë në të gjithë vendin dhe /etat partizane, të &ilat janë !or&ate armatosura të Frontit Na&ional/lirimtar. 0ë pas do të kalojmë në njësi më të mëdha dhe do tëkrijojmë edhe Shtain 0adhor.Fronti nti!ashist Na&ional/lirimtar do të shthet kudo në vendin tonë në zonat e /liruara e të

pa/liruara dhe veprimtaria e tij do të realizohet nëpërmjet kë&hillav e na&ional/lirimtarë. 3ëshillatna&ional/lirimtarë, u tha në raport, do të kryejnë punën politike, propagandistike, moilizimin enjerëzve për lu!të e për rezisten&ë, !urnizimin me materiale të /do lloji për /etat, kurse në vende ezona të /liruara, ku do të likuidohet nga themeli pushteti i vjetër shtypës, këta këshilla do të jenëdhe do të a!irmohen si pushteti i ri demokratik popullor, që as nga !orma dhe as nga rendia nuk mund t-u përngjasin as administratës shtetërore !eudoorgjeze dhe as këshillave të vjetër të

pleqëisë. 3ëta do të jenë këshilla me përmajtje e !rymë të re, pse n' ta do të ëjnë pjesë njerëz të popullit, lu!tëtarë nga të gjitha shtresat dhe esimet !etare ose politike, por që të jenë anti!ashistëdhe të lu!tojnë kundër pushtuesit.0ë poshtë !ola konkretisht për organizimin dhe drejtimin e /etave partizane që do të ishin emrionii 9shtrisë Na&ional/lirimtare të popullit shqiptar. 1etat partizane, thashë mes të tjerash, do të udhëhiqen nga komandantë komunistë e patriotë pa

parti, do të udhëhiqen njëkohësisht nga komisarë politikë, të &ilët duhet të jenë komunistë.=endimet duhet të merren nga komandanti e komisari s' ashku dhe n' harmoni të plotëJ n'marrëdhëniet e tyre e ndaj tyre nuk duhet të ketë e nuk duhet të ëhet asnjë diskriminim. 1etat

partizane do të lu!tojnë me !lamurin tonë komëtar n' allë, me !lamurin e Skëndereut, me!lamurin që ngriti 2smail Cemali n' =lorë. Partizanët n' kapelet e tyre do të kenë yllin e kuq

pesë&epësh, që simolizon një periudhë të re, të ndritur, që po u hapet atdheut dhe popullit tonë.5jithashtu, n' raportin për këshillat na&ional/lirimtarë, theksova si një /ështje kryesore se Frontinnti!ashist Na&ional/lirimtar e udhëhreq Partia 3omuniste e Shqipërisë, e vetmja parti n' vend, dheFronti do t-i ketë dyert të /elura për /do njeri që do të lu!tojë kundër armikut, i &ili si individ duhet

ta konsiderojë Frontin të tijin, ku të shprehë lirisht mendimet dhe sugjerimet e tij n' !avor të (u!tës Na&ional /lirimtare.Për sa i përket /ështjes së pranimit n' Front të partive të tjera, kjo as që shtrohej n' ato momente,sepse të tilla nuk ekzistonin. snjë klasë, asnjë shtresë ose grupim politik nuk kishte dalë me ndonjë

parti të vetën e as me ndonjë program për /lirimin komëtar. Bdhe ndonjë organizatë që u krijua pas3on!eren&ës së Pezës, si %alli 3omëtar, nuk ishte tjetër ve/se krijesë e pushtuesve !ashistë dhe e tëhuajve të tjerë për të penguar /lirimin e atdheut.

Në mënyrë të ve/antë n' raport u ndala n' rolin dhe n' detyrat konkrete të këshillavena&ional/lirimtarë dhe për organizimin praktik të punës sonë për ta intensi!ikuar ngritjen ekëshillave n' të gjithë vendin.Pasi tregova për punën që qe ërë deri n' atë kohë dhe për rezultatet që ishin arritur, theksova mes

të tjerash@ 3ëshillat, që duhet të krijohen lirisht nga po pulli, të ngrihen edhe n' zonat e /liruara dhe n' ato



të pa/liruara. Në !shatrat dhe n' qytetet që janë n' duart e armikut, sigurisht, është e pamundur të ëhen zgjedhje të hapëta e të gjera, por ne do të punojmë, që këto zgjedhje konspirative të kenë një për!aqësim sa më të gjerë, n' mënyrë që n' këshill të !uten pikërisht ata njerëz që populli i njeh dhei do.Pas raportit që majta unë, u ënë diskutime. 0y slimi mështeti !uqimisht tezat e Partisë. Duke iu

përgjigjur dredhive të "na&ionalistëve#, të &ilëve s-ua kishte qej!i të angazhoheshin konkretisht për lu!të kundër pushtuesit, ai shtroi pyetjen@ 3ur do të lu!tojmë neA Nuk kemi /-presim ma.Sot ka dy rrugë@ ose me lu!tu kundër pushtuesit ashkë me popullin, ose me lu!tu kundër tij. Nji gjaasht e vërtetë@ populli s-po u eson ma atyre "na&ionalistëve# që na ëjnë thirrje me prit.Po të njëjtin qëndrim majtën edhe %aa Faja 0artaneshi dhe KaLhi (leshi e të tjerë. Shokët e tjerëtë delega&ionit të Partisë 3omuniste, nëpërmjet diskutimeve të tyre, ënë edhe një pasqyrë tëgjendjes ndërkomëtare dhe treguan reperkusionet e saj ndaj situatës së rendshme.=e/ shokëve tanë, !olën në mledhje edhe pjesëmarrës të tjerë, të &ilët, si/ tregoi koha, kishinardhur në Pezë me të tjera qëllime. Në përgjithësi ata u shprehën dakord me raportin, si dhe melu!tën kundër pushtuesit, por përpiqeshin që nëpërmjet ojeksioneve !ormaliste ta shmangnin

3on!eren&ën nga vendimet konkrete e lu!tarake. Një pjesëmarrës "demokrat# na&ionalist, që më vonë u ë allist, u shpreh për Frontin, por ngakon&eptet e tij të ngushta e të shtremra deshi ta ku!izojë rolin e 3on!eren&ës së Pezës, duke ekrahasuar me 3ongresin e (ushnjës, që u mlodh kundër qeverisë së Durrësit. Shquanin te ky

person më tepër tenden&at për krijimin e një "qeverie demokratike#, duke rrëzuar atë të 0usta!a3rujës dhe "harronte# të theksonte lu!tën kundër pushtuesit. 3jo që propozoni ju, iu përgjigja unë, është një nonsens ngado që ta zësh. Si mendoni ju, do tëlejojë pushtuesi t-i rrëzosh 0erlikën dhe të vendosësh një qeveri demokratikeA Përkundrazi,0erlikën ai mund ta rrëzojë vetë dhe të vërë një tjetër 0erlikë në vend të tij. Kallet e popullit e tëatdheut sot nuk i zgjidhin komina&ionet qeveritare, por lu!ta kundër pushtuesit dhe tradhtarëve.3ur të zgjerohet lu!ta, kur të kemi ushtrinë tonë, kur të ngremë e të !or&ojmë këshillat, atëherë do tëngremë edhe qeverinë tonë, por jo me aprovimin e !irmën e Du/es e të Kitlerit, por të !irmosur me

pushkën e popullit.Kalim %egeja, që vinte si për!aqësues i "rinisë na&ionaliste#, por në !akt ishte syri dhe veshi i0ithat Frashërit e i taorit të tij, !oli edhe ky gjoja pro lu!tës dhe pro Frontit, por në !akt kërkontet-u hiqte këtyre udhëheqjen e Partisë, e &ila do t-u jepte shpirtin e !rymën lu!tarake. Pohojmë, tha ai, se Partia 3omuniste po zhvillon një aktivitet të gjerë...Pikërisht ky !akt i tremte pushtuesit e tradhtarët, prandaj këta, nëpërmjet veglave të tyre, do të

përpiqeshin ta minimizonin, ile ta asgjësonin rolin e Partisë në Frontin Na&ional/lirimtar. Prandajedhe mega!oni i 0ithat %eut propozonte@ N' Front të mos ketë parti udhëheqëse. 0e zhvillimin e lu!tës, kush të a!irmohet duhet të

udhëheqë. Po të !itojë komunizmi, s-ka !or&ë që ta ndalojë. Po kështu edhe na&ionalizmin.3y "udhëheqës rinie# që u ë një nga eksponentët e rinisë alliste, ky "patriot# që raktisi atdheundhe ua mathi këmëve ashkë me pushtuesit gjermanë, dul&e dashur të shmangë pjesëmarrjen erinisë sonë në lu!të, tha gjithashtu@ $emi të mendimit dhe insistojmë që mosha e re të tërhiqet nga veprimet lu!tarake, sepse mosha enjomë nuk është në gjendje të kontrollojë veprimet ose mendimet e saj. Po kush do të lu!tojë atëherëA pyeti një nga shokët tanë, vetëm pleqtëA

Në dhomën ku ishim mledhur u krijua një amient ilariteti, sepse të gjithë e kuptonin se pa rininënuk mund të mendohej lu!ta për /lirimin e atdheut. Duke e kapër&yer pak radhën që u ndoq në3on!eren&ë, dua të përmend këtu se ky prolem u trajtua gjerësisht në re!eratin "Iinia në lu!tëkundër okupatorit#. Në këtë re!erat, si dhe në atë të NeLhmijes mi gjendjen e mjeruar e

veprimtarinë patriotike revoludonare të grave dhe të të rejave, u ngrit dhe u argumentua rëndësia emadhe e rinisë punëtore, !shatare e shkollore, e grave punëtore, !shatare dhe shtëpiake në këtë lu!tëtë madhe. Në këto dy re!erate u argumentua se, pa zgjimin dhe ashkimin e rinisë, të grave e të



vajzave rreth qëllimit të madh të /lirimit, pa i hedhur këto në lu!të e në rezisten&ë aktive, /do gjë dotë dilte e doët, !or&at e shëndosha dhe jetike të atdheut nuk do të kaliteshin, por do të zeheshin."snjë grua, asnjë i ri dhe e re nuk i duhet lënë armikut që ta korruptojë politikisht#, u nënvizua në3on!eren&ë.Shumi&a e pjesëmarrësve në 3on!eren&ë, në diskutimet e tyre, aprovuan me entuziazëm gjykimet

dhe propozimet e 3omitetit Cendror të Partisë 3omuniste të Shqipërisë rreth prolemeve themeloreqë u shtruan.Bdhe az 3upi, për!aqësues i rrymës zogiste, e ndonjë tjetër e aprovuan plat!ormën e Pezës, jo see donin, por sepse mendonin të maskoheshin për të vepruar, si/ vepruan, në kundërshtim me Frontindhe me (u!tën Na&ional/lirimtare.

N' 3on!eren&ë u ngrit edhe /ështja e regjimit që do të vendosej në Shqipëri pas lu!tës. 3jo ishte një/ështje nevralgjike dhe Partia e kishte të qartë perspektivën. (u!ta e popullit shqiptar nënudhëheqjen e Partisë 3omuniste kishte si ojektiv jo vetëm /lirimin e plotë të atdheut, por edherrëzimin e regjimeve shtypëse !eudoorgjeze. Populli nuk do të lu!tonte që t-i pastrohej rruga Hogutapo shërëtorëve, miqve e "armiqve# të tij. Kistoria e&te përpara, populli qe zgjuar dhe aspiratat etij, që i për!aqësonin ijtë e ijat më të mirë, komunistët e patriotët e vërtetë, ishin për një Shqipëri

të lirë nga shtypja, qo!të e jashtme, qo!të e rendshme.Prandaj në diskutimin e kësaj /ështjeje sh!aqa mendimin e Partisë sonë që të shpallnim si qëllim tëlu!tës /lirimin e vendit dhe krijimin e Shqipërisë demokratike e popullore. Për !ormën e regjimit,kjo le të vendosej nga vetë populli pas lu!tës. Dikush, në 3on!eren&ë u shpreh që ne të shpallnim si!ormë të regjimit "repulikën demokratike#, por kjo u hodh poshtë nga ne për!aqësuesit e Partisë3omuniste, si jo e përshtatshme për /astin. Kedhja e një parulle të tillë nuk do t-i shërente

ashkimit të të gjitha !or&ave në lu!të dhe, qysh në !illim, do të krijonte një opozitë të dëmshme e të panevojshme ndaj Frontit.Bdhe az 3upi u solidarizua me !ormulimin tonë. 9në, deklaroi "solemnisht# %azi i anës, dua njëherë Shqypninë e mandej Hogun. Pas lu!te, n-edashtë poplli, ka me u vendosë.Por ne e kishim psikologjisur gjendjen shpirtërore të az 3upit dhe të zogistëve të tjerë dhe nuk uhaitëm kur ata hodhën hapin e parë kundër nesh. %azi u ashkua me parinë ajraktare të vendit dhe

ashkë punoi me pushtuesit gjermanë. i nuk e pranoi yllin, simolin partizan Epër këtë si dhe për !jalën "partizan# u diskutua edhe në 3on!eren&ë, dhe kjo nuk ishte thjesht se gjoja &enohej di/kasimolike e komit, por sepse për të ishte /ështje parimore@ /!arë do të ishte Shqipëria e paslu!tës,një demokra&i e re e vërtetë apo regjimi i vjetër i Hogut dhe i !eudalëve e i ajraktarëveA Sigurisht,az 3upi mendonte dhe punonte për ardhjen e HogutJ ne e kishim parasysh kompleksitetin e këtij

personi, kishim dyshimet e rezervat tona e, me kohë, do ta njihnim më mirë e do të indeshim plotësisht se ai qysh në !illim ishte një agjent dhe njeri i Hogut, i !utur ilegalisht në Shqipëri nga2nteliLhens Servisi anglez, i !inan&uar e i udhëzuar prej tij. i kishte marrë udhëzime të pranonte

!tesën tonë, të ënte pjesë në Front, të hiqej si lu!tëtar, por të mos hidhte asnjë pushkë kundër pushtuesit dhe të priste kohën kur të urdhërohej dhe si të urdhërohej për të vepruar.Diskutimet vazhduan deri natën vonë si dhe të nesërmen në mëngjes. Pas diskutimeve, NeLhmijeQhuglini, me &ilësinë e sekretares së 3on!eren&ës, u leLoi pjesëmarrësve projektin e Iezolu&ionitqë ne kishim përgatitur që më parë. Nuk pati ndonjë vërejtje esen&iale dhe Iezolu&ioni u aprovua.3y dokument është i otuar dhe i njohur, prandaj nuk do të zgjatem me përmajtjen e tij. Pastaj u

pro&edua me zgjedhjet. 3on!eren&a zgjodhi 3ëshillin nti!ashist Na&ional/lirimtar të Përkohshëmtë përërë prej ; vetash. Nga ana e Partisë 3omuniste të Shqipërisë u zgjodhën Bnver KoLha, ?mer Dishni&a e 0usta!a 5jinishi. 9 zgjodh, gjithashtu, si anëtar i këshillit 0yslim Peza dhe nga"na&ionalistët# az 3upi, Ndo& 1oa e 3amer Ca!molla Eky i !undit u zgjodh në mungesë.1do gjë në organizimin e 3on!eren&ës shkoi mirë. %anorët e Pezës u kujdesën për gjith/ka dhe, në

mënyrë të ve/antë, konspira&ioni qe i përsosur. 0es !shatarëve e partizanëve kishte entuziazëm,sidomos, kur në kohën e ndonjë pushimi delegatët rrinin e isedonin me ta. Në një nga këto pushime ndodhi një episod që na ëri të qeshnim &a ne të tjerët, por që az 3upin na e mërziti !ort.



Po ënim një garë kush të qëllonte në një shenjë të vendosur tutje, kur vjen edhe az 3upi, merr pushkën e zraz dy a tri herë por nuk qëllon dot në shenjë. tëherë, për ta nga&muar, hidhet NeLhmija dhe i thotë@ Ta provoj edhe unë njëherë, zoti az, se me pushkë nuk kam qëlluar ndonjëherë.Do ti që me shkrepjen e parë e qëlloi shenjën.

azi u nLi në !ytyrë që një urri "katërqind dërhemë# ia kaloi një vajzë e re. Dhe KaLhiu i thotë@ 0os u mërzit az. 3ështu e kemi ne diranët, edhe &u&at dinë ta majnë pushkën.Dhe si për ta vrerosur edhe më shumë %azin, 0yslimi i thotë me të hedhur@ Të qenka ndryshkur pushka, o aëG3ështu për!undoi 3on!eren&a e Pezës, e &ila sanksionoi !ormimin e organizatës lu!tarake të popullitshqiptar, të Frontit nti!ashist Na&ional/lirimtar. =etë emri i Frontit nti!ashist Na&ional/lirimtar kishte kuptim të thellë politik dhe ushtarakJ ato tri !jalë përmlidhnin idenë e ashkimit të popullit.Po përseA Për të krijuar një !ront lu!te. 2deja dhe aksioni do minonin në !jalën "Front#. 3jo !jalëshprehte kuptimin e rreshtimit të !or&ave të gjalla të popullit të organizuar në një !ront lu!te kuduheshin guLim, heroizëm, politikë, strategji dhe taktika të ndryshme kundër një armiku të egër. Por

për /!arë lu!te krijohej ky FrontA Përgjigjja vinte menjëherë@ për /lirimin e komit. 2shte, pra, një

Front Na&ional/lirimtar, që do të moilizonte e do të grumullonte në gjirin e tij gjithë !or&atanti!ashiste që do të lu!tonin për të /liruar atdheun. Pas kësaj atdheu ynë do të merrte një !ormë tëre, do të kishte një regjim të ri, që do ta &aktonte vetë populli i armatosur, vetë populli, që, dukelu!tuar me armë dhe duke ërë sakri!i&a të mëdha, do të kishte të drejtën të për&aktonte edhe !ormëne regjimit që do t-i pëlqente. skush tjetër, asnjë armik i jashtëm e i rendshëm nuk do të lejohej enuk do të ishte në gjendje t-i impononte popullit shqiptar vullnetin e tij. 3jo situatë që po krijohej,ishte vepra e lavdishme e Partisë 3omuniste të Shqipërisë, rolin udhëheqës të së &ilës e a!irmoi3on!eren&a e Pezës.3ur 3on!eren&a i kishte maruar punimet, erdhën "dasmorët# e vonuar, Skënder 0u/oja, zisami, 0usa Puka e 3amer Ca!molla. 2 pritëm me p8rzem8rsi, iseduam me ta dhe u !olëm mehollësi për zhvillimin e 3on!eren&ës dhe për vendimet që ishin marrë atje. 9 dhamë të leLonin edheIezolu&ionin që kishim aprovuar. ta u treguan të kënaqur, shprehën keqardhjen që nuk kishinarritur në kohë, por aprovuan edhe vendimet, edhe Iezolu&ionin e 3on!eren&ës.Sikurse thashë edhe më lart, ne kishim marrë të gjitha masat për shtypjen e materialeve të3on!eren&ës. %ile, ato ditë punonim për një numër të "Hërit të popullit#O,OE Mshtë !jala për nr. :4 të"Hërit të popullit# Etetor 674), në të &ilin, ve/ të tjerash, u otuan artikulli@ "Populli shqiptar në lu!tën për tiri# ZE!. ;66, ku jepej sihariqi për zhvillimin me sukses të 3on!eren&ës së Pezës dhe shtjellohej gjerësisht rëndësia e kësajmledhjejeJ d-he "Thirrja e 3ëshillit të Përgjithshëm Na&ional/lirimtar# E!. 666:, përmes së &ilës i ëhej thirrje

popudlit shqiptar të ngrihej i ashkuar në lu!tën për liri, për një Shqipëri të lirë, demokratike e të pavarur. që do të jepte lajmin për këtë ngjarje his torike dhe do t-i ënte jehonë Iezolu&ionit të 3on!eren&ëS së Pezës.Iezolu&ioni u shtyp shpejt dhe të gjithë pjesëmarrësit e morën me vete për ta punuar e për tashpërndarë në popull. Sigurisht, pjesa më e madhe do të shpërndahej nga shokët tanë në Tiranë, në

qytete e në !shatra të vendit. Ndërkaq unë me disa shokë pasi maruam punët që kishim, vendosëm të ktheheshim në Tiranë.9dhëtimi duhej ërë në mënyrë tepër konspirative, sepse dyshohej se armiku mund të kishte marrëvesh për mledhjen dhe të kishte !or&uar kontrollin. =e/ kësaj, do të merrnim me vete një %asi jo tëvogël materialesh për t-ua /uar shokëve në Tiranë e për t-i dërguar në drejtime të tjera.%aë 0yslimi na premtoi se do të na gjente një makinë me një shok të sigurt, i &ili kishte kryer misione të tilla edhe më parë, sidomos në periudhën e përgatitjeve për 3on!eren&ën e Pezës. 3yishte një sho!er, i lidhur ngushtë me Partinë e me (ëvizjen Na&ional/lirimtare, që më duket se ethërritnin 0eti 0uhamet Coli^.

Një ose dy ditë më pas, aty nga dreka, 0eti erdhi me një "mile/ento#, që ia kishte marrë orLh njëmiku të tij, dhe, pasdite, u nisëm për n' Tiranë s' ashku me ?. Dishni&ën e 0. 5jinishin. Të treishim veshur si "intelektualë#. 9në kisha vënë edhe një palë syze dielli të errëta. N' rez, nën jelek maja nagantin, kurse n' /antë kisha !utur një "njëzetëshe#. N' makinë, si/ thashë, kishim edhe njady thasë me materiale, trakte dhe Iezolu&ionin e 3on!eren&ës.



Irugën nga Peza deri n' hyrje të Tiranës e kaluam pa in&idente, por tamam kur kaluam postllokune menduam se s-kishte më rrezik, Ta!ariO OE Pseudonimi i 0usta!a 5jinishit., pa u konsultuar !are me ne,i thotë sho!erit@ 3theje andejG Për kuA e pyeta i haitur. Do të na /osh tek italianët si &japin te kasapiA dhe i tregova me gisht

kazermat që ngriheshin a!ër atij vendi ku atij i shkrepi të !utnim makinën. 3azermat janë larg, m-u përgjigj qetëqetë, kurse !are a!ër prej këtej është hani i një mikut tim.Thasët me dokumente do t-i lëmë atje që n' qytet të hyjmë pa asgjë të rrezikshmeG

Nuk arrita dot t-i kundërshtoja, sepse makina !renoi para një!arë hani të qelur e thuajse tëshkatërruar. S-metej tjetër ve/ të zritnim me shpejtësi, i !shehëm thasët n' një qoshe të hanit dhe u!utëm n' makinë.0e sa duket qëndrimi ynë prej disa minutash aty tërhoqi vëmendjen e ushtarëve e të mili&ëve qës-ndodheshin larg dhe, kur ne u nisëm n' drejtim të rrugës s' 3avajës Esot "3on!eren&a e Pezës#,dytre karainierë na ëjnë shenjë me dorë q' t' ndaljmë.2shte ditë e shtunë dhe këtë ditë !ashistët italianë e !estoninJ ushtarët e sidomos o!i&erët dilnin n'qytet e kalonin kohën nëpër ka!ene e restorante. Për shkak të lëvizjes s' madhe n' rrugë ne

manovronim me vështirësi. Ndërkohë vumë re që dy moto/ikleta na shin vënë prapa. Por 0eti nuk ndali dhe me shkathtësi diti t-u humiste atyre nga sytë. 3ështu i shpëtuam edhe këtë herë rrezVkuttë madh dhe arritëm te 3odra e 3uqe.Të tëruar që s-na kapën dot, !ashistët ishin kthyer n' palo hanin e 5jinishit, kontrolluan dhe i gjithëmateriali që sollëm nga Peza EIezolu&ioni dhe traktet ra n' duart e tyre. Ndonëse e kishim për tjetër destina&ion, "ngushëlluam# veten me !aktin që !ashistët ishin ndër të parët që mësoninsihariqin e madh@ populli shqiptar kishte vendosur të ashkohej i tëri n' lu!tën për sh!arosjen e tyreG0ë vonë mësuam se edhe Nako Spiru me dy shokë të tjerë, pasi ishin larguar nga Peza dhe shkoninn' drejtim të Durrësit, ishin ndeshur n' Ndroq me patrulla të armikut dhe ishin arrestuar. 0e sa mëkujtohet, Nakoja ndenji pak kohë n' urg, sepse mundi të arratisej që andej.Dytri ditë pas largimit tonë nga Peza, italianët dhe !or&at e qeverisë kuislinge !illuan opera&ioninndëshkimor n' këtë zonë. Fashistët, që tashmë kishin mësuar mi mledhjen e majtur atje, dhedul&e e kuptuar rrezikun e një aze të tillë të (u!tës Na&ional/lirimtare pranë Tiranës, kishinvendosur ta spastronin Pezën nga partizanët dhe simpatizantët e lëvizjes. : +++ !or&a italiane ekuislinge !ormuan një darë të !ortë dhe u sulën mi Pezë. 1eta jonë partizane, nën komandën e0yslim Pezës, ashkë me !shatarët që ishin ashkuar me të, me goditje e lëvizje të papritura ishpëtoi rrethimit me !are pak humje. rmiku i egër e zrazi du!in e tij mi anorët, gratë, !ëmijëtdhe shtëpitë e pezakëve. 9 dogj ndër të parat edhe shtëpia e 0yslimit, shtëpia e 3on!eren&ës sëPezës, që sot është ngritur prapë mi ato themele, si/ ka qenë, për t-u ruajtur si një kujtim ilavdishëm për rezat që do të vijnë.

Ne në Tiranë e ndiqnim me vëmendje e shqetësim zhvillimin e ngjarjeve në Pezë, ndonëse kishim

esim të patundur se komunistët, partizanët dhe populli i Pezës do ta përallonin me guLim ezgjuarsi këtë situatë. Dhe ashtu ndodhi, armiku dështoi dhe u tërhoq nga Peza. Në popull 3on!eren&a ëri një e!ekt kolosal, ngjalli shpresa e esim te Partia 3omuniste eShqipërisë, esim në lu!të dhe në !itore. Tek armiqtë ajo ngjalli zemërimin, !rikën, tmerrin.Rrganizimi i 3on!eren&ës dhe vendimet e saj ishin për ta një shuplakë e rëndë politike dheushtarake. Pozitat e tyre në Shqipëri po tronditeshin. Pas kësaj ata do të intensi!ikonin terrorin,vrasjet, urgimet kundër komunistëve, patriotëve, popullit, do të digjnin !shatra e krahina të tëra, dotë thurnin e do të zatonin manovra të reja me krerët e reaksionit shqiptar, pseudopatriotët,

pseudodemokratët. Po të gjitha do t-u shkonin kot. (u!ta e popullit, nën udhëheqjen e Partisë3omuniste, tash do të ëhej më e organizuar, më e ashpër dhe hap pas hapi do t-i !lakte tej

pushtuesit, ndërsa plehrat që u shërenin atyre do t-i hidhte në koshin e historisë.

II



N;A 'E<A NË $ABINOT

=Sh,a,or ):0 " h,a,or ):5>

Suksesi që arritëm në 3on!eren&ën e Parë nti!ashiste Na&ional/lirimtare të popullit shqiptar nadha krahë. 2shte ërë kështu një hap i madh përpara në arritjen e !itores !inale mi pushtuesit dhekuislingët. Sidoqo!të, ne ishim plotësisht të ndërgjegjshëm se kishim hapur e hedhur vetëmthemelet, kurse tash na duhej që mi to të ngrinim kështjellën. Përpara kishim lu!tën e punët mëkryesore, më të vështira e më komplekse për të përalluar e për të kryer. Në azë të vijës së P3SKdhe të mështetur te programi lu!tarak që aprovoi 3on!eren&a, popullit, komunistëve dhe patriotëvetë vërtetë u duhej, pra, të qind!ishonin përpjekjet për ta ërë Frontin Na&ional/lirim tar një !or&ë të/eliktë goditëse, dhe këshillat na&ional/lirimtarë, organe të vërteta të moilizimit lu!tarak, tëmrojtjes dhe të për!aqësimit të popullit kryengritës.

). N1 -a++1 ,1 +4f,1

Cysh kur ishim në Pezë ne kishim për&aktuar dhe kishim ndarë detyrat për punën tonë në periudhëne mëvonshme. 9në do të punoja kryesisht në Tiranë ku, ve/ detyrave në linjën e Partisë Enatyrishtkjo s-u tha e s-kishte pse të thuhej në mledhjen e 3ëshillit, do të kryeja detyra të ndryshme që itakonin 3ëshillit nti!ashist të zgjedhur në Pezë, do të punoja për organizimin e këshillitna&ional/lirimtar ilegal në kryeqytet dhe, ve/ këtyre, do të kisha në qendër të vëmendjes edhe

punën me inteligjen&ienJ ?mer Dishni&a do të punonte me ata na&ionalistë që premtonin, por endenuk ishin lidhur me (ëvizjen Na&ional/lirimtareJ 0usta!a 5jinishi kishte në "patronazh>Shqipërinë e 0esmeJ az 3upi, po dihet, kishte 3rujën e 0atin e kështu me radhë. 0yslim Pezanuk u ngarkua me detyra të ve/anta, meqenëse ishte komandant i Cetës së Pezës dhe kjo detyrë,sigurisht, ishte mja!t me përgjegjësi dhe ia vështirësonte lëvizjet.

Të gjithë anëtarët e 3ëshillit si dhe pjesëmarrësit e tjerë të 3on!eren&ës u porositën që, met-u kthyer në qytetet e në !shatrat e tyre, të !illonin punën për të /uar në popull !rymën dhe vendimete 3on!eren&ës së Pezës, të punonin Iezolu&ionin, të ënin thirrje e të drejtonin punën konkrete për ngritjen e këshillave na&ional/lirimtarë, të njësiteve dhe të /etave partizane. Populli duhej takuptonte mirë rëndësinë e 3on!eren&ës dhe të moilizohej për të zatuar vendimet që ishin marrënë të. =e/ kësaj, shokët u porositën që të shtoheshin kontaktet me elementët na&ionalistë mein!luen&ë, t-u !litej atyre për plat!ormën që kishim aprovuar dhe t-u ëhej thirrje që, mi azën ekësaj plat!orme, të ashkoheshin me të gjithë popullin shqiptar në (u!tën Na&ional/lirimtare.

Natyrisht, suksesi i madh që arritëm në Pezë, zgjedhja e 3ëshillit të Përgjithshëm Na&ional/lirimtar dhe nisja e punës prej tij, në asnjë mënyrë nuk do të thoshte se tash e tutje me prolemet e Frontit etë këshillave na&ional/lirimtarë do të merrej e do të përgjigjej vetëm 3ëshilli i Përgjithshëm. Tëgjykohej e të veprohej kështu, pra, ta quanim të maruar punën tonë për Frontin me ato që u arritënnë Pezë e /do gjë më pas t-ia linim në dorë 3ëshillit të Përgjithshëm, ky do të ishte nga gaimet mëtë rënda e më !atale, si për /ështjet kardinale të lu!tës e të popullit, ashtu edhe për vetë !atet e Partisësonë 3omuniste. 3jo jo thjesht për !aktin se në përërjen e 3ëshrllit, përve/ për!aqësuesve tëPartisë 3omuniste e disa patriotëve të vërtetë e konsekuentë, të tjerët ishin elementë të lëkundur, të

pasigurt ose të ashkuar me ne për qëllime të largëta saotuese. $o, edhe sikur të gjithë anëtarët e3ëshillit të Përgjithshëm të qenë elementë të sprovuar, konsekuentë e lu!tëtarë të vërtetë, puna dheroli i Partisë përsëri duhej patjetër të meteshin të pazëvendësueshërn.

=etëm Partia 3omuniste me vijën e saj të drejtë, me programin e saj të qartë, me komativitetin e tëgjithë anëtarëve të saj, me konsekuen&ën e saj për t-i /uar gjërat gjer në !und, do të ënte të mundur



që edhe 3ëshilli i Përgjithshëm t-i kryente më mirë detyrat e !unksionet e tij, edhe Fronti të shtrihej,të zgjerohej e të !or&ohej në aza sa më të shëndosha, edhe këshillat të krijoheshin e të vepronin si/duhej në gjithë vendin e, për pasojë, vetë lu!ta të zgjerohej pareshtur, të merrte karakterin e një lu!tetë vërtetë e të përgjithshme popullore e të kurorëzohej me sukses.3jo normë e maksimë e marksizëmleninizmit për punën e Partisë 3omuniste në Front, që të gjente

një zatim të drejtë e konsekuent në kushtet konkrete të vendit tonë, na ngarkonte ne me detyra eme përgjegjësi të shumta.Mshtë i vërtetë !akti se 3on!eren&a e Pezës e a!irmoi rolin udhëheqës të Partisë sonë në (u!tën

Na&ional/lirimtare, por s-duhet menduar aspak se, pas kësaj, gjith/ka ishte zgjidhur për!undimisht.3ishte zona të tëra, sidomos në =eri, ku ende nuk kishte depërtuar sa duhej as programi e !jala jonë

për lu!tën dhe as ishin arritur rezultatet e duhura për ashkimin dhe moilizimin e popullit. Poashtu, edhe atje ku suksesi ynë ishte i dukshëm, prapë meteshin shtresa e grupe të &aktuara që endes-po i kuptonin rolin e detyrat që kërkonte momenti. Na metej, pra, të punonim e të lu!tonim qëemri i Partisë, !jala dhe vepra e anëtarëve të saj të njiheshin kudo, të !uteshin kudo e të ënin krejt

popullin për vete. Ndryshe, pa lu!të konkrete, pa përpjekje të mëdha e të vazhdueshme, roliudhëheqës nuk !itohet. të as ta jep, as ta !al kush.

5jithnjë e kemi përmendur dhe e përmendim si një !aktor ndihmës e pozitiv për punën tonë !aktinqë Partia 3omuniste e Shqipërisë ishte e vetmja parti politike që vepronte në Shqipëri. Por, dul&e ea!irmuar këtë të vërtetë, në asnjë mënyrë s-duhet menduar se roli udhëheqës në lu!të, në Front etj., itakonte Partisë sonë e do t-i jepej vetvetiu, meqë s-kishte me kë "të konkurronte#, apo meqë ky rols-kishte se kujt t-i jepej tjetërG $o, realiteti ka qenë krejt ndryshe, tepër kompleks, i vështirë, me

proleme të mëdha.=ërtet te ne mungonin partitë politike orgjeze të ngjyrave të ndryshme, por ekzistonin llojllojgrupesh e grupimesh, rrethe e rryma të ngjyrave e tenden&ave më të ndryshme, të &ilat kishin, kushmë shumë e kush më pak, in!luen&at e lidhjet e tyre. 3ëto grupe e rryma vërtet s-ngriheshin e nuk shpreheshin kundër pushtuesit, por inaktive, jashtë politikës, jashtë veprimit as ishin dhe as i lejontenjeri të ishin. B meqë në tërësi nuk ishin kundër !ashizmit, doemos do të ishin kundër nesh, kundër Partisë sonë, kundër programit e vijës së saj për Frontin, për këshillat na&ional/lirimtarë, për lu!tënetj.0e të gjithë këta ne duhej të ndesheshim dhe kjo ndeshje ëhej tepër e ndërlikuar për !aktin seshumi&a e këtyre në !illim, ashtu si/ nuk dilnin hapur kundër pushtuesit, s-dilnin hapur as kundër nesh, përkundrazi, dredhonin, manovronin.Të mos harrojmë, gjithashtu, se armiq të mëdhenj në punën tonë ishin e do të meteshin

prapametja e injoran&a e trashëguar, mentalitetet prapanike, që nga ato !eudale e gjer te zakonet orgjeze e, n' kuadrin e këtyre, edhe propaganda e ethshme e shumëvje/are e Hogut dhe e !ashizmitkundër komunizmit.Të gjitha këto grupe, tenden&a e mentalitete, pra, qëndronin, krahas !ashizmit, përallë Partisë sonë

3omuniste si shprehje të partishmërisë orgjeze e !eudale. Ndaj, edhe pse ne n' punën tonë s-kishim përallë parti të organizuara politike të orgjezisë e të reaksionit, kishim përallë po aq të ashpra ekomplekse, po aq minuese, të rrezikshme, dinake interesat klasorë të orgjezisë e të reaksionit,synimet e tyre për ruajtjen e pozitave sunduese, ashkë me mentalitetet dhe prapametjen e s'kaluarës. B me to dulej të ndesheshim, të lu!tonim, të sqaronim mendjet e zemrat e popullit për ta

ërë të ndërgjegjshëm për rrugën e drejtë që duhej ndjekur.2shte e domosdoshme që Partia të qind!ishonte lu!tën e përpjekjet, me qëllim që rolin e sajudhëheqës n' Front e n' këshillat na&ional/lirimtarë jo vetëm ta shtrinte n' gjithë vendin, por,kryesorja, ta ruante e ta !or&onte pareshtur, të mos lejonte n' asnjë mënyrë që =ia rrëmenin tëtjerët. Ne e dinim mirë dhe e parashikonim se edhe ajo pjesë e reaksionit të rendshëm që ende s-qea!ishuar si e tillë, do të organizohej e do të përpiqej t-i shkatërronte Frontin dhe këshillat

na&ional/lirimtarë me qëllim që të saotohej lu!ta e popullit për Tiri e demokra&i. 0erret me mend, pra, se /-katastro!ë do të ndodhte n' këto situata të reja, sikur Partia jonë, pas 3on!eren&ës s' Pezës,ta quante "të kryer# detyrën e saj për Frontin e këshillat dhe, pas kësaj, !or&at e veta t-i



përqendronte, ta zëmë, vetëm si "!or&a sulmi# e "veprimi#. 0e az 3upët e Kalim %egetë jovetëm që s-do t-u nLirrej kurrë kallaji li 3ël&yrëve me kompani, por, përkundrazi, %alli 3omëtar që do të krijohej me tërë kriminelët dhe a!endikojtë e tij, do të merrte !renat n' duar dhe Partia do tëndodhej papritur përallë sulmit të organizuar e vdekjeprurës të !or&ave të !ashizmit e të reaksionit.Cenia e Partisë n' udhëheqje ishte e domosdoshme edhe për perspektivat e lu!tës që po

organizonim me pjesëmarrjen e gjerë të masave, të punëtorëve, !shatarëve, rinisë, grave, patriotëveetj. Patriotizmi, shpirti liridashës i popullit tonë kishin qenë e ishin një !aktor e !or&ë e madhelëvizëse e që luante rol të madh për ashkimin e moilizimin n' lu!të, por vetëm kjo tashs-mja!tonte. Duheshin llogaritur edhe elementët e kërkesat e tjera, interesat jetikë të punëtorit e të!shatarit për të ardhmen. Nëse ne do t-i siguronim, pra, se këto pas lirimit do t-i zgjidhnim drejt en' !avor të tyre, pa dyshim ashkimi do të kryhej më shpejt dhe gatishmëria për lu!të do të qe më emadhe.Blementi azë e themelor që do t-i siguronte masat për një të ardhme të re, ndryshe nga e kaluara,ishte pikërisht qenia e Partisë 3omuniste n' krye të Frontit e të lu!tës, roli i saj udhëheqës. N' këtë/ështje ne s-lejuam asnjë shkelje apo kompromis, asnjë marrëveshje apo tentativë për ndarje rolesh.

Nuk duhet menduar kurrsesi se kjo ishte një gjë e qartë për të gjithë e se mund të kryhej me lehtësi.

Përkundrazi, vështirësitë, pengesat ishin të mëdha, sulmet, akuzat e presionet na vinin nga të gjithaanët. $o vetëm !ashistët dhe ashkëpunëtorët e tyre, 0erlika me kompani, por dhe shumë nga ata qëende rrinin si "mënjanë# e pritnin të "vinte dita# EG, na akuzonin ne, Partinë tonë, ideologjinë tonëme tërë arsenalin antikomunist të përpunuar prej vitesh, =e/anërisht pas !itores që arritëm n' Pezëkjo !ushatë, antikomuniste n' parim# dhe kundër P3SK n' praktikë, mori përmasa të egra. "5ogolii komunizmit# vërtitej n' /do !jalim të 0erlikë tradhtarit, popullit i "qahej halli# se po /oroditejnga &a "të shitur# te 0oska e te Stalini, se ne gjoja qenkëshim për prishjen e nderit, të !amiljes, të!esë, të vëllazërisë, të Shqipërisë etj., etj. G3uptohet se pse shpërtheu kjo !ushatë@ armiqtë tani, më tepër se kurrë i tmerronte !akti që P3SK po

ëhej !or&a kryesore që hap pas hapi po grumullonte rreth vetes masat, popullin e po i hidhte n'lu!të. Si rezultat i këtij sulmi antikomunist, pati ile edhe ndonjë nga shokët tanë Es-po !las për

pseudopatriotët që ishin plotësisht n' një mendje me 0erlikën, i &ili, si nga presioni antikomunist ireaksionit të hapur e të !shehtë, ashtu edhe nga paqartësia, mungesa e !ormimit ose nga agazhe tëvjetra oportuniste, "kërkoi# që të mos e a!ishonim emrin dhe rolin e Partisë 3omuniste n' masat en' Front, se gjoja kjo sillte dëme e na largonte nga populli, sidomos nga na&ionalistëtG Po si mendoni juA e pyeta njërin nga këta elementë. Të !shehim !aktin që Partia jonë 3omunisteekziston, që lu!ton, që krijoi Frontin, thirri e organizoi 3on!eren&ën e Pezës dhe është n' allë tëlu!tësA %rendapërrenda nesh, n' linjë partie e te simpatizantët mund t-i përmendim këto, por n' ma sat,hëpërhë, joG u përgjigj ai. Të mos u japim armiqve mundësinë të na akuzojnë e të shpi!in për ne.Të qëndrojmë renda Frontit dhe të a!ishojmë si udhëheqës vetëm 3ëshillin nti!ashist.

B ndjeva se jo vetëm shoku kishte shkuar tepër larg, por edhe shokët e tjerë, megjithëse ekundër,shtuan atë, kishin nevojë për një sqarim e kuptim të thellë e të drejtë të këtij prolemi, prandaj vazhdova@ Në parim një parti komuniste n' asnjë rrethanë nuk e !sheh ekzisten&ën e saj. Ndryshe përse ukrijua, përse ekzistonA Partia duhet të ruajë e të majë të !shehtë nga armiku mënyrën e organizimittë @saj, azat, dokumentet e rendshme, planet e aksioneve e të veprimeve, por kurrsesi ekzisten&ëne saj, kurrsesi parullat e saj kryesore për një !azë e moment të &aktuar. Parulla jonë kryesore taniështë@ (u!të kundër pushtuesit e tradhtarëve për /lirimin e venditG S-ka asnjë arsye pse të !shehim që

jemi ne komunistët që e hodhëm të parët, e majmë lart dhe e zatojmë me konsekuen&ë, me gjakune shokëve tanë, këtë parullë. Nga kjo parullë lu!te tremen !ashistët, prej saj largohen tradhtarët, por

jo populli, as na&ionalistët e vërtetë. Parulla jonë tjetër është ashkimi i gjithë popullit n' Frontin

nti!ashistG Dhe nga kjo s-ka pse largohen as populli, as na&ionalistët e vërtetë, përkundrazi, pikërisht se ne kemi n' plan të par' këto parulla, ndaj na do e na a!rohet populli.



Por s-janë vetëm këto arsyet përse ne duhet të a!ishojmë emrin dhe veprën e Partisë, vazhdova mëtej. Shikoni /!arë shpi!jesh, /!arë akuzash të ndyra po derdh reaksioni kundër nesh, kundër komunizmit në tërësi. Nëse ne do të tërhiqemi, do të !shihemi, dn të heshtim, vetvetiu u japimarmiqve të hapur e të !shehtë satis!aksionin që ëndërrojnë, kurse njerëzit e paqartë i lëmë nëmëshirën e akuzave të 0usolinit e të 0erlikëve. Prandaj me të gjitha mjetet, me të gjitha !or&at ne,

më tepër se gjer tani, duhet të sqarojmë popullin se /-është komunizmi e /-jemi ne komunistët, përselu!tojmë, &ilat janë qëndrimet tona për atdheun, për !amiljen, për shoqërinë, për të sotmen e për tëardhmen e vendit. Dakord, në populiin e thjeshtë këto kanë e!ekt, por na&ionalistët s-do ta ndiejnë veten të sigurt, u"mrojt# e sulmoi prapë shoku. 0ase duhet të ku!izohemi, të paktën për sa i përket

popullarizimit të %ashkimit Sovjetik. B përseA Sepse indirekt ose direkt ëjmë të kuptohet se ne jemi për rendin sovjetik, pra, që tani shprehemi

për !ormën e regjimit të ardhshëm. 3jo është në kundërshtim me plat!ormën e 3on!eren&ës së Pezës për këtë pikë. S-duhen ngatërruar e stërholluar gjëratG i thashë. Të popullarizosh %ashkimin Sovjetik, lu!tën e

madhe që po zhvillon ushtria e lavdishme e Stalinit është tjetër gjë, dhe të kërkosh rendin sovjetik,është gjë tjetër. Si duket, iu drejtova, nuk i keni leLuar mirë artikujt që otojmë në "Hërin e

popullit#. Ne atje, si në gjithë propagandën tonë, as e kemi shtruar dhe as e shtrojmë tani /ështjen erendit që do të vendoset pas 1lirimit. Por %ashkimin Sovjetik, Stalinin, olshevizmin, i mrojmë edo t-i mrojmë hapur, sepse armiqtë i akuzojnë hapur. Ne duhet. të themi të vërtetën për këtë gjë që

populli, patriotët ta dinë se përkrah tyre kanë një aleat të !uqishëm, si/ është populli sovjetik iudhëhequr nga Stalini. Nga ana tjetër, vazhdova, ne vërtet i qëndrojmë konsekuentë plat!ormëssë 3on!eren&ës së Pezës për (u!të nti!ashiste Na&ional/lirimtare, dhe ky është qëllimi ynëimediat, por asnjëherë s-duhet të harrojmë se klasat e var!ra, punëtorët e !shatarët po ngrihen në këtëlu!të për /lirimin e atdheut, por edhe për /lirimin e tyre nga /do zgjedhë. Se si e kur do të arrihetkjo, është tjetër gjë. Popullit, kur të vijë koha, ne do t-i krijojmë mundësitë që të shprehet vetë lirisht

për regjimin që do t-i pëlqejë. Por, si komunistë, si armiq të /do zgjedhe, ne e kemi për detyrë që nërrugët e duhura, në përshtatje me prolemin themelor të momentit, t-i përgatitim e t-i ëjmë tëndërgjegjshme masat për të zgjedhur të ardhmen më të sigurt. Ne nuk u themi atyre tani se do tëzhduket prona private e klasat e pasura, si në %ashkimin Sovjetik, por, thjesht, u tregojmë si ështëndërtuar jeta në %ashkimin Sovjetik, si jetojnë atje punëtorët, kolkozianët. Nga këto, për!undova, s-ka asgjë që del jashtë kuadrit dhe parullave të momentit. Prandaj, Partia jonë, me vijën e saj, me

punën konkrete të anëtarëve të saj jo vetëm është e duhet të jetë më aktivja në Front e në lu!të, por,më kryesorja, të jetë promotori i Frontit, i lu!tës, shpirti dhe !or&a e vërtetë udhëheqëse.

Në të njëjtën kohë ne ënim kujdes të madh dhe goditnim me ashpërsi /do sh!aqje të ekstremizmit etë sektarizmit, /do kapër&im nga detyrat dhe parullat e momenteve në të &ilat ndodheshim. Pasojat e

qëndrimeve dhe të veprimeve të tilla, nëse ne do të tregoheshim të utë ndaj artësve të tyre, do tëishin të hidhura e saotuese për !igurën dhe rolin e Partisë në ve/anti, për punën e saj me masat nëtërësi.Për !at të keq, para një rreziku të tillë u ndodh për një moment organizata e Partisë e Tiranësmenjëherë pas marimit të 3on!eren&ës së Pezës. 2shte koha kur $akomoni, 0erlika e reaksioni

pseudopatriotik, të tëruar nga suksesi që ne sapo arritëm në Pezë, po intensi!ikonin e koordinonin!ushatën për të diskredituar Partinë tonë 3omuniste, për ta akuzuar atë si "terroriste#, "mjellëse të

për/arjes#, se gjoja po e "shtynte popullin në një lu!të sh!arosëse#, se po "prishte qetësinë#, po"merrte në qa!ë masat e sidomos rininë# etj., etj.Tamam në një nga këto ditë më vjen një nga kuadrot e atëhershëm të qarkorit të Tiranës Epak më pasatë, për gaime të rënda, do ta përjashtonim nga Partia, e më thotë se kishin vendosur të kryenin

një aksion të madh saotazhi, si përgjigje ndaj raprezaljeve të !ashistëve. Në parim dakord, i thashë. 3onkretisht, &ili do të jetë ky aksionA Do të hedhim në erë një shkollë, m-u përgjigj seresseres shoku.



ShkollëA Në erëA thuajse thirra i tronditur, por për të parë se gjer ku arrinte puna, shtova me "tëqetë#@ Po, poG B &ila është kjo shkollëAG Mshtë mu në aeroportin e Tiranës dhe ka rëndësi se një pjesë të amienteve të saj !ashistët i kanëkthyer në magazina, më tha ai dhe po mundohej të më orientonte për pozi&ionin ku ndodhejshkolla.

Në asnjë mënyrëG e ndërpreva. Përditë po !lasim për rëndësinë e aksioneve e të saotazheve,kurse juve ju paska shkrepur të ëni di/ka që është tamam në dëm të /ështjes sonë. 0und të ketë renda mi 6++ metra ku dërrasë pishe, dul&e llogaritur dhe ankat e dërrasat ezeza, u përpoq të më mushte mendjen tjetri. (ëre dëmi material, por për!ytyro /-zjarr e !lakë do tëshpërthejëG Do të llamuritë Tirana tërë natën dhe në popull kjo do të ketë e!ekt të madhG PoG i thashë me Troni. Natën do të ngrihet !laka e dërrasave, kurse në mëngjes do të shpërthejë"!laka# e 0erlikëve@ "Shih o popull, do të thërrasë tradhtari, ja /-ëjnë komunistëtG Po djeginshkollat e kalamanëveG Shyqyr që u ëmë pengesë ne, !ashistët, se ata kishin plani!ikuar të

përvëlonin renda edhe nLënësit#. jo është shkollë !ashisteG vazhdoi tetri në të tijën. B pastaj, mos !ashistët do të rrinë të sqarojnë njerëzit se kush mësonte atjeAG ta do të kapen pas

!aktit që u dogj një shkollë e do të /irren@"3omunistët janë kundër shkollave, kundër !ëmijëve, kundër /do gjëje të mirë...#. B sheh, pra, se/-aksion të ukur keni plani!ikuar të ëniG i thashë dhe, ndërsa po vazhdoja t-i shpjegoja dëmet qëdo të na sillte një aksion i tillë, pashë se atë s-po e mante vendi. 1-keA i thashë. S-je dakordAGi heshti pakëz, përpëliti uzët dhe me gjysmë zëri shqiptoi@ Kalli është se njësiti e ka marrë urdhrin. 9në mendova se ju do të ishit dakord dhe ua aprovova

planin. =rapo, i thirra, aksioni të ndalhet menjëherë dhe të na raportoni për për!undimin.Prita me shqetësim, por as ai s-erdhi, as !lakë s-pamë të "llamuritnin# natën e Tiranës. 0ë pasmësuam se aksioni qe ërë dhe kishte për!unuar për turp@ ishte plagosur e kapur njëri nga anëtari'te njësitit e, nga kjo, armiku nisi një valë tjetër arrestimesh e astisjesh.(idhur me këtë veprim të dëmshëm, a!ëlrsisht po n' atë periudhë, u ndodhëm edhe para një veprimitjetër të shëmtuar@ më njo!tojnë se dytre sholkë të organizatës s' Tiranës, midis tyre aventurierë e!raksionistë të tillë, si@ %iverruku, Fiqret SanLh,aktari Ee !ejuara e aventurierit gron orati para setë-, ëhej e !ejuara dhe gruaja e 0ehmet Shehut etj., g,joja për të na "shpëtuar# nga urgu një shok të sapoairrestuar, rrëmyen vajzën e vogël të komandantit ë Lhandarmërisë s' Tiranës, 0an3ukaleshit, dhe i dërguan të atit një pusullkë@ "R shokun, o vajzën#.3ur ma thanë këtë hyner, s-desha kurrsei të esoja se një gjë e tillë mund t-i shkonte ndër rrlend njëshqiptari, pale një komunisti shqiptar, por sholtët e veri!ikuan menjëherë dhe më siguruan seveprimi qe kryer.

3y është aventurizëm e terrorizëmG thirra e ro!a n' këmë. Të lirohet menjëherU errëmyera, kurse terroristët të vihen para gjylkimit të Partisë. 0asa më e vogël, të !laken nga radhëttonaG 3jo, nëse kanë vepruar kështu nga udallallku, nga miopia politike e ideologjike. Por, nësekanë vepruar për motive të tjera Edhe lkëtu kisha parasysh mundësinë e ndonjë kurthi oselprovoka&ioni, gjykimi e dënimi do të jenë ndryshe.Si rezultat i ndërhyrjEes sonë të menjëhershme ky in&ident i shëmtuar, i vetimi i llojit edhe n'historinë e armiqve tanë të rendslhëm Ese me këtë akt s-kishte pse të përlyhej aspak Partia, umënjanua.Pak ditë më pas do të mësonim se spiuni kriminel 0an 3ukaleshi, "kërkesës# ala terroriste të%iverrukut e të Fiqret San,Lhaktarit për "shkëmim# i qe përgjigjur aty për aty, me një ultimatumala !ashist@ "Nëse për kaq orë niuk më lironi vajzën, 6+ nga shokët tuaj që kemi arres,tuar do të

varen n' mes të Tiranës#. Dhe për të vërtetuar se n' /ështje krimesh !ashistët e shërëtorët e tyre s-indanin !jalët nga veprat, qysh atë dtë u dha urdhri e n' qendër të Tiranës nisën të ngriheshintrekëmëshat e zinj.



$a, pra, se /-pasoja të hidhura do të sillte veprimi aventuror që përmen&a, nëse ne s-do ta kishimndaluar e dënuar rreptë e menjëherëG $o vetëm do të humitnim jetën e 6+ shokëve, por armiqve dot-u jepej një "shkak# e "argumtnt# i ri, që të shpërthenin një valë tjetër terrori !asllist dhedemagogjie antikomuniste n' popullG 0egjithatë, edhe pse komplika&ionet e mëtejshme umënjanuan, ne e analizuam thellë e rreptë këtë rast duke theksuar se veprime e tentativa të tilla jo

vetëm jan,ë të huaja e të urryera për komunistët, por edhe shurnë dëmprurëse për unitetin e Partisëme popullin. 2 porositëm të gjitha &elulat e njësitet guerile të ishin të matura n' veprimet që ënin,ta goditnin pareshtur armikun, =ia ënin ditënsa më të zezë, por kurrsesi si t-i tekej e kur t-i tekejnjërit apo tjetrit. ksionet që ëjmë tani për tan!i n' qytete, u theksova shokëve, kanë për qëllim edhe ta dëmtojnëe t-ua ëjnë jetën të pasigurt armiqve, por kanë edhe një qëllim tjetër të madh@ n' to populli të shohë!or&ën tonë, a!tësinë e guLimin tonë për t-i dhënë armikut goditje edhe n' /erdhet e tij më kryesore.Prandaj, aksionet, atentatet, saotimet të jenë sa më të studiuara, sa më të matura dhe të përgatiten etë kryhen n' mënyrë që të kurorëzohen vetëm me sukses. Ndryshe, pasojat, ve/anërisht n' popull,do të kenë e!ekt negativ. Ne s-duhet të lejojmë n' asnjë rast që një aksion, sado dëmprurës të jetë për armikun, n' të njëjtën kohë t-i japë rast këtij të !lasë e të shpi!ë kundër Partisë sonë dhe vijës s' saj.

3ëto dy veprime të dëmshme që pasuan njëritjetrin renda një periudhe shumë të shkurtër, si dhe!akti që po n' këto momente armiku mundi të kapte disa shokë të organizatës s' Partisë e të Iinisë3omuniste n' Tiranë, jo vetëm që na penguan n' punën e saponisur për zatimin e vendimeve të3on!eren&ës s' Pezës, por, siq thashë, na krijuan një moment të rëndë e të marsur me rreziqe. 2shtee nevojshme të kapër&ehej menjëherë kjo gjendje e papëlqyeshme, të evitohej qdo pasojë edëmshme dhe të gjallërohej e të shëndoshej më tej puna e Partisë n' të gjitha drejtimet.

N' një mledhje të 3omitetit Carkor të Tiranës që organizuam ato ditë e ku diskutuam detyrat që nadilnin për zatimin e plat!ormës s' 3on!eren&ës s' Pezës, shtruam me !or&ë edhe prolemet që nakishin lindur dhe u ënë kritika të rrepta e u morën masat e duhura ndaj atyre që kishingauarO.OE N' këtë mledhje, ve/ të tjerash, u vendos. që gron 1orati, %iverruku, Fiqret SanLhaktari të

përjashtoheshin nga Partia, si elementë grupashë e !raksionistë, si dhe për pikëpamjet e veprimet aventuriere e terroriste

që kishin mani!estuar. EShih edhe@ Bnver 2ioLha. =epra, vëll. 6, otim i dytë, !. 6:+. Për !or&imin e punës n'qarkor e të krejt punës s' organizatës s' Tiranës, midis të tjerash vendosëm të shkarkohej sekretariorganizativ i mëparshëm Epikërisht ai i "aksionit# të dërrasave, por që kishte mani!estuar edhe rastetë tjera gaimesh e shtremërimesh e n' vend të tij propozova të zgjidhej shoku e ashkëlu!tëtariim i paharruar, punëtori komunist i orëve të para, 3ozma Nushi. Po ashtu, si anëtar i qarkorit tëPartisë, n' vend të 0isto 0ames, i &ili kishte rënë heroikisht n' !ushën e etejës n' muajin gusht, uzgjodh sekretarja politike e qarkorit të Iinisë për Tiranën, NeLhmije Qhuglini. Ne jemi Parti e veprimit, e aksionit të pandërprerë, u thashë shokëve, por gth/ka ne e ëjmëme maturi, e llogaritim mirë që të kemi vetëm !itime. Të mos harrojmë se populli i ka sytë te ne. inuk i eson shpi!jet e akuzat e 0erlikëve e të sahanlëpirësve të tjerë ndaj komunizmit ekomunistëve, por merrni me mend se q-e!ekte negative do të shkaktonte ndonjë veprim ose qëndrimi gauar nga ana e shokëve tanë. $o vetëm n' radhët tona s-duhet lejuar snjë aksion i gauar, asnjëveprim sektar e terrorist, por t' hapim sytë e të ruhemi nga provokatorë e provoka&ione që mund tëkurdisin armiku e agjentët e tij.2 theksova këto, sepse na dukej i /uditshëm e i dyshimtë !akti që, qo!të aksioni i dërrasave, qo!tëveprimi i rrëmyesve të një kalamani, ndodhën njëri pas tjetrit, menjëherë pas 3on!eren&ës s' Pezësdhe n' kohën kur kishte shpërthyer vala e egër e terrorit dhe demagogjia !ashiste kundër Partisësonë dhe vijës s' saj.

Na duhej, pra, të ishim përherë n' veprim, vigjilentë e të matur, për të përalluar prolemet eshumta të asaj periudhe e për të ërë që !igura e Partisë sonë n' popull dhe roli i saj udhëheqës tëmeteshin të pastër, të rriteshin e të !or&oheshin përditë si kusht vendimtar për ashkimin e popullit

e për moilizimin e tij n' lu!të.Dhe e vërteta është se emri dhe roli i Partisë u rritën pareshtur, duke !ituar dashurinë e esimin emasave. kti heroik i rënies n' një etejë të përgjakshme që zgjati 8 orë, i shokëve tanë trima, =ojo



3ushit, Sadik Stavale&it e QhoLhi 0artinit, n' tetor të atij viti i pikëlloi zemrat tona, por, n' tënjëjtën kohë, e ngriti më lart n' ndërgjegjen e popullit emrin e Partisë e të anëtarëve të saj.Pikërisht n' këto momente e n' valën e këtyre ngjarjeve na u desh të punonim për zatimin evendimeve të 3on!eren&ës s' Pezës. Si/ theksova edhe më lart, vëmendjen kryesore ne edhe paskësaj do ta përqendronim sidomos te klasa punëtore, te !shatarësia dhe te pjesët e tyre përërëse,

gratë e rinia, të &ilat përënin azën so&iale të Frontit, natyrisht, pa lë aspak mënjanë edhe punënme na&ionalistët, me ektualët etj. Ne vërtet theksonim se klasa punëtore dhe !shatrësie .ajihnin P3SK si Partinë që shprehte e

mronte interesat e tyre, por n' asnjë mënyrë s-duhet menduar se të gjitha kontingjentet e punëtorisëe të !shatarësisë ishin ërë që n' ato momente të ndërgjegjshme si për rolin e Partisë, ashtu edhe tëFrontit Na&ional/2irimtar. 0etej akoma shumë e shumë për t-u ërë për a!rimin dhe aktivizimin ekëtyre klasave n' Front e n' lu!të e për këtë ne qemë më se të ndërgjegjshëm.=eganërisht n' drejtim të !shatit e sidomos n' disa zona të =eriut, qo!të Fronti, qo!të këshillatna&ionalglirimtarë po hynin më me vështirësi e më me zor. Pa dyshim këtu ndikonin ajraktarët dhein!luen&a e tyre, ndikonin prapametja e theksuar ekonomikoshoqërore e kulturore, një sërëmentalitetesh të vjetra etj., etj., por, n' të njëjtën kohë, n' këtë gjendje ndikonin edhe doësi të

punës sonë e, konkretisht, të qarkorëve e të organizatave të Partisë që vepronin n' ato anë.3omiteti Cendror i Përkohshëm i Partisë, i preokupuar seriozisht për këtë gjendje, disa herë eanalizoi punën e vet, të qarkorëve e të të dërguarve n' këto zona, dhe dha vazhdimisht orientime eudhëzime për përmirësimin e gjallërimin e punës. 3uptohet, ne as pritnim, as mendonim që gjendjakudo të kthehej n' !avorin tonë për një muaj apo për gjashtë, por këmëngulnim që punë të ëhej, tëdepërtonin kudo komunistët, !jala e Partisë, vendimet e 3on!eren&ës s' Pezës e, ashkë me to,krisma e pushkës partizane.0aj mend se n' një takim me disa shokë që sapo ishin kthyer nga zonat e =eriut, ndërsa po

isedonim për rezultatet e arritura dhe për vështirësitë që paraqiteshin, njëri na thotë@ Mshtë e vështirë të merresh vesh për /ështje politike me malësorët e zonave të thella. 2njoran&a ekonservatorizmi janë aq të mëdha sa as të dëgjojnë se /-u thua. Pa dyshim, i thashë, nëse verri te !shatari për të ërë "politikën e madhe#, nëse zëmë dhe e!utim në llojlloj qorrsokakësh, ai ka të drejtë të mos na dëgjojë, ile të na myllë derën. Tërë jetënia kanë rrangallisur kokën me "politikë të madhe#, deputetët, zyrtarët e regjimeve antipopullore,kalemLhinjtë reaksionarë e sharlatanë. Të tillë !shatari as i dëgjon, as ka pse t-i dëgjojë. Por nëse nei ulemi këmëkryq në vatër, nëse i !lasim hapur e tro/ për ereqetin, për hallet, për mjerimet, për vatanin e roëruar, për maskarallëqet, për vrasjet, për graitjet që ëjnë pushtuesit dhe njerëzit e tij,këtë !shatari s-e quan politikë, e quan isedë për hallet e përditshme dhe do të shohësh se di të !lasë

për këto gjëra më mirë sesa ti. Stërhollimet politike le t-i lëmë për ata që merren me "politikë#,njerëzit e thjeshtë, punëtorët e !shatarët janë për veprimin, janë për atë që u dhem dhe dhimja mëe madhe, urimi i të gjitha dhimjeve, task është roëria që i ka zënë atdheut !rymën. Si t-ia ëjmë

që ta !lakim tej këtë roëri, për këtë duhet të !lasim me !shatarin e me punëtorin, aty e ka ai zemrëndhe kjo zemër rreh për atë /ështje për të &ilën lu!tojmë neG0egjithatë, justi!ikime e "argumente# të tilla, që po t-i merrje për azë do të thoshte të lidhje duart et-i vije vizën punës, për !at të mirë, ishin të pakta e të rralla. Në /do rast e në /do !ormë që tësh!aqeshin tenden&at e nënvle!tësimit të punës në !shat, ose në qytet, ne i kritikonim rreptë dhe !aktështë se, hap pas hapi, edhe në zonat më të largëta, nisën të duken r ezultatet e lu!tës sonë, Puna ekomunistëve, e qindra patriotëve që tashmë ishin lidhur ngushtë me vijën e Partisë e me programine Frontit, ëri që qysh në muajt e parë pas 3onteren&ës së Pezës të rritej akoma më tepër roli dheautoriteti i Partisë sonë 3omuniste dhe të !or&ohej e të konsolidohej më tej ashkimi lu!tarak i

popullit.0uajt që kaluan hga 3on!eren&a e Pezës vërtetuan edhe një herë drjtësinë e vijës së Partisë sonë të

re, të strategjisë dhë të taktikave të saj. Iezultatet ishin të dukshme@ radhët e Partisë ishin shtuar,ndërsa në organizatën lu!tarake që ajo udhëhiqte, në Frontin Na&ional/lirimtar, /do ditë e më shumëderdheshin masat e gjera popullore, punëtorët, !shatarët, intelektualët, patriotët, rinia shqiptare.



(ëvizja Na&ional/lj.rimtare ishte ërë tashmë një lëvizje e gjerë e masave me një azë të !uqishme politike që ishin këshillat na&ional/lirimtarë dhe me një !or&ë ushtarake në rritje. Në qytete dhe në!shatra, në zonat e pushtuara dhe në ato të /liruarat këshillat realizonin !unksionet e tyre dhegjithnjë e më shumë rritej autoriteti i tyre në popull. Në $ug e në =eri po përhapej zjarri i lu!tës sëarmatosur, /etat dhe njësitet partizane e guerile u digjnin tokën nën këmë pushtuesve e tradhtarëve

kuislingë. Nën goditjet e paprera ideologjike, politike e ushtarake regjimi i zi që kishin vendosur këmishëzinjtë po jetonte një krizë të thellë. Pas =ërla&it, u !lak si një limon i shtrydhur Lhelati0erlika, në !uqi u soll Bqrem (iohova, por as %eu i (iohovës dhe as të tjerët që do të zinin pasnuk do të mund ta !utnin në limane të qeta anijen e kalur të regjimit !ashistJ rreth saj ziente oqeanii lu!tës dhe i urrejtjes popullore.Situata të tilla doemos e tronditën armik,in pushtues, i &ili u detyrua të ënte përpjekje tëdtshpëruara për ta ndryshuar situatën në !avor të tij. Në këto përpjekje, përve/ ndryshimit tëmarionetave në qeverinë dhe në administratën "shqiptare#, përve/ shtimit të masave ushtarake e

poli&ore, një kapitull më vete përënte moilizimi total dhe grumullin2 i reaksionit, sidomos i asaj pjese që deri. atëherë .-talia !ashiste e kishte lejuar të qëndronte në "skali&n të dytë#. Në këtëgrumullim, si/ e kishte të qartë Partia 3omuniste dhe historia e vërtetoi, do të kishte rolin e vet

kryesor organizata "na&ionaliste# tradhtare e %allit 3omëtar. (u!ta jonë me këtë grupim tëreaksionit do të përënte një kapitull tjetër të përpjekjeve heroike të Partisë e të Frontit

Na&ional/lirimtar të popullit shqiptar.

0. Ba++i i ,ra2h,ar1ve

Në momentet kur ne ishim në valën e punës për vënien në jetë të vendimeve të 3on!eren&ës sëPezës, sidomos nga muaji nëntor, një numër in!orma&ionesh nga shokët e Tiranës, po edhe tërretheve të tjera na njo!tonin për lëvizje të shumta, mledhje e takime të disa krerëve"na&ionalistë#, mes të &ilëve shquhej 0ithat Frashëri. 2shim të sigurt se di/ka po përgatitej dhe

porositëm që të tregohej vigjilen&a më e madhe e të maheshim në korent për /do gjë. Nuk vonoi shumë dhe nga !undi i nëntorit ose në !illim të dhjetorit, nëpërmjet numrit të parë të!letushkës "(u!ta e /lirimit komëtar#, që ishte otuar e ishte shpërndarë "ilegalisht#, mësuamlajmin për krijimin e një organizate "na&ionaliste# të quajtur %alli 3omëtar. Sapo morëm njo!timin

për këtë organizatë, për udhëheqësit e saj si dhe, &a më vonë, kur u njohëm me programin e saj, me"dekalogun# !amëkeq, ne u indëm se kishim të ënim me një pjellë të armikut okupator, që elëshonte këtë "rezervë# të tij në lu!të kundër Partisë 3omuniste të Shqipërisë, kundër Frontitnti!ashist Na&ional/lirimtar, kundër (u!tës partizane Na&ional/lirimtare.=etë emri i %allit 3omëtar shpjegon gjithë planin e reaksionit !eudoorgjez të vendit dhe qëllimete pushtuesve. "%alli# nuk është thjesht përkthimi literal i "Frontit#, po kështu dhe "3omëtar# nuk është thjesht përkthimi i !jalës "na&ional#. $o, termi nuk ka karakter patriotik ose gjuhësor, por ka

kuptim të thellë ideologjik. Për reaksionin "%alli# nuk do të thoshte "lu!të#, si/ kishte kuptimin për ne "Fronti#. "%alli# për ta do të thoshte "kryet#, "udhëheqësja e predestinuar komëtare#, pra, otae vjetër "e amshueme#, e palëvizshme, ota konservatore me shtypës e të shtypur, ota "shqiptarekomëtare#, që hedh tej dhe lu!ton progresin, komunizmin. 3jo ishte domethënia e %allit 3omëtar e krijuar nga pushtuesit italianë dhe që krerët e reaksionit shqiptar nëpërmjet saj ëndërronin si tëorganizohej dhe të drejtohej Shqipëria e ne sërme. Fjala "lu!të# nuk ekzistonte në emërtimin e kësajorganizate dhe as në rendinë e saj, pse për!aqësonte një otë në agoni që jepte shpirt. (u!të %allido të ënte si me propagandë, ashtu edhe me armë, ve/se jo kundër pushtuesit, por kundër Partisë3omuniste të Shqipërisë, kundër 9shtrisë Na&ional/lirimtare, kundër pushtetit të ri të këshillavena&ional/lirimtarë.

Në krye të këtij grumullimi tradhtarësh u vu 0ithat Frashëri, një kryetradhtar, dhe rrotull tij

elementë të tillë !amëkëqij, si@ li ej 3ël&yra, 3olë Tromara, Faik Cuku, Nuredin =lora, dheelementë të tjerë, si@ Fuat Dira, Kasan Dosti, (e! Nosi e të tjerë, por në !akt %allin 3omëtar e



udhëhiqte $akomoni, mëkëmësi i mretit =iktor Bmanueli 222, dhe komandanti i ushtrisë italiane nëShqipëri, gjenerali Dalma&o.Për sa u përket !undërrinave vendase që krijuan e drejtonin këtë organizatë e që na e a!ishuan si"patriotike# EG, shumi&a ishin pikërisht ata elementë na&ionalistë e pseudopatriotë me të &ilët ne për mi dy vjet rresht ishim përpjekur e kishim ërë /-është e mundur t-i a!ronim me lu!tën, me Frontin

Na&ional/lirimtar, me /ështjen e lirisë e të pavarësisë së atdheut.3ur !ola më lart për takimet e deatet e ashpra që patëm me ta, unë përmenda edhe di/ka për karakterin e tyre, për origjinën dhe agazhin e tyre politile e ideologjik. Por tash është vendi tëndalem di/ka më gjerë në këtë aspekt, për të treguar se /-ishin në thel e nga vinin këta !arë urrashqë në !und të 674)shit po a!ishoheshin si "alli#, "ajka# e komit dhe /-mund të priste Shqipërianga organizata e tyre, %alli 3omëtar. Pjesën më të madhe të këtyre "patriotëve të diplomuar# e

përënte karvani i elementëve "antizogistë# që, pas një azili prej pesëmëdhjetë vjetësh në dhera tëhuaja, ishin kthyer në Shqipëri pas ushtrive italiane e nën mrojtjen e ajonetave !ashiste. Në tëkaluarën këta kishin qenë deputetë në parlamentin shqiptar para ardhjes së qeverisë së Fan Nolit,kishin qenë të pranishëm në varrimin e vni Iustemit dhe kishin marrë pjesë në Ievolu&ionin e67)4ës. 3ëta nuan&onin në indjet e tyre politike dhe shprehnin mendime nga më të ndryshmet në

një sërë gazetash që nLirrnin në regjimin demokratik orgjez, të &ilin e rrëzoi koali&ioni i ejlerëvedhe i !eudalëve, në krye të të &ilit ishte hmet Hogu. Pikëpamjet demokrzte të një pjese prej tyreishin të &ekëta dhe u venitën shpejt, kurse pjesa më e madhe e tyre që ishin hequr si "partizanë tëRpingës#, në !akt, kishin qenë mrojtësit e agallarëve dhe të orgjezisë tregtare që po ngrihej dherrëmente dul&e lerë tokat e !eudalëve të deklasuar. Të gjithë këta, për!shirë këtu edhe ata qëhiqeshin si më "të majtë#, ishin mja!t larg demokratëve revolu&ionarë, si vni Iustemi, KalimQhelo e të tjerë ij esnikë të popullit e lu!tëtarë konsekuentë për demokra&i.Të gjithë elementët e emigra&ionit "antizogist#, me përjashtim të komunistëve ose "kuqalashëve#,si/ i quante emigra&ioni "antizogist e demokrat#, hiqeshin si !anolistë.Por vetë Fan Noli, shkrimtar erudit, pas dështimit të Ievolu&ionit të 67)4ës, shkoi andejkëndej,vizitoi %ashkimin Sovjetik, !oli dhe shkroi mirë për të, qëndroi në 5jermani, shkroi vjersha të

ukura e të Pjesën më të madhe të këtyre "patriotëve të diplomuar# e përënte karvani i elementëve"antizogistë# që, pas një azili prej pesëmëdhjetë vjetësh në dhera të huaja, ishin kthyer në Shqipëri

pas ushtrive italiane e nën mrojtjen e ajonetave !ashiste. Në të kaluarën këta kishin qenë deputetënë parlamentin shqiptar para ardhjes së qeverisë së Fan Nolit, kishin qenë të pranishëm në varrimine vni Iustemit dhe kishin marrë pjesë në Ievolu&ionin e 67)4ës. 3ëta nuan&onin në indjet etyre politike dhe shprehnin mendime nga më të ndryshmet në një sërë gazetash që nLirrnin nëregjimin demokratik orgjez, të &ilin e rrëzoi koali&ioni i ejlerëve dhe i !eudalëve, në krye të të&ilit ishte hmet Hogu. Pikëpamjet demokrzte të një pjese prej tyre ishin të &ekëta dhe u venitënshpejt, kurse pjesa më e madhe e tyre që ishin hequr si "partizanë të Rpingës#, në !akt, kishin qenëmrojtësit e agallarëve dhe të orgjezisë tregtare që po ngrihej dhe rrëmente dul&e lerë tokat e

!eudalëve të deklasuar. Të gjithë këta, për!shirë këtu edhe ata që hiqeshin si më "të majtë#, ishinmja!t larg demokratëve revolu&ionarë, si vni Iustemi, Kalim Qhelo e të tjerë ij esnikë të popullit e lu!tëtarë konsekuentë për demokra&i.Të gjithë elementët e emigra&ionit "antizogist#, me përjashtim të komunistëve ose "kuqalashëve#,si/ i quante emigra&ioni "antizogist e demokrat#, hiqeshin si !anolistë.Por vetë Fan Noli, shkrimtar erudit, pas dështimit të Ievolu&ionit të 67)4ës, shkoi andejkëndej,vizitoi %ashkimin Sovjetik, !oli dhe shkroi mirë për të, qëndroi në 5jermani, shkroi vjersha të

ukura e të "akademike# për prolemet ndërkomëtare që shoqëroheshin nga disa të shara për Hogun. 3ur maronte rezerva e !jalëve dhe shteronte !ryma "opozitare#, !illonte pokeri, riLhi dhese&ili përpiqej kush e kush t-i graiste paret tjetrit në kumar.3rerët, natyrisht, ënin politikën e parave, i ndanin ato edhe sipas urdhrave të qendrës nga i

merrnin, por edhe sipas simpatisë personale. Disa nga ata e kishin Lhepin plot, por kishte edhe ngaata që, për ditë të tëra, nuk kishin të hanin. 3jo, pa dyshim, krijonte edhe zënka në mes grupeve tëtë njëjtit grazhd e të së njëjtës ka!ene. 0e siguri kishte edhe nga ata që hanin në më tepër se në një



grazhd, dilnin mi ujë dhe, kur e pyetnin se ku i gjente këto para, përgjigjej @ "2 !itova në akara#.3urse, në !akt, ai ishte ërë spiun i agjenturave të ndryshme.3ëto nuk janë të ekzagjeruara. 3ur isha student në Fran&ë, qo!të kur vija për pushime në Shqipëri,qo!të kur kthehesha, ndaloja si në %ari, ku merrja vaporin, ashtu edhe në Paris. 5jatë këtyrendalesave tranzit më ka rastisur të jem dëshmitar okular i jetës së tyre. 3am qenë disa herë, ie

!jala, në ka!e "Stopani# në %ari, që ishte ndër ka!enetë me "nam# të këtij emigra&ioni, kumlidheshin "onorevolet#, ishdeputetët dhe pjesëtarë të tjerë të "opozitës zogiste#, si %ahri Rmari,Sheh 3arunara, 0uharrem =llamasi, Camil 1ela që e manin si "kuqalash#, një o!i&er i quajtur (ekë 0argjini e të tjerë si këta. 3ishte në %ari edhe të tjerë emigrantë që vinin rrotull, por këta ishinkryesorët, "epigonët e politikës antizogiste# dhe ka!e "Stopani# ishte "parlamenti# i tyre. 3ëtyre"onorevoleve# qeveria italiane, gjoja për t-u siguruar jetën, u kishte vënë hapur edhe nga një poli&zyrtar, përve/ të tjerëve, që u vinin nga pas si hije. 3ur kaloja n' %ari rrugës nga Shqipëria për n'Fran&ë, ata më pyetnin@ "-kemi andej, /-ëhetA B duan apo s-e duan HogunA 3ur do të vdesë kyA# e

plot pyetje të tjera si këto. snjëherë nuk maj mend të më pyetnin për hallet e popullit, të punëtorëve e të !shatarëve, të revoltoheshin për graitjen dhe sh!rytëzimin e tyre. 3ur unë u !lisja për këto gjëra, më dëgjonin me indi!eren&ë, sepse për këta "partizanë të Rpingës# nuk kishte

rëndësi gjendja e masave, lëvizjet e tyreJ për ta ishte lajm i mirë po t-u thoshe se Hogu ka qenësëmurë, se u dukej se hapej rruga që të merrnin pushtetin n' Shqipëri.

Në ka!e "Stopani# ëhej politikë "e madhe#. Në isedat e tyre sh!aqeshin edhe prirjet e simpatitë ese&ilit. Sheh 3arunara, për shemull, si/ dukej, hante ukën e 2talisë, por admirim të ve/antëkishte për "inglizin#. Shehu qe i gjallë n' isedë, inte n' sy dhe me të !olurit e tij n' dialektin e0yzeqesë dhe me të qeshurit e hapët. 2shte i zgjuar dhe dinak, po nuk kishte asnjë /ikë kulturë. i

priste %ahri Rmarin t-i leLonte gazetën, sepse ky dinte disa gjuhë, të (indjes dhe të Perëndimit.0egjithëkëtë, kultura e %ahriut ishte "pak nga të gjitha# dhe e pathelluar. N' pikëpamjet politike ehiqte veten si radikal so&ialist dhe kjo sepse kishte një admirim të madh për Bduard Kerionë, njënga liderët e radikalso&ialistëve !ran&ezë. "(e Temps#, një gazetë lierale me mja!t in!luen&ë n'Fran&ën e asaj kohe, qe urimi i in!orma&ionit dhe i interpretimeve të %ahriut. Sheh 3arunara dhetë tjerë e pritnin n' ka!e "Stopani#, me gazetën "(e Temps# përpara. Kë, leLojeG i thoshte Shehu. Dale, i thoshte %ahriu, të pi një ka!ealla panna- dhe pastaj !illonte leLonte shkarazi titujt dhe u thoshte nga disa !jalë për lajmet oseartikujt e gazetës.3urse Shehu nuk mungonte t-i thoshte@ 0irë, mirë, po shih /-mendon inglizi për këtë

prolem, pa lëri të tjerët. 2nglizi llogaritet. N' isedat e tyre hiqeshin si antizogistë e, si rrjedhim, me zë të ulët thoshin edhe ndonjë !jalë kundër 0usolinit, kurse Hogun e "omardonin# me

!jalë, por Hogu as /ante kokën !are për ta, jo vetëm s-ua kishte !rikën, por i injoronte se e dinte serreziku nuk vinte nga këta.3ur kthehesha nga Fran&a për të shkuar n' Shqi

përi i pyesja "onorevolet#@ "C-kemi nga ShqipëriaA#. Por asgjë për të qenë nuk mësoja nga ata ve/thashethemeve e kronikave skandaloze të regjimit.0aj mend, njëherë i gjeta n' humor të madh. Punët shkojnë irinLhiG më thonë. !arë ka ngjarëA i pyes. Hogu, thotë Shehu, është duke vdekur.3emi lajme të sigurta se ka kan&er dhe dy doktorë të mëdhenj kanë shkuar nga =jena taekzaminojnë.

Rr aa Sheh, i them, kemi ndonjë or ganizim nga renda =ia ngremë këmët, pa lëre6 2talisht me ajkë qumështi.



këtër Shehu më pa n' sy dhe tha@ Po... edhe kemi, por ju kuqalashët të tëra dori =i dini dhe neve ato tuajat na i !shihniG dhe shihte nga Camil ela që e manin si komunist.3ëtyre pseudopolitikanëve, këtyre përkrahësve të orgjezisë tregtare dhe agallarëve, urrejtja për

komunizmin u ishte !utur në gjak dhe këtë e treguan edhe më vonë. Sa për organizimin rendavendit nga ana e tyre, ky le që nuk ekzistonte, por këta asnjë gazetë, roshurë, ile asnjë !ije traktinuk kishin !utur në Shqipëri. "ktiviteti# i tyre nuk mund të krahasohej, j o më me veprimtarinë emilitantëve komunistë e revolu&ionarë, si@ li 3elmendi, Kalim Qhelo e Iiza erova, që punonin

jashtë, por hynin edhe në Shqipëri. legalisht apo ilegalisht, e punonin nën kër&ënimin e urgosjes,internimit e vrasjes, por as me atë të elementëve demokratë të emigra&ionit, si Rmer Nishani apovetë Fan Noli, dishepuj të të &ilit hiqeshin ata. Po për /!arë organizimi mund të pretendonin klientët"Stopanit#, kur lidhjet e tyre me vendin ishin inekzistenteA skush nuk i kujtonte këta në Shqipëri,ve/ disa të njohurve të dikurshëm, njerëz të orgjezisë. agallarë, nëpunës të lartë apo disaintelektualë të vjetër.3ëta të !undit e kishin parë më të leverdishme të pajtoheshin me Hogun, sesa të sorollateshin

qyteteve të Bvropës, i qenë nënshtruar regjimit, rronin dhe zhvillonin veprimtarinë e tyre nën hijen e3rosëve dhe ministrave të Hogut, kishin marrë edhe ndonjë post në kryeqytet apo si pre!ektë nëpër krahina. Të tillë ishin Skënder Pojanët, Ieiz Sel!ot, =ehip Iunët, Cemal =rionët e shumë si këta.Bdhe opinionet e tyre tashmë qenë uni!ikuar, ishin ërë zogistë të indur, megjithëse disa hiqeshinsi apolitikë, disa si neutralë, por, kur dilnin jashtë, sidomos në 2tali, se atje u inte rruga më shumë

për allishverishe dhe për tregti, nuk i harronin miqtë e vjetër. =inin i takonin në ka!e "Stopani#, ënin &a llogje me ta, u hiqeshin si demokratë, u thoshin disa kronika të zeza të regjimit dhe, si"miq e të njohur#, u !utnin në Lhep ndonjë ndihmë në të holla.(idhjet e "politikanëve# emigrantë me Shqipërinë, pra, realizoheshin nëpërmjet njerëzve të regjimitzogist që shkonin jashtë, nëpërmjet zyrtarëve, tregtarëve të mëdhenj, lati!ondistëve e agallarëve dhekëto !arë lidhjesh maheshin jo për të konspiruar apo për të ërë di/ka kundër regjimit, por për tëmarrë ndonjë ndihmë ekonomike dhe për të gënjyer veten e për të mos thënë që i kishin këputur lidhjet me Shqipërinë. 3jo nuk qe për t-u /uditur. Bdhe në kohën e qeverisë së Fan Nolit, kur këtaishin pjesëtarë të saj ose të zgjedhur si deputetë, lidhjet e tyre i kishin jo me masën e popullit, por kryesisht me parinë lierale të qytetit dhe deri diku me atë të !shatit. 0e këtë të !undit i lidhte joideja e përparimit të Shqipërisë, por ishin lidhjet !isnore, krushqitë, miqësitë e rastit, që gjeninzhvillim të gjerë në jetën shoqërore të asaj kohe.

Një grup tjetër të kësaj kategorie të emigra&ionit politik përënin "demokratët antizogistë# tëParisit. 3ëtu ënin pjesë li 3ël&yra, 3olë Tromara, Cazim 3o&uli, Sej!i =llamasi, IeLhep0itrovi&a e të tjerë, por Tromara, li %eu, 3o&uli e 0itrovi&a hiqeshin si kapot. Në !akt asnjëri nuk e njihte tjetrin për udhëheqës, sepse të gjithë "udhëhiqnin#, por këta ishin udhëheqës të erës,

komandantë pa ushtarë. Nuk kam pasur rastin t-i njoh mirë këta se isha një student i lënë pa ursë e pa para, mezi përallojashpenzimet për ushqim, për !jetje dhe rrallë e tek më dilte të veja në nZonjë muze, në ndonjë sh!aqjea për të pirë një !ilLharl ka!e. Kerë më dërgonte plaku ndonjë napolon, ngarljëherë më jepnin ndonjëmonedhë shokët, &a kohë gjeta vend dhe jepja mësim shqip me disa !ranga orën. Per aq pak sa injoha dhe me /-dëgjoja nga shqiptarë të tjerë, ata e kalonin kohën në ka!ene, në kluet e kumarit,duke ërë sehir në garat e vrapimeve me huaj, në kinema etj. Dukej që kishin para oll. 3u i gjejnë, mor IemziA e pyesja Iemzi Fi&on, një student në mjekësi që e njihte 3olëTromarën. 0arrin pale të mëdha nga qeveria !ran&eze si politikanë që janë, më thoshte Iemziu.Cendrat e tyle qenë "(a oupole#, "(a Sour&e# dhe ka!ene të tjera me nam. tje luhej edhe

kumari, ëhej politika, "r!ëzohej Hogu#, "ngrihej populli shqiptar#, ndaheshin edhe !rangat edollarët që ua siguronte rruga e tradhtisë ku qenë !utur. "ntizogistët# e ka!e "Stopanit# ishin në



marrëdhënie të mira me këtë grup, ndërsa grirldeshin me grupin e 0usta!a 0erlikës që e mante0usolini në Dalma&i dhe e stërviste për planet e ardllshme të pushtimit.0e t-u !utur 2talia !ashiste në Shqipëri, të gjithë këta u kthyen nga ka!ehanet e Bvropës. Natyrisht, u/mallën me miqtë e tyre, vendosën lidhje politike me "antizogistët# e tjerë që ishin renda apo ishinkthyer më parë. 3ëta të ashtuquajtur demokratë antizogistë tash, me pushtirnin e vendit, ose manin

vendet që kishin pasur në kohën e Hogut, ose ishin ngritur në "ryte# dhe me ndihmën e !ashizmit po pasuroheshin më shumë në kurriz të popullit.Patriotët e shquar# të kthyer nga Bvropa tatonin terrenin, nuhatnin nga vinte dhe si vinte lireta,tatonin kuislingët, hierarkët !ashistë italianë dhe shqiptarë, hiqeshin si njerëz të "panjollosur#

politikisht, si "njerëz dhe politikanë të zotë#, si "njerëz që kishin ërë sakri!i&a për këtë popull#dul&e "u dergjur# në dhe të huaj, prandaj tash "që u ë deti kos# këtyre u duhej dhënë jo luga, por luharja. ta u instaluan me anesa, rroga u vazhdonte, por se në /-rrugë, nuk dihej. Pushtuesit iinteresonte që kjo rrogë të legalizohej, por "aallarët# rezistonin në këtë drejtim se kjo do tëthoshte që këta pseudopatriotë të komprometoheshin në popull, të !uteshin në valle. Por 2talia!ashiste do t-i lejonte këta ta ruanin maskën për aq sa i interesonte asaj, sepse në planet e veta për

pushtimin e Shqipërisë, kishte llogaritur edhe rolin e krerëve reaksionarë të emigra&ionit politik. $o

më kot "mikja e madhe# e Hogut kishte punuar me kohë për organizimin e tyre, i kishte majtur dhei kishte suven&ionuar, gjoja në mënyrë sekrete, sepse Hogu nuk guLonte të pipëtinte. Fashizmi këtai kishte konsideruar dhe do t-i përdorte si rezervë për sundimin e Shqipërisë dhe ishin një kartë erëndësishme në lojën italiane të "/lirimit të Shqipërisë nga Hogu#. 3ëta elementë qenë ërëmarioneta, dhe, si të tillë, askush nuk do t-i pyeste se /-rol do të luanin në mizanskenën e përgatitur.Dhe !ashizmi i ndau rolet mes taorit të këtij !arë emigra&ioni politik. Një pjesë të tyre, si 0usta!a3rujën e &a të tjerë, i përdori drejtpërdrejt për të qeverisur "koloninë e vet# dhe pjesën tjetër emante rezervë.2talia !ashiste jo se nuk kishte nevojë për ta, por e dinte se nuk mund t-i përdorte përpara =ërla&ëve0usta!a 0erlikës, Bqrem ej (iohovës, 0aliq %ushatit e të tjerëve. 3ëta ishin "violinat e para#, tëtjerët duhej t-u nënshtroheshin regjimit kuisling e pushtuesit dhe të punonin për ta, ile, !illimishtqo!të edhe duke derdhur ndonjë pikë lot për Shqipërinë e shqiptarizmën. B tëra kjo ishte një lojëmarionetash, por që 2talia zaptuese nuk e kishte inskenuar kot. 3ështu, këta pseudopatriotë,

pseudodemokratë dhe !ashistë u !utën në vallen e pushtuesve !ashistë itali.anë. Një pjesë u !ut në"3ëshillin e shtetit#, i krijuar aposta!at për ta, të tjerët, si/ thashë, u ënë !ederalë, disa të tjerëmerrnin "pensione# e rysh!ete, pa zënë poste të &aktuaia në mënyrë që ta ruanin edhe &a kohënamiri e "patriotit të panjollosur#, por duke ërë akoma një propagandë të maskuar kundër rezisten&ës së popullit. Blementët e kësaj pjese të lënë hëpërhë në rezervë ishin të lidhur ngushtë me2talinë !ashiste, por roli i tyre ishte të zhvillonin një veprimtari suversive në lu!tën e popullitshqiptar, të ashkërendonin demagogjinë e tyre me këra/in që mante haptas në dorë 0usta!a0erlika. 0isioni i tyre ishte të lidhnin sa më shumë njerëz pas qerres së !ashizmit, me gënjeshtra e

me kër&ënime, të ënin për vete !shatarësinë dhe intelektualët. 3jo veprimtari e tyre e rrezikshme,në !und të !undit, pati rezultate sidomos në elementët e lëkundshëm e !rika&akë. Pra, !ashizmi pushtues, për të shtypur popullin dhe lu!tën e tij, punonte me të dyja anët@ me anën e qeveritarëvehierarkë shqiptarë të a!ishuar dhe të vendosur nëpër !unksione nga ku ushtronin shtypjen esh!rytëzimin e popullit, dhe me anën e pseudopatriotëve, pseudodemokratëve, zogistëve, gjoja tërënë në !atkeqësi. 3ëta të !undit ishin "politikanët# e ka!enesë "3ursal#, të klueve ku luhejkumari, si klui "Savoja# e të tjera lokale !amëkëqija.gjentura !ashiste, që ishte kudo dhe regjistronte /do gjë, ënte një sy qorr dhe një vesh shurdh, kur ndonjëri nga këta "politikanë# lëshonte ndonjë "kritikë# kundër personave në !uqi dhe kundër regjimit !ashist në vend. Të gjithë këta përënin një llum të ndotur, që zor se mund të nLirrej andejnjë "peshk# sado i vogël, por i pamolepsur.

Natyrisht, përve/ njohjes që kishim nga periudha para pushtimit, një mendim më të saktë e më të plotë për ta ne e krijuam gjatë përpjekjeve të shumta që ëmë për ta "ndezur# patriotizmin e tyre, pra, për t-i ashkuar me lu!tën, me Frontin, me /ështjen e madhe të atdheut. Por ata, si/ shkrova



hollësisht më lart, !illimisht na dekonsideronin, ileile jepnin të kuptonim, sikur mezi egenisnintë isedonin me ne "të rinjtë#, "kuqalashët e papërmajtur#. Dy ishin arsyet kryesore të këtijqëndrimi të tyre ndaj nesh, në !azën e parë të kontakteve me ta@Së pari, te këta "na&ionalistëdemokratë#, që hanin në grazhdin e !ashizmit, që nuk ishin asna&ionalistë, as demokratë, dominonte ideja se ishin më "të zotët#, ishin "politikanë të sprovuar#,

se "ata i donte dhe i respektonte populli# dhe, pra, mendonin se ishin të destinuar që në një momenttë !avorshëm të merrin !uqinë dhe të qeverisnin vendin. 3ështu, me këtë delir iluziv e asurd qëkishin për veten e tyre, ata s-mund të mendonin, pale të pranonin se koha e tyre kishte maruar e setash, nga radhët e vegjëlisë, po dilnin njerëz të rinj, të gatshëm për të marrë përsipër !atet e atdheut.Së dyti, qëndrimin "mospër!illës# ndaj nesh në këtë !azë të parë të lu!tës, atyre ua diktonte

pushtuesi !ashist dhe reaksioni i hapur me qëllim që ne, "të rinjtë# të stepeshim para "arsyetimevetë tyre të thella#, të dekurajoheshim, pra, të "mlidhnim mendjen#, si/ na këshillonin ata, të

pajtoheshim me gjendjen dhe, duke e gëlltitur !atkeqësinë e atdheut, "të gëzonim të mirat e rendit!ashist#GPor, të mësuar vite të tëra me llogje e ëndrra ka!enesh, llogaritë e tyre shkonin edhe më larg@ për ta

pushtimi i vendit nga 2talia !ashiste ishte një !enomen kalimtar për Shqipërinë dhe mendonin që,

edhe kur të ikte, "prapë do ta kemi si mështetje, në rast se nuk i iem në qa!ë, si/ po ëjnë këtakalamanë#. 0endimet e tyre shtriheshin edhe më tej @ "Po ta zërë vendin e 2talisë 5jermanianaziste, &a më mirë, edhe ajo do të na ndihmojëJ nga ana tjetër, po të thyhen që të dyja, si 2talia dhe5jermania, atëherë nglia dhe Shtetet e %ashkuara të merikës do të !itojnë, ato do të ëjnë ligjindhe në këtë rast ne do të jemi më të !ituar#.3ëto pikëpamje të rrezikshme dhe interesat e tyre ekonomikë e politikë i ënin ata të shihnin metmerr lu!tën e popullit shqiptar kundër pushtuesit, për të &ilën ne ënim thirrje e përpjekje. ta nëasnjë mënyrë nuk donin të lu!tohej kundër pushtuesit !ashist, prandaj ënin /mos e përdornin /domjet që ta mytnin revolu&ionin që në vezë.

Natyrisht, ne vazhduam punën tonë, pavarësisht nga "dekonsideratat#, "thumat# e "aman#et ekëtyre pleqve të mrehur në parmendën e !ashistëve dhe do të shihnim gjithë metamor!ozat e tyre,të &ilat dukeshin si qesharake, por në !akt ishin të komanduara. 3ur panë se, për /udinë e tyre, ne pomerrnim vërtet !renat e lu!tës në dorë, u detyruan dhe u urdhëruan që të vinin vetë e të na kërkonin,të na mushnin mendjen të mos e&nim më tej "në aventurizmën# që kishim zënë "për hatër të sëmjerës Shqipëri#. Ne u thamë përsëri !jalën tonë, ile me shumë durim e urtësi dhe vazhduamrrugën tonë.Por kur të gjitha këto mari!ete e përpjekje të tyre për të na "zutur# s-pinë ujë, kur ne organizuam3on!eren&ën e Pezës dhe arritëm njërën !itore pas tjetrës, atëherë "aallarët e komit# morënurdhër të ndërronin menjëherë taktikat@ lindi, ose më saktë, u prodhua në o!i/inat e (uogotenen&ës!amëkeqi %alli 3omëtar. si kundërpeshë ndaj Frontit Na&ional/lirimtar, ndaj këshillave e (u!tës

Na&ional/lirimtare që udhëhiqte Partia jonë 3omuniste.

Pikërisht për këtë prolem, rreth dy vjet më vonë, kur ne ndodheshim në pragun e 1lirimit tëShqipërisë dhe në lu!të e sipër po laheshin për!undimisht llogaritë me pushtuesit dhe me krejtreaksionin e rendshëm, do të dëgjonim, midis shumë e shumë të tjerash, edhe këtë paradoksasurd@%alli 3omëtar na paskësh lindur si rezultat i punës gjoja të pamja!tueshme të P3SK EG, ileile,si pasojë e një qëndrimi sektar që ne paskëshim majtur ndaj atyre elementëve që më pas do të

ëheshin krerë të %allit EG.Tamam këtë "Lhevahir#, që !illimisht e kishim dëgjuar nga goja e Tempos në marsin e 674:shit në(ainot, na e lëshoi në Rdri/an e, më pas në %erat, edhe i dërguari tjetër i Titos, =elimir Stoini/i,dhe shpejt e shpejt e ënë të vetën e u munduan ta "argumentonin# Sej!ulla 0alëshova, 3o/i QoLee të tjerë.

3ë quani sektarizëmAG i kundërshtova me zemërim e tronditje ashkë. Faktin që ne, të gjithë pa përjashtim, kemi zhvilluar takime pas takimesh, shpesh me net e ditë të tëra me të gjitha ato



!undërrina të historisë e të patriotizmitA Faktin që i kemi dëgjuar e duruar edhe kur meritonin t-uthoshim "sikter# për insinuatat e akuzat e pështira që na ëninAG Po atëherë pse s-erdhën me ju, po u organizuan e dolën si organizatë më veteA deshi të më"kapte# Stoini/i dhe vazhdoi@ 1-i shtyu n' krahun e djathtëA Pse iu kundërvunë Frontit dhePartisëA

0und t-ju përgjigjem, i thashë, por më përpara mirë do të qe të dëgjonim mendimin tuaj, si mëme eksperien&ë që jeni@ përse 0ihajllovi/ët, ustashët, qetnikët e turli mostrash të tilla, u ënë armiqtë Frontit Na&ional/lirimtar e të P3 të $ugosllavisëA 1-i hoqi ata nga krahët e "patriotizmit# dhe ihodhi n' të djathtënAStoini/i më mërtheu sytë me një tendosje prej të trullosuri. Nuk ishin thjesht zemërimi e ironia e!jalëve të mia që e stepën. Nuk dinte nga të dilte. N' krah u mundua t-i dilte Sej!ullai@ 1do prolem konkret duhet parë e analizuar n' kushtet e rrethanat konkrete të se&ilit vend. Tjetër është $ugosllavia, tjetër Shqipëria. Fjalën e kishim për te ne... B njoh këtë parim të marksizmit, ia ktheva Sej!ullait, por ju, të paktën n' rastin konkret, po ëniso!izma. 0egjithëse nuk i kam njohur nga a!ër as kushtet konkrete të $ugosllavisë, as punën e P3$me elementët "na&ionalistë# e të tjerë, n' parim mund t-ju them me indje@ po ata !aktorë, po ato

kushte, po ato !or&a so&iale, diktate, interesa që lindën n' $ugosllavi /etnikët e ustashët, ose n'5reqi zervistët, lindën e krijuan n' Shqipëri allistëtG 0egjithatë nuk dua t' hyj n' përvojën e t'tjerëve, sepse nuk e njoh nga a!ër. Por një gjë e a!irmoj me indje@ Partia jonë veproi ndajelementëve na&ionalistë me pjekurinë më t' maghe. 0und t' ketë pasur, n' marrëdhëniet e n' punëntonë me ta, n' !azën para se t' dilnin si organizatë, edhe iluzione, edhe dëshira t' tepruara, edhendonjë !arë mivlerësimi ndaj ndonjërit prej tyre, por sektarizëm n' asnjë mënyrë joGPa qenë nevoja t' zgjatem n' këto deate t' gjata t' atyre ditëve t' vështira Eshumë prej tyre i kam

përmendur më hollësisht te liri "Titistët#, këtë !ragment t' vjeshtës 6744 më tepër e solla për ta alla!aquar me kohën e situatën konkrete që i re!erohej, pra, me periudhën kur sapo doli n' skenë%alli 3omëtar, n' !undin e vitit 674). Nga ky alla!aqim, midis akuzës titiste për "sektarizëm#dhe qëndrimit tonë konkret, kushdo, edhe më i keqin!ormuari, edhe më keqdashësi, e sheh qartë se/-qëndrim t' drejtë, q-punë e përpjekje t' mëdha ëmë me turlinë e pseudopatriotëve, /-urtësi edurim treguam me ta për t-u mushur mendjen t' hidheshin n' lu!të, ashkë me popullin. Dhe t'mos harrojmë@ më sipër unë përmenda kryesisht ato përpjekje, takime e deate Enatyrisht, jo t'gjitha e jo n' krejt detajet, që më takoi t' ëja unë personalisht me na&ionalistët. Por sa e sa takimet' tilla zhvilluan me elementë t' tillë shokë t' tjerë t' 3omitetit Cendror, t' komiteteve qarkore,kuadro e komunistë, patriotë t' ndershëm e revolu&ionar' anemanë venditG%alli 3omëtar, pra, doli n' skenë jo për !ajin apo shkakun e punës sonë me ta, por për "!ajin# se n'skenën e historisë, shumë më përpara, kishte dalë P3SK me një vijë të drejtë, me një program tëqartë, me vullnet, vendosmëri e a!tësi për të hyrë n' masat e për t-i ërë ato për vete. Po të moskishte ekzistuar Partia jonë, po të mos qenë arritur ato suksese që arritëm n' më pak se një vit jetë e

veprimtari, pra, po qe se ne do të kishim heshtur, atëherë po, ndoshta reaksioni s-do ta kishte ërë përpjekjen për t-u grumulluar e për t-u organizuarG Shkurt, ata dolën si reaksion jo kundër pushtuesit, por si reaksion kundër nesh, kundër P3SK, kundër Frontit Na&ional/lirimtar dhekëshillave na&ional/lirimtarë, kundër /etave, njësiteve e reparteve partizane që po mushnin vendin.Për këtë "zhvillim# të reaksionit ne ishim të qartë qysh n' !illim, ile edhe më parë se të mësonimkrijimin e %allit kishim diskutuar dhe i kishim parasysh mundësitë e një organizimi të reaksionit

pseudopatriot për të na u kundërvënë.Tani na duhej të për&aktonim e të manim një qëndrim të tillë, të matur, vigjilent e të drejtë, n' sajëtë të &ilit të ënim që /ështja jonë të e&te sa më përpara, drejt !itores, pavarësisht nga organizimet egrupimet që po merrte e mund të ndërronte n' të ardhmen reaksioni i rendshëm.Mshtë meritë e Partisë sonë se edhe këtë detyrë të vështirë e tepër komplekse e kreu me nder, pa

lejuar të ihej as n' sektarizëm, as n' oportunizëm e, si pasojë e kësaj, të arrihej n' zgjidhje e n'rezultate të tilla, të &ilat ishin më të mundshmet e më të pranueshmet për vitet e lu!tës, por, mi të



gjitha, zgjidhje që ishin shpëtimtare për të ardhmen e atdheut, të popullit e të so&ializmit n'Shqipëri.Puna e Partisë sonë edhe për këtë prolem, përën një përvojë të pasur, me vlera e rëndësi shumë tëmadhe politike e ideologjike. Kistoria për këtë përvojë e ka thënë !jalën e saj, unë vetë shumë herë,qysh nga ajo periudhë e gjer më sot, shpesh kam shkruar e kam !olur për atë lu!të të ashpër,

komplekse, por me të vërtetë shpëtimtare, që na u desh të zhvillonim krahas lu!tës kundër pushtuesit. Në radhë të par', të ndërgjegjshëm që n' !illim se reaksioni po organizohej jo kundër pushtuesit, por kundër nesh, të indur se ai po të ënte ndonjëherë lu!të me arm', këtë do ta ënte vetëmkundër P3SK, Frontit, ushtrisë e këshillave na&ional/lirimtarë Eedhe kjo ndodhi, ne për&aktuam ezatuam ndaj organizmave të reaksionit një vijë dhe taktika të tilla, të &ilat ënë të mundur që tëevitohej lu!ta vëllavrasëse n' radhët e popullit shqiptar, të evitohej për/arja e /oroditja e ashkimit

patriotik të masave.Së dyti, duke e detyruar reaksionin që ato duar, t' &ilat i mante lidhur ndaj pushtuesit, të mos ihapte Esa të qe e mundur më gjatë, as kundër Partisë e popullit, ne, n' të njëjtën kohë, nuk lejuamasnjë /ast që për hatër të "qetësisë midis nesh# të zehej apo të &enohej sadopak (u!ta

Na&ional/lirimtare e popullit, roli udhëheqës i Partisë n' Front, n' këshillat, n' 9shtrinë Na&ional/lirimtareJ nuk lejuam të devijohej nga programi i Partisë, nuk pranuam e nuk ëmë, pra,asnjë ashkim apo "vëllazërim# oportunist, so&ialdemokrat etj., as me %allin, as me këdo tjetër.Së treti, n' sajë të vijës së drejtë, as sektare, por as oportuniste ndaj reaksionit e n' rastin konkretndaj %allit, ne arritëm të ënim di!eren&imin e madh e të thellë n' radhët e tij @ të mënjanonim e tëshpëtonim të gënjyerit duke i hedhur n' anën tonëJ të neutralizonim e të mënjanonim nga përpjekjame ne ata të parimit "as andej, as këtej#J dhe të eviden&onim e të nLirrnim lakuriq para popullit!igurën e urryer dhe vepr'n kundërrevolu&ionare të krerëve tradhtarë të reaksionit. Dhe, kur punëtarritën n' atë !azë që ne kishim n' duar një agazh të tërë !aktesh demaskuese nga veprimtaria ekëtyre kolaora&ionistëve të pushtuesit e kur ata ishin diskredituar n' sytë e masave, vetë tradhtia etyre do t-i detyronte të luanin aktin !inal@ të metur një grusht !undërrinash, pa asnjë përkrahje eshpresë, pa asnjë azë n' popull, u hodhën hapur përkrah reparteve naziste kundër !or&ave tona

partizane edhe kundër popullit të ngritur n' kryengritjen e përgjithshme.Tashmë di!eren&imin e qoi gjer n' !und lu!ta me armë. 1lirimi i atdheut nga pushtuesit nazi!ashistë

përkoi kështu, n' sajë të vijës s' ndjekur nga Partia jonë, edhe me zhdukjen nga skena e jetësshqiptare të të gjithë këtyre kriminelëve, ishpër!aqësues të klasave sh!rytëzuese. Ce arritur njërezultat !inal@ (u!ta Na&ional/lirimtare ishte shndërruar n' revolu&ion popullor dhe po shkonte drejtkurorëzimit.Pikërisht këtu, te kjo përvojë e ve/antë e Partisë sonë për të përalluar e për të shpartalluar reaksionin, qëndron një ndër meritat më të mëdha të Partisë 3omuniste të Shqipërisë, meritë që patireperkusione të thella e vendimtare si për zhvillimin e lu!tës, ashtu edhe për të ardhmen e sigurt të

revolu&ionit n' Shqipëri.Si mundi, pra, P3SK që n' ato vite të vështira të për&aktonte e të zatonte edhe një vijë të tillëshpëtimtare ndaj reaksionit të rendshëm, ndaj organizmave e grupimeve të tijkundërrevolu&ionareAG0i të gjitha, n' këtë vijë e n' rezultatet e më dha që u arritën ne na /oi mështetja n' një politikëtë drejtë e konsekuente, e &ila si krye!jalë të saj, nga !illimi n' !und, kishte@ lu!të e pamëshirshme,

pa kompromis kundër pushtuesit të huaj e ashkëpunëtorëve të tij, ashkimi i gjithë !or&ave vitale tëkomit n' këtë lu!të për jetë a vdekjeGPikërisht me këtë krye!jalë e pritëm edhe daljen n' skenë të %allit 3omëtar e me këtë do tamërthenim atë me shpatulla për muri gjer n' !und, gjer n' shkatërrimin e degjenerimin e tij të

plotë.

3ështu, pasi morëm vesh krijimin e %allit 3omëtar dhe pasi u njohëm edhe me të ashtuquajturindekalog të tij, ku %alli shpallte programin e vet, ne diskutuam gjerësisht dhe vendosëm ta atakonimtamam atje ku ishte pika e tij më e doët@ te demagogjia që ënte, te etimet për "patriotizëm#.



Ndër pikat e "dekalogut# allist !litej për "Shqipërinë e lirë# e për "zhdukjen e sh!rytëzimit#, ilen' ndonjë &ep lëshohej me !rikë edhe ndonjë !jalë për "lu!tën kundër pushtuesit#, por, si/ dukej,%alli përgatitej për lu!të kundër "marsianëve#, se pushtuesit italianë nuk ziheshin n' gojëG 0e këto,krerët e %allit 3omëtar ishin përpjekur të ruanin ngjyrat na&ionaliste, sepse kështu do të mund tëluanin më mirë rolin e kalit të Trojës n' gjirin e popullit shqiptar që e urrente dhe e lu!tonte

pushtuesin.Pikërisht te kjo "rrëshqitje nga halli n' patriotizëm# e %allit, u kapëm ne dhe, n' momentin e duhur,n' një takim të organizuar n' Tiranë u thamë për!aqësuesve të kësaj organizate@ 3emi dëgjuar për organizatën tuaj dhe e tremi leLuar programin që shpallët. $u atje shpreheni edhe

për "Shqipërinë e lirë#, për shporrjen e të huajit etj. 3ëto janë gjërat që na ashkojnë, sepse ne tashdy vjet për këto lu!tojmë e derdhim gjak. Sig e dini, prej kohësh është krijuar Fronti

Na&ionalglirimtar i popullit shqiptar që ashkon n' radhët e veta gjithë masat, rrymat e organizatatna&ionaliste anti!ashiste. N' azë të plat!ormës s' lu!tës edhe ju duhet të aderoni n' këtë Front. Ne s-e njohim Frontin tuajG u përgjigjën për!aqësuesit e %allit.9 !olëm me durim për 3on!eren&ën e Pezës, pjesëmarrjen e vendimet e saj, por njerëzit e %allit

prapë u hodhën përpjetë@

Nuk e njohim as 3on!eren&ën e Pezës, as vendimet e saj G0eqë po ënin shumë rolin e të paditurit, ne pa e humur gjak!tohtësinë, u thamë se për këtë3on!eren&ë kishin dijeni edhe krerët e tyre, si@ 0ithat Frashëri, 3olë Tromara, li 3ël&yra e të tjerë,se vetë zoti 0ithat kishte dërguar për!aqësues të tij, se vetë Skënder 0uqoja, megjithëse me vonesë,kishte ardhur n' Pezë dhe e kishte pranuar plat!ormën etj., etj.0eqë s-kishin nga =ia manin përpara këtyre !akteve, për!aqësuesit e %allit hodhën n' veprimkartën tjetër@ Po, po, këto i dimë, thanë, por ju shkuat n' 3on!eren&ë si Parti, kurse ne na&ionalistët na thirrëtsi individë. Ne s-morëm pjesë atje si organizatë, ndaj s-e njohim as 3on!eren&ën e Pezës, as Frontin

Na&ionalqlirimtarG Nuk do të mungonim t-u thërrisnim edhe si organizatë, u thamë. Por si mund t-ju !tonim kur organizata juaj, n' kohën kur u majt 3on!eren&a e Pezës, nuk ekzistonteAG Bkzistonte %alli, si s-ekzistonteG Ne gjallë qemëG u hodh një nga për!aqësuesit e

pseudopatriotëve. Cë ju ishit gjallë, këtë e dinim, ndaj dhe ju !tuam, ishte përgjigjja jonë. Por ne s-mund tëhidhnim !all n' !ilLhan për ekzisten&ën e një organizate e &ila s-qe ërë e gjallë, lëre me pushkë që

jo se jo, por as me ndonjë trakt a shpallje, ile as na e zuri ndonjëherë askush nga ju n' gojëGPo delegatët e %allit 3omëtar nuk dëgjonin nga ky vesh. tëherë për!aqësuesit e Frontit u thanë@ 3undërshtimet tuaja janë pa aza dhe !are !ormale. Për mendimin tonë nuk tra asnjë rëndësi a ishitapo s-ishit ju n' Pezë. Iëndësi tra që të merremi vesh për të lu!tuar s' ashku kundër të njëjtitarmik. jeni ju për lu!tëA

$emiG "pranuan# për!aqësuesit e %allit. tëherë /-ju pengonA Ne po ju paraqesim një plat!ormë konkrete lu!te e ashkimi, të &ilën tash prej muajsh e kanë përqa!uar mijëra e mijëra veta anemanë vendit dhe, mi azën e saj, tëdiskutojmë. Ne ju themi@ !utuni n' Front dhe merrni pjesë n' lu!të. Fronti Na&ionalqlirimtar për të &ilin na !litni ju është vetë Partia juaj 3omuniste e kamu!luar meemrin Front. Duke na thënë të !utemi në Front, dashur padashur, ju kërkoni të na ëni pjesë tëPartisë suaj G $o, edhe të na luteshit, këtë juve as jua kërkojmë, as do t-jua lejojmë kurrë, u thamë. 3ot ingatërroni gjërat që janë të qarta si drita e diellit@ Partia 3omuniste është një parti politike, dyert esë &ilës janë të hapura vetëm për ata që përqa!ojnë një ideologji të &aktuar, ideologjinë komunisteJ

për ata që pranojnë dhe zatojnë parime e norma të &aktuara, tepër shken&ore e tepër rigoroze. 3ëto

ju as i ëni dot, e as ju kërkon njeri t-i ëni. 3urse Fronti, zotërinj, vazhduam, është njëorganizatë e gjerë masash, dyert e së &ilës janë të hapura për tërë patriotët e vërtetë, për tërë rrymat



e organizatat anti!ashiste, që janë të gatshme të lu!tojnë me armë kundër pushtimit. 3ryesorja taniështë të ashkohemi të gjithë për të !ituar lirinë. 3y ashkim lu!tarak është Fronti. Bdhe sikur të jetë kështu, ne s-mund të hyjmë, sepse Fronti lu!ton me programin dhe parullat ePartisë 3omunisteG u munduan të gjenin shteg për!aqësuesit e %alllit. Po &ilat janë programi dhe parullat tona konkreteA i pyetëm dhe vazhduam@ jo që e thotë vetë

Kimni ynë 3omëtar@ "Ireth !lamurit të përashkuar, me një dëshirë, për një qëllim#. (u!të kundër pushtuesit për /lirimin e venditG 9rdhëroni e paraqisni ju ndonjë p,rogram ose parullë më lu!tarake,që t-i shërejë më m6rë qëllimit të atdheut e të popullit dhe, dakord, ne do t-jua pranojmë.Për!aqësues it e %allit u turulluan nga sugjerimi ynë, panë njëritjetrin në sy, pastaj njëri prej tyre,si më plaku, me një ton të qetë e prej aloku, nisi të na "mësojë# politikën "e madhe#, "rra!inato#.

Në esen&ë "mësimi# ishte ky@ Ne e njohim Partinë 3omuniste si parti që s-e do !ashizmin, edhe ne %alli s-e duam, por ndryshojmë në mënyrën se si do të lu!tojmë. $u komunistët jeni të nLituar, po nLehni gjakrat, po itëroni italianët që janë shumë të !ortë dhe ky tërim po ie e do të jerë mi popullin, midjemurinë. Duhet t-i ruajmë këto !or&a se na duhen për pasnesërJ është dhe gjynah, Lhanëm, derdhettërë ky gjak, tha për!aqësuesi i %allit dhe konkludoi@ %alli është për të pritur kur të vijë koha, pra,

të mos ëhen veprime të nLituara. Për &ilën kohë e keni !jalënA i pyetëm. 3ur !ashizmi të jetë leqendisur keq, të jetë ërë me një këmë në varr. tëherë ngrihemi, i japimnjë të shtytur dhe e !itojmë lirinë pa gjak të shumtëG u përgjigj për!aqësuesi i %allit. Strategji e /uditshmeG u thamë. Por një gjë s-kuptojmë@ nëse ne duhet të presim duarkryq, nësetë gjithë popujt e roëruar do të presin duarkryq, atëherë kush do ta leqendisë !ashizmin e të na e

përgatitë që ne t-i japim shtytjen e !unditAGPër!aqësuesit e %allit pas pyetjes sonë metën si të ngurosur. Di/ka mërmëritën me njëritjetrin,

pastaj, papritur, njëri ngriti zërin@ 0e ju nuk mund të isedohet. $u ku e ku të të zini në lla!G 3y është qëllimi juajG $o, qëllimi ynë është t-ju ëjmë thirrje e t-ju mushim mendjen që edhe ju, gjersa pretendoni se!ieni organizatë na&ionaliste që s-e do !ashizmin, të ashkoheni në lu!tën kundër !ashizmit. $ashtëkësaj vije, jashtë kësaj logjike, ne s-njohim asnjë vijë e logjikë tjetër. Prandaj mendohuni dhevendosni. Fronti i ka dyert të hapura, ai ju pret, ve/se edhe pritja ka një ku!i. $o, jo, këmëngulnin në të tyren allistët. Ne pranojmë vetëm ekzisten&ën e Partisë suaj dhe jemidakord të isedojmë parti me parti se /-duhet të ëjmë. Se /-duhet të ëjmë, Partia 3omuniste e ka vendosur që kur u krijua@ lu!të kundër pushtuesitGskush s-na lejon të rikthehemi në atë !azë e &ila ka kohë që ka maruar. Bdhe të duam ne, historias-kthehet më pas. Ndaj, nëse jeni vërtet për atë që thoni, një rrugë ka@ ose për!shihuni dhe ju në atë

ashkim lu!tarak që është krijuar me kohë, ose kot që isedojmë.$a, kështu !illoi e maroi në esen&ë takimi i parë i për!aqësuesve të 3ëshillit të Përgjithshëm

Na&ional/lirimtar me për!aqësuesit e %allit 3omëtar, takim që u organizua me ini&iativën e P3SKnë Tiranë, në janar të vitit 674:. Ne e kishim parashikuar dhe e pritnim këtë qëndrim të tyreJ ata erdhën në takim me synim të natërhiqnin ne në një !ushatë të pa!und isedimesh e "pleqërimesh#, ku të rrihej ujë në havan dhe,ndërkohë, të vepronin me djallëzi e demagogji për të shthurrur radhët e Frontit, për të minuar autoritetin që kishte !ituar Partia në masat e, për pasojë, të shuhej (u!ta Na&ional/lirimtare që ne poe !or&onim nga dita në ditë. 3jo qe kërkesa që !ashizmi i kishte vënë këtij grupimikundërrevolu&ionar, ndajJ në !azën e parë, qëllimi i %allit ishte të neutralizonte veprimet tona dhe taspostonte "me të mirë# Partinë nga vija e drejtë dhe nga roli që kishte !ituar. 3jo do të ishte një!itore e dhuratë e madhe për $akomonin e 0erlikën e, në të njëjtën kohë, edhe një !itore për krerëttradhtarë të %allit@ mënjanonin nga skena pengesën e armikun më të etuar të synimeve e të

interesave të tyre jetikë.



Por, kuptohet, këto ishin synime e llogari të pushtuesit e të reaksionit, të &ilat ne jo vetëm i kishim parashikuar me kohë, por dhe u qemë kundërvënë e do t-u kundërviheshim me të tëra !or&at palëshuar asnjë !ije peri nga programi e qëndrimet tona.

Ndokush mund të pyesë@ kur puna qenkësh kështu, pra, kur qysh në !illim Partia e kishte të qartë se/-për!aqësonte %alli dhe për /-qëllime të errëta u krijua, atëherë përse duhej iseduar me

për!aqësuesit e tijA Përse qysh në !illim Partia dhe !or&at partizane nuk iu kundërvunë me rreptësikësaj organizate të pushtuesitAG Natyrisht, ta shpallje %allin en lo& armik që në !illim e t-i vije pushkën, kjo, në pamje të parë,mund t' duket si një punë më e thjeshtë dhe më e lehtë për t-u ërë. Por gjërat s-duhen parë evlerësuar as nga ato maskarallëqe e poshtërsi të %allit që populli mësoi e pa në verën ose në dimrine vitit 674: e 6744, as nga ato që dinë tani të gjithë. 5jërat duhen parë nga situata e gjendjakonkrete e vjeshtës 674) dhe e !illimit t' vitit 674:. 3ëto ishin muajt e parë të daljes në skenë të%allit dhe, ndonëse në realitet qe dimër, për %allin këto muaj ishin pranvera e parë dhe e !undit e"lulëzimit# të tij.

Ndonëse shtylla verterore e %allit përëhej kryesisht nga elementët e orgjezisë reaksionare tëlidhur me pushtuesit si dhe !eudalë dhe intelektualë antipopullorë, s-duhet harruar se këta, qo!të me

namin e së shkuarës, ashtu edhe me dallavere, para, dredhi, mundën të mashtronin e të rreshtoninme %allin një numër njerëzish si nga shtresat e prapametura, ashtu edhe elementë të tjerë të

paqartë. 3ëtë realitet Partia jonë e kishte parasysh dhe nuk mund ta nënvle!tësonte. N' të njëjtënkohë %alli, që të kompensonte atë /ka kishte humur, e nisi me "vrull# punën@ ngriti "/eta#,"këshilla#, organizoi edhe ai "qarkorët#, nLori gazetë e trakte gjoja n' ilegalitet, por n' !akt medijeninë dhe aprovimin e kuislingëve e të pushtuesve. Për t-i dhënë organizatës s' tyre, të mushur me turli mostrash të tradhtisë e të pseudopatriotizmit, edhe nuan&at të një /ikë "revolu&ioni#, urregullua që n' këtë limer anditësh me orsalina e papijon, krahas kriminelëve e kusarëve ordinerë,të shtronin jatakun edhe "komunistët# e "Hjarrit#, si Kysni (epeni&a me shokëG$o vetëm kaq, por nuk kaloi shumë kohë dhe prijësit e %allit nisën të proklamonin pretendiminasurd se e paskëshin krijuar organizatën e tyre më parë se të krijohej Fronti Na&ional/lirimtar dhe,si rrjedhim i të gjitha këtyre, n' shtresa të &aktuara të pamirin!ormuarish u krijuan edhe iluzione,edhe mendime se nuk ishte një, por qenkëshin dy organizata na&ionaliste, anti!ashiste.T-i shpallje menjëherë lu!të të hapur %allit, do të thoshte, gjithashtu, ta /oje (u!tën

Na&ional/lirimtare dhe !atet e saj n' shtigje tepër të rrezikshme@ do të kishim përallë edhe njëarmik të ri të hapur, n' kohën kur armik të shpallur kishim pushtuesin e huaj. Për më keq akoma, dotë ndizej e do të a&arohej një lu!të e vërtetë vëllavrasëse, gjë që e ëndërronte dhe ënte /mos tashpërthente pushtuesi n' mes popullit tonë.3ëto e të tjera arsye neve na diktuan që të për&aktonim e të ndiqnim një vijë sa më të drejtë e tëkujdesshme ndaj këtij grupimi të reaksionit. NgX kjo vijë do të varej shumë edhe shpëtimi i tëgënjyerve e neutralizimi i një pjese tjetër elementësh, por edhe vetë !or&imi e konsolidimi i Frontit, i

këshillave dhe i 9shtrisë sonë Na&ionalqlirimtare.Pikërisht për këto ne i orientuam drejt gjithë organizatat e Partisë dul&e theksuar që të ndiqeshintaktika të matura e elastike n' drejtim të %allit 3omëtar, pa lejuar shkarje as ne oportunizëm, por as n' sektarizëm, rrezik ky që n' ato /aste paraqitej si më i mundshmi.Dihet se %alli u krijua n' momente kur prestigji i P3SK dhe i Frontit qenë rritur, kur ishte zgjeruar e po shtohej vazhdimisht numri i /etave e njësiteve partizane, kur populli po shikonte dhe po indej/do ditë e më tepër me !akte se këto ishin të vetmet !or&a reale të lu!tës kundër pushtuesit. 2shin!or&uar edhe pozitat ndërkomëtare të (ëvizjes Na&ional/lirimtare, sidomos pas dhjetorit të vitit674), kur ministrat e jashtëm të tri !uqive të mëdha të koali&ionit anti!ashist, %ashkimit Sovjetik,SK%s' dhe %ritanisë s' 0adhe, me deklaratat e tyre pulike njohën lu!tën e popullit shqiptar dhe

pavarësinë e Shqipërisë pas lu!tës. 3y qe një grusht edhe për reaksionin renda vendit, i &ili /irrej

se gjoja !uqitë e %oshtit do të garantonin lirinë e sovranitetin e Shqipërisë, ndërsa krerëve të %allitkjo njohje nuk u shkonte për hosh, sepse rritej autoriteti i Frontit Na&ional/lirimtar.



N' një isedë me një nga shokët kryesorë të qarkut të 5jirokastrës En' mos gaoj kur kishte ardhur n' (ainot për të marrë pjesë n' mledhjet e takimet qëorganizuam në prag të 3on!eren&ës së Parë të =endit të P3SK, ndërsa po !litnim për qëndriminndaj %allit, ky na thotë@ Ne s-ua zgjatim shumë allistëve. R me ne, o tër&i!ër&i s-ka. 3jo na ndan me ta, dhe i ra qytës së

pushkës me pëllëmën e dorës. Se /-keni parasysh me atë "tër&i!ër&in#J i thashë, nuk e di, por vija jonë është kjo@ të ëjmë tëgjitha përpjekjet për ta tërhequr %allin në lu!të e!ektive kundër pushtuesit, duke mos rënë për asnjë/ast në "taktikën# e tyre të isedave pa !und, pa përmajtje e pa ereqet. Sa për pushkën, atë do t-uadrejtojmë vetëm nëse ata do të vihen hapur përkrah pushtuesit kundër nesh. B pse, i mushet mendja li 3ël&yrës me isedaG këmënguli shoku. i lla!et i ka pa !und, si/i!ligjet. Po të ishte !jala për një li 3ël&yrë a për dhjetë të tillë, i thashë, esoj se s-do të lindë nevoja as

për isedime. Por ne kemi parasysh ata elementë të gënjyer që ai dhe shokët e tij i kanë mashtruar ei kanë ërë për vete. 3ëtë azë, këta elementë ne duhet t-i tërheqim, t-i !itojmë dhe ata s-!itohen asme lla!e e thirrje të zrazëta, as duke u vënë pushkën. Pastaj, vazhdova, të mos harrojmë se %alli

3omëtar e paraqet veten si një organizatë na&ionaliste, me një program demagogjik dhe, ndryshenga kuislingët, nuk ka dalë hapur kundër lu!tës për /lirimin e atdheut. Se përse paraqiten kështu li3ël&yrët me të tjerët, ne e dimë mirë, por s-duhet menduar se të gjithë, ve/anërisht shtresa të&aktuara të popullit, i kanë gjUrat po aq të qarta Sa ne. Një qëndrim i gauar sektar e ekstremist ndaj%allit tani do të na sillte dëm të madh.lt;endime "të avan&uara# ose, më saktë, të ngutura, lidhur n@e këtë prolem ishin mani!estuar në atomomente edhe në organizatën e qarkut të 3or/ës. Sigurisht shokëve të 3or/ës, ku %alli 3omëtar

paraqitej me një in!luen&ë relativisht të madhe, u kishte ardhur. si/ thonë, në majë të hundës ngaaktiviteti i eksponentëve allistë, nga /etat ashiozuke e kriminale të Sa!et %utkës me shokë që

ënin propagandë kundër Partisë e Frontit Na&ional/lirimtar, që përpiqeshin të saotonin lu!tën dhe punën tonë në atë qark. Hemërimi i shokëve qe i kuptueshëm, por këtu kishim të ënim me një/ështje delikate politike dhe, në /ështje të tilla, analiza e drejtë e situatës, perspektiva e qartë,taktika elastike duhej të zinin vendin e zemërimit dhe të revoltës, që në shumë raste janë këshilltarëtë këqij. 3omiteti Cendror, pra, jo vetëm që nuk mund të jepte aprovimin për të goditur %allin3omëtar, sepse një veprim i tillë do të kishte reperkusione negative për lu!tën tonë, por,

përkundrazi, në një letër që u drejtuaml drejtuesve të Partisë në 3or/ë u tërhiqnim vëmendjen dhe isqaronim për vijën ndaj %allit 3omëtar.Pozi&ioni ynë do të ishte ky@ duke njohur strategjinë dhe taktikat e %allit 3omëtar, detyra jonëishte t-i kundërv inim atyre strategjinë dhe taktikat tona të drejta e largpamëse. 3ëto do tademaskonin e do ta doëson@n %allin 3omëtar, ky do të kalonte një pro&es erozioni dhe, në njëkohë që lu!ta jonë do të !or&ohej, eksponentët allistë do të a!ishoheshin hapur si kolaora&ionistë,

radhët e organizatës do të shthurreshin e do të rralloheshin, pra, aza e tij, elementët e ndershëm, por të gënjyer, do ta raktisnin, si/ e raktisën. 5jithashtu u porositën shokët nëpër qarqe që tëintensi!ikohej akoma më tepër puna e Partisë dhe e Frontit dhe të organizoheshin takime, mledhjee kon!ereny&a me popullin, me intelektualët etj. për të propaganduar e për të sqaruar më mirë e

pandërprerë vijën e Partisë 3omuniste të Shqipërisë dhe programin e Frontit Na&ional/lirimtar.3ështu, duke ndjekur një strategji të drejtë e taktika të zgjuara e elastike ndaj %allit, ne qysh nga!illimi kishim ini&iativën në dorë dhe hap pas hapi i detyruam krerët e %allit t-i nLirrnin gjithnjë emë në shesh kthetrat e tyre. Pas mospranimit të tyre kategorik për të hyrë në radhët e Frontit e nëlu!të kundër pushtuesit, ne u drejtuam një propozim tjetër "më të leverdishëm# për taTë krijojmë një komision ini&iator me delegatë të Partisë 3omuniste, të 3ëshillit të Përgjithshëm

Na&ional/lirimtar dhe të %allit 3omëtar e të ëjmë një kon!eren&ë të madhe ku ju të thoni

mendimet tuaja për organizimin e lu!tës e ne tonat. $o, na thanë, se dhe atje ju do të jeni shumi&a.



Në për&aktimin se kush e ka drejt e kush jo, u thamë, s-ka të ëjë shumi&a e paki&a. Por, meqë jukeni !rikë nga një kon!eren&ë midis nesh, le të shkojmë në popull. Të dalim para popullit, të shprehëse&ili mendimet e veta dhe populli le të na gjykojëGRse nga esimi i verër në !or&at e në in!luen&ën e tyre në masa, ose ngaqë i gjykonin masat memetrin e vet, ata, për /udi, !illimisht këtë propozim tonin e pranuan. 9 organizuan ile edhe disa

takime e kuvende të tilla ku krerët e %allit erdhën para popullit të krekosur e të përgatitur me panegjirike pa !und, gjithë përetime, lot e o!shama, por në !und u detyruan të iknin me isht nëshalë. Shokët tanë, komunistë e kuadro, ndonëse s-kishin shkolla e akademi oratorie, u ngritën para

popullit dhe me !jalën e thjeshtë, por të zjarrtë të Partisë, me !jalën e lu!tës për liri e dashurinë për atdheun, i ngritën zemrat peshë, e ënë popullin që aty për aty t-i qesëndiste demagogët e tradhtarëte t-u vinte hunë. 0enjëherë, me urdhër "të qendrës# %alli hoqi dorë nga kjo "!ormë pune# dhevendosi ta ënte "sqarimin# e popullit vetë, pa "opozitë#G

Nisi një !azë e re në "zhvillimin# e %allit, !aza e shpi!jeve dhe e akuzave kundër Frontit, kundër këshillave na&ional/lirimtarë dhe kundër vijës së Partisë sonë 3omuniste. Por për të e kishte marrë!erra uratën. Populli s-kërkonte përetime e "shprehje meraku#, por donte organizim e zgjerimkonkret të lu!tës me armë kundër pushtuesit dhe, doemos, u shpreh e do të shprehej pro vijës së

Partisë, pro Frontit Na&ional/lirimtar. a më tepër, në këto "takime të vetat me masat#, %alli po ish!aqte hapur tiparet e tij jo vetëm si një organizatë tradhtare, por dhe si një grumull hajdutëshordinerë që vidhnin që nga pulat e gjer te !ustanet e grave. Pro&esi i demaskimit e i vetëdemaskimittash visi të merrte propor&ione më të gjera. $o vetëm populli, por dhe elementët e gënjyer që kishinhyrë gaimisht në këtë /erdhe !undërrinash, nisën të distan&o hen nga krerët e nga hajdutëtkriminelë. Ndërkohë, ne me të gjitha mjetet e !ormat e propagandës, me trakte, thirrje, në takime me

popullin, në shtyp, etj., pa e atakuar ende me emër %allin 3omëtar, mronim e përhapnim vijën edrejtë të Partisë për lu!tën, u përgjigjeshim ashtu si e meritonin akuzave e shpi!jeve të %allit e, mitë gjitha, demaskonim parrullat e tij atantiste e demagogjike.Por propaganda jonë më e mirë ishin njësitet, /etat e atalionet partizane që ia ënin jetën !err armikut, ishin këshillat na&ional/lirimtarë në zonat e /liruara, nga aktiviteti i të &ilëve populli shihtetë lindte pushteti i ri, pushteti i vet. 3jo propagandë ishte mja!t e!ikase dhe populli, masat e gjera tëtij, /do ditë e më shumë a!roheshin me lu!tën, me Frontin, me Partinë. 3jo për ne kishte një rëndësikolosale.=e/anërisht pas 3on!eren&ës së Parë të =endit të P3SK, të marsit 674:, lindi nevoja e një pune mëtë dendur e më të shpejtë për thellimin e di!eren&imit në radhët e %allit. 3ryesorja që na diktontedendësimin e punës sonë ndaj kësaj organizate, ishte orientimi i 3on!eren&ës për të konsoliduar e

për të /elikosur më tej ashkimin e popullit, këshillat dhe repartet e armatosura partizane, tash qëndodheshim në prag të kryengritjes së përgjithshme të armatosur. Si/ u vendos në kon!eren&ë dhesi/ orientonte 3omiteti Cendror, theksi në punën me %allin do të vihej sidomos tek ata njerëz tëthjeshtë që, ve/ in!luen&ës së trashëguar të krerëve allistë dhe paqartësive politike, asgjë nuk i

lidhte me veprimtarinë tradhtare të krerëve. Në këto përpjekje do të përdoreshin të gjitha mjetet, propaganda, isedat e marrëdhëniet direkte me këta njerëz, puna indëse dhe e duruar. 5jithashtu uvendos të ëheshin edhe përpjekje të tjera nëpërmjet isedimeve me udhëheqjen e %allit.Plat!orma e këtyre isedimeve, theksonte vazhdimisht udhëheqja e Partisë, do të kishte si kurdoherënë azë lu!tën pa kompromis kundër pushtuesit dhe tradhtarëve, pranimin e plat!ormës së Frontit

Na&ional/lirimtar. Nëpërmjet këtyre isedimeve që, si/ po indeshim /do ditë e më tepër, ishin nga!undi, synonim t-i ndiznim më shumë kontradiktat që ekzistonin renda kësaj organizate deri nëudhëheqje dhe, nga ana tjetër, ta thellonim pro&esin e demaskimit të %allit në popull, që ky tahumiste !are edhe atë /ikë kredie që mund t-i kishte metur.Bdhe unë vetë, si/ kishim vendosur në %yro, zhviilova në këtë kohë ): takime me për!aqësuesit e%allit 3omëtar. Një takim, me sa më kujtohet, është ërë në shtëpinë e %ahri Rmarit në Tiranë.

3isha me vete ?mer Dishni&ën dhe 0usta!a 5jinishin, kurse %allin e për!aqësonin %ahri Rmari e3olë Tromara. 3ur shkuam në këtë shtëpi qe gati natë. 9 !utëm renda dhe i gjetëm të dy që na pritnin. 9 përshëndetëm dhe zumë vend.



9rdhëro e !ol, m-u drejtua %ahriu. Dakord, u thashë dhe, si ndeza një &igare, mora !jalën. Në !illim u parashtrova për!aqësuesve të%allit pikëpamjen tonë për zhvillimin e gjendjes në vendin tonë, për sukseset që kishte arritur (ëvizja Na&ional/lirimtare, për krizën e rëndë ekonomike, politike e ushtarake që po jetontekoali&ioni !ashist jo vetëm te ne, po kudo në otë.

Si/ e shihni, u theksova mes të tjerash, zhvillimi i situatës na dha të drejtë neve dhe jo juve. Ndryshe nga /-keni thënë ju në isedat tona të mëparshme, lu!ta jonë jo vetëm që !illoi dhe në të populli po merr pjesë /do ditë më shumë, por kjo lu!të e ka vënë pushtuesin në vështirësi të mëdhadhe po e /on drejt dis!atës. Populli na dëgjoi ne dhe kjo ndodhi jo për sytë tanë të ukur, por sepse

programi ynë u përgjigjej interesave dhe shpirtit të tij patriotik që nuk është shuar kurrë në zemrat e/do shqiptari të ndershëm.Cerrja e !ashizmit, vazhdova, po gremiset dhe nuk ka !or&ë në otë ta shpëtojë nga shkatërrimi

për!undimtar. Kitlerit po i kër&asin rinjët nga dajaku që po ha nga ushtritë e Stalinit, kurse imperossë Du/es po i shkërmoqen themelet. Pra, nuk është e largët ajo ditë kur popujt do të !itojnë dheatëherë ai do të gjykojë se &ilët kanë qenë patriotët e vërtetë dhe &ilët qenë tradhtarët e !rika&akët.6=ë tej !ola për perspektivat e zhvillimit të lu!tës sonë dhe theksova se në këto momente,

pasiviteti, për/arja e popullit ishin të araarta me tradhtinë. Si konkluzion, në emër të 3ëshillit tëPërgjithshëm Na&ional/lirimtar, u ëra edhe një herë thirrje të shkëputeshin nga rruga ku ishin !utur,të ashkoheshin me Frontin Na&ional/lirimtar në lu!të për ta shporrur armikun nga trualli i atdheut. 3jo s-ëhet kurrë, kër&eu nga kolltuku 3olë Tromara. Ne e kemi thënë, në Front nuk !utemi. Po mirë, iu përgjigja me gjak!tohtësi, mos u !utni në Front. (e të ashkëpunojmë në lu!të, ju si%all 3omëtar dhe ne si Front. =etëm se ne duam l9!të dhe jo lla!e, dhe nuk do të lejojmë askënd t-ivërë shkopinj nën rrota lu!tës sonë. Ne nuk jemi kundër ashkëpunimiit, !oli %ahri Rmari dhe pyeti@ $u këtu vini si për!aqësues tëFrontit apo të Partisë 3omunisteAG Ne, iu përgjigja, jemi delegatë të 3,,shillit të Përgjithshëm Na&ional/lirimtar, domethënë

për!aqësues të Frontit. $oG B kemi thënë. kështu nuk jemi dakord të isedojmëG m-u përgjigj ai. Ne e kemi vënëkushtin@ isedojmë vetëm me Partinë 3omuniste, si partia me partinë. Po ju s-jeni parti, tha ?mer Dishni&a. Po /-jemi neA kër&ven përpjetë të o!enduar edhe %ahriu. edhe 3ola. Për ne. u thashë, %alli është një organizatë me na&ionalistë të tenden&ave të ndrysllme politike.Partia. sipas kon&eptit tonë, ka një plat!ormë ideologjike e politike unike e n,.ë proJram me a-atimediat e perspektiv. Fronti nuk ë.shtë e s-mund të jetë parti. por është një organizatë ku merr pjesëgjithë populli, aty ka komunistë, por ka edhe elementë na&ionalistë që, për shumë gjëra. mund tëmendojnë ndryshe nga ne. Por, ama, gjithë ota e di se Frontin e drejtojnë komun istët.

Ne këtë se kemi !shehur ndonjëherë dhe juve jua ketni deklaruar hapur, u thashë. 3aq !rikë paskeni ju nga Partia 3omunisleA $u, deri dje, na quanit /iliminj që s-na vjen njeri pas, kurse tani,qenia e Partisë n&@ krye të Frontit ju trem kaq shumë. Pastaj, vazhdova, as sot e asnjëherë nenuk ju !tojmë të lu!toni për komunizmin, por për lirinë e Shqipërisë. Ne për Shqipërinë lu!tojmë, tha %ahriu, /etat tona janë kudo. Por ne dimë të ëjmë edhe politikëdhe të ësh politikë do të thotë "shtatë hile e një trimëri#.T-u japim hakun krerëve të %allit@ për hile nuk ua hante qeni shkopin. Për trimëri, edhe atë që ekishin, e përdorën kundër popullit shqiptar. $a kështu vazhdoi kjo isedë@ ne !ol ata dredho, derinatën vonë, pa arritur asnjë rezultat.

Në një nga takimet e mia të !undit me %ahri Rmarin, pas një deati të ashpër, i thashë i nevrikosur Ese me të tillë njerëz me zor mund ta maje gjak!tohtësinë@

Populli kurrë nuk mund të ndjekë tradhtinë dhe tradhtarët, ai do të lu!tojë kundër okupatorit etradhtarëve dhe do të !itojëG%ahri Rmari e kuptoi sulmin e drejtpërdrejtë që i ëra dhe m-u përgjigj



Do të shohim kush janë tradhtarët, ju apo ne. Do ta shohim, i them, por dua të pre&izoj se ata që do të pengojnë lu!tën e popullit dhe do të

ashkëpunojnë me armikun, janë tradhtarë. Të lutem Bnver, më tha %ahriu, nuk dua të isedoj më me ty për politikë. Mshtë e qartë se ne

jemi kundërshtarë.

shtu është, iu përgjigja, por dua të të shpëtoj nga kjo rrugë që është një greminë e tmerrshme.0ua më vjen keq për ty, por, po ta them haptazi, më vjen akoma më keq për motrën time dhe për dydjemtë tuaj.Fahrija e mjerë kishte ulur kokën dhe qanteJ ishte në një lu!të tragjike@ nga një anë urri, nga anatjetër vëllai. snjëri nuk i lëshonte rrugën tjetrit. Fahrija ishte një nga motrat e mia më të mira, gruae men/ur dhe e dashur me të gjithë. B doja shumë dhe më vinte keq për të.

Një mrëmje, kur u vajta në shtëpi, %ahriu nuk ishte, Fahrija më thotë@ man Bnver, më thuaj si do të vejë kjo punëA Duhet të shpëtojmë %ahriun nga kjo rrugë, i them, se kjo është rruga e tradhtisë. 2la/ tjetër nuk ka, ose me popullin e me lu!tën e tij kundër okupatorëve, ose me këta të !undit. Por /-duhet të ëj unëA më thotë ajo. 2 them përherë@ "Kiq dorë nga li 3ël&yra, ai është një

ej, hiq dorë nga puna në shtet, do të rrojmë si të rrojmë, si/ rron gjithë dynjaja#. Por ti e di që ai eka kokën gur. B ka si e ka kokën urri yt, kjo nuk i hyn njeriu në punë. Sot ka rëndësi vetëm jeta dhe liria e

popullit që duhet ta shpëtojmë. 9në, motër, po të dal orLhit dhe, sa të mund, do të lu!toj akoma semos e shpëtojmë %ahriun, por, po vazhdoi rrugën e tij, pushka na ndan, po të paralajmëroj.0otra dul&e qarë më tha@ Bnver, (uani le të vijë me ty në lu!të, %ahriun s-e ind dot. Dhe në !akt %ahriu s-u ind as nga eshoqja, as nga unë dhe shkoi larg, duke marrë pjesë në qeverinë kuislinge gjatë pushtimit gjerman.3urse (uani ishte lidhur që në !illim me (u!tën Na&ional/lirimtare, punonte aktivisht nëorganizatën e rinisë komuniste, ashkë me 5jikë 3uqalin e të tjerë. 3ur ndodhesha në shtëpinë etyre, me anën e tij jepja e merrja Tetra nga shokëtJ ai doli partizan dhe më vonë u ë anëtar partie ekuadër me !ormim të gjerë. Fatosi gjatë lu!tës ishte i vogël, por dhe ai më vonë mësoi e punon siinLhinier.Po n' këtë periudhë ëmë edhe dy takime me për!aqësues të %allit, një n' shtëpinë e NeLhatPeshk'pisë, ku ishin %ahri Rmari dhe Kalim %egeja, dhe tjetri n' shtëpinë e 0uharrem =llamasit,ku, veg %ahriut e 3olë Tromarës, merrte pjesë, si "ndërmjetës#, Sheh 3arunara që, si dinak qëishte, përpiqej të ruante ekuilirin, edhe të mante lidhje me %allin 3omëtar, por edhe me(ëvizjen Na&ionalglirimtare t-i ruant) urat.

N' shtëpinë e NeLhat Peshkëpisë kisha qenë disa herë n' të kaluarën, sepse kishim lidhje !amiljare@gruaja e NeLhatit ishte mesë nga KoLhatët e 5jirokastrës. Prandaj, n' shtëpinë e NeLhatit, që ekonsideronim si shtëpinë tonë, kisha vajtur shpesh për drekë e për darkë dhe n' këto raste vlonin

diskutimet politike. S-kishim shumë kundërshtime politike me njëritjetrin dhe as me vëllanë e NeLhatit, 0anushin, i &ili hiqej si shkrimtar, si poet dhe kishte miqësi me Shevqet 0usarain. N'kohën kur unë isha pa punë dhe nuk kisha të ardhura, kishte qëlluar që NeLhati më huante ndonjëlek, derisa më emëruan mësues. Feroja, gruaja e NeLhatit dhe mesa jonë, ishte një grua e mirë dhe

popullore. Por edhe vetë NeLhati, n' atë kohë, shprehej si antizogist, anti!ashist, ile, hiqej si "imajtë# dhe pikëpamjet e tij ishin &a anarkiste. 3ur dola n' mal i ëra disa herë thirrje të ashkohejme lëvizjen, por ky, sikurse edhe %ahriu, nuk u ind dhe u ë allist. N' prag të lirimit të vendit

NeLhat Peshkëpia, ashkë me tradhtarë të tjerë, u arratis e shkoi n' Shtetet e %ashkuara tëmerikës, ku na lu!toi egërsisht derisa vdiq.Bdhe këto dy takime të !undit që organizuam me krerë të %allit n' Tiranë vazhduan e për!unduan sitakimet e mëparshme, me të njëjtat dredhi nga ana e tyre dhe me të njëjtin qëndrim të drejtë e pa

lëshime nga ana jonë. Por këtë radhë, si konkluzion, u theksuam Duke e lënë mënjanë të kaluarën e hidhur, ne përsëri ju zgjatëm dorën e shpëtimit, por ju përsëris-doni të ndiqni rrugën që duhet ndjekur. 0irë, koha po provon se kush ka të drejtë. Por një gjë



kijeni miro parasysh@ Nëse s-doni të lu!toni kundër pushtuesit, të paktën mos luani politikën e tij,mos u përpiqni t-i kundërviheni lu!tës sonë, lu!tës s' popullit shqiptar kundër !ashizmit dhe

ashkëpunëtorëve të tij. Ndërpritni menjëherë !ushatën e shpi!jeve e të sulmeve kundër Frontit ekëshillave na&ional/lirimtarë, ndërpritni vjedhjet dhe graitjet që po ëjnë njerëzit tuaj nëpër !shatra. 0errini këto si të doni, qo!të si këshilla, qo!të si paralajmërim. Ne e dimë mirë sa mund të

durohet e sa mund të tolerohet.Pak ditë pas këtyre takimeve, që u zhvilluan n' Tiranë n' gjysmën e parë të majit 674:, u nisaurgjentisht për n' =lorë për të goditur e për të shpartalluar për!undimisht !raksionin e rrezikshëmantiparti që kishte kurdisur atje Sadik Premtja. 5jatë ditëve që ndodhesha n' malësitë e =lorës e n'0allakastër, sh!rytëzova rastin dhe nëpërmjet Kysni 3apos organizuam një takim me Tahir KoLhënEnjë nga krerët e %allit 3omëtar n' =lorë dhe Kysni (epeni&ën, o!i&er dhe "zjarrist# që, ashkëme një!arë "/ete# prej 6+6< vetash, i qe atashuar %allit si "!or&ë sulmi#. Cëllimi i këtij takimi ishte

po ai nga qemë nisur për rastet analoge që përmenda më sipër@ t-u ënim edhe një herë thirrjeelementëve kryesorë të %allit, që vepronin nëpër krahina, të mlidhnin mendjen e të vendosnin

për!undimisht nëse do të nisnin rrugën e lu!tës e të patriotizmit të vërtetë, apo do të zhyteshin më tejnë rrugën e tradhtisë e të ashkëpunimit me arrnikun.

Por edhe ky takim, që u zhvillua në shtëpinë e 5ani likos në !shatin Shkozë, si/ kam shkruar hollësisht te liri "3ur lindi Partia#O OE Shih@ Bnver KoLha. "3ur lindi Partia E3ujtime#, otim i tretë, !. 4)7. ,nisi e për!undoi pa ndonjë rezultat.Thirrjes dhe argumenteve të !orta e të patundura, që paraqitëm unë dhe Kysni 3apoja, për domosdoshmërinë e për!shirjes së %allit në lu!të, si Tahir KoLha, ashtu edhe Kysni (epeni&a umunduan t-u rrëshqitnin duke i rënë zurnasë po në atë vrimë ku i inin edhe krerët e tjerë të %allit@"nuk lu!tohet kështu si ëni ju#, "s-ëhet lu!ta me /unakë#, "t-i ruajmë !or&at që t-i kemi gati për t-idhënë pushtuesit goditjen e !undit#, "nuk janë pjekur situatat# etj., etj.Pas disa orë deatesh, ndërsa Tahir KoLha mundohej t-i hidhte zjarrit ujë, u duk qartë se edhe krer't

allistë të krahinës do të vazhdonin vijën e krerëve të qendrës. Prandaj, në për!undim, u thashë@ (u!ta po gjëmon, Tahir KoLha, dhe ju këtë e dini !ort mirë, por nuk doni ta pranoniG 3jo lu!tëështë e organizuar dhe e drejtuar nga Partia 3omuniste e Shqipërisë, nga 3ëshilli i Përgjithshëm

Na&ional/lirimtar, i &ili për!aqëson popullin dhe pikërisht kjo është arsyeja që okupatorëve italianë po u vjen !undi. Bdhe këtë e dini, tjetër gjë se nuk doni ta pranoni. Ne ju ëjmë thirrje të hidheni parezerva, sa nuk është vonë, kundër okupatorëve e tradhtarëve, se interesi i (u!tës Na&ional/lirimtaree kërkon të jemi të ashkuar. $u jeni të lirë të zgjidhni rrugën tuaj, ne e kemi për detyrë t-ju themi se,

po e&ët kundër interesave të popullit, jeni të humurG9 /uam në këmë dhe kur po përgatiteshim për të shkuar, Kysni (epeni&a na tha@ Dua të kem një isedë të ve/antë me ju.

Ne pranuam, u ndamë me Tahir KoLhën dhe që të tre, unë, shoku Kysni 3apo e Kysni (epeni&a unisëm për në Dushkarak, në shtëpinë e Lha 0uratit, ku !illuarn isedën me Kysni (epeni&ën. Nga

disa gjoja lëkundje që sh!aqte (epeni&a gjatë deatit me Tahir KoLhën si. dhe nga !akti që ishte"zjarrist# dhe kishte një!arë /ete e hiqej sikur kishte hedhur edhe &a pushkë, menduam se ky do tëshkëputej nga %alli e do të ashkohej me Frontin e me (ëvizjen Na&ional/lirimtare. Si duket,gjykuam për një /ast, i erdhi zor ta raktiste %allin në sytë e Tahir KoLhës, ndaj kërkoi takim tëve/antë me ne. Por qysh në !illim të isedës u duk qartë se Kysni (epeni&a kishte të tjera qëllime.i na. shtroi dy gjëra@ e para, /ështjen e 5rupit të "Hjarrit#,J "pjesëtar i të &ilit kam qenë dhe unëme FUtah %utkën e të tjerë#, si/ tha, dhe, e dyta, /ështjen e Sadik Premtes.Kysni (epeni&a ishte kundër trajtimit dhe lu!tës që i kishte ërë Partia jonë grupit arqiomarksist dhe"kundër trajtimit që i ëtë ju dhe qarkori i =lorës /ështjes së Sadik Premtes#.2 dhashë përgjigjen e merituar për të dyja këto, /ështje duke i theksuar se "nga ato /ka thatë ju, zotiJ(epeni&a, asnjë nuk pranojmë, pikëpamje të tilla i hedhim poshtë e do t-i lu!tojmë#.

B keni gaim, m-u përgjigj Kysni (epeni&a. $u do të humitni e do të jeni shkaktarë të gjakderdhjes.



S-gaohemi ne, por ju, i thashë. =ëlla vrasjen po e !illoni ju dhe jo ne. Ne kemi !illuar e do tëvazhdojmë deri në !und lu!tën kundër pushtuesve dhe ashkëpunëtorëve të tyre. Ne ju ëjmë eahenjë herë thirrje, zoti (epeni&a, që të ashkoheni pa hezitim me ne në (u!tën Na&ional/lirimtare. tëherë, tha (epeni&a, e maruarn isedën. 0e ju nuk u morëm vesh në asnjë /ështje. $u mëvutë pushkën.

Nuk është e vërtetë, i, thashë, varet nga ju në rast se do të shkëmejmë pushkë, por rrugën tonëne nuk e ndërrojmë. S-ka !or&ë që të na lëkundë nga parimet dhe nga qëllimet e shenjta që i ka&aktuar vetes Partia. s ne, tha (epeni&a, nuk e ndërrojmë rrugën tonë.3ështu u ndamë edhe me këtë allist arrogant, pseudona&ionalist dhe ashkëpunëtor të italianëve,që u vra në 5ërhot të 5jirokastrës po nga miqtë e tij !ashistë, menjëherë pas kapitullimit të 2talisë.Për mua personalisht këto qenë takimet e !undit me elementët e %allit tradhtar. 9 ndava me ta për tëmos i parë më kurrë.

Ndërkohë, ne vazhdonim me vrull punën në të gjitha drejtimet e tjera për të vënë në vend programine Partisë në tërësi, e në mënyrë të ve/antë, për të zatuar vendimet e detyrat e rëndësishme që na&aktoi 3on!eren&a e Parë e =endit e P3SK. Dhe !akt është se puna e Partisë e&te përpara, lu!ta

zgjerohej, populli organizohej e armatosej. Në !lakët e saj po lindte ushtria e popullit kryengritësdhe pushka e saj ishte dëgjuar tashmë në një varg etejash ku armiku kishte ngrënë grushtedërrmuese.Përpara na pritnin ngjarje të tjera të mëdha.

5. N61 *-+e2h6e hi,ori/e=$a-ino, ")! /orri/ ):5>

Bvenimentet që kishin ndodhur nga 3on!eren&a e Pezës e këtej dhe detyrat e mëdha që dilnin përpara na diktuan në !illim të verës së vitit 674: nevojën e një mledhjeje të rregullt të !orumitdrejtues të Frontit Na&ional/lirimtar, 3ëshillit të Përgjithshëm Provizor. Një mledhje e tillë ishte edomosdoshme, qo!të për të analizuar punën e ërë nga 3ëshilli dhe nga /do anëtar i tij i ve/antë,qo!të për të marrë një sërë vendimesh të &ilat momenti historik i sugjeronte me !or&ë. 0idis këtyrevendimeve më kryesori kishte të ënte me propozimin e 3C të P3SK për krijimin e Shtait tëPërgjithshëm dhe organizimin e 9shtrisë sonë Na&ional/lirimtare, detyrë kjo e shtruar në Pezë nështator 674) e që tash ishin pjekur plotësisht kushtet për realizimin e saj.Duke pasur parasysh këto vendosëm që mledhja e 3ëshillit të zhvillohej në ditët e para të korrikutdhe të lajmëroheshin me kohë anëtarët e tij. Ndonëse kjo do të ishte mledhja e parë e plotë dhe erregullt e 3ëshillit që nga shtatori 674), duhet të theksohej se gjatë gjithë kësaj kohe ky organizëm irënidësishëm nuk kishte qëndruar duarlidhur e në pasivitet. Përkundrazi, anëtarët e ve/antë të tijkishin punuar, ishin mledhur e kishin diskutuar sipas mundësive që o!ronin situatat. nëtarë të

3ëshillit të Përgjithshëm ose shokë të tjerë të ngarkuar prej tij kishin ndj!ekur punën e këshillaveekzistues në terren, kishin, punuar për ngritjen e këshillave të rinj, kishin dhërlë udhëzime e kishinnLjerrë trakte e thirrje drejtuar popullit. Ndërkohë, përvoja po tregonte se një nurnër anëtarësh të3ëshillit të Përgjithshëm Provizor të zgjedhur në Pezë, jo vetëm nuk po e justi!ikonin esimin, por,

përkundrazi, edhe po e pengonin ose po e saoLonin punën.Por tan!i /ështja shtrohej për ta drejtua.r punën me një horizont më të gjerë dhe për të ndihmuar nëmënyrë sa më e!ektive në zhvillimin e lu!tësi dhe në !or&imin e pushtetit të këshillavena&ional/lirimtarë.jo që na gëzonte ishte edhe !akti se në 2radhët e Frontit, të këshillave e të njësive tona partizane,krahas punëtorëve e !shatarëve, po hynin me shumi&ë edhe intelektualë e patriotë të ndershëm, të&[lët po e kuptonin se nuk mja!tonin vetëm urrejtja ndaj pushtuesit e mospajtimi me të, por lypsej

edhe kontriuti aktiv i se&ilit në lu!tën e madhe që kishte shpërthyer.Pikërisht në këtë !azë, në zatim të orierltimit të 3on!eren&ës së Parë të =endit për pjesëmarrjen samë të gjerë të rinisë shkollore në lu!tën e organizuar partizane, nisi raktisja masive e shkollave të



rnesme të vendit. Të parët ishin 6++ nLënës të viteve të !undit të Normales së Blasarrit, të &ilët, nëmënyrë të organizuar e demonstrative, më 6 maj 674: lanë ankat e shkollës dhe shkuan dLejt e nëmal, ku i inkuadruan në radhët e /etave e të atalioneve partizane. Pak më pas të njëjtin veprim dotë kryenin edhe li&eistët e 3or/ës, në një kohë qr nga të gjitha shkollat e tjera të vendit grupe të tërdnLënësish e mësuesish hidhe

shin në rreshtat partizane. 3ështu, sa më tepër rritej e ashpërsohej lu!ta, aq më i thellë ënejdi!eren&imi i madh midis masave punonjëse të qytetit e të !shatit, intelektualëve, patriotëve edemokratëve të ndershëm e të sinqertë, nga njëra anë, dhe pseudopatriotëve e pseudodemokratrive,nga ana tjetër.Ce merita e Partisë, zgjuarsia &ihe trimëria e saj, vija e saj e drejtë, që patriotë e njerëz përparimtarënga $ugu e =eriu, si@ az %ekteshi, 0usa Rhri, vni 3apinova, Tvliltiadh Papa Kaki Fejzo, %al0arku, Kasan Qhiku, Qhevdet Nepravishta, 0ahmut %edalli, Iasim 5uri e të tjerë, u grumulluanrreth programit të saj në lu!tën për Tiri. Cindra patriotë e intelektualë përparimtarë i dhanë shumë(u!tës Na&ional/lirimtare, por edhe Partia u dha shumë atyre, i rriti e i kaliti, i edukoi gjithnjë e mësliumë në pikëpamjet dhe otëkuptimin e tyre. ta u ënë të a!të të kuptonin e të pranonin jo vetëm

programin aktual të Partisë, por edhe strategjinë e saj të ardhshme, për të vendosur në Shqipëri

sistemin so&ialist. ta u ënë një me Partinë dhe shumë prej tyre u !utën në radhët e saj, ku milituane militojnë si ij esnikë e kuadro të zotë të saj.Si tani më kujtohet ajo ditë kur 0usta!a Qhani më sh!aqi dëshirën e tij për t-u pranuar në radhët ePartisë 3omuniste të Shqipërisë. 2shim në teqenë e 0artaneshit Ekam vajtur disa herë atje në stinë tëndryshme dhe, pasi kishim iseduar me njëritjetrin gjerë e gjatë, 0usta!ai më thotë@ Shoku Taras, unë dua të ëhem anëtar i Partisë.9 gëzova shumë nga këto !jalë të %aa Fajës dhe menj'herë iu përgjigja@ Ti e meriton plotësisht të ëhesh anëtar i Partisë, o 0usta!a Qhani, prandaj ëj lutjen dhe u thuajshokëve të &elulës që edhe Bnveri është pro pranimit tënd. 9në do të të mështes në këtë kërkesë,

pse jam i sigurt që ti nuk eson te !eja, por eson vetëm te Partia. Për Partinë, tha %aa Faja 0artaneshi, unë i zhvesh rroat. $o, rroat që ke, t-i mash, i thashë. 3ëtu nuk është /ështja për të gënjyer popullin, por rroat!etare të aait ti i kishe edhe para lu!tës, edhe para !ormimit të Partisë, prandaj i ruaj ato, pse neduhet t-i respektojmë sentimentet e esimtarëve dhe të sh!rytëzojmë simpatinë që ka populli ndajteje dhe ndaj teqesë së 0artaneshit. Pra, derisa ti je i vendosur për lu!të dhe e do Partinë, respektondhe zaton vijën e saj, atëherë ne të pranojmë anëtar partie.Dhe &elula e /etës e pr anoi 0usta!a Qhanin anëtar të Partisë 3omuniste të Shqipërisë. 3y ishte njëgëzim i madh për %aa Faja 0artaneshin. i më përqa!onte !ort, më puthte e më Liniste me atëmjekër të zezë që e krihte me gishtërinjtë e tij.3am shkruar në këto shënime di/ka më gjatë për %aa Faja 0artaneshin, për vetë rolin e tij tëshquar në ato vite dhe për lidhjet e shumta që pata me të, por duhet të them se klerikë patriotë të

tillë, që u lidhën ngushtë me (ëvizjen Na&ional/lirimtare e me programin e Partisë dhe dhanëgjith/ka për lirinë e pavarësinë e atdheut, pati me dhjetëra anemanë vendit. Një ndër këta ishteedhe 2smail Tu!a në Tiranë, apo si e thërritnin dhe e njihnin të gjithë, KoLhë Tu!a.B kisha njohur këtë plak të mirë e patriot në ditët e rënda të ilegalitetit në Tiranë, kur shtëpia e tij u

ë një nga azat e teknikës së Partisë dhe vetë KoLha ënte rojë e na këshillonte t-i zinim me jorganë tërë dritaret apo vrimat, nga mund të dilte ndonjë zhurmë. Ti vërtet je hoLhë, i thosha, por ama nuk po të shoh ndonjëherë 3uranin nën Lhye. Në vend tëtij ke revole, pra je hoLhë me revole.KoLha qeshte ëmël dhe më thoshte@ 3emi përpara lu!tën, Bnver, dhe lu!tën, na mësoni ju djemtë, nuk do ta ëjmë me 3uran, por me revole.

Dhe me të vërtetë, kështu i kaloi gjithë vitet e vështira të lu!tës patrioti 2smail Tu!a. =eten e tij,shtëpinë, djemtë i vuri në dispozi&ion të Partisë e të lu!tës /lirimtare. Njëri nga djemtë e tij,komunisti dhe shoku ynë 0eti, dha jetën në altarin e lirisë, vetë plaku ;<vje/ar KoLhë Tu!a u kap



nga gjermanët, u torturua, por gojën s-e /eli. i ishte gati të vdiste sesa të tregonte atë që i kërkoninLhelatët e popullit.2shte meritë e madhe e Partisë sonë që me vijën e politikën e saj të drejtë a!roi, ëri për vete e i vurinë shërim të /ështjes së popullit e të atdheut, klerikë të tillë patriot(, si %aa (azen e %aa Fejzon,ha!ëz Kalil Tophanën e ha!ëz Hagonjorin, at Pashko =odi&ën e at 3okoneshin, papa 2lia Hagalin,

dervish 0ugon e shumë të tjerë anemanë Shqipërisë.Duke u ndarë me urrejtje e përuzje p8r!undimisht nga !retërit e lartë të kishës katolike, nga atadhespotë e kryemy!tinj reaksionarë që ekuan me temjan pushtuesit dhe skllavëruesit e Shqipërisë,klerik8t përparimtarë e patriotë që kishin dalë nga populli e jetonin më pranë popullit me !jalën,qëndrimet e veprimet e tyre, me pushkën që hodhën krahut e me yllin partizan që vunë në allë,dhanë një kontriut të vle!shëm sidomos për ashkimin e popullit rreth programit të Partisë e tëFrontit nti!ashist Na&ional/lirimtar.Po gjatë kësaj kohe u aktivizuan dhe dhanë kontriutin e tyre për !or&imin e Frontit dhe të lëvizjesedhe intelektualë e patriotë të tjerë, midis të &ilëve do të shquhej sidomos Rmer Nishani.Rmer Nishanin e kisha njohur kur ishte kthyer nga emigra&ioni pas pushtimit italian, por për tëkisha dëgjuar që kur isha nLënës në 5jirokastër, ngaqë vëllanë e tij, %eso Nishanin, e kisha pasur

mësues. 5jithashtu kisha shokë edhe nipërit e tij, Bmin dhe Ferik Shtinon, djemtë e teto los,motrës së doktorit, një plakë me shumë humor, si dhe i vëllai. Për këtë plakë kam shkruar diku nëkujtimet e mia të vegjëlisë. 3ëta të gjithë më !lisnin ndonjëherë për doktorin, por unë në 5jirokastër s-e kisha parë kurrë.3ur në dhjetor të 67)4ës Hogu, i vënë në krye të !or&ave kundërrevolu&ionare, erdhi në !uqi,dëgjova të !litej për doktor Nishanin se ishte politikan, kurse, kur ishim nLënës në (i&eun e 3or/ësna thoshin se ai ishte edhe komunist. =ite më pas ne të 5rupit të 3or/ës mësuam se doktor Nishanie kishte qendrën në 5jenevë dhe se atje nLirrte gazetën "(iria komëtare#, ku ashkëpunoninKalim Qheloja, Naun Pri!ti, li 3elmendi, Iiza erova, Selim Shpuza dhe shokë të tjerërevolu&ionarë, të majtë dhe komunistë. 3y grup kishte pikëpamje politike më të qarta se të gjithë tëtjerët dhe ishin këta që organizuan 3RNIBnë, të &ilën e minuan dhe e lu!tuan grupi i li3ël&yrës, i 0usta!a 3rujës dhe i zis 1amit me shokë. Ne, që në moshë të re, kishim simpati tëmadhe për Kalimin dhe dr. Nishanin, të &ilët quheshin prej grupit na&ionalist të li 3ël&yris, tëCazim 3o&ulit e të tjerë, "kuqalashët#.

Nuk e di me saktësi nëse doktori emigroi m) parë rz 5reqi, në ishullin e Hantes, apo shkoi më vonënga Hvi&ra në 5reqi. Sidoqo!të, ai ndenji për një kohë në Hvi&ër, në 5jenevë, ku doktori, si/ mëthoshte më vonë, kur isedonim ashkë në kohën e lu!tës, në (ainot e në Rrenjë, kishte mik njëudhëheqës të so&ialdemokratëve "të majtë# të Hvi&rës, të quajtur Nikol.3ur, pas pushtimit !ashist, dëgjova se kishte ardhur në Shqipëri doktori Eai kishte maruar për mjeksi, por nuk e ushtroi kurrë pro!esionin, pata dëshirë ta takoj, ndonëse më kishte ardhur keq qëai, tok me të tjerët, ishte !utur në "3ëshillin e shtetit#. Nuk ishte e vështirë për mua të njihesha me

doktorin. 0ë njohu me të %ahriu. $a, doktor, po të prezantoj një "kuqalash# si ti, i tha ai, është Bnveri, vëllai i Fahrijes, djali iKalilit. 9, tha doktori duke qeshur, djali i Kalilit je tiA 3e një aa të mirë. %ëmë aa të të ngjaj, i thashë. 3ështu themi ne në 5jirokastër. Ki, hi, hiG qeshi doktori me të madhe, nLori majën e gjuhës, se e kishte zakon, si/ mësuam mëvonë, dhe ëri "pëstpëst#, sikur pështynte. Për nj' gjë nuk i ke ngjarë Kalilit, më tha, nuk tëmerret goja si ai.0ë ëri disa pyetje për !amiljen dhe për gjendjen time, u interesua në kisha gjetur punë dhe pse joetj. Pastaj më tha@ Ne pleqtë vamë, u ëmë për të na pirë lëngun. Të rrojë djalëria, se ju jeni shpresa e vendit. 9në

s-kam ërë ndonjë gjë të madhe, por Hogun e lu!tova aq sa munda. 3isha dhe shokë të mirë nëgazetë, që më ndihmonin në këtë drejtim. Nuk u dorëzova, por /-të ëja, të vdisja në mërgimA 0ëkishte marrë malli për vendin, për njerëzit. Brdha, por këta !ashistë e okupatorë dhe të gjithë



maskarenjtë, që i shërejnë atij si qenër, i urrej për vdekje. Por do të thuash ti Edhe më pyeti prapë simë quanin, pse u !ute në "3ëshillin e shtetit#A Nga alli, s-kam me se të rroj, kam edhe gruan. $a,kështu u katandisëm. Doktor, i thashë, unë sot për herë të parë të njoha si person, kurse për idetë dhe lu!tën tënde unëdhe shokët e mi kemi dëgjuar me kohë, prandaj të kemi dashur dhe të duam. Ti më the se hyre në

3ëshillin e shtetit#, masi doje të jetoje. B mira do të ishte të mos kishe hyrë, por ne e ndiejmë se time mendje e me zemër je jashtë tij, se ti je me popullin, me djalërinë anti!ashiste dhe nuk u ngjan3olë Tromarëve e li 3ël&yrëve me shokë. ma i paskeni njohur se /-janë këta, more djalëA më pyeti doktori. 3jo ka rëndësi, prej tyre mos

pritni gjë. Ne do të ëjmë përpjekje, doktor, që të tërheqim në lu!të kundër pushtuesit këdo, edhe këta po qese do të jenë për lu!tën /lirimtare të popullit, i thashë. %ëni përpjekje, në kini durim, se mua më ranë leshtë e kokës me ta. ta s-dinë gjë tjetër ve/se tëmarrin rroga, të hanë e të pinë mirë, të hiqen sikur ata janë e s-ka njeri tjetër, por ju vazhdoni punënBnver, se mundet që ju t-i indni. Hoti doktor, i thashë, lu!ta kundër pushtuesit !ashist kërkon grumullimin dhe organizimin e të

gjithë popullit. Cë ta !lakim jashtë truallit tonë pushtuesin, duhet të ëjmë sakri!i&a shumë tëmëdha. Në radhë të parë këto duhet t-i ëjmë e do t-i ëjmë ne komunistët, se edhe unë jamkomunist, zoti doktor, vazhdova. Ne jemi gati të sakri!ikojmë edhe veten për /lirimin e atdheut etë popullit. Bnver, më tha doktori, të !aleminderit për esimin që tregove ndaj meje, duke më thënë që jekomunist, kur dihet se komunistëve !ashizmi u pret kokën. 9në nuk jam komunist, kam jetuar ekam punuar me ta, i kam respektuar dhe më kanë respektuar. Do të të them një gjë@ rruga për ju nuk është shtruar me lule, por lu!toni, se vetëm me lu!të do ta shpëtojmë Shqipërinë. Shoku doktor, iu përgjigja, më !al, por nuk më ëhet të të them "zoti doktor#. Ne komunistët

jemi akoma të paktë, por të vendosur. Iadhët tona, në lu!të kundër pushtuesve, do të shtohen, sepsene tremi dhe do të tremi me vete gjithë rininë dhe popullin. 3ur të !ormojmë Partinë tonë, i madh e ivogël do të jetë me të, sepse ajo do të jetë Partia e vegjëlisë. =etëm në një gjë, shtova, nuk mundtë jem dakord me ju, me mendimin që shprehët se "ne të moshuarve na iku koha#. $o, lu!ta, popullikanë nevojë për të gjithë. Njerëzit si ju janë një ndihmë e rnadhe për lu!tën, pse ju keni pjekurinëdhe një të kaluar patriotike. 9në ju ëj thirrje t-i vini këto &ilësi tuajat në alan&ën tonë, në shërimtë popullit. Bnver, m-u përgjigj doktori, më prekën thellë !jalët e tua dhe esimi që tregoni ndaj meje. Ti je i

pari që po më !let kështu që kur tram vënë këmët në tokën e atdheut. $am djalë i popullit tonë, që e do aq shumë lirinë dhe pavarësinë, iu përgjigja. Dëgjo, Bnver, vetëm një !jalë po të them dhe !ute në Lhep@ Doktor Nishani është me ju derisa tëvdesë. 3ur ta shihni të nevojshme, më lajmëroni dhe unë do të jem gati të ëj /-të më &aktojë

djalëria.0e këto !jalë i dhamë !und isedës sonë të parë.=ura në dijeni shokët e 5rupit të 3or/ës për isedën me dr. Rmerin dhe u thashë se ky ishte njëelement me perspektivë për punën tonë. ta u gëzuan, e aprovuan mendimin tim dhe më ngarkuantë maja lidhje me të, ta in!ormoja herë pas here për gjendjen e përgjithshme, për rritjen erezisten&ës dhe për zgjerimin e lëvizjes.9në u takova di&a herë me doktorin dhe m-u shtuan simpatia e respekti për të. Rrner Nishani ishtenjeri me kulturë të gjerë e njihte mirë disa gjuhë të Perëndimit e të (indjes. Në takimet që patëm i!lisja atij për domosdoshmërinë e ashkimit të madh të të gjitha !or&ave, të popullit, njerëzve emundësive tona në lu!tën e vështirë, por të lavdishme që kishim përpara. Doktori shprehte hapur gëzimin e tij për këtë rrugë që kishim nisur dhe nuk mungonte të sh!aqte mendime të urta e të

pjekura, të &ilat na vlenin në punën tonë. 3ështu ai u ë krejtësisht njeriu ynë me mendime eqëllime dhe m-u !or&ua indja se me të tillë patriotë lu!ta e popullit do të e&te më përpara.



3ur !ormuam Partinë, pata një isedë të gjatë me të. 2 !ola për rëndësinë e saj, për rolin që do tëluante në !atet e vendit, në zgjerimin e mëtejshëm të (u!tës sonë Na&ional/lirimtare. 5jithashtu itregova se paskëtaj na duhej të ënim edhe një punë të gjerë me masat e popullit si dhe me elementë

patriotë e na&ionalistë për t-i tërhequr në anën tonë kundër !ashizmit. i ishte entuziast për /ka ithosha, u gëzua shumë, më uroi dhe ma ripërsëriti gatishmërinë e tij.

3ur përgatitëm 3on!eren&ën e Pezës, prapë pata takim me të, ia shpjegova gjerë e gjatë qëllimet, këkishim !tuar dhe kush kishte pranuar. 3ishim menduar që doktorin të mos e !tonim në 3on!eren&ë,sepse mendonim të mos e zulonim Edhe këtë ia shpjegova doktoritJ lidhjet e tij, propaganda që

ënte ai për lëvizjen, i maskuar si njeri i regjimit, duke u shoqëruar me "aallarët# e "3ëshillit tështetit#, do të na ishin të doishme edhe për &a kohë.Doktor Nishani u shpreh plotësisht dakord me ini&iativën e Partisë 3omuniste dhe me plat!ormën e3on!eren&ës, më uroi sukses për 3on!eren&ën dhe më tha@ Bdhe unë do të ëj propagandë për vendimet që do të merrni, armiqtë do t-i /akërdis me mënyrëntime dhe miqtë do t-i a!roj me Frontin. Dhe ta dini, theksoi në !und, kur të keni nevojë për mua,gati më keni.Rmer Nishani e kishte majtur !jalën dhe kishte punuar në Tiranë si një aktivist i zellshëm i

(ëvizjes Na&ional/lirimtare. B, ja, kur momentet e donin, iseduam me shokët dhe menduam që aido të ishte i vle!sh8m në punët e 3ëshillit të Përgjithshëm si një njeri i pjekur, patriot e me kulturë,

për punët e propagandës, për organizimin e pushtetit etj. 2 dërguam !jalë dhe doktori iku nga Tiranae u hodh në mal, ku q8ndroi derisa u /lirua vendi.Rmer Nishani na solli me vete edhe një tjetër simpatizant të (u!tës Na&ional/lirimtare, 3ostë%oshnjakun. 3ostë %oshnjakut ia kisha dëgjuar emrin, por nuk e njihja personalisht. Në qo!të senuk gaohem, ai si emigrant kishte qëndruar në =jenë, kurse në rini kishte qenë edhe në Iusinë&ariste, ose për të punuar, ose me !amiljen, prandaj, në mos gaohem, e dinte mirë edhe rusishten.3ishte pamjen e një urri hijerëndë, !liste si një "politikan i regjur#, i jepte rëndësi të madhe vetes,natyrisht, shante Hogun, li 3ël&yrën, mronte komunizmin, (eninin, Stalinin dhe Partinë tonë.3ështu, pra, ngaditë e më tepër, po dukeshin !rytet e punës së madhe që kishte ërë Partia mena&ionalist8t. Në radhët e (ëvizjes Na&ional/lirimtare, në Front e deri në rreshtat e /etave e të

atalioneve partizane ishin !utur e po !uteshin një numër i madh njer8zish patriotë, të &ilët e kishinkuptuar vijën e Parti së dhe të Frontit Na&ional/lirimtar. Të tillë qenë, për shemull, ndër të tjerëCirjako Karitoja, li Shtëpani në TiranëJ Kasan Puloja, $aho 5joliku në =lorëJ Spiro %akalli nëDurrësJ 5avril Pepoja në 3or/ëJ dr. Petraq Popa, Fetah Bkmek/iu, ha!ëz 0usa %asha në BlasanJPasho Kysi në Skrapar, të &ilët i njihja personalisht e ruaj kujtimet më të mira për ta. Po ashtu në$ug e =eri, krahas lu!tëtarëve e patriotëve të tillë të nderuar, si@ Shpend %alia e Sali 0ani nëTropojë, 5jon 0arashi, Kajdar lia e të tjerë në Shkodër, (lazi %ozo në 0yzeqe, Kaki Stërmilli në Diër, 0uharrem %utka në 3olonjë, Siri Shapllo e 3adri %ao/inë 5jirokastër, Ste!an Thomagjini në Sarandë, KaLhi Seseri, aë IeLha e të tjerë në 3rujë, Rllga

Plumi, dr. $orgji $orgoni, Bla 5jikondi e të tjerë në Tiranë, KoLhë Deliu në Blasan, li 3ame e3o/o Ste!ani në Përmet, Ta!il Tërpani në %erat e të tjerë, u ashkuan me Frontin e (ëvizjen Na&ional/lirimtare edhe dhjetëra mësues, mjekë, inLhinierë, agronomë, shkrimtarë e nëpunës tëtjerë anemanë vendit.Bdhe me isho!i&erët e ushtrisë së vjetër Partia qysh në !illiin ëri një punë të kujdesshme, sepseishte e indur se, ndonëse midis tyre do të kishte nga ata, sidomos o!i&erë të lartë të ishushtrisëzogolliane që do të ishin të predispozuar për t-u vënë në shërim të pushtuesit, një numër i madh,elementë patriotë e përparimtarë, do të hidheshin me lu!tën tonë. Sigurisht,ne njihnim !aktin se puna me këtë kategori njerëzish paraqiste vështirësi, sepse në të kaluarën këtakishin !ormuar një kastë të privilegjuar, të edukuar me kon&epte antipopullore e që paguhej mirë për të siguruar sundimin e "sovranitaugust#. 0egjithatë, ne i njihnim qëndrimet opozitare kundrejt

Hogut në radhët e o!i&erëve të gradave të ulëta. Një pjesë e këtyre kishin pasë krijuar edhe njëorganizatë të !shehtë, "5rupin e o!i&erëve# me %edri Spahiun në krye, ku !litej e diskutohej për komunizmin, ile ky quhej edhe grup komunist, por që në !akt më tepër ishte një organizatë tepër e



myllur ushtarakësh, pa kurr!arë lidhjeje në popull dhe e destinuar të dështonte, si/ dështoi nëveprimet e veta. Dinim, gjithashtu, se në radhët e tyre kishte elementë me inspira&ione patriotike edemokratike dhe detyra jonë ishte t-i lidhnim ata me lu!tën tonë.3ur u pushtua vendi, ndërsa të gjithë o!i&erët reaksionarë u ënë veglat e pushtuesit, ruajtën gradate morën rroga të majme prej tij, shumë të tjerë, ve/anërisht "vegjëlia# e o!i&erëve, u ashkuan me

(u!tën Na&ional/lirimtare. Disa prej tyre, si@ 0usta!a 0atohiti, Ieshit 1ollaku, 0emo 0eto, simHeneli, Pano Qhamallo e të tjerë lu!tuan, u ënë drejtues atalionesh e rigadash partizane dheranë heroikisht nY lu!tën e shenjtë për Tiri. Nga radhët e isho!i&erëve dolën edhe shokë si Spiro0oisiu, të &ilin 3omiteti Cendror i Partisë dhe 3ëshilli i Përgjithshëm e emëruan komandant tëShtait të Përgjithshëm të 9shtrisë Na&ional/lirimtare, ose si She!qet Pe/i që u ashkua që në ditëte para të pushtimit në lu!tën kundër okupatorit dhe, pas themelimit të Partisë, u ë një ndër kuadrotmë të shquar të !orma&ioneve të 9shtrisë sonë Na&ional/lirimtare.Bdhe Dali Ndreu, Tahir 3adareja, Kulusi Spahiu e të tjerë lu!tuan dhe Partia gjatë lu!tës e më pas ungarkoi përgjegjësi të ndryshme, por, ve/anërisht pas 1lirimit, qo!të arërat e egra të kohës sëo!i&erllëkut zogist, ashtu edhe sëmundje të tjera politike, ideologjike e morale, i shtynë në rrugë tështremër, disa ile u hodhën edhe në krahët e agjenturave të huaja e maruan si armiq të Partisë e

të popullit. Sidoqo!të, këto do të vërtetoheshin më vonë. jo që doja të theksoja është !akti se Partiaditi të ënte një punë të mirë e të !rytshme si me gjithë shtresat e tjera, edhe me o!i&erë të ushtrisë sëvjetër dhe mundi të ënte për vete e të moilizonte në lu!të të gjithë ata që mund të moilizoheshin.Pjesa më e mirë e tyre tash, në pranverën dhe në !illimin e verës së vitit 674:, kur ndodheshim nëvalën e organizimit të !orma&ioneve të mëdha të ushtrisë partizane, do të përënin, si/ përënë, një!ond me vlerë për Partinë dhe lu!tën.Pikërisht në këto momente, pra, në !illimin e verës së vitit 674:, kur ne po përgatiteshim për mledhjen e 3ëshillit të Përgjithshëm, na vjen në Shqipëri si "shtegtar i vonuar# edhe Sej!ulla0alëshova. Nuk e kisha njohur kurrë personalisht Sej!ullain, por për të më patën !olur ?mer Dishni&a e 3o/o Tashkoja që e kishin njohur në emigra&ion, i pari në Fran&' dhe tjetri në%ashkimin Sovjetik. 0egjithatë ishte e vështirë të krijoje një për!ytyrim koherent nga /-më thoshin?meri me 3o/on, se gjykimet e tyre për Sej!ullain ishin diametralisht të kundërta. 3o/o Tashkjaqë, si/ dukej s-e kishte pasur qej!, më tregonte se Sej!ullai ngulte këmë që qendra e grupit tëkomunistëve shqiptarë, që kishin organizuar të rinjtë me prirje demokratike kur vajtën në%ashkimin Sovjetik, pas ardhjes së Hogut në Shqipëri, të vendosej jo në %ashkimin Sovjetik EnëShqipëri jo e jo, por në Bvropë, në Paris, =jenë a 5jenevë. 3ur e njoha më mirë Sej!ullain, e

esova këtë dhe e kuptova se, doemos, Sej!ulla 0alëshovës i pëlqente më shumë jeta e ka!eneve tëParisit sesa puna e lu!ta e vërtetë në atdhe. 3rejt ndryshe më kishte !olur Dishni&a për Sej!ullain. ie kishte njohur në Fran&ë, ruante një admirim të ve/antë për të dhe kishte orLh të më !liste orë tëtëra për "men/urinë# e "talentet# e Sej!ullait e për "aktivitetin# e tij.Të them të drejtën, disa gjëra nga ato që na tregonte ?meri sikur na impresionuan dhe mendonim se

një shok i tillë që "kishte punuar në 3omintern#, që "kishte qenë pro!esor# në 0oskë, me një llojeksperien&e e njohuri teorike, pastaj edhe njeri i penës dhe poet, do të na ishte i nevojshëm.%iseda e parë që pata me Sej!ullain kur ai erdhi në Shqipëri aty nga qershori i 674:shit, nuk më landonjë përshtypje të madhe, ile, pata një!arë deziluzioni nga përgjigjet që më jepte kur i ëjandonjë pyetje për Iusinë Sovjetike, për ndonjë /ështje të eksperien&ës së Partisë %olshevike apoedhe të Partisë 3omuniste të Fran&ës. Në këto raste Sej!ullai merrte pamjen e një !ilozo!i të rënduar nga pyetjet e dishepujve dhe lëshonte rreth vetes një tym misterioziteti e një "do të isedojmë#. 2shkurtër e rondokop, me një zë që e trashte aposta!at, dëgjonte e shikonte me një pamje prej njeriutë ezdisur nga vogëlsira. Nuk mungoi që në ditët e para të jepte "këshilla# e të ënte kritika,. dukelënë të kuptonte që "tani që erdha unë, do t-i ndreqim këto gjëra#. Nga ana ime e pyeta për gjendjennë Fran&ë, për disa miq e të njohur komunistë atje, por dukej që Sej!ullai dinte pak gjëra.

Kë, më pyeti doktor Dishni&a pas isedës së parë, si t-u dukA



%esoj se do të na ndihmojë, iu përgjigja, por me sa duket pa entuziazmin që priste ?meri dhe,kur pashë që doktori shtangu, shtova@ Në punë e në lu!të do ta njohim më mirë. Mshtë shok i mirë dhe i përgatitur, Bnver. Do ta shohim, përsërita dhe s-e zgjata më.

Po, si/ u kuptua, nuk qeshë unë i vetmi që "u rezervova# në vlerësimin e "pro!esor# 0alëshovës.a kohë pas ardhjes së tij në Shqipëri isedoja një ditë me doktor Nishanin e, kur ra !jala për Sej!ullain, doktori qeshi e tha@ 9në do ta kem keq me Sej!ullain, ose ai do ta ketë keq me mua. Po pseA e pyeta i interesuar, se e dija që doktori e kishte njohur Sej!ullain në emigra&ion dhe dijaqë Rmer Nishani ishte njeri i drejtë në gjykime. 3emi &a historira të vjetra të gazetës, më thotë doktori dhe vazhdoi tregimin@ 3ur nLirrnim nëemigra&ion "(irinë komëtare# i kërkoja edhe Sej!ullait ndonjë artikull të na dërgonte nga 0oska.Po tundej Sej!ullaiA Pas pesë letrave që i dërgoja unë, ënte kaull e më dërgonte "materialin#@titullin e dytri pika plani, medemek "tezat# e artikullit. Prapë pesë letra të tjera me të shara vend/ee më në !und na dërgonte artikullin. Kerë s-ia otoja !are, herë, ashkë me Kalimin, ia shkruanim

nga e para. Një koqe demeli që /-të të them, vazhdoi doktori e përsëri qeshi "hihihi#. 0ëshkruante dokrra, "proletariati kështu, proletariati ashtu...#. Pse ishe kundër proletariatit tiA e nga&mova unë doktor Nishanin. .To, more jo, nuk isha kundër proletariatit unë, po ato që shkruante Sej!ullai qenë ro/kulla. Senga kopjonte nga ndonjë gazetë sovjetike dhe shkruante në artikullin e destinuar për Shqipërinë @"Proletariati industrial, sidomos ai i uzinave dhe i kantiereve, duhet të jetë në Shqipëri në krye tëmasave#, e ku e di unë se /-gjepura të tjera. "ilit proletariat m-i drejtohe more Sej!ulla, i shkruajaunë me inat, proletariatit industrial të 0alëshovës tënde, apo atij të Dunavatit të 5jirokastrëssimeA Pika neve me /-udallenj do ta majmë gazetën#. Për ideai, Bnver, kështu i kam shkruar. $a

pyete, po s-ka qenë kështu, dhe doktori qeshte e qeshja dhe unë me ato që më tregonte. Ndërkohë Sej!ullai "njihej me gjendjen#, ënte iseda akademike, sidomos me ?merin e me3o/on, përpiqej të dukej sikur mezi e kishte pritur ditën të vinte për të marrë pjesë në lu!të Eedhe sote kësaj dite më ka metur e errët se pse ai priti verën e 674:shit për t-u kthyer në Shqipëri dhe ne,qo!të për garan&itë që na jepnin ?meri e 3o/o Tashkoja për të, qo!të për !aktin se "vinte nga3ominterni#, vendosëm ta kooptojmë edhe në 3omitetin Cendror, natyrisht, si kandidat e jo sianëtar i 3omitetit Cendror.Të tilla, pra, ishin kushtet e rrethanat në të &ilat ne u përgatitëm dhe më 4 korrik 674: !illuammledhjen e 3ëshillit të Përgjithshëm Na&ional/lirimtar, e &ila u majt në (ainot në shtëpinë, kunë mars kishte zhvilluar punimet 3on!eren&a e Parë e =endit e Partisë. Përve/ anëtarëve të 3ëshillittë Përgjithshëm Provizor që ishte zgjedhur në Pezë, kishim !tuar në këtë mledhje edhe KaLhi(leshin e Sej!ulla 0alëshovën, të &ilët do t-i paraqiteshin 3ëshillit si kandidatura për t-u kooptuar në

përërjen e tij. 3ështu, gjithsej ëheshim tetë veta, sepse dy nga anëtarët e 3ëshillit tëPërgjithshëm, Ndo& 1oa e 3amer Ca!molla, ndonëse ishin lajmëruar, nuk kishin ardhur.Për drejtimin e punimeve të kësaj mledhjeje propozova lu!tëtarin e shquar, 0usta!a Qhanin, dhe

pjesëmarrësit e tjerë të mledhjes u sh!aqën plotësisht dakord me propozimin tim. Pastaj u aprovuarendi i ditës, i &ili përmante si pikë të parë një re!erat për situatën e jashtme dhe të rendshme, të&ilin e majti ?mer Dishni&a.0asi dëgjuam re!eratin e ?merit, diskutuam rreth zhvillimit të situatës politike dhe ushtarake nëBvropë, sidomos për vonesën e hapjes së !rontit të dytë nga ana e angloamerikanëve. Nëdiskutimin tim thashë se aleatët mund të ëjnë një zarkim në 2tali me qëllim që të shkëputin 2talinëdhe %allkanin nga 5jermania dhe, pas kësaj, kishte të ngjarë që 5jermania të sulmohej edhe ngaFran&a, por edhe nga gjetiu.

Për sa i përket %allkanit, theksova, kam mendimin që !ronti i dytë në këtë sektor t-u lihet vetë!or&ave na&ional/lirimtare të vendeve allkanike. Iritja e lëvizjeve na&ional/lirimtare, sukseset e



tyre në Shqipëri, $ugosllavi e 5reqi tregojnë se këto lëvizje janë në gjendje ta majnë me sukseskëtë arrë.0ë kujtohet që për këtë pikë të rendit të ditës diskutoi edhe Sej!ullai, i &ili kishte vendosur të namahniste me diskurin e tij të parë pulik,duke pro !etizuar dhe dul&e na omarduar me &itime tëagjen&ive e radiove të ndryshme. %ile, na përmendi edhe emrin e një gjenerali të !rikës së $ugut,

që na paskësh !olur për zhvillimin e ngjarjeve në teatrin evropian të lu!tësG Në vazhdim të diskutimit për këtë /ështje të rendit të ditës u sugjerova shokëve të ënin një përshkrim të shkurtër të gjendjes në krahinat nga vinin. 0aj mend se një diskutim i zjarrtë u ndezkur KaLhiu !oli për situatën në Diër. Pasi përmendi sukseset e lu!tës sonë atje, ai u ndal nëqëndrimin që mante paria e këtyre krahinave ndaj (ëvizjes Na&ional/lirimtare dhe me !aktedemaskoi lodrën që ënin elementë të tillë të parisë, si@ Fiqri Dinja, li 0aliqi, 0y!tar 3aloshi e tëtjerë. Puna e tyre man erë të !ëlliqur, more shokë, tha &opë KaLhiu. (idhjet me ne i majnë për të na

penguar, që të mos ëjmë aksione. 3ëto da2lavere të parisë populli ka !illuar t-i kuptojë, s-!utet rrenanë thesJ mja!t njerëz të thjeshtë nga radhët e tyre kanë ardhur vullnetarisht në aksionet tona. Bdhe

punën për shtrirjen e këshillave na&ional/lirimtarë në gjithë zonën ata e kanë penguar. Tani i ranë

gjethet !ikut, dolën sheshit. Pa dëgjoni se si duan të na tremin, tha në !und KaLhiu dhe leLoi dytri letra ultimatum të Fiqri Dines drejtuar 1etës partizane të Dirës për të ndaluar goditjet kundër armikut. Durim do të ëjmë, por në lu!të t-i ëjmë hesapet pa ata, ile një ditë mund t-i kemi përallë, thaKaLhiu dhe u ul. 3adal, he urra, u ngrit %azi i anës. S-pritet lisi nga dega me një trame të sopatës. Ne lu!tojmëme u ashkue e jo me u për/a. mos po dum qarin e hasmitA Kasmi do plumin, vallahi, tha 0yslimi, s-ka lla!eG%azi luajti vendit e u mështet më mirë. llahile, s-po mujt me e kuptue mikun tem, KaLhiun. i asht nga oLhak me nji arrë ner në Diër të 0adhe. Po ne jena vllazën, mor jahu, duhet të jena ashkë. Po të jena na ashkë edhe populli

ahet ashkë.3y !arë urri, duke e ditur !are mirë se /-ishte reaksioni diran, kërkonte ashkëpunim me të për tështyrë, në !akt, goditjen e pushtuesit me armë për në kalendat grekeJ në !und të !undit, kjo ishtedetyra që i kishin ngarkuar. i vetë vepronte njëlloj si paria e Dirës, nuk e kishte zrazur një herëJndryshimi i vetëm ishte se, për qëllime të &aktuara, kishte ardhur në Pezë e merrte pjesë në 3ëshill. B /-na hyjnë në punë !jalët e mëdha, zoti az, thashë unë, ashkimi i vërtetë duket në lu!të,këtu është kuvendi i urrave sot. 1-kuptim do të kishin këto që po thuhen sot këtu, nëse nuk nandihmojnë që nesër të !or&ojmë goditjet kundër armikutA Po a ka esë, reA nguli këmë në dhelpëritë e veta %azi. %urri lidhet për !jalësh... Shqiptari sot lidhet prej kësaj, tha 0yslimi dhe rrahu me pëllëmë patllaken e !utur në rez. 9në

them, or aë, se lu!ta po na i di!ton urrat e vërtetë. Në Pezë e në Shijak krerët s-i ëra me vete, po!ukaranë, ama, e ëra. B kena goditë !ashizmin dhe ja ku jena, ma të !ortë, populli na eson, por pseA Se po lu!tojmë, jo lla!e. po !las drejt, or aëA Të lumtë goja, u hodh %aa Faja. s-ka ila/ tjetër. Në 0artanesh këshillat i kemi në /do katund,

populli është mledhur rreth tyre si leta. B goditim armikun ku të mundemi e sa të mundemi. 3ushtë dojë të ashkohet me ne, ujrum i themi, një armë më shumë G3jo ishte përgjigjja më e mirë kundër pikëpamjeve të az 3upit.0asi diskutuan edhe shokët, sidomos për zhvillimin e lu!tës në krahinat e tyre, ëmë një pushim tëshkurtër, për të kaluar në pikën tjetër të rendit të ditës, mi veprimtarinë dhe detyrat e këshillavena&ional/lirimtarë. Për këtë pikë isha ngarkuar të re!eroja unë.

Në re!erat nënvizoja rëndësinë e 3on!eren&ës së Pezës dhe tregoja për punën e ërë deri atëherë për

ngritjen kudo të këshillave dhe për !unksionimin e tyre si organe të lu!tës dhe të pushtetit politile, sidhe për pengesat që kishim hasur në këtë punë jo vetëm nga pushtuesit dhe nga autoritetetkuislinge, por edhe nga "na&ionalistët# e grumulluar në %allin 3omëtar.



Fola pastaj konkretisht për gjendjen dhe punën e këshillave na&ional/lirimtarë në krahina e nëqytete të ndryshme të vendit, si në Tiranë, Durrës, =lorë, 0allakastër, ku puna e tyre, me gjithëvështirësitë, kishte e&ur mirë si dhe për krahina të tjera, si në Shkodër, 0at, Diër e 3rujë, kuakoma vazhdonim të hasnim pengesa të mëdha nga reaksioni. Në re!eratin tim kritikova disa tëmeta të punës sonë për një drejtim të &entralizuar të këshillave nga 3ëshilli i Përgjithshëm e

nënvizoja se lidhja me azën nuk kishte qenë aq e vazhdueshme sa /-e kërkonte situata dhe lu!ta jonë. 5rupimi i !or&ave, theksova, është duke u kristalizuar. Iritja e lu!tës sonë do ta shpejtojëakoma më shumë këtë pro&es, prandaj është detyrë e ditës për 3ëshillin e Përgjithshëm që tandihmojë akoma më shumë azën, të organizojë popullin në Frontin Na&ional/lirimtar, të !or&ojëkëshillat në !shat, në lagje, në qytet e në krahinë.Cë kjo punë të ëhej më mirë ishte ndier nevoja e një dokumenti ku të për&aktoheshin qartë tëdrejtat, kompeten&at e !unksionet e tyre. Prandaj shtrova /ështjen e një statuti të këshillavena&ional/lirimtarë, projektin e të &ilit e kishim përgatitur paraprakisht e tash do t-i leLohej 3ëshillittë Përgjithshëm për diskutim. Për!undimisht, ky Statut ashkë me Iregulloren e këshillavena&ional/lirimtarë do të aprovoheshin në 3on!eren&ën e Dytë Na&ional/lirimtare që do të mahej

më pas.0ë tej, duke u ndalur në punën që kishte ërë 3ëshilli i Përgjithshëm Provizor, nënvizova se jo tëgjithë anëtarët e këtij organi me rëndësi të (u!tës Na&ional/lirimtare ishin treguar në lartësinë edetyrës me përgjegjësi që u kishte ngarkuar 3on!eren&a e Pezës. 2naktiviteti i plotë i dy pjesëtarëve na&ionalistë në 3ëshillin e Përgjithshëm, Ndo& 1oës e3amer Ca!mollës, theksova në re!erat, e ka penguar punën. 5jithashtu, në zonën ku është az3upi puna me këshillat nuk ka e&ur mirë, ile, ata janë penguar.3urse Iamazan $arani, i &ili nuk është anëtar i 3ëshillit, por që ishte ngarkuar si ndihmës i 0yslimPezës për punët e 3ëshillit, marrim vesh se e ka kthyer pllakën dhe është ashkuar me %allin.3ështu, pra, praktikisht me punët e 3ëshillit nuk janë marrë si duhet gjithë anëtarët.Iamazan $arani ishte një mësues tiranas me të kaluar të mirë si antizogist dhe antiitalian. 9në nuk ekisha njohur nga a!ër, vetëm isha prezantuar me të nga miqtë e mi mësues. Në kohën kur punonim

për përgatitjen e 3on!eren&ës së Pezës, kërkova të takohem me të dhe këtë takim e organizoi0usta!a 5jinishi, që ishte edhe rekomanduesi më i !laktë i Iamazanit. %isedova dy herë me këtë, ishpjegova qartë pikëpamjen tonë në lidhje me mledhjen që kishim në plan të ënim mena&ionalistët dhe për plat!ormën që do të shtronim. 0eqenëse Qan $arani u sh!aq plotësisht dakordme ne dhe premtoi se do të na mështeste në /do gjë, i ngarkuam si detyrë që të ënte propagandëkundër pushtuesve në gjirin e na&ionalistëve të Tiranës. i e pranoi këtë detyrë, ile më tha se nëkohë rreziku mund të shkoja edhe në shtëpinë e tij, një shtëpi e thjeshtë tiranase në rrugën kundodhej edhe shtëpia ku u vranë =ojo 3ushi dhe shokët e tij. 5atishmëria e Iamazanit më gëzoi,sepse /do element i !ituar për lu!tën për /lirim ishte një sukses i punës së Partisë. Për një kohë u duk

se ky element do t-i tuante premtimetJ ai mori pjesë në 3on!eren&ën e Pezës, u solidarizua mevendimet e saj dhe u tregua i gatshëm të punonte për realizimin e tyre. 0irëpo nuk kaloi shumëkohë dhe entuziazmi i $aranit u !toh dhe 0yslimi m-u ankua se ky jo vetëm që nuk kryente asnjënga detyrat që i &aktoheshin, po pothuajse i kishte ndërprerë kontaktet me %aën. Si është kjo puna e Qan $aranitA e pyeta një ditë 0usta!a 5jinishin. 9në e njoh për urrë të mirë, më përgjigjet Ta!a. Do ta takoj dhe do t-i !las.

Nuk kaloi shumë kohë, kur në (ainot më erdhi lajmi nga shokët e Tiranës që Qan $arani kishtendërruar "këmishë#, kishte raktisur Frontin dhe ishte ashkuar me %allin.3jo ishte metamor!oza e këtij renegati, të &ilën ua shpjegova edhe anëtarëve të 3ëshillit tëPërgjithshëm që ishin të pranishëm.

Në lidhje të ngushtë me këto proleme e me krejt stadin që kishte arritur lu!ta jonë, mledhja e

korrikut 674: diskutoi gjerësisht rreth nevojës që kishte lindur për krijimin e Shtait tëPërgjithshëm të të gjitha !or&ave të armatosura të popullit kryengritës.Cysh në 3on!eren&ën e Pezës ishte diskutuar dhe



qe vendosur që në momentin e duhur, me zgjerimin e rezisten&ës së armatosur kundër pushtuesit!ashist e sidomos me rritjen e numrit të /etave e njësiteve partizane, të krijohej një shta qendror, i&ili do të ishte qendra drejtuese e opera&ioneve ushtarake të ushtrisë së re që do të krijonte populli.Dhe ja, pas një viti lu!të e përpjekjesh të gjithanshme ne gjykuam se ky moment kishte ardhur.

Në verën e vitit 674:, lu!ta e armatosur e popullit shqiptar kishte marrë përpjesëtime të gjera. Numri

i /etave partizane qe shtuar në mënyrë të pakrahasueshme me disa muaj më parë, qe rritur e !or&uar përërja e tyre, aktiviteti lu!tarak që zhvillonin ato në tëgjithë vendin i jepte armikut goditje dërrmuese. =etëm në këto /eta, që quheshin njësi të rregullta,sepse !unksiononin në mënyrë të përhershme, merrnin pjesë rreth 6+ +++ veta, përve/ a!ro )+ mijëlu!tëtarëve të /etave territoriale dhe të njësiteve guerile. 0e porosi të 3omitetit Cendror të Partisëishte kaluar në organizimin e atalioneve, si njësi më të mëdh a e më të !uqishme, të a!ta për tëkryer opera&ione inë shkallë m' t' gjerë kundër armikut dhe qenë d'rg,uar orientimet e pomerreshin masat për krijimin ne një t' ardhme !are t' a!ërt t' rigadave te para par.tizane.Për të gjitha këto, i ngarkuar nga 3omiteti Cendror i Partisë, në një nga sean&at e mledhjes së3ëshillit t' Përgjithshëm Na&ional/lirimtar, u ngrita e u thashë shokëve@ 3omiteti Cendror i Partisë 3omuiliste, aga analizat që u ka ërë situatave dhe !or&ave tona, ka

arritur n' konkluzionin se propor&ionet që ka marrë (u!ta Na&ional/lirimtare dhe arritja e !itores për!undimtare mi armikun, e ëjnë t' domosdoshme dhe urgjente ashkimin organik të të gjithanjësteve partizane n' një ushtri komëtare të drejtuar nga një qendër e vetme. Ne i propozojmë këtij3ëshilli që të shqyrtojë e t' miratojë propozimin e 3C të P3SK për krijimin e Shtait tëPërgjithshëm të 9shtrisë Na&ional/lirimtare Shqiptare. Duke realizuar këtë detyrë, lu!ta e armatosur e popullit tonë do t' jetë më e organizuar e do të zgjidhë m' me sukses ojektivat politikë eushtarakë n' t' ardhmen.

Në vazhdim nënvizova se krijimin e këtij organi të spe&ializuar n' drejtim ushtarak të lu!ës sonë ekërkonte edhe nevoja e koordinimit dhe e ashkëpunimit të (u!tës sonë Na&ional/lirimtare me atëtë vendeve të koali&ionit anti!ashist, sidomos me aleatët e mëdhenj, %ashkimin Sovjetik, SK%nëdhe %ritaninë e 0adhe dhe n' mënyrë të ve/antë me lëvizjet na&ional/lirimtare të popujve të%allkanit.nëtarët e 3ëshillit të Përgjithshëm e përshëndetën propozimin për krijimin e Shtait tëPërgjithshëm dhe shprehën esimin se ekzisten&a e një organi të tillë do ta !or&onte akoma mëshumë (u!tën Na&ional/lirimtare dhe do ta a!ronte ditën e !itores sonë mi armikun. Pas marrjes sëkëtij vendimi historik, u diskutua për përërjen e Shtait të Përgjithshëm dcne u vendos që Shtai iPërgjithshëm i 9shtrisë Na&ional/lirimtare të përëhej prej 6) vetash dhe konkretisht nga@ Spiro0oisiu, Bnver KoLha, 0yslim Peza, KaLhi (leshi, 0usta!a Qhani, Iamadan 1itaku, az 3upi,?mer Dishni&a, Dali Ndreu, 0usta!a 5jinishi, Sej!ulla 0alëshova dhe %edri Spahiu. 3ëshilli iPërgjithshëm Na&ional/lirimtar vendosi, gjithashtu, që ndërtimin e strukturës organizative t' Shtaittë Përgjithshëm =ia linte vetë këtij, n' mledhjen më të par'.

Të nesërmen u mlodh Shtai i Përgjithshëm i 9shtrisë Na&ional/lirimtare, i &ili për&aktoistrukturën e vet organizative dhe ndau përgjegjësitë midis anëtarëve të vet. Shtai do të kishte njëkomandant si dcne komisarin politik të tij, ashtu sikurse kishin edhe të gjitha repartet tona partizane.Propozova që me detyrën e komandantit të Shtait të Përgjithshëm të ngarkohej shoku Spiro0oisiu, si një njeri patriot dhe spe&ialist i /ështjeve ushtarake. 0ajori, si/ e quanim zakonishtshokun tonë, ishte një ndër ata o!ieerë patriotë, te të &ilët dashuria për atdheun dhe për popullin eurrejtja për roëruesin e huaj qenë më të !orta se dëshira për poste e grada me të &ilat Hogu dhe!ashizmi u përpoqën =i joshnin.Pikërisht për meritat patriotike si edhe për !aktin se Spiro 0oisiu ishte një ushtarak i vjetër dhe meeksperien&ë, Shtai i Përgjithshëm e &aktoi atë si komandant të vet. 9në u &aktova komisar politik iShtait të Përgjithshëm.

0ë 6+ korrik 674: ne e shpallëm pulikisht vendimin historik për krijimin e Shtait të Përgjithshëmdhe organizimin e 9shtrisë Na&ional/lirimtare Shqiptare. Pikërisht kjo ditë ka metur e do të metetsi një ndër ngjarjet më të shënuara jo vetëm të (u!tës Na&ional/lirimtare, por të krejt epokës së



Partisë, si dita e 9shtrisë sonë Popullore, /lirimtarja dhe mrojtësja e lavdishme e atdheut tonëso&ialist.3rahas vendimeve të tjera që kishin të ënin me organizimin e ushtrisë sonë, me krijimin ekomandave të qarqeve dhe të Honës 2 Rperative, me organizimin e pushtetit ushtarak partizan në

prapavija etj., në mledhjen e korrikut 674: një vëmendje të ve/antë i kushtuam edhe /ështjes së

qëndrimit ndaj %allit 3omëtar në të ardhmen. Në re!eratin që unë i paraqita mledhjes analizoja me hollësi edhe punën e përpjekjet që kishim ërë gjer në ato momente për ta indur %allin të hidhej në lu!të kundër !ashizmit dhe të pranontevijën politike që kishim aprovuar në 3on!eren&ën e Pezës. 0e këtë analizë të gjerë që i ëja

prolemit kisha parasysh dy synime kryesore. Së pari, të in!ormoja hollësisht ata anëtarë të 3ëshillittë Përgjithshëm që nuk kishin qenë në lidhje të vazhdueshme me 3ëshillin për vijën e ndjekur dheveprimet konkrete që ishin ërë dhe, së dyti, të për&aktonim plat!ormën e isedimeve që

parashikonim të zhvillonim me %allin 3omëtar, dul&e i ërë thirrje për herë të !undit që të !utejrealisht ri lu!të duke hequr dorë nga ashkëpunimi me armikun dhe nga lu!ta kundër Frontit

Na&ional/lirimtar dhe Partisë 3omuniste.Diskutuesit që morën !jalën pas meje aprovuan vijën e ndjekur dhe i vlerësuan të drejta të gjitha

përpjekjet e gjeratëhershme. Për!undimisht u vendos të ëhej një takim tjetër me për!aqësuesit ekësaj organizate, ku të kërkohej prej tyre një përgjigje e shkoqur dhe për!undimtare nëse %alli do tëmerrte apo jo pjesë në lu!të.

Në diskutimin e kësaj /ështjeje, me sa më kujtohet, e mori !jalën ?mer Dishni&a. 0endoj, tha në !und të diskutimit ?meri, që në isedimet që do të ëhen t-u thuhet allistëve@"0e ju, pa ju lu!tën do ta ëjmë deri në !und#, dhe t-u ëhet edhe një herë thirrje për një ashkimlu!tarak, për shkatërrimin e okupatorëve, për një Shqipëri të lirë e demokratike.B përmend diskutimin e ?mer Dishni&ës për të nënvizuar se ?meri, i &ili do të vihej në krye tëdelega&ionit të 3ëshillit të Përgjithshëm në 0ukje, jo vetëm ishte i sqaruar që më parë për

pozi&ionin që duhej të mante, por edhe vetë, të paktën në !jalët që thoshte, dukej që kishte një pikëpamje të drejtë për %allin 3omëtar dhe për qëndrimin që duhej majtur në takimin me për!aqësuesit e tij.Pas ?merit e mora !jalën unë dhe në sustan&ë thashë@ Cëllimi ynë është që të hedhim në lu!të ata që nuk e kanë kuptuar akoma lu!tën që ëjmë ne Bdhenë krerët e %allit 3omëtar të di!eren&ojmë ata elementë që nuk janë komprometuar dhe të

përpiqemi edhe një herë t-i indim të lu!tojnë, duke u !olur haptazi dhe dul&e ua shpjeguar qartëkarakterin e (u!tës Na&ional/lirimtare.Për isedimet që mendojmë të ëhen me %allin t-u dërgojmë një letër me propozimin tonë dhe t-u

japim një a!at të shkurtër, jo më shumë se <8 ditë që të na përgjigjen nëse duan apo jo të takohenme delega&ionin tonë. Nuk do ta zgjatim më tej këtë a!at dhe, po nuk erdhën në këtë mledhje akon!eren&ë, nuk do të presim më, por ta otojmë letrën tonë në gazetën "%ashkimi# që populli të

shohë edhe një herë se kush është kundër ashkimit dhe lu!tës /lirimtare. 0e %allin 3omëtar, vazhdova, nuk do të ëjmë më &eremonira. %azat e marrëveshjes që do t-u propozojmë të jenë këto@ lu!të e armatosur, e organizuar dhe pa kompromis kundër okupatoritJ %alli3omëtar të njohë këshillat na&ional/lirimtarë si i vetmi pushtet popullor e demokratikJ të spastrojënga radhët e veta kolaora&ionistët, kriminelët, spiunët e spekulatorëtJ të pushojë menjëherë lu!tëndhe propagandën kundër Frontit dhe Partisë 3omuniste, elementët pozitivë të %allit të marrin pjesënë Front, të shpërndajnë "këshillat# e tyre etj. 3jo, pra, për!undova, të jetë plat!orma e

isedimeve që do të zhvillojë delega&ioni ynë, të &ilin do ta &aktojmë këtu.nëtarët e 3ëshillit të Përgjithshëm dhe ata të Shtait që ishin !tuar në mledhje, aprovuan

propozimet e mia, të &ilat u pranuan si azë e isedimeve që do të ëheshin së a!ërmi me %allin3omëtar. Dukej se gjith/ka ishte e qartp edhe për ?mer Dishni&ën e 0usta!a 5jinishin, të &lët

vetëm pak ditë pas kësaj mledhjeje do të luaniz një rol prej kapitulluesi në arritjen e marrëveshjes!amëkeqe të 0ukjes.



. N61 ?ra7/1 2he n@ ,ra2h,i e rre8i/h*e

0enjëherë pas mhdhjes së 3ëshillit të Përgjithshëm, i ndërgjegjshëm për rëndësinë dhevështirësitë e takimit të !undit të dBlega&ionit tonë me për!aqësuesit e %allit, thirra e hedova disaherë me ?mer Dishni&ën e 0usta!a 5jinishin jo vetëm që këta ta kuptonin mirë misionin e tare

delikat, por edhe për të saktësuar dhe pre&izuar ieri në imtësi pikat kryesore, mi të &ilat do tëzhvilloheshin isedimet. Në asnjë mënyre- në sjelljen dhe parashtrimin tuaj nuk duhet të ketë as edhe nuan&ën më të vogëltë lëkundjes nga plat!orma jonë. 5jithashtu, duhet të treni parasysh që në asnj. mënyrë të mos ilutemi %allit të ashkohet me \@ lutje ne s-u tremi ërë kur ishim pak, në !illim, dhe jo të ëjmëtani. Tonin e isedimeve, u thashë, duhet ta japim ne dhe ata ta kuptojnë mirë që Lre këtë ne po underim dorën për herë të !undit, që të dalin nga qorrsokaku e të shlyejnë !ajet. Sigurisht, sigurisht, aprovonte Dishni&a, kurse 0usta!a 5jinishi tuldte kokën e shtonte@ 0os trini meralZ do të veprojmë si/ duhetG0asi diskutuam gjatë me shokët e udhëheqjes së Partisë, që ndodheshin ato ditë në (ainot,vendosëm që në delega&ionin e Frontit Na&ional/lirimtar të hynte edhe az 3pi.

azi, i thashë ?merit, si e pe dhe vetë, e aprovoi plat!ormën e isedave që do të udhëheqësh tinë krye të delega&ionit të Frontit me krerët e %allit, por si ti, ashtu dhe 0usta!ai duhet të ënikujdes me të dhe të kontrolloni veprimet, që të mos na e luajë ishtin. 0os ki merak, përsëriti 0usta!a 5jinishi, që mezi e mante gëzimin ngaqë edhe %azi do të ishtenë delega&ion, %azi mund të ndikojë te delegatët e %allit. Ne jemi të in!ormuar se midis krerëve të %allit ka !ërkime, ju duhet t-i sh!rytëzoni ato. Se sa do tëndikojë %azi, do ta shohim. 0e të do të isedoj edhe vetë. Në qo!të se të lind nevoja, i thashë?merit, mund të tërheqësh edhe shokë të Partisë e të Frontit nga Tirana dhe Durrësi. Ndoshta nuk lind kjo nevojë, tha i sigurt ?meri. Nuk i dihet, i thashë. Ti kije parasyshGPara se të largohej nga (ainoti unë isedova edhe me az 3upin. Ti, zoti az, i thashë, do të jesh në delega&ion dhe esojmë se autoriteti dhe njohjet e tua mekrerët e %allit 3omëtar do të in!luen&ojnë për mirë. 9në do ta aj temen, "premtoi# %azi dhe pastaj shtoi@ 3am vetëm një kërkesë. . . 9rdhëro, i thashë. Due me marrë me vete edhe major $ahjainG S-kam asnjë ktndërshtim, iu përgjigja.9në e njoh edhe pers&halisht $ahja 1a/in. %isedo me doktorin ?. Dishni&ën^, dhe vendoseni vetëkëtë punë.

3ush ishte ky $ahJa 1a/iA Në kohën e regjimit të Hogut $ahjai kishte qer,ë o!i&er madhor, por pas pushtimit !litej se ishte njBri patriot që donte të lu!tonte. prandaj kishim punuar për ta

hedhur me lëvizjen. Na ndihmonte në këtë drejtim edhe !akti se gruaja e tij ishte simpatizante ePcrtisë dhe një aktiviste e (u!tës Na&ional/lirimtare dhe e tillë meti gjer në !und. Bdhe djali i tyre,Kektori, ishte plotësisht me ne, aktivizohej në organizatën e rinisë, më vonë lu!toi në -.legalitet, doli

partizan dhe u ë një komunist e kuadër i mirë. Duke pasur parisysh ato që diheshin për $ahjain sidhe pjesëmarrjBn e gruas dhe të djalit të tij në (ëvizjen Na&ional/lirin.tare, i vajta një ditë në shtëpidhe isedova me të@ "Hoti Bnver, më tha, unë nuk mund të ndahem as nga gruaja, as nga djali,

pastaj edhe unë mendoj se e keni drejt këtë rrugë dhe do të lu!toj tok me ju#.0irëpo në realitet nuk ëri kështuJ ai nuk ndoqi as rrugën e gruas, as të djalit dhe as të (u!tës

Na&ional/lirimtare. CëndrDi me ne sa për sy e !aqe, dukej që anonte gjithmozë e më shumë nga%azi i anës dhe, kur ne u ndamë me këtë dhe e përjashtuam nga Fronti, $ahja 1a/i e ndoqi prapa, u!ut për!undimisht në radhët e iz 3upit dhe ky e emëroi "she! të shtait të !or&ave zogiste# që na

u kundërvunë me armë dhe ne i likuiduim kur kaloi Divizioni 2 në =eri. 3ështu maroi edhz $ahja1a/i. Por në kohën për të &ilën !las, në verën e vitit 674:, nuk kishim ndonjë gjë kundër $ahjait, ve/



rezervave për a!rimin e tij me %azin, tek i &ili, sikurse kam thënë, nuk kishim pasur esim eiluzione.Sado që të gjitha /ështjet u rrahën marë e prapë dhe /do gjë ishte e qartë, prapë meraku nuk mëlinte, sepse e dija se /-kurthe ishin në gjendje të ngrinin "diplomatët# allistë. Prandaj para se tënisej ?meri për në Tiranë, isedova edhe një herë me të.

Nuk është e rastit që u &aktove ti në delega&ion, ile, edhe në krye të tij, i thashë Dishni&ës. Disaherë kemi qenë ashkë në isedime me na&ionalistë të ndryshëm, pra, ke një!arë përvoje dhe e di/-kurthe mund të ngrenë ataJ nga ana tjetër, nuk je i panjohur për rrethet e tyre. Por, më kryesorja, ti

je anëtar i %yrosë, pra, ke përgjegjësi të madhe partie. Dy gjëra të kesh mirë parasysh@ B para, seFronti Na&ional/lirimtar është e vetmja !or&ë që ka lu!tuar dhe lu!ton pushtuesin, e dyta, mos arrokurrë se Partia jonë është e do të jetë kurdoherë organizatorja dhe udhëheqësja e (u!tës

Na&ional/lirimtare... Pa dyshim, pa dyshim, aprovonte herë pas here doktori. Nëse ngulim këmë në pozitat tona, sipas plat!ormës që kemi vendosur, puna e delega&ionit dhe

jotja është e thjeshtë, ndryshe situata do të ndërlikohet. Prandaj të mos lëshoni asnjë !ije nga tezatqë kemi aprovuar. Duhet të ruhesh nga të papriturat dhe për /do gjë, vazhdova, merr kontakt me

qarkorin e Partisë të Tiranës dhe nëpërmjet shokëve të atjeshëm na maj në korent të vazhdueshëm. Nga ana jonë, renda rnundësive, do të rdihmojmë, megjithëse ti ështjet i ke të qarta. 0os arrose ky është një takim paraprak dhe kjo ta lehtëson mja!t punën, sepse në këtë takim nuk do të2nerren vendime, vetëm do t-i shtrosh %allit 3omëtar ato /ështje për të &ilat kemi !olur aq herë same sigari i ke mësuar përmendsh. Po në qo!të se delegatët e %allit 3omëtar de klarojnë se i pranojnë pikat tonaA shtroi pyetjenDishni&a. Nuk esoj që krArët e %allit 3omëtar t-i pranojnë këto, iu përgj@gja. 0und të kenë metur dhenë !akt kanë metur akoma elementë në radhët e %allit 3omëtar që duan të lu!tojnë, po esoj se,në mos të gjithë, shumi&a e atyre që do të vijnë në takimin me ju nuk do t-i ptanojnë kërkesat tona.Sidoqo!të ne e shpallim hapta@i plat!ormën tonë dhe kjo do të ketë reperkusione qo!të renda %allit,qo!të në populi. 3ur ata të mos i pranojnë kërkesat tona, atëherë ne i demaskojmë haptaz sitradhtarë dhe populli do të kupt&jë edhe një herë se !ajin për "vëllavrasjen, si/ u pëlqen të shprehentradhtarët, e kanë (umo Skëndot me shokë. Dakord, më tha ?meri. Po le të supozoj më se delega&ioni i %allit e pranon plat!ormën tonë.

Në këtë rast ju do ta quani punën tuaj të për!unduar, se kjo është detyra juaj dhe do t-i thonidelegatëve të %allit që atd të shpallin pulikisht se pranojnë të hidhen në lu!@ë kundër armikut, se injohin këshillat na&ional/lirimtarë si pushteti i vetëm politik i popullit në Shqipëri. Pastaj, do t-uthoni atyre, të !illojnë konkretisht lupën, domethënë /etat e tyre tëgodasin italianët dhe Lhandarmërinë e ushtrinë e qeverisë së Tiranës, të përzënë kriminelët nga/etat, të tërheqin të gjithë anëtarët e %allit 3omëtar nga institu&ionet kuislinge, të shpërndahen

"këshillat# e %allit. 3ur ne të shikojmë praktikisht se sa i zatojnë ata këto, se kanë gënjyer mja!tderi tani, atëherë mund të ëhet !jalë për një kon!eren&ë komëtare, si/ e iseduam, në të &ilën do tëmarrë pjesë edhe %alli, ku do të shtrohen e do të zgjidhen të gjitha /ështjet e ashkimit. Po kjo itakon së ardhmes dhe do t-u thuash delegatëve allistë se për këtë nuk do të isedohet tani, se nuk tremi kompeten&a nga 3ëshilli. Të siguroj se gjith/ka do të shkojë mirë, tha Dishni&a. shtu qo!të, qesha unë, ve/ mos harro se "kush !le me qentë, gdhihet me pleshta#. Do të keshtë ësh me skile të vjetra... 2 kanë proveriale hilet, qeshi edhe doktori, por kësaj radhe do të jenë vetë në kote&, s-kanë kuta luajnë ishtin. 0aj lidhje me 5ogon në Tiranë e na in!ormo për /do gjë, i përsërita edhe një herë në !und.

Patjetër, premtoi ?meri.



3ështu, ai u nis në drejtim të Tiranës, kurse ne të tjerët morëm rrugën për në 3or/ë. tje qëndruamnë Shtyllë, 3u&akë, =ithkuq, duke ndjekur nga a!ër përgatitjet për!undimtare për inaugurimin e!ormimit të %rigadës 2 Sulmuese.Pas disa ditësh nga nisja e ?merit, nëpërmjet një korrieri të dërguar nga 5ogoja, vjen një letër edoktorit në emrin tim. Në letër ?meri më jepte një in!orma&ion të shkurtër për gjendjen në Tiranë

dhe në rrethet "na&ionaliste#, na shkruante për entuziazmin që kishte ngjallur në popull proklamatae 3ëshillit të Përgjithshëm mi !ormirnin e Shtait të Përgjithshëm të 9shtrisë sonë, për tronditjenqë kishte shkaktuar ajo në amientet e %allit 3omëtar e të reaksionitJ njo!tonte për krijimin e njëkomiteti anti!ashist të universitarëve e të tjera lajme, që, sigurisht, ishte e nevojshme të njiheshinnga rie. Po për /ështjen kryesore për të &ilën kishte shkuar në Tiranë, kishte vetëm pak !jalë. Nëletër !litej !are shkurt për një takim që kishte pasur 0usta!a 5jinishi me (umo Skëndon e KasanDostin, po se /-ishte thënë atje, asnjë !jalë. "B po, sigurisht, mendova me vete, do të jetë iseduar

për takimin e delegatëve tanë me të tyret#.0ë )< korrik, në mrëmje, nga një radio me ateri që nuk e ndaja kurrë nga vetja, dëgjuam lajmin egrushtit të shtetit që kishte sjellë në !uqi %adolion e të arrestimit të 0usolinit. 3jo ishte një ngjarjeqë !liste qartë për krizën e thellë politike, ekonomike e ushtarake të regjimit !ashist, i &ili duke

sakri!ikuar Du/en e tij, kërkonte të shpëtonte veten. Sidoqo!të, kjo ngjarje do të kishte reperkusioneedhe në vendin tonë dhe për këtë duhej të ishim të përgatitur. Disa ditë pas këtij lajmi, duke qenë seedhe nga ?meri, edhe nga qarkori i Tiranës nuk kishim asnjë lajm, i dërgova një letër 5ogos, kutërhiqja vëmendjen për mungesën e in!orma&ionit si për punën e takimit me %allin 3omëtar, ashtudhe për reagimet që kishte shkaktuar rënia e 0usolinit në popull, në qarqet kuislinge dhe te %alli3omëtar. 5jithashtu, në emër të 3omitetit Cendror, jepja porosi për organizimin e gjallërimin e

punës s) Partisë, të shtypit e të propagandës, për vieprime të shpejta e të shkathëta n' përputhje mekushtet e rrethanat. "Në lëvizje, theksoja n' letër, të shkundim urokra&inë, ndryshe do tëhumasim\.0ë n' !und, n' ditët e para të gushtit nX vjen nj' ietër nga Sha!ingoja,O OE Pseudonimi i ?mer Dishni&ësku më "in!ormonte# për takimin e parë që kishin pasur me për!aqësuesit e %allit 3omëtar. BleLova letrën menjëherë dhe, kur arritd n' !und, mendova se mos e kisha leLuar pa kujdes, se, tëthem të drejtën, pak gjëra kuptova nga ajo. B leLova prapë dhe u inda se in!orma&ioni i ?merit,megjithëse kishte edhe një "pro&esveral# për një takim që qe ërë në !shatin Tapizë, pranë Tiranës,e megjithëse përmendeshin emra e !akte ku s-harrohej të !litej për (umon e Dostin, për %azin e0usta!ain e ku përshkruhej edhe eLodi i allistëve të Tiranës për n' "mal# etj., nuk na !listeshkoqur për ato që pritnim. 1ështjet themelore për të &ilat Dishni&a duhej të raportonte, n' letër kaloheshin për&iptazi, me dytri pika të mjegullta që s-thoshin asgjë.0ë tërhoqi ve/anërisht vëmendjen një pikë, ku !litej për idenë e krijimit të një "3omiteti të

përashkët#. Nuk ishte e vështirë të ndieje se në idenë e krijimit të këtij "komiteti# !shihej një kurthdhe gra&kë.

N' Tapizë po na u projektoka një krijjesë e /uditshme, thashë dhe vështrova nga shokët që kisha pranë. 1!arëA tha Sej !ullai ngadalë, si të shkëputej me zor nga pesha e mendimeve. Doktori na shkruZn se n' Tapizë na kanë hartuar një pro&esveral n' !ormën e një marrëveshjejeme katër pika dhe një riga pikat qenka dhe krijimi i një 3omiteti të përasrlkët#. shtu, tha Se,j !ullai, dhe si u mendua pak shtoi @ megjithatë. . .

Nuk m-u durua dhe e ndërpreva@ Tan!i për tan!i, përderisa %alli 3omëtar nuk i plotëson kushtet tona per ashkim, përderisa ai nuk Cshtë hedhur realisht në lu!të dhe përderisa nuk i ka spastruar radhët e veta nga kriminelët, as qëmund të ëhet !jalë për asnjë lloj organi apo "komiteti# të Frontit dhe të %allit 3oinëtar. 0ë !alni, ndër.hyri Sej!ullai, a e sqaron ?meri se si është diskutu,ar /ështja e këtij komitetiA

$o, i thashë, por ?meri nuk ka përse të hyjë në isedime të tilla, për të &ilat nuk e ka autorizuar njeri, ile e kam paralajmëruar posa/ërisht për këtë gjë. Po për reagimin ndaj rrëzimit të Du/es /-shkruanA pyeti Nakoja.



3jo, si/ duket, u thashë shokëve, ka ngjallur edhe më shumë oreksin e allistëve për të kapur samë parë kolltukët e qeverisë, sepse, si/ shkruan ?meri, krerët e %allit kanë lënë kolltukët e Tiranëse po "vrapojnë# në mal.Mshtë !jala për atë eisod n' historinë tragjikomike të krerëve tradhtarë të %allit, të !undit të verës674:, që tashmë e njohin të gjithë e që aq ukur, saktë e me humor e përshkroi pak më vonë shoku

dhe ashkëlu!tëtari ynë, shkrimtari revolu&ionar Shevqet 0usaraj në të !amshmen "Bpopeja e %allit3omëtar#.Sapo mësuan lajmin e rrëzimit të Du/es, ile pasi u siguruan mirë e mirë se kalit !ashist i ranë vërtet

potkonjtë, "kapedanët# e %allit kër&yen nga eu!oria, menduan se u ë deti kos dhe gjykuan se uerdhi vakti për ndarjen e kolltukëve qeveritarë. Por, që t-i hidhnin tradhtisë së tyre të gjertanishmenjë andër prej "/lirimtarësh#, allistët, të mërthyer nga zjarrllëku i pushtetit, i raktisën për disaditë zyrat "ilegale# dhe ka!enetë e Tiranës dhe dolën "në mal# në mënyrë demonstrative, natyrisht,

pa harruar të merrnin me vete edhe takëmet e ka!esë, raki e shurupra, pizhama e shtretër portativë.Të veshur e të ngjeshur me rripa !ishekësh të kryqëzuar në gjoks, me revole, dyli, oma dhe /antao!i&erësh nga të shtaeve, /etat e %allit, të thirrura posa/ërisht në zonën ku ëhej takimi midisdelega&ionit të Frontit dhe atij të %allit, demonstronin "!or&ë#. 3jo lukuni ujqish jetonte akoma me

të vjetrën dhe mendonte se, megjithëse nuk kishin zrazur asnjë pushkë, u takonte atyre tëqeverisnin vendin akoma të pushtuar. Punë e madhe, mendonin ata, se populli, partizanët ekomunistët kanë derdhur e po derdhin gjakun për liri, i !ortë është ai që i nLjerr gështenjat memashën e të tjerëve. Sipas tyre, në /astin e duhur mja!tonin disa poza patriotike, paradat dhe, me tëikur 2talia, pritnin të !uteshin si "/lirimtarë# në Tiranë e gjetkë dhe të merrnin !renat në dorë."Blita#, sipas tyre, metej "elitë# dhe /-punë tjetër mund të ënin ata ve/se të sundonin e tëqeverisninGG Sa për popullin që i kishte parë e dëgjuar hyneret e %allit 3omëtar, këtij, mendoninudhëheqësit allistë, ia myllim sytë me "trimërirat# që do të ëjmë në aksham dhe, nës-mja!to!shin këto, inskenojmë edhe një "akt historik#@ shpallim pavarësinë dhe rrëzojmë vendimete "asamlesë# të 6) prillit 67:7 që shpalli ashkimin e Shqipërisë me 2talinë dhe i o!roi =iktorit tëSavojës kurorën e SkëndereutGSe si për!undoi kjo "dalje# e parë e %allit në mal, dihet mirë@ sapo hynë autolindat gjermane nëTiranë, "trimave# të akshamit u ranë pendët, hynë me vrap në "ilegalitet# ka!enesh dhe i /uan !jalëkomandaturës naziste se në mal s-kishin qenë për tjetër punë, por për verimGPor këto do të ndodhnin pak më pasJ le të kthehemi te momentet kur në duar kishim letrën e parë të?. Dishni&ës e mundoheshim të merrnim me mend se /-ëhej e /-thurnin atje të dërguarit tanë mekrerët tradhtarë 0ithat Frashëri, Kasan Dosti e të tjerë.

Nga toni ironik me të &ilin ?. Dishni&a na përshkruante propozimin e Kasan Dostit për "shpalljen eindipenden&ës#, m-u krijua përshtypja se, të paktën për këtë gjë, delega&ioni ynë s-do të inte nëgra&kën e %allit. 0egjithatë u thashë shokëve@ sgjë konkrete e të qartë s-marrim vesh nga mënyra si na shkruan ?meri, por duhet t-i theksojmë

këtij që t-ua hedhë poshtë me !or&ë propozimin që ëjnë. "Pavarësia e Shqipërisë, t-u thuhet allistëve, nuk !itohet me karta e me marrëveshje. 0e këtë propozim, t-u thuhet, ju zotërinj doni tëmuloni e të lani aktin e pushtimit të ; prillit 67:7, ku ju dpe shokët tuaj ishit pjesëmarrës e u dhatë

ekimin !ashistëve italianë. Tani doni që edhe ne të ëhemi pjpsëmarrës në mulimin e atij akti tërëndë. $oG T-u thuet@ pavarësinë do ta !itojmë me lu!të, prandaj për këtë e vetëm për këtë do të

isedojmë#.3ëto e shqetësime të tjera që më lindëtl nga in!orma&ioni i mjegullt i ?. Dishni&ës, na shtyrlë tëkërkonim sa më shpejt sqarime të hollësishme, pdaj vendosëm t-i dërgonim atij një letër urgjente.Por s-arrita ta për!undoja përgjigjen për letrën e parë, kur na vjen një letër tjetër, e &ila më shqetësoidhe, /-është e drejta, edhe më nervozoi. Doktori më duket se po humet kohën kot atje, u thashë shokëve dhe u dhashë letrën e ?mer

Dishni&ës.Sej!ullai e mori në dorë dhe i hodhi një sy nga !illimi në !und me një shprehje si të merakosur.



1ështjet janë me rëndësiJ Bnver, dhe s-ka ndonjë të keqe që diskutojnë, rrahin mendimet, ishte përgjigjja e tij. 1-na përrallis, Sej!ullaG s-m-u durua mua. Për të tjera gjëra i porositëm ne ?merin dlie 0usta!ain,

për të tjera gjëra po diskutojnë. Dëgjo se /-shkruan, i thashë, dhe mora prapë në dori letrën e?merit e leLova@ "Në isedime na ngatërrni ideja e shpalljes së indipenden&ës dhe e Shqipërisë

etnikeG#. 9në s-po e marr dot vesh /-i duhet atij të nIatërrohet me këto /ështje. Do t-i ketë ngritur %alli këto proleme, u hodh Nakoja. Doemos që %alli i ka ngritur, po ?meri ashkë me 0usta!ain nuk duhej t-i kishin qasur !are nëtryezë këto /ështje. ta duhej të kishin shtruar plat!ormën tonë dhe të kërkonin përgjigje për to. Të drejtë ke, më tha Nakoja, kurse Sej!ullai nuk !oli më.(etra e dytë e ?mer Dishni&ës, përsëri nuk thoshte ndonjë gjë të madhe dhe, si/ kuptova pak ditëmë vonë, nuk in!ormonte me saktësi për zhvillimin e isedimeve. =etëm një gjë linte të kuptohejqartë@ në 0ukje, pranë Tapizës, ku qe zhvilluar "!aza e dytë# e isedimeve, orkestrën e kishtedirigjuar %alli 3omëtar dhe, në vend që delega&ioni ynë dhe ve/anërisht ?meri e 0usta!a 5jinishit-i jepnin tonin mledhjes e të kërkonin përgjigje për ështjet që shtronim ne, dilnin 0ithat %eu eKasan Dosti që devijonin plat!ormën e isedimeve aslitu si/ donin ata. 0ja!tonte vetëm ky !akt që

të konk@ludohej se delegatët tanë nuk po zatonin udhëzimet që u ishin dhënë nga udhëheqja ePartisë dhe nga 3rJyesia e 3ëshillit të Përgjithshëm. ?meri nuk na shkruante se ndërkohëmarrëveshja ishte ërëJ ai jo vetëm qe ngatërruar, por kishte rënë kokë e këmh në gra&kën që ikishte ngritur %alli 3omëtar.%renda ditës u ula dhe shkrova një letër të gjatë, e &ila është otuar,O OE Shih@ Bnver KoLha. =;epra, vëll.

6, otim i dytë, !. 467. priandaj do të përmend vetëm /ështjet kryesore që i shtroja ?mer Dishni&ës. Na duket, thelksoja në letër, se zhvillimi i isedimeve ka marrë 2një rrugë të gauar. $u nuk treni vajtur atje për të diskutuar për indipEnden&ën dhe për Shqipërinë etnike, por që =ia vini .:allitdy këmët n' një këpu&ë dhe t-i shtroni delegatve të tij këto /ështje@ të !utet menjëherë n' lu!të, të

pranojë ashkëpunimin n' këshilla dhe, masi të kett lu!tuar, mund të !utet n' shta dhe të marrë pjesë n' një kon!eren&ë komëtare, ku do të vijnë patriotë nga të gjitha anët.3ëto duhet të jenë theli i isedimeve &he jo të diskutohet për marrëzi të tilla si shpallja eindpenden&ës pa e zuar okupatorin. Dhe më e ukura, i vija n' dukje Dishni&ës, është se këtë engrenë allistët, të &ilët as kanë lu!tuar dhe, si po duket, as kanë ndër mend të lu!tojnë.

N' letër u sugjeroja delegatëve tanë që i.isistimin e %allit 3omëtar për "shpalljen e pavarë@isë>,dhe "rrëzimin e vendimit të asamlesë të 6) prillii# të mos e trajtonin thjesht si një këmëngulje tënZë juristi !ormalist e skolastik."Po t-i hidhni një sy listës s' pjesëm\rësve të asaj "asamleje#, i shkruaja n' esen&ë ?@nerit, do tëgjeni atje të gjithë %allin 3omëtar. NB dhe populli nuk e kemi njohur ndonjëherë atë \endim#,

prandaj s-kemi pse të ëhemi ortakë me %allin, i &ili, me një akt gjoja juridik, kërkon të lajëgjynahet që tra ërë#.

0ë poshtë e udhëzoja që të mos hynte hë diskutime për /ështjet që ngrinte %alli 3omëtat, të mosmerrej më me so!izmat juridikë të krerëve të tij dhe i përsërisja edhe një herë, ile n' !ormë pikash,se ku duhej të konsistonte ojektivi i isedimeve që po zhvilloheshin.

N' !und të letrës e këshilloja ?merin të ruante mprehtësinë dhe gjak!tohtësinë n' gjykime, të mosrrëmehej nga evemmentet, po ato =i përdorte n' !avorin tonëJ hidhja poshtë parullën që kishtelëshuar 0usta!a 5jinishi se "!ashizmi vdiq# dhe theksoja se kishim akoma lu!të për të ërë kundër tij. =e/ këtyre i shkruaja për veprimet armiqësore të andave të %allit 3omëtar kundër !or&avetona dhe i !uta n' zar! edhe disa materiale që dëshmonin se %alli vazhdont, lu!tën kundër nesh dhe

ashkëpunimin me armikun. Për të gjitha këto ata kishin !akte të shumta, por n' letrën time i përshkruaja edhe episode që kishin ndodhur n' zonën e 3or/ës, ku ishim vendosur ne n' kohën që?meri e 0usta!ai !lirtonin me delegatët allistë n' Tapizë e n' 0ukje.

(etrat dhe udhëzimet për ?mer Dishni&ën u nisën menjëherë dhe arritën n' destina&ion n' një kohëshumë t' shkurtër për kushtet tona të ndërlidhjes, po ?meri e 0usta!ai ndërkohë kishin nLituar ta



për!undonin akordin me %allin 3omëtar, pa pritur mendimet dhe orientimet e udhëheqjes sëPartisë.

Nuk kaluan as dy ditë dhe marrim vesh se kishte dalë një trakt n' emër të "3omitetit për shpëtimine Shqipërisë#, ku !litej për ashkimin që ishte arritur midis Frontit tonë Na&ional/lirimtar dhe %allit3omëtarG 3y lajm na alarmoi dhe menjëherë gjykuam se, pavarësisht nga përmajtja e traktit,

shpallja e një ashkimi me %allin 3omëtar dhe krijimi i një "komiteti#, n' një kohë kur kjoorganizatë nuk kishte dhënë asnjë provë, ishte një veprim shumë i gauar, shumë i dëmshëm dhe n'kundërshtim të plotë me vijën tonë. 3ërkuam nga shokët e Tiranës Jë na dërgonin urgjentisht njëkopje të traktit dhe menjëherë shkrova një qarkore drejtuar organizatave të Partisë për dënimin emarrëveshjes së 0ukjes.O OE Shih@ Bnver KoLha. =epra, vëll. 6, otim i dytz, !. 4)*. Në këtë qarkore nëemër të 3omitetit Cendror të Partisë, urdhëroja të grisej marrëveshja, të mos !litej për të dhe në

propagandën tonë të shpjegohej vija dhe kushtet tona në azë të të &ilave ishte e mundur të arrrihejnjë ashkim i vërtetë.Pasi e shkrova qarkoren ua dhashë ta leLonin edhe Nakos e Sej!ullait. Sikur të pritnim njëherë, të na vinte edhe trakti e pastaj të gjykonim, më thanë. Në asnjë mënyrëG theksova në !ofmë kategorike. Bdhe me kaq sa dimë, ajo marrëveshje duhet

denon&uar sa më parë, ndryshe do të shkaktojmë kon!uzion në Parti e në popull. jeni dakord, qëdelegatët tanë kanë shkelur vijënA 3ështu duket, tha Nakoja, ndërsa Sej!ullai lëvizi vetëm kokën. Po për përmajtjen e letrës a keni vërejtjeA $o, thanë të dy. tëherë ta dërgojmë, pastaj, kur të na vijë trakti, do të shohim se sa thellë janë shtyrë ?meri me0usta!ain.Dhe kështu u ë.3ur na arriti të nesërmen një kopje e traktit !amëkeq, të aprovuar nën ullinjtë e 0ukjes, e kuptuamedhe më mirë se /!arë /ore kishin gatuar ?meri e 0usta!ai, /-tradhti e dënueshme dhe /-gra&kë errezikshme u qenë ngritur Partisë, popullit, (u!tës sonë Na&ional/lirimtare.2 rashë tavolinës me grusht, në zyrën e Shtait në =ithkuq, dhe i shkrova në /ast ?merit një letër,OOE Shih@ Bnver KoLha. =epra, vëll. 6, otim i dytë, !. 4:). pa e majtur dot inatin për këtë tradhti të ulët që i

ëhej lu!tës sonëJ gjakut që kishim derdhur, priva&ioneve, !itoreve të arritura, idealit të lartë qëkishim ngjallur në zemër të popullit dhe të partizanëve. Duke i ditur pasojat e rrezikshme që mundtë kishte akordi i 0ukjes, nuk e maja dot zemërimin që ziente renda meje. B dija, gaimi i0ukjes nuk ishte gaimi i Partisë sonë, po gaimi i njëdy personave, ve/se %alli këtë gaim do tash!rytëzonte, si/ po e sh!rytëzonte, gati pa u tharë ajo ojë me të &ilën ?meri kishte nënshkruar marrëveshjen e turpshme të 0ukjes. 3y hap i pa!alshëm, ky gaim i rëndë, nëse s-do të mënjanohejurgjentisht, do të kishte pasoja të paimagjinueshme në masën e popullit, në !atet e lu!tës e tërevolu&ionit tonë.

Ti, i shkruaja mes të tjerash ?mer Dishni&ës, ke rënë kokë e këmë në pozitat e %allit, i &ili përpiqet të !shijë të kaluarën. Në traktin tuaj !litet për Shqipërinë etnike dhe nuk !litet aspak për lu!tën tonë kundër !ashizmit, nuk thuhet asnjë !jalë për Partinë 3omuniste. 3eni vënë shenjën e

arazimit në mes %allit 3omëtar, që është një shportë karavidhesh, një organizatë me një numër tëku!izuar njerëzish, dhe 3ëshillit të Përgjithshëm Na&ional/lirimtar, që për!aqëson Frontinnti!ashist të popullit.2 vija në dukje, gjithashtu, se me atë akt kompromisi, me një të rënë të penës ishin !shirë këshillat,Shtai dhe ushtria, që i kishim ngritur me aq shumë gjak e sakri!i&a, dhe në vend të gjithë këtyre nadoli një "3omitet për shpëtimin e Shqipërisë# që, në !akt, do t-i ënte varrin ShqipërisëGSi konkluzion, e vija në dijeni ?mer Dishni&ën se 3omiteti Cendror e dënonte ashpër marrëveshjenoportuniste të 0ukjes si një shkelje të rëndë të vijës politike të Partisë. Në !und të letrës e urdhëroja

të ndërpriste /do lloj isedimi e të mos ëhej asnjë marrëveshje tjetërJ u theksoja ?merit, 0usta!aite të tjerëve se ishin të zhveshur nga /do kompeten&ë për të për!aqësuar Frontin Na&ional/lirimtarJPartia, nëse ishte e nevojshme, do të dërgonte atje një delegat tjetër.



2shte e domosdoshme të veprohej në mënyrë kaq urgjente në atë situatë, sepse /do ditë që kalonte pas shpalljes së marrëveshjes së 0ukjes, të &ilën propaganda alliste nuk vonoi ta reklamonte me tëmadhe, do t-i shkaktonte dëme punës dhe lu!tës sonë, do të shkaktonte kon!uzion e hutim tek anëtarët e Partisë dhe te pjesëmarrësit e tjerë të (ëvizjes Na&ional/lirimtare. Prandaj pa pritur njëmledhje të Plenumit të 3omitetit Cendror apo të %yrosë Politike, të &ilat në kushtet e lu!tës do të

donin kohë të ëheshin, /ështjen e diskutova me ata anëtarë të udhëheqjes së Partisë që ndodheshinnë 3u&akë. =e/ Nakos, që ishte anëtar i %yrosë Politike, Sej!ullait që ishte lJooptuar kandidat i3omitetit Cendror dhe disa shokëve të tjerë të udhëheqjes së Partisë që ndodheshin në zonën e3or/ës gjatë kësaj kohe thirra edhe 3o/i QoLen, që, pas shoqërimit që i kishie ërë Tempos në5reqi, ishte kthyer dhe sorollatej nZpër !shatrat dhe merrej me gjëra të vogla. (idhur me qëndrimin

për veprën e ?mer Dishni&ës e të 0usta!a 5jinishit nuk pati kundërshtime. %ile edhe Sej!ullai, mik për kokë me ?merin, nuk mundi t-i dilte në mrojtje dhe u solidarizua me pikëpamjen e përa,,hkët.=etëm 3o/i QoLe, si pa qëllim, hodhi një pilulë të helmatisur, dul&e thënë@ Të mos i kishim ërë !are këto isedime, se ja /-na doli.Sej!ullai i ngriti veëhët. 0'ndon gaim, ia ktheva 3o/it. =endimi që .morëm për të isedLar edhe një herë me %allin

3omëtar ishte i drejtë lhe në vijën e Partisë. B drejtë ishte edhe plat!ormz e isedimeve qëaprovuam, po ?meri dhe 0usta!ai ë gjitha i shkelën. Po ja që këta e komprometuan vijënG tha3o/i QoLe. ta komprometuan isedimet, po jo vijën e Partisë dhe të Frontit. Ne denon&ojmë aktin e 0ukjes,

pikërisht se shkel vijën tonë politike.3oha vërtetoi se sa i drejtë e shpëtimtar ishte qëndrimi i prerë e intrasigjent që vendosëm e majtëmndaj asaj /ka u kurdis ni 0ukje. Po të pranonte tradhtinë e 0ukjes, Partia do t-i kishte duart elidhura, do të ishte e detyruar t ëntelëshime të tjera oportuniste, do të për!shihej nga kon!uzioni edo të për/ahej, do të humiste gjith/ka kishte !ituar e, në mes tyre, edhe esimin e masave. Pranimii kësaj marrëveshjeje dhe i të ashtuquajturit 3omitet për shpëtimin e Shqipërisë do të kër&ënonte edo të vinte në një pikëpyetje tragjike të ardhmen e atdheut. 3y "komitet#, i &ili, si/ nënshkroi ?mer Dishni&a, do të kishte një numër të araartë për!aqësuesish, do të synonte të ëhej organ epror ilu!tës dhe i pushtetitJ anëtarët allistë të tij do të ënin /mos të eliminonin 3ëshillin e Përgjithshëm,Shtain e Përgjithshëm dhe, mi të gjitha, rolin udhëheqës të Partisë 3omuniste. =etë krijimi i këtijorganizmi do të thoshte ndarje e pushtetit me orgjezinë e madhe dhe me !eudalët, të &ilët,nëpërmjet për!aqësuesve të vet, si li 3ël&yra, 0ithat Frashëri e të tjerë, do të tentonin të realizonininteresat e vet. Fillimisht këta ishin të detyruar të na njihnin si partnerë dhe lu!tonin të viheshin nënjë radhë me ne, por nesër do të tentonin të na hiqnin nga mesi, për të marrë veto !renat e pushtetit,

për të vendosur në Shqipëri një regjim !eudoorgjez të moderuar, me një maskë demokratike. Nuk mungojnë rastet nga historia që vërtetojnë se sa shtrenjtë kushtojnë gaimet oportuniste në

momentet ky/ të lu!tës dhe të revolu&ionit. Shtrenjtë i kushtuan popullit grek dhe Partisë 3omuniste5reke aktet kapitulluese të udhëheqësve të kësaj partie me organizatat e grupimet reaksionarevendase, simotrat greke të %allit 3omëtar. Deri atëherë Partia 3omuniste ishte në 5reqi !or&a më emadhe organizuese e drejtuese në lu!tën për /lirimin e vendit nga pushtuesit gjermanë. 2shinkomunistët ini&iatorët e krijimit në shtator 6746 të B0it, të Frontit të 1lirimit të 5reqisë. Partiagreke në këtë !ront, ku mori pjesë edhe Partia Demokratike Popullore dhe pa-riotë të tjerë, luante njërol udhëheqës dhe arriti të ngrinte popullin në lu!të për /lirimin komëtar e shoqëror, !illoi dhe rritilu!tën e armatosur, krijoi ushtrinë na&ional/lirimtare, B(Sin. Por më pas udhëheqësit e P3 5rekee humën toruan, iu n'nshtruan presionit të reaksionit dhe "miqve# angloamerikanë. Siantosi,sekretari i përgjithshëm i partisë, në mungesë të Niko Hahariadhisit që ishte në një kamp

përqendrimi, veproi si një provokator dhe agjent i anglezëve, por edhe të tjerët nuk reaguan ndaj

marrëveshjeve që u ënë në (ian e në 3azerta, ku u ë pajtimi me reaksionin dhe u !ormua njëqeveri e përashkët. Se si vajti !illi i ngjarjeve në 5reqi dihet dhe s-është vështirë të kuptohet !aji irëndë i udhëheqësve të partisë greke. Dua të shënoj këtu se qysh në atë kohë, Partia jonë ka sh!aqur



mendimin e saj për =arkizën dhe marrëveshjet e tyre të tjera, dul&e i konsideruar ato akte si tradhtindaj Partisë 3omuniste dhe popullit grek. 3ëtë mendim, ashkë me të tjera rezerva për pikëpamjete veprimet e udhëheqjes së kësaj partie, ua kam shprehur edhe Hahariadhisit e Par&alidhisit, qo!tëkur jam takuar vetë me ta, qo!të në takimin e përashkët që kemi ërë me Stalinin dhe 0olotovin në

janar të vitit 67<+.O OE Shih@ Bnver KoLha. "0e Stalinin E3ujtime#, otim i dytë, !. 6<;.

Partia jonë nuk ra në gra&ka të tilla dhe nuk lejoi të luhej me interesat e popullit ë të atdheut. joveproi me guLim dhe me pjekuri, ndonëse ishte një Parti e re dhe e vogël në numër. jo kishte!or&ën e madhe të popullit që e lindi, esimin në drejtësinë e teorisë së pagaueshme marksisteleniniste, kishte guLimin, men/urinë dhe a!tësinë për të mënjanuar në kohën e duhur /do gaim oseakt tradhtie të personave të ve/antë, si/ ishte edhe rasti i rëndë i tradhtisë së 0ukjes.

III

KËSHI$$AT NA&IONA$#$IRIMTARË "'USHTETI I VETËM NË SHI'ËRI

gonia e qartë e pushtuesve italianë dhe e ashkëpunëtorëve të tyre të hapur, në !undin e verës sëvitit 674:, po shoqërohej jo vetëm me egërsimin gjer në /menduri të vetë atyre që po myteshin,

por edhe me gjallërimin e orekseve e me intensi!ikimin e përpjekjeve të reaksionit "në rezervë#, qëshpresonte të sh!rytëzonte situatat për të marrë pa /ak e pa am !renat e Shqipërisë në dorë. Partia

jonë, e vetmja !or&ë e rendshme politike e organizuar, që në krye të popullit kishte dhënëkontriutin maksimal për ta /uar pushtuesin në agoni, tash ndodhej përallë detyrash e provash tëtjera, të rënda e vendimtare.S-duhej lejuar në asnjë mënyrë që mi gjakun dhe sakri!i&at e popullit, të komunistëve, të të gjithë

patriotëve të vërtetë të !itonin ata që gjer tani kishin ngrohur kolltukët. S-duhej lejuar në asnjëmënyrë që në këto momente de&izive të humitnin e të zaptohe shin nga të tjerë ai rol dhe aiautoritet i padi.skutueshëm që kishin !ituar në lu!të e sipër Partia, Fronti Na&ional/lirimtar ekëshillat na&ional/lirimtarë. Përkundrazi, këto duheshin ruajtur e konsoliduar më tepër jo vetëm de!a&to, përmes lu!tës me armë por edhe de jure, përmes vendimeve të patundura të për!aqësuesve të

popullit. 3ushtet për një hap të rëndësishëm e vendimtar drejt këtij konsolidimi ishin pjekur. 3ishinardhur /astet për organizimin e 3on!eren&ës së Dytë Na&ional/lirimtare të popullit shqiptar.

). Mo*en, ven2i*,ar 2re6, *arr6e 1 34h,e,i,=Konferen7a e $a-ino,i, ": h,a,or ):5>

3on!eren&a e Dytë Na&ional/lirimtare e popullit shqiptar, ose, si/ i themi shkurt. 3on!eren&a e Dytëe (ainotit, zë, pa dyshim, një nga vendet më të shquara në vargun e ngjarjeve historike të (u!tëssonë Na&ional/lirimtare. =e/anërisht në historinë e krijimit, të !or&imit e të gelikosjes së pushtetit

popullor në Shqipëri, organizimi i kësaj 3on!eren&e dhe vendimet e saj kanë pasur e do të kenërëndësi dhe vlera të jashtëzakonshme.Duke theksuar rëndësinë e kësaj ngjarjeje, s-duhet menduar kurrsesi se ideja për organizimin e kësaj3on!eren&e lindi papritur, në !undin e gushtit 674: dhe as se për të ne na shtynë ato që ndodhën në

0ukje. $o, situatat e gushtit 674: dhe ngjarjet në 0ukje do të shërenin e shëryen si përshpejtues esi !aktorë që të mlidhej sa më shpejt kjo 3on!eren&ë, por ideja e nevoja për organizimin e sajkishin lindur e qenë shtruar shumë më parë.



Cysh në 3on!eren&ën e Pezës në shtator 674), ku hodhëm themelet e Frontit e të këshillavena&ional/lirimtarë, ne theksuam se në të ardhmen, kur këshillat të qenë ngritur e shtrirë në pjesënmë të madhe të territorit të vendit, kur të qe rritur e konsoliduar roli e autoriteti i tyre në popull,duhej të organizohej 3on!eren&a e Dytë Na&ional/lirimtare për të ërë ilan&in e asaj /-qe arritur e për të për&aktuar detyrat

për të ardhmen. 3on!eren&a e Parë e P3SK e marsit 674:, duke vlerësuar punën e madhe që ishte ërë në këtë drejtim të rëndësishëm të lu!tës, konkludoi se kushtet për 3on!eren&ën e Dytë Na&ional/lirimtare të popullitshqiptar po piqeshin, kurse pak muaj më pas, në mledhjen e 3ëshillit të Përgjithshëm Provizor tëkorrikut 674: në (ainot, u vendos për!undimisht për thirrjen në një të ardhme të a!ërt të mledhjessë për!aqësuesve të popullit shqiptar. %ile "3ryesisë# ose "sekretariatit# të 3ëshillit të Përgjithshëmqë ne zgjodhëm në korrik në (ainot, i ngarkuam si detyrë kryesore eurgjente pikërisht përgatitjen e 3on!eren&ës së ardhshme dhe, menjëherë pas kësaj, nisëm nga puna

përgatitore.6 theksova këto për të nënvizuar edhe njëherë një të vërtetë të madhe@ asnjë mledhje, sidomos kur ishte !jala për mledhje të përmasave komëtare, ne nuk lejuam të ëhej, si i thonë !jalës, në këmë,

ngaqë "doli rasti#, ngaqë "kështu rrodhën punët#. $o, Partia, ashtu si/ mori ini&iativën për 3on!eren&ën e Pezës, kur gjykoi se ishin pjekur kushtet e mundësitë për atë 3on!eren&ë, po tënjëjtën gjë ëri edhe për 3on!eren&ën e Dytë. 0ledhje e kon!eren&a kot, të shpejtuara, sa për numër ose për të vendosur gjëra që s-u kishte ardhur dita, ne as lejuam e as pranuam të zhvillonimndonjëherë.Prolerrii themelor ku do të përqendronte vëmendjen 3on!eren&a do të ishte ai i !or&imit e ikonsolidimit të rolit të këshillave na&ionalqlirimtarë, i njohjes s' këtyre këshillave nga të gjithë ataqë shpreheshin dhe ishin për lu!të të vërtetë e konkrete kundër pushtuesit dhe, lidhur me këtë

prolem kryesor, do të diskutohej e do të për&aktoheshin edhe detyrat për zgjerimin e organizimin emëtejshëm të lu!tës s' madhe e të përgjithshme kundër zgjedhës s' huaj.Pikërisht, n' kuadrin e këtyre detyrave e përgatitjeve u ë edhe tentativa jonë e !undit për isedimetme për!aqësuesit e %allit 3omëtar n' 0ukje. Si/ shkrova hollësisht më lart, kërkesat që nevendos'm t-u shtronim për!aqësuesve të %allit ishin plotësisht n' përputhje e n' !unksion të

prolemeve që do të diskutonte 3on!eren&a e Dytë Na&ional/lirimtare. Nëse %alli do t-i pranontekërkesat tona Egjë që krerët e tij tradhtarë s-do ta ënin kurrë, ne do t-i linim kohë të vërtetonte e të

provonte në lu!të se sa i kishte seriozisht e, pastaj, da t-i !tonim dhe ata të merrnin pjesë n'3on!eren&ë. N' të kundërtën, ne do t-i raportonim 3on!eren&ës se /-përpjekje e punë të madhekishim ërë me krerët e kësaj organizate, do të jepnim provat e argumentet se %alli ishte njëorganizatë tradhtare dhe 3on!eren&a e për!aqësuesve të popullit do të vensoste për!undimisht edhe

për qëndrimin e mëtejshëm ndaj saj.3ështu, pra, n' momentin e duhur n' azë të një analize e gjykimi të pjekur, vendosëm për

organizimin e 3on!eren&ës s' Dytë të rregullt Na&ional/lirimtare &lhe qysh n' korrik, krahasdetyrave të tjera, nisëm punën edhe për përgatitjen e saj. Ngjarjet që do të ndodhnin e situatat që do të krijoheshin menjëherë pas kësaj, vërtetuan se sa idrejtë e i peshuar kishte qenë vendimi ynë për organizimin e kësaj 3on!eren&e.

Ngjarja e parë e me reperkusionet më të thella n' zhvillimin e ndërlikimin e situatave n' këtomomente ishte rrëzimi nga !uqia më )< korrik 674: i diktatorit !ashist %enito 0usolini. 3y lajm, që!liste qartë për kapitullimin e shpejtë të 2talisë !ashiste, edhe na gëzoi pa masë, sepse populli ynë,krahas popujve të tjerë, kishte dhënë kontriut të madh për këtë !und të !ashizmit italian, edhe nashtroi detyra të reja. Nga njëra anë, duhej të moilizonim e të udhëhiqnim më me hov masat

popullore për ta ërë sa më të a!ërt aktin e kapitullimit të !ashizmit, nga ana tjetër, të tregoheshimvigjilentë e të vendosur për të ërë që !rytet e !itores t-i merrte vetëm ai që i takonin, populli lu!tëtar.

Ireziqet e vështirësitë n' këto drejtime po shtoheshin e po ëheshin më komplekse. Iënia e0usolinit i ëri !are papritur marionetat e komit të nLirrnin në skenë një !arsë të re "anti!ashiste#.ta që gjer tani trashnin tulet n' grazhdin e imperos e luteshin për 0usolinin, morën malet dhe



akshamin e !ashizmit u përpoqën ta kthenin n' "; ditët e kiametit#J duke na u tundur si "trimalu!tëtarë#, menduan se kishte ardhur vakti për të marrë n' dorëzim pushtetin e amëshuar e tëdestinuar vetëm për taG Nga kush do ta merrnin n' dorëzim k'të pushtetA Për llogari e pazar kgtamatrapazë politikë s-e kishin shokun@ nëse s-do të kishte implikime të huaja, ishin siguruar se

pushtetin do t-ua lëshonin, si akshish, n' orsalinën e kthyer përmys, !ashistët italianëJ nëse hynin

gjermanët, ashtu si& po tregonin athët, do të dilnin para tyre si "&li&rimtarë t' rendshëm# dhe, nën ajonetat naziste, do të ënin /-t-u kërkonte 5estapoja gjersa të inte edhe Kitleri e, pastaj, pushtetiu metej n' dorë. Po aq të !ituar, ile !aqe më me pder EG, do të dilnin edhe nëse vakuumin e krijuar

pas ikjes s' italianëve do ta zinin, si& po !litej, aleatët angloamerikanë. B dinin mirë se 1ër/illi s-qemë pak antikomunist sesa 0usolini e Kitleri. =ërtet anglezët e amerikanët, si pjesëtarë të koali&ionitanti!ashist, po të hidhnin këmët n' Shqipëri pas lu!te do t-i manin vetë !renat, por për allin etradhtisë komëtare kjo "e keqe# e vogël, ishte edhe një e mirë e madhe@ Nën mrojtjen angleze

ota e vjet'r do të siguronte e do të konsolidonte pushtetinJ hara&t le t-i paguante kush tU donte.Pra, sido që të paraqiteshin situatat, kushdo i huaj të vinte n' Shqipëri, për "aallarët e komit#s-kishte rrezik@ ata qenë të të gjithë !lamurëve të turpit. Për ta metej vet'm një armik i madh, irrezikshëm e ?dekjeprurës@ (ëvizja Na&ional/lirimtare e popullit shqiptar e udhëhequr nga Partia

3omuniste. N' situatat që u krijuan, pra, pas rënies s' 0usolinit, krerët e %allit panë më qartë sekurrë te P3SK, te Fronti e te këshillat na&ional/lirimtarë rrezikun më kryesor, imediat e perspektiv

për ëndrrat e tyre për pushtet. Prandaj me dallavere e me një mijë e një dredhi ata tash moilizuangjithë. !or&at për të rrëmyer atë pushtet që populli, i udhëhequr nga Partia, e kishte krijuar e po e!or&onte me sakri!i&a e gjak.

Na duhej, pra, te përallonim me /do kusht këtë rrezik t' madh që kishte dkzistuar prej kohësh, por që tari kishte dalë hapur përall' nesh me tërë egërsinë dhe dinak'rin' e vet. Duhej që me /do kushttë a!irmonim e të &entralizonim at' pusht't real që & kishim krijuar e po e !or&onim me nj' lu!të të

përgjakshme, për të mos lejuar ne asnjë mënyrë të zinte vend loja "/lirimtare# që po inskenonin andat alliste.B, pikërisht kur ne dërguam për!aqësuesit tanë me pomsinë e- qartë e të prerë që =ia vinin %allitkëmët n' një k'pu&', veprim që do ta !or&onte shum' autoritetin tonë e d të na ndihmonte. n'qëndrimet e mëtejshme, n' 0ukje ndodhi ajo që ndodhi@ ?. Dishni&a e 0. 5jinishi, n' vend, që t-ivinin %allit këmët n' një këpu&ëJ mathën vetë panto!lat e %allit. 3y akt i rëndë e i pa!alshëmkapitullimi e tradhtie i ndërlikoi pa ws' situat'n e d'tyrat tona dhe, për një &ast, u dha n'Z dorëkrerëve të- %allit një arm të r' për ta /uar më tej lodrën e tyre kund'rrevolu&ionare për pushtet.

Ndonëse ne e dënuam dhe e denon&uam menjëherë marrëveshjen e 0ukjes, prapëseprap', kj s-dotë thoshte aspak se reaksioni i rendshëm e, sidomos, krerët e %allit 3omëtar tradhtar, do të hiqnindorë nga manovrai dhe përpjekjet e ethshme për të rrëmyer !rytet e lu!tës s' popullit. 0undësia enjë zarkimi t' angloamerikanëve n' rigjet tona, ve/anërisht n' këto momente komplekse, siqëllim kryesor nuk do të kishte lu!tën kundër italianëve, tashmë në grahmat e !undit, por pikërisht

mështetjen dhe sigurimin e pozitave të reaksionit të rendshëm, me qëllim që nëpërmjet tijimperializmi të ruante në Shqipëri otën e vjetër, lidhjet e vartësitë e vjetra skllavëruese.Shtrohej, pra, më tepër se kurrë, domosdoshmëria e demaskimit të manovrave "anttaliane# tëreaksionit të rendshëm dhe ërja pluhur e hi e përpjekjeve dhe e synimeve të të gjithë atyre qëdonin t-i rrëmenin popullit nga duart ato !itore historike për të &ilat kishte derdhur e po derdhtegjak me okë. Shtrohej domosdoshmëria e !or&imit dhe e zgjerimit të mëtejshëm të ashkimit të

popullit shqiptar në (u!tën Na&ional/lirimtare, sidomos domosdoshmëria e !or&imit nga /do pikëpamje e pushtetit të këshillave na&ional/lirimtarë, si i vetmi pushtet politile i ligjshëm i popullitnë Shqipëri.B, më mirë se kushdo, për këto nevoja historike, mund e duhej të diskutonte e të vendoste vetë

populli, nëpërmjet për!aqësuesve të tij të ligjshëm. 0omenti për thirrjen e 3on!eren&ës së Dytë

Na&ional/lirimtare, për të &ilën ne kishim kohë që përgatiteshim, tashmë kishte ardhur.Sapo inauguruam %rigadën 2 Sulmuese, u nisa menjëherë ashkë me disa shokë të tjerë nga=ithkuqi dhe, pas një marshimi të pandërprerë përmes 5orëRparit e zonave të (irazhdit, në



dhjetëditëshin e !undit të gushtit, arritëm në (ainot, ku ndërkohë ishte kthyer edhe ?mer Dishni&a.ty ëmë një mledhje të %yrosë Politike ku merrnin pjesë ata shokë që ishte e mundur të vinin dhei kërkuam ?merit të ënte një raport të hollësishëm për veprimtarinë e delega&ionit në 0ukje. ?mer Dishni&a, ndonëse e pranoi !ajin, u përpoq të justi!ikohej me "situatat e papritura#, me gjojamungesën e udhëzimeve etj., etj. Në këtë mledhje propozuam përjashtimin e tij nga %yroja dhe

shqyrtimin e vendosjen e kësaj /ështjeje e lamë për në mledhjen e rregullt të 3omitetit Cendror tëPartisë, që parashikonim të ënim në muajt e parë të vjeshtës. EIrethanat u shtjelluan në mënyrë tëtillë që plenumi të mlidhej në maj të vitit 6744.Po ato ditë, në një mledhje të tij, 3ëshilli i Përgjithshëm Na&ional/lirimtar e hodhi poshtëmarrëveshjen oportuniste të 0ukjes dhe vendosi që 3on!eren&a e Dytë Na&ional/lirimtare, për të&ilën tani thuajse ishin ërë përgatitjet e duhura, të !illonte punimet më 4 shtator. 3jo 3on!eren&ënuk do të ishte një mledhje e elementëve të ve/antë, por një kuvend i gjerë i për!aqësuesve të

popullit të krahinave të ndryshme dhe i or ganeve të tij të pushtetit, këshillave na&ional/lirimtarë.3ëta për!aqësues do të ishin delegatë të rregullt të një mledhjeje që do të merrte vendime tërëndësishme për !atet e atdheut.0e kohë ishin marrë edhe masat e duhura për të siguruar një organizim sa më të mirë të

3on!eren&ës. 2shin njo!tuar këshillat na&ional/lirimtarë në krahina e në qarqe për këtë ngjarje tërëndësishme, për prolemet kryesore që do të shtroheshin dhe ishin udhëzuar për pro&edurën që dotë ndiqej në zgjedhjen e delegatëve. Rrganizatat e Partisë nëpër qarqe, gjithashtu, u porositën nga3omiteti Cendror për ta vlerësuar seriozisht këtë /ështje, për të marrë të gjitha masat që zgjedhja edelegatëve, nisja dhe arritja e tyre në destina&ion, të ëhej pa asnjë in&ident. Numri i delegatëve për /do qark do të ishte n' propor&ion me numrin e këshillave ekzistues n' këtë apo at' qark. 3ështu qëato qarqe e krahina ku puna për ngritjen e këshillave nuk kishte vajtur mirë, kishin një p'r!aqësimmë të paktë. Sipas udhëzimeve /do delegat do të pajisej me një mandat të dhënë nga këshillina&ional/lirimtar i krahinës apo i qarkut, !utur ky në një zar! të myllur. 0andati duhej ruajtur mekujdes. sepse pa të nuk do të lejohej asnjë delegat të merrte pjesë, në punimet e 3on!eren&ës.Pikërisht n' këtë periudhë përgatitore të 3o@@!eren&ës s' Dytë Na&ional/lirimtare, ose pak më parë,nëpërmjet shokë=e të Tiranës na vjen një !tesë nga li 3ël&yra, i &ili na komunikonte për njëmledhje të "3omitetit për shpëtimin e Shqipërisë#.0ë kishte rënë njëherë rasti të takohesha ine !eudalin "demokrat# përpara lu!tës, kur isa student n'Fran&ë. 0ë duket se kthehesha nga Shqipëria, ku kisha qenë për pushime dhe n' %ari kisha takuar %ahriun, i &ili më kishte dhënë një letër për li 3ël&yrën që anonte n' Paris. Sipas adresës që mëkishte dhënë %ahriu, i vajta eut n' shtëpi. 3ishte një apartament shumë të mirë, gjë që më ëri

përshtypje e m-u duk e /uditshme për një emigrant. liu më priti !tohtë e me !odullëk e mezi më !utin' sallon. =etëm kur mori vesh se kush më kishte dërguar, e ndryshoi tonin, më dha një &igare e i raziles për të thirrur shërtoren !ran&eze, s' &ilës i tha të më ënte një ka!e. 5jat' kohës që pivaka!enë më pyeti për /!arë studioja e /-kishim nga Shqipëria. %eu i 3ël&yrës më dëgjonte me

indi!erentizëm e si me ezdi. tëherë dhe unii i qëndrova akull dhe pyetjeve të tjera iu përgjigja !areshkurt dhe, me të pirë ka!enë, u ngrita e ika. Cë atëherë nuk ia kisha parë !ytyrën as jashtë, as n'Shqipëri, kur erdhi ashkë me pushtuesin. Po për ëmat e tij, ama, kishim dëgjuar. li 3ël&yra ishtendër propagandistët e shquar të reaksionit e të %allit, ishte nga ata që villte vrer më shumë kundër lu!tës për /lirim, kundër komunistëve e partizanëve. $o vetëm kaq, se tradhtari li 3ël&yra nuk metej vetëm te lla!etJ ai ashkë me ashiozukët e vet u qëndronte përkrah trupave italiane n'opera&ionet ndëshkimore kundër krahinave, ku lu!tonin /etat e atalionet tona, ai digjte e vriste,godiste pas shpine. Për të gjitha veprimet e tij ne ishim n' dijeni dhe e kishim paralajmëruar, dikur edhe e arrestuam, po e lam' të lirë duke i thënë që të kishte mendjen, se herë tjetër nuk do tëshpëtonte mirë. Në prag të 3on!eren&ës s' (ainotit, pra, n' kohën kur li ej 3ël&yra na !tonte n'"komitet#, ne kishim shtënë n' dorë një dokument të ri të tradhtisë s' j dhe të %allit 3omëtar. 3y

ishte "protokolli# i turpit, që li 3ël&yra kishte nënshkruar n' hotel "Dajti# me gjeneralin Ien&oDalma&o, ku merrej zotim i hapur ashkëpunimi i allistëve me trupat !ashiste.



2shte e qartë se /-përgjigje do t-i jepej !tesës s' %allit 3omëtar, megjithatë lajmërova edhe shokë tUtjerë që ndodheshin ato ditë n' (ainot. Nuk thirra ndonjë mledhje të ve/antë për këtë /ështje, por sh!rytëzova një rast kur n' dhomën ku punoja, ishin mledhur disa shokë. 0ë duket se qenë Spiro0oisiu, Nakoja, Rmer Nishani, që kishte ardhur ato ditë pran' nesh, mase edhe ndonjë tjetër. 9tregova për !tes'n e li 3ël&yrës dhe u thashë@

shtu si/ e kemi vendosur, do t-i shkruaj KysenitO OE Pseudonimi i shokut 5ogo Nushi, n' atë kohë sekretar politik i Carkorit të P3SK për Tiranën. t-i ëjë edhe njëherë të qartë %allit 3omëtar se për 0ukjen dhe për të ashtuquajturin 3omitet për shpëtimin e Shqipërisë as duhet !olur e jo më të marrim pjesë n'të. %esoj se jemi të një mendjeje.Të gjithë shokët ranë dakord. N' isedë e sipër hyn n' dhomë Sej!ullai e ia shpjeguam edhe këtijqëndrimin tonë. 3ështu vendosëtA pyeti Sej!ulla 0alëshova dhe pa rreth e qark për të peshkuar ndonjëdisaprovim për /ka kishim vendosur. Pse s-je dakord tiA e pyeti Spiro 0oisiu. Dakord jam n' parim, shpejtoi Sej!ullai të përgjigjej, por po vras mendjen pse e kanë dërguar këtë !tesëA

0os e vrit mendjen hi/, i thashë aty për aty, duke ia prerë dëshirën për diskutime. Për mendimin tim !tesa e li 3ël&yrës që, n' !akt, është !tesë nga %alli 3omëtar, është provoka&ion.ta e dinë mirë që ne e kemi hedhur poshtë 0ukj en, po duke na !tuar n' "komitetin# e !amshëm,mendojnë që ne të mlidhemi edhe një herë, të diskutojmë, të grindemi me njëritjetrin e tëshkaktohet për/arje. 3jo është njëra anë. na tjetër është që ata duan të shiten n' opinion si njerëzqë u qëndrojnë marrëveshjeve e të !lasin lart e poshtë se "$a, ne donim ashkim, por komunistët eshkelën !jalën#. $a, këtu ta kam lla!in, u hodh Sej!ullai, që ne ua japim një okazion të tillë. Iri o Sej!ulla, i !oli Nakoja. Po qe për të shpi!ur e për të llapur gjen okazion sa të dojë %alli.0os e ki atë merak ti.Sej!ullai heshti dhe kështu u myll edhe puna e "3omitetit për shpëtimin e Shqipërisë#.

Ndërkaq vazhdonim me vrull punën për pritjen e delegatëve të 3on!eren&ës dhe marrjen e masavetë !undit organizative. Fillimisht menduam ta manim 3on!eren&ën jo n' (ainot, por më thellë, n'Shmil, meqenëse (ainoti ishte ekspozuar një herë dhe ekzistonte rreziku i ndonjë sulmi të armikutapo të reaksionit. (ajmëruam Sami %ahollin për këtë mendim dhe i sugjeruam, si një vend të

përshtatshëm, ndërtesën e shkollës n' lagjen Ca!ë të Shmilit. Por Samiu me një shok tjetër, pasishkuan n' vend, konkluduan se ndërtesa e shkollës nuk ishte e përshtatshme për një mledhje tëtillë se qe e vogël, e majtur jo mir' dhe për!undimisht vendosëm që edhe kjo 3on!eren&ë tëmahej n' shtëpinë e %ahollëve n' (ainot.Shokët e ngarkuar me sigurimin e kushteve për delegatët ënë një punë të madhe. 3ëta, mendihmën e shokëve të Blasanit e të !shatrave përreth, sollën ushqime, atanije, ile, gjetën edhe një

kuzhinier të mir'. 6 palodhur ishte kudo Samiu, i &ili lëvizte sa andejkëtej, nëpër !shatrat e a!ërta.Dorën e !undit këtyre përgatitjeve, sidomos nga ana estetike, ua dhanë NeLhmija, Rllga Plumi dheBla 5jikondi, të &ilat mërritën n' (ainot ): ditë para delegatëve të tjerë.Sikurse n' 3on!eren&ën e Par' të =endit të P3SK, adoptuam si sallë mledhjeje një pjesë të sallonittë katit të sipërm të shtëpisë, të &ilën e ndamë me një perde të kuqe nga presa tjetër. Pas perdesdukeshin shkallët &l' /onin poshtë, ndërsa n' dy anët e shkallëve, kishte dy dhoma të vogla që i

përdornim për punë dhe për !jetje. 0i perde u vendosën portretet e Skëndereut dhe të 2smailCemalit.Cë më datën ) pasdite !illuan të vijnë delegatët dhe gjatë ditës tjetër erdhën pothuajse të gjithë. Tënesërmen, më 4 shtator 674:, !illoi punimet 3on!eren&a e (ainotit. N' 3on!eren&ë kishn ardhur rreth <+ delegatë, të zgjedhur nga =shillat na&ional/lirimtare- nga i gjithë vendi, delegatë të

organizatave anti!ashiste që kishin aderuar n' Frontin Na&iona2/lirimtar nga Shtai i Përgjithshëm,si dhe anëtarët e 3ëshillit të Përgjithshëm Provizor. Nga këta mungonte az 3upi, të &ilit ia kishimdërguar !tesën e prolemet që do të diskutoheshin n' kohë, por, si/ do të thoshte, "do punë e kishin



penguar të vinte#. Nisi kështu punimet 3on!eren&a e Dytë Na&ional/lirimtare ku, nga data 4 gjer më 7 shtator, delegatët nga i gjithë vendi, me një rend dite mja!t të ngarkuar Eshpesh punimet qënisnin n' mëngjes vazhdonin gjer a!ër mesnatës, diskutuan e vendosën për proleme me rëndësihistorike.Prolemi kryesor që kapi e trajtoi 3on!eren&a ishte /ështja e pushtetit politik n' Shqipëri, duke e

parë këtë të lidhur ngushtë me arritjet reale të këshillave na&ional/lirimtarë që nga momentet ekrijimit të tyre dhe, pa dyshim, n' lidhje të ngushtë me gjendjen e re që ishte krijuar n' verën e674:shit e me detyrat që dilnin. Të 8 re!eratet që u majtën n' 3on!eren&ë dhe diskutimet e shumtaqë u ënë rreth tyre, pavarësisht se se&ili kapte e trajtonte më n' gjerësi aspekte ose proleme tëve/anta, i lidhte e i përshkonte një ide e përashkët@ pushteti real që ne kishim mundur të arrinim

përmes një lu!te të gjithanshme me armë, me propaganf me punë konkrete me masat etj., etj., tashduhej të &entralizohej, të shpallej pushteti i vetëm i popullit n' Shqipëri dhe të ëheshin të gjitha

përpjekjet që ky pushtet, edhe të ushtronte sa më mirë detyrat e rolin e tij n' gjithë vendin, edhe të!or&ohej e të mrohej si pushtet i pa&enueshëm i popullit kryengritës.3ështu, për shemull, re!erati për situatën e rendshme e të jashtme, hie të &ilin nisi punimet sean&ae parë, /ështjet e zhvillimit të lu!tës anti!ashiste n' shkallë ndërkomëtar& i pa të lidhura ngushtë

me zhvillimet e (u!tës sonë Na&ional/lirimtare e sidomos me rezultatet e mëdha të kësaj lu!te. (u!ta jonë, u tha midis të tjerash n' 3on!er en&ë, u ka dhënë armikut !ashist e

ashkëpunëtorëve të tij goditje të pandërprera, ua ka ërë jetën skëterrë dhe ne jemi krenarë se n'dis!atën për!undimtare që po e kanos 2talinë !ashiste, populli ynë ka dhënë e po jep kontriutin e vettë madh. Tamam kjo ka ërë që autoriteti e prestigji i (ëvizjes sonë Na&ional/lirimtare të njihet e tërritet edhe n' arenën ndërkomëtare. Njohjen tonë n' arenën ndërkomëtare, u shpreh njëri nga diskutuesit, ne as e kemi kërkuar as ekemi arritur me amasadorë e me misione diplomatike, por me lu!tën kundër pushtuesit. (u!ta/lirimtare është e do të jetë ministri i $ashtëm i popullit shqiptar.Shoku preku kështu n' mënyrë poetike një tU vërtetë të madhe e të pakontestueshme@ njohja n'arenën ndërkomgtare e lu!tës me armë të popullit tonë përënte, n' të njëjtën kohë, një !aktor tërëndësishëm e një garan&i edhe për njohjen e a!irmimin e arritjeve e të rezultateve të tjera të mëdhatë kësaj lu!te. =e/anërisht në momentet aktuale ky aspekt i prolemit merrte rëndësi të ve/antë. Si/thashë, po !litej e paraqitej evidente mundësia e një zarkimi të angloamerikanëve në %allkan dhene vërtet i njihnim dhe !litnim për rolin e tyre në alean&ën anti!ashiste, por, në të njëjtën kohë, idinim edhe qëllimet e interesat e tyre të !shehtë e të errët sip në Shqipëri dhe në vendet e tjera.3ishte, pra, rëndësi që edhe nëse ata do të zarkonin në këto momente, të na gjenin ne jo vetëm nëkrye të lu!tës kundër !ashizmit, por edhe në krye të punëve tona, zotër në vendin tonë. ta duhej tëshihnin e të detyroheshin të njihnin, pra, jo vetëm një popull të moilizuar në lu!të, por dhe një

popull që, si rezultat i lu!tës, tash kishte arritur të ushtronte e!ektivisht pushtetin e tij nëpërmjetkëshillave na&ional/6irimtarë.

koma më qartë e më direkt u rrah në 3on!eren&ë ky prolem kur u diskutua rreth re!eratit migjendjen, veprimtarinë dhe detyrat aktuale e perspektive të këshillave na&ional/lirimtarë. Delegatënga Tirana, Shkodra, Durrësi, =lora, 5jirokastra, Blasani etj. !olën konkretisht për shtrirjen dhe

për !or&imin e këshillave na&ional/lirimtarë në qarqe, qytete e !shatra, për rolin e tyre të madh nëmoilizimin e popullit në lu!të, për ndihmën ndaj reparteve të 9shtrisë Na&ional/lirimtare dhe për zgjidhjen e prolemeve jetike të popullit, ve/anërisht në zonat e /liruara. Populli në këshillat na&ional/lirimtarë, tha midis të tjerash 0edar Shtylla, po sheh veten e tij jovetëm në lu!të, po edhe në !uqi. Sa më tepër të rritim rolin e veprimtarinë e këshillave, aq më tepër do të shtohet moilizimi i popullit në lu!të, sepse njerëzit e thjeshtë inden që gjaku e sakri!i&at nuk do t-u venë dëm.0idis të tjerve e mori !jalën edhe 3o/o Tashkoja dhe e nisi diskutimin me një kritikë për

"vërejtjet# e "pakënaqësitë# që kishte shprehur në re!erat Sej!ulla 0alëshova për gjendjen dheaktivitetin e këshillave në terren. Të mos harrojë Sej!ullai, tha 3o/oja, se as Ioma nuk u ndërtua për një ditëG



Por, pas kësaj a!orizme, e pa me vend të lëshonte edhe vetë një "kritikë#, ve/se jo për këshillat"poshtë#, po për organet e tyre "lart#. N' 3ëshillin e Përgjithshëm tra lokalizëm, tha ai Evetë nuk ënte pjesë në këshill, %aa Fajainteresohet për 0artaneshin, 0yslimi për Pezën, KaLhi (leshi për Dirën. Ne tremi punuar atje ku lu!tojmë e do të shkojmë ku të ketë nevojë, iu përgjigj KaLhiu.

3uptohet, 3o/o Tashkoja nuk e kishte hallin te lokalizmi# i KaLhiut, i 0yslimit apo i 0usta!aQhanit. Cëllimi i tij ishte të denigronte shokë të tillë aktivë që ënin pjesë në 3ëshillin ePërgjithshëm, ku 3o/oja mendonte se duhej të ishte anëtar sine qua non, ashtu si/ pretendonte seduhet të ishte patjetër në përërjen e udhëheqjes së Partisë. nëtarë të 3ëshillit të Përgjithshëm dhe të dërguar e të ngarkuar me &ilësitë e kompeten&at eanëtarëve të 3ëshillit, iu drejtova 3o/o Tashkos, ne kemi pasur e kemi në të gjitha zonat. (e ta

ëjmë se&ili sa më mirë punën në zonën e sektorin e vet dhe askush s-ka për të na kritikuar për lokalizëm. Sepse vërtet 0yslimi interesohet më tepër për gjendjen e rolin e këshillave në zonën kulu!ton, vazhdova, por atje ai nuk interesohet për pushtetin e tij, por për pushtetin e këshillitna&ional/lirimtar të zonës. Po kështu KaLhiu në Diër, Kasan Puloja në =lorë, tjetri në 3or/ë, në5jirokastër etj. Puna e të gjithëve ashkë, në azë të plat!ormës së 3on!eren&ës së Pezës, në azë të

orientimeve e direktivave kolegjiale, ën të tërën. Dhe e të!t, e përgjithshmja, kryesorja, mendoj seka e&ur e po e&ën mirë.Sidoqo!të, si "vërejtjet# e "pakënaqësitë# e tepruara të Sej!ullait ndaj veprimtarisë së këshillave nëterren, ashtu edhe "vërejtja# e 3o/os për "lokalizmin#, ishin dy episode që, megjithëse shkaktuannjë!arë deati e ilariteti, nuk ndikuan aspak në diskutimin e drejtë e të pjekur të prolemeve, për të&ilatishim mledhur. 0ë tepër ato i morëm si mosnjohje të gjendjes reale nga këta dy shokë, si pasojë e

pakënaqësive personale dhe si dëshirë e mani e nLituar e tyre për ta arritur renda disa muajve aponjë viti, atë që në realitet kërkon punën, mundin e përvojën e viteve e të dekadave të tëra.

Nuk them, pra, se në veprimtarinë e këshillave në ato momente nuk kishte edhe të meta e doësi.Përkundrazi ne i njihnim edhe të metat, lu!tonim ta përmirësonim punën sa më shumë të qe emundur, por gjithnjë të ndërgjegjshëm se jo /do gjë do të arrihej menjëherë, të ndërgjegjshëm,gjithashtu, se /do manjak do të kishte plot raste edhe më pas "për t-u kapur# në kërkimin e"per!eksionit# asolutG 3ryesorja për ne ishte se këshillat ekzistonin, se zhvillonin veprimtari, se!aktikisht njiheshin nga populli dhe luanin rolin e pushtetit të popullit në ShqipëriG3jo rezultante tash duhej ligjëruar e duhej shpallur, me qëllim që këtë pushtet real, që populli ekishte krijuar në zjarrin e lu!tës, të mos e rrëmenin të tjerë. Ireziqet në këtë aspekt thelësor, si/thashë, nuk ishin hipotetike. 3ishte ardhur koha të mahej një qëndrim tjetër, i prerë e i vendosur ndaj reaksionit që tash shitej si "anti!ashist#, kishte ardhur koha t-u ëhej e qartë se populli s-do t-ilejonte të luanin më në kurriz të tij.Ireth këtij prolemi të një rëndësie të dorës së parë unë kisha përgatitur dhe majta në 3on!eren&ë

re!eratin "0i qëndrimin kundrejt rrymave të ndryshme jashtë (ëvizjes Na&ional/lirimtare#. Nuk do të ndalem në shtjellimin e këtij re!erati, sepse përmajtja e tij njihet e është otuar,O OE Shih@ Bnver

KoLha. =epra, vë66. 6, otim i dytë, !. 4<6. por dua të ritheksoj vetëm disa momente themelore që kanë të ëjnë më tepër me arsyet se pse u përgatit e iu paraqit 3on!eren&ës ky dokument dhe /-diskutoi evendosi 3on!eren&a rreth prolemeve të ngritura në të.

Ndonëse në epiqendër re!erati kishte qëndrimin ndaj rrymave të ndryshme e organizatave na&ionale,në !akt, në tërësinë e vet, ai ishte një pasqyrë e krejt vijës dhe e punës së Partisë sonë për krijimindhe !or&imin e Frontit Na&ional/lirimtar e të këshillave na&ional/lirimtarë. Në mënyrë historike e

prolemore i shtjellova 3on!eren&ës gjithë pro&esin e zhvilluar si para 3on!eren&ës së Pezës, ashtuedhe pas saj, duke theksuar se, ndërsa masat e thjeshta të popullit dhe patriotët e ndershëm e tëvërtetë u ashkuan n' Frontin Na&ionalqlirimtar e u hodhën n' lu!të, gjithnjë e më tepër u

distan&uan e iu kundërvunë Frontit e (u!tës nti!ashiste një grumull i tërë elementësh pseudopatriotë të ngjyrave e tenden&ave më të ndryshme.



N' mënyrë të ve/antë n' re!erat shtjellova /ështjen e %allit 3omëtar, kushtet e arsyet përse lindi, punën e madhe, durimin e përpjekjet që kishim ër' për ta hedhur n' lu!të e, n' për!undim të kësaj/ështjeje, konkludova@ %alli 3omëtar ka ërë një lu!të të gjithanshme ideologjike, politike e ushtarake ndaj (ëvizjes

Na&ional/lirimtare. i është përpjekur ta për/ajë atë, të ngrejë popullin kundër komunistëve e

patriotëve të vërtetë. $o vetëm kaq, por krerët e tij shpirtërisht kanë qenë e meten me 2talinë e me5jermaninë, mështetnin kuislingët që nga 0usta!a 3ruja e deri te 0aliq %ushati, të &ilin vetë ataia rekomanduan $akomonit. %alli 3omëtar ka qenë përkrahës i të gjitha manovrave politike të

pushtuesit që nga "Shqipëria etnike# e deri tek "ushtria shqiptare# e "Lhandarmëria shqiptare#.3rerët e %allit hiqen si patriotë, por, theksova, patriotizmin e tyre e dëshmojnë !shatrat e djeguratë =lorës, të 0allakastrës e të krahinave të tjera ku ata u siguruan qetësinë legjioneve !ashiste e,

ile, ashkëpunuan me to. Dhe këta ashkëpunëtorë të !ashizmit, që kanë lyer duart me gjakun e ijve më të mirë të popullit, kanë paturpësinë të na ëjnë thirrje "kthehuni n' shqiptarizëmG#. N' kuadrin e kësaj ekspozeje, n' re!erat trajtova hollësisht qështjen e mledhjes s' 0ukjes, arsyetse pse ne vendosëm të shkonim n' këtë takim të !undit me krerët e %allit, për kompromisin eturpshëm e të palejueshëm n' të &ilin ranë për!aqësuesit tanë dhe, n' mënyrë të ve/antë, u ndala n'

pasojat e rënda po2itike që rridhnin prej tij dhe argumentova arsyet se pse ne e denon&uammenjëherë dhe e /orëm, si të pav2e!shme, marrëveshjen e 0ukjes. Shokët e ngarkuar me këtë detyrë nuk kanë ditur të mrojnë vijën e 3ëshillit të Përgjithshëm, por kanë rënë n' prehrin e %allit 3omëtar, kanë pranuar plat!ormën e tij dhe %alli 3omëtar papritur e

pakujtuar na doli si një parti e organizuar, sikur gioia kishte lu!tuar arazi, n' mos më tepër, meFrontin Na&ionalqlirimtar.

N' momentet e veqanta që po kalon vendi, theksova më tej, krerët e %allit që gjer tani s-kanë!tedhur asnjë pushkë kundër pushtuesit dhe që e shohin se q-!or&ë ka pushteti i krijuar nga ne, ëjnësikur pranojnë edhe rolin e partnerit n' këtë pushtet, por gjithnjë me synimin që ta rrëmejnë të tërë

pushtetin n' duart e tyre. Neve s-na lejohet kurrsesi të iem n' këtë gaim tragjik. Pushteti ikëshillave na&ional/lirimtarë është pushtet i popullit kryengritës dhe io i andave tradhtare ekundërrevolu&ionare. Tash që ne e hodhëm poshtë ujdinë e 0ukjes ata po përpiqen për të gjetur shtigje të tjera drejt pushtetit. Ne duhet t-ua myllim të gjitha ato shtigje e mundësi dhe ndër aktet e

para e më kryesoret n' këtë drejtim është vendimi që i propozojmë të marrë kjo 3on!eren&ë@ t-ishpallim këshillat na&ional/lirimtarë pushtet të vetëm tU popullit n' Shqipëri. 0arrja e këtij vendimiështë io vetëm një hap që e hedhim kur janë pjekur plotësisht kushtet, por dhe një nevojë edomosdoshmëri.

Në !und të !undit ne ligjëroZmë një realitet të arritur, të kon!irmuar nga lu!ta e puna jonë, të njohur nga populli e që vepron e!ektivisht në Shqipëri. 0e këtë akt ne u myllim shtigjet si reaksionit të

rendshëm dhe atij të jashtëm në manovrat e në synimet e tyre për pushtet.Pjesëmarrësit e 3on!eren&ës e pritën me duartrokitje këtë re!erat që majta në emër të 3ëshillit të

Përgjithshëm Na&ional/lirimtar. 3jo tregonte se ata, sikurse i gjithë populli që për!aqësonin, e apr ovanin vijën e drejtë politike të Partisë sonë e të Frontit Na&ional/lirimtar, sepse kjo vijë e drejtëdhe konsekuente ishte urimi i tërë rezultatev e konkrete që kishim arritur. Dhe një nga !itoret më tëmëdha ishte pikërisht pushteti i ri që po lindte, pushteti i këshillave na&ional/lirimtarë, pushteti i

popullit. 2shim në agimin e një epoke të re për Shqipërinë.provimi i qëndrimit që kishte majtur 3ëshilli i Përgjithshëm ndaj %allit 3omëtar e rrymave tëtjera, në përgjithësi, si dhe ndaj 0ukjes, në ve/anti, qe pothuajse unanim nga tëx gjithë diskutuesit.Për këtë /ështje !olën mja!t për!aqësues të popullit në këtë 3on!eren&ë. ta mështetën vijën endjekur nga 3ëshilli i Përgjithshëm, dënuan oportunizmin e ?mer Dishni&ës e të 0usta!a 5jinishit,sollën !akte e argumente se %alli 3omëtar kishte kaluar për!undimisht në pozitat e tradhtisë. %alli, tha njëri nga diskutuesit, pret rënien e 2talisë dhe si "djalë i madh# kërkon trashëgimin.

Cëllimi i tij është grumullimi i !or&ave që të jetë më i !ortë në lu!tën për pushtet. %alli 3omëtar, tha një tjetër, është marrë vesh edhe me gjermanët, duke e konsideruar atë siokupator eventual.



?mer Dishni&a, në diskutimin e tij, në përgjithësi, e pranoi !ajin e madh që kishte ërë, ndonëse u përpoq ta justi!ikonte atë me rrethanat. 3ur morëm vesh rënien e Du/es, tha në mes të tjerash ?meri, u hutuam dhe nuk e vlerësuam siduhet këtë moment. Ne e kujtuam sukses të madh !aktin që %alli pranoi zyrtarisht të pajtohej me3ëshillin Na&ional/lirimtar.

3urse 0usta!a 5jinishi edhe këtu u mundua t-i ënte isht përgjegjësisë me llojlloj justi!ikimesh,si@ "nuk patëm lidhje#, "na mungonin !aktet# etj., etj. 5jinishi nuk mungoi të atakonte në3on!eren&ë edhe qëndrimin e Partisë e të Frontit Na&ional/lirimtar ndaj %allit 3omëtar, ile edheta merrte këtë në mrojtje@ Shokët, tha ai, tani !lasin me indje të prerë që %alli është !ormuar për të na lu!tuar ne. tëherë

pse vajtëmA Por nuk është kështu, ata më parë nuk e kishin këtë qëllim. Bdhe për /ështjen e parullëssë %allit "=dekje tradhtarëve#, të mos e marrim për keq, sikur drejtohet kundër nesh. 0endoj, tha5jinishi, se do të ishte më mirë që ne të mos kishim ërë !are isedime me %allin 3omëtar. =etëm ti, i ndërhyra unë 0usta!a 5jinishit, s-e paske marrë vesh që %alli 3omëtar është njëorganizatë që u krijua për t-iu kundërvënë (ëvizjes Na&ional/lirimtare. Shokët e tjerë dhe populli ekanë kuptuar këtë, po unë esoj se qëllimi yt është të ësh ortak në gaimet e tua e të ?merit

3ëshillin e Përgjithshëm. 3ëshilli e tra pasur të qartë /-ishte %alli dhe ti tre qenë vetë në mledhjetkur tremi diskutuar për këtë prolem. Nuk ëmë gaim që dërguam delega&ionin në 0ukje,gaimin e ëtë ju dhe 3ëshilli ju disaprovoi.Bdhe shokët e tjerë që diskutuan për këtë pikë, direkt apo indirekt, i dhanë përgjigjen e merituar këtij agjenti të maskuar të anglezëve, të az 3upit dhe të gjithë !or&ave reaksionare. =ija e ndjekur nga ne, u tha në diskutime, ka qenë e drejtë dhe rezultatet e saj duken në jetëJ%alli është demaskuar në popull, shumë njerëz të gënjyer janë hedhur me lëvizjen. Bdhe 0ukja dot-i kishte shëryer (u!tës Na&ional/lirimtare, po qe se delega&ioni ynë atje do të kishte qëndruar në

pozita të !orta.Për këtë pikë të rendit të ditës, ve/ atyre që përmenda më sipër, u pronon&uan edhe Nako Spiru,Sej!ulla 0alëshova, KaLhi (leshi Ei &ili u ndal ve/anërisht në punën e ërë me krerët ajraktarë tëDirës, dyl galliu Edelegat nga =lora, 0usta!a Qhani, Rmer Nishani e të tjerë. Cë të gjithë,dul&e sjellë zërin dhe vullnetin e popullit të zonave që për!aqësonin, argumentuan e a!irmuan rolin emadh që po luanin këshillat na&ional/lirimtarë dhe u shprehën njëzëri për shpalljen e këtyrekëshillave si i vetmi pushtet politik i popullit.

Në për!undim të këtyre diskutimeve e mora përsëri !jalën dhe, dul&e nënvizuar detyrat e mëdha e tëshumta që u dilnin këshillave na&ional/lirimtarë, midis të tjerash theksova@ Tani që pushteti i këshillave po &entralizohet e po shpallet pushteti i vetëm i popullit, është edomosdoshme që 3ëshilli i Përgjithshëm, që do të zgje dhë kjo 3on!eren&ë, të krijojë kudo një rrjetorganesh e seksionesh të ndryshme për të organizuar punën nZZ /do !ushë, në ekonomi, në arsim,në propagandë etj. Në asnjë !ushë të mos /alojë puna, kudo të ndihet e të a!irmohet roli i këshillave,

ndryshe do të /alojë vetë lu!ta dhe e ardhmja e popullit.Prolemet që kishin të ënin me !or&imin e pushtetit 3on!eren&a i shqyrtoi në lidhje të ngushtë me!or&imin e Frontit nti!ashist Na&ional/lirimtar, me !or&imin dhe për!shirjen në radhët e tij të tëgjitha organizatave të masave të krijuara nga Partia.Shoqet NeLhmije Qhuglini, Rllga Plumi dhe Bla 5jikondi !olën në 3on!eren&ë me hollësi për lu!tën e grave dhe theksuan nevojën e një organizimi më të mirë të grave anti!ashiste shqiptare.?mer Dishni&a, që nuk linte pikë të rendit të ditës pa diskutuar, ile edhe dytri herë, u ngrit edhe

për këtë prolem e deklaroi@ 5ruaja shqiptare nuk man shami/ka dashurie, por !letë konspirativeG0ë poshtë ai pasi u shpreh pro mendimit për krijimin e organizatës së 5ruas nti!ashiste, shprehuidenë që kjo organizatë të merrte pjesë në 3ëshillin e Përgjithshëm si një seksion i ve/antë. 3y

mendim i Dishni&ës qe i gauar në themel dhe unë u ngrita dhe ia hodha poshtë@ (u!ta dhe Fronti Na&ional/lirimtar, i thashë, pranojnë në radhët e veta /do njeri që lu!tonkundër armikut e, midis tyre, edhe gratë. Por nuk ka asnjë arsye që gratë të hyjnë në 3ëshill si një



seksion i ve/antë, nuk mund të krijojmë seksione të ve/anta në 3ëshillin Na&ional/lirimtar për urrat e për gratë, për pleqtë e për të rinjtë. Po ta ënim këtë, nesër do të pranonim në këshilla edheseksione për grupime njerëzish sipas tenden&ave politike, !etare etj., gjë që është në kundërshtim mevetë !rymën e vendimeve që po merr kjo 3on!eren&ë.Iamadan 1itaku e përkrahu mendimin tim dhe shpjegoi se këshilli do të ketë seksione për sektorë të

ndryshëm të jetës së vendit, për !inan&at, arsimin etj., por jo për organizata të ve/anta.Ireth re!eratit që majti Nako Spiru për rininë anti!ashiste shqiptare u zhvilluan shumë diskutimeqë kishin të ënin me organizimin, shpirtin e saj lu!tarak, entuziazmin dhe aspiratat e sajrevolu&ionare. Iinia, u tha në 3on!eren&ë, po merr pjesë në mënyrë masive në lu!të dhe kërkon që nëShqipërinë e lirë, ajo të jetë e lirë dhe të realizojë dëshirat e veta. (u!ta për /lirim do të nLjerrë njërini të tillë, e &ila ka zhvilluar e do të zhvillojë më tej virtytet më të mira të komit tonë. =etë atdheudo të për!itojë nga kjo.

Në lidhje të ngushtë me oshtin qendror dhe me /ështjet e tjera që u rrahën atje, në 3on!eren&ë uanalizuan edhe prolemet që kishin të ënin me !or&imin e mëtejshëm të lu!tës së armatosur e, nëkëtë kuadër, të 9shtrisë Na&ional/lirimtare të popullit shqiptar.

Fakt është se qysh nga !illimi, qysh kur u krijuan këshillat e parë na&ional/lirimtarë, kishte ekzistuar e qe !or&uar një lidhje e natyrshme dhe organike midis këshillave dhe /etave, reparteve e njësive mëtë mëdha të ushtrisë sonë. Ndërsa këshillat, në gjithë këtë periudhë, si edhe më pas, një pjesë tëmadhe të punës e të veprimtarisë së tyre ia kushtonin moilizimit e hedhjes së masave në lu!të,repartet e njësitë partitane, nga ana e tyre, kudo që lu!tonin e vepronin, tregonin një kujdes evëmendje të posa/me për këshi%at, për !ormimin, mrojtjen e !uqizimin e tyre. B, tani që këshillat

po shpalleshin pushteti i vetëm i popullit në Shqipëri, vetë 9shtria jonë Na&ional/lirimtare ishterritur e !uqizuar, përëhej nga dhjetëra /eta e atalione që lu!tonin anemanë vendit, ishte krijuar ekishte nisur nga etejat %rigada 2 Sulmuese, ishim në !ormim e sipër të rigadave 22 e 222 sulmuese,të zonave operative ushtarake etj. dhe në krye të të gjitha këtyre vepronte Shtai i Përgjithshëm i9shtrisë sonë.Shokët që morën !jalën rreth këtij prolemi, si@ KaLhi (leshi, Spiro 0oisiu, Iamadan 1itaku,Bthem %arhani, Kulusi Spahiu e të tjerë theksuan domosdoshmërinë e zgjerimit të radhëve e tënumrit të atalioneve e të rigadave partizane, të organizimit e të a!tësimit më të mirë të këtyrenjësive për të shkatërruar pushtuesin e huaj nazist që po hynte në Shqipëri e për të mrojtur !itoretqë po arrinim.

Një nga diskutuesit, më duket Bthem %arhani, !oli për lu!tën që ishte ërë në %urrel në !illim tëgushtit. Në këtë sulm ashkë me partizanët kishin ardhur edhe vullnetarë nga 0ati e 3ruja dhe "për /udi# edhe /etat e az 3upit, të &ilit, tani që 2talisë !ashiste .po i inin potkonjtë, i ishte ngjallur një vrull i /uditshëm "lu!tarak#. Por tamam për shkak të pjesëmarrjes. së tyre, nuk u arrit që të/lirohej qyteti.

1udi, mor i dashur, i tha me qesëndi 3adri KoLha diskutuesit, ne në qarkun e Blasanit, me tërëkëto /eta e s-po mundemi të nLjerrim me shumi&ë njerëz të tjerë, kurse në 0at paskan dalë ) <++vullnetarë. =ullnetarët, iu përgjigja aty për aty 3adriut, nuk nLirren duke u strukur në Rrenjë e në shtëpinëe %eg %allës si/ ën ti. Pastaj, mos e mat vërshimin e vullnetarëve në ushtrinë tonë, me një apo pesëveta që përpiqesh të moilizosh ti. Blasani, (irazhdi e 5ramshi janë kryesisht /erdhe të

partizanëveG3ështu vazhduan deatet edhe për këtë prolem e, si për t-i vënë kapakun "e artë#, në !und tësean&ës përkatëse, na ngrihet ?mer Dishni&a e me një zë solemn thotë@ 3ërkoj prej poetit na&ional të na ëjë një vjershë, një himn për ushtrinëG dhe i mante sytë ngaSej!ullai.

Poeti "na&ional# u krekos pak dhe, më në !und, "u dorëzua#@



Pranoj G tha, po s-di pasta^ /-u ë me vjershën e (ame 3odrës, e ëri a jo, apo e la si/ e kishtezakon t-i linte punët që i ngarkoheshin. Po një gjë e di me siguri, se ushtria jonë e vazhdoi lu!tën pau ërë merak e ëri a s-e ëri "himnin# Sej!ullai.3uptohet, gjatë ditëve e netëve që zhvilloi punimet 3on!eren&a, midis diskutimeve të pjekura, plot

përmajtje e përgjegjësi për ato që thuheshin e vendoseshin, do të kishte në ndonjë rast edhe ndonjë

senten&ë të tillë ose notë humori. Por kulmin në këtë aspekt e arriti propozimi "origjinal# i KulusiSpahiut, i &ili kërkoi që të krijohej një dekoratë, propozim që shkaktoi ilaritet në sallë. 2 kishtevajtur mendja për dekorata e medalje Kulos, i &ili akoma s-kishte !illuar të lu!tonte në Shqipëri. Nga të vajti mendja te dekorataA e pyeta në pushim Kulusiun. Duhet, tha, për të dalluar ata që lu!tojnë më mirë, që... Do të vijë koha që edhe ne të tremi dekoratat tona, i thashë, po tani tremi të tjera halle. =etëmnjë gjë të dish, shtova me të qeshur dhe pashë nga shokët që ishin rrotull, se ty nuk të japim asedhe një. PseA më pyeti. Se do ta lësh në iLhoz, i thashë dhe u tregova shokëve, natyrisht me shaka, një histori të vjetër

iLhozi midis Kulos e Tahir 3adaresë, të &ilën, diku edhe e tram shkruar.

Pasi maruan diskutimet rreth re!erateve, 3on!eren&a zgjodhi komisionin për hartimin për!undimtar të Iezolu&ionit dhe të një thirrjeje drejtuar popullit shqiptar. Ne kishim përgatitur një projekt tëIezolu&ionit që më parë, por tani ai duhej pasuruar në !rymën e diskutimeve e të vendimeve të3on!eren&ës me qëllim që t-i shërente sa më mirë sqarimit të popullit, të këshillavena&ional/lirimtarë etj. 9 myllëm në një dhomë me doktor Nishanin, Nakon, Sej!ullain, 0edarindhe, dul&e pasur parasysh re!eratet e diskutimet e 3on!eren&ës, hartuam Iezolu&ionin, i &ili është i

otuar.O EDokumente të organeve të larta të Pushtetit Ievolu&ionar Na&ional/lirimtar E674)6744, !. <4. Ndërkohë që komisioni i ngarkuar punonte në një nga dhomat e katit të dytë, një nga anëtarët e3ëshillit të Përgjithshëm u leLonte delegatëve Statutin dhe Iregulloren e këshillavena&ional/lirimtarë. 3ëto qenë dokumente të rëndësishme, qenë aktet e para themeltare, si të thuash"3ushtetuta# e parë e pushtetit të ri popullor.2shte ërë vonë, kishte kaluar ora dhjetë e natës dhe pati një mendim që 3on!eren&a t-i për!undonte

punimet të nesërmen, por, meqenëse kishin metur edhe pak punë për t-u ërë, vendosëm tëvazhdonim. 3ështu të nesërmen n' mëngjes delegatët do të niseshin për n' vendet e tyre. tëherëleLuam Iezolu&ionin dhe thirrjen që përgatitëm dhe kaluam n' zgjedhjet. Nga 3on!eren&a u &aktuanjë komision për të përgatitur listën e kandidatëve dhe, ndërsa komisioni !illoi punën, pjesëmarrësite 3on!eren&ës ënë pushim. 3ështu salla u zraz, delegatët zritën poshtë. %renda metën vetëm ): veta, mes tyre Spiro 3oleka dhe një shok tjetër i sekretarisë, Dhimitër Bvangjeli, që jepnin emerrnin me një radio "Filips# që ishte vendosur n' një qoshe n' !und të sallës, mi një tavolinëJ

pranë allkonit.Përgatitëm listën që do t-i paraqitej 3on!eren&ës dhe u thashë shokëve@

Nuk dalim edhe ne të !reskohemi pakëz e të pimë një duhan jashtë me delegatët, se doktori Rmer Nishani^ na mori shpirtin e s-na la të pimë sipas qej!it.Hritëm poshtë n' oorr e po isedonim me delegati e me partizanë, kur e!as n' allkon del3oleka &the shumë i emo&ionuar thërret@ Shoku BnverG ShokëG 2talia kapitulloiGjo që pritej kishte ndodhur. 2talia !ashiste kishte marur. "Tetë milioni ajoneta# që do t-isiguronin imperializinit italian spazio vitale, që do të ringjallnin Perandorinë Iomake, kishin hedhur !lamurët n' këriiët e !itimtarëve. Dhe ndër këta !itimtarë ishim edhe ne, partizanët e lu!tëtarëtshqiptarë, që me pushkën me gjalmë i thyem legjionet e 0usolinit.(ajmi u prit me entuziazëm nga të gjithë shokët. Përqa!oheshin, hidheshin n' erë ustina, kasketa e

orsalina, dëgjoheshin edhe pushkë, me gjithë ndërhyrjet tona. Në grupin ku ndodhesha unë, dytre

shokë !illuan të diskutojnë për zritjen n' qytete, për të marrë pushtetin e për të !illuar punën për Shqipërinë e re demokratike. Po gjermanëtA i pyeta.



5jermanëtAG thanë ata me një!arë haie, por shpejt e mlodhën veten dhe shtuan@ Bdhe ata do tëikin një ditë se ne n' lu!të jemiG 3ëtë duhet ta kemi të qartë të gjithë, u thashë. Nazistët nuk do ta lënë Shqipërinë të papushtuar,

ile edhe 2talinë do ta pushtojnë atje ku nuk janë !utur aleatët. 1lirimi i Shqipërisë do =u kër&ënonteatyre pozitat n' 5reqi e n' vende të tjera të %allkanit. Prandaj, pushtetin ta !or&ojmë, por të mos

mendojmë se lu!ta ka maruar, një lu!të më e ashpër na pret. rmët =i kemi gati.3apitullimi i 2talisë krijonte kështu një situatë të re për të &ilën ne duhej të ishim të përgatitur.Prandaj vendosëm që atë natë të për!undonim me zgjedhjet dhe, të nesërmen, më 7 shtator tëdiskutonim për masat që duheshin marr' n' situatën e re politike dhe ushtarake.3on!eren&a zgjodhi 3ëshillin e Përgjithshëm Na&ional/lirimtar të përërë prej 8) anëtarësh.3ëshilli, nga ana e tij, zgjodhi kryesinë të përërë prej 68 anëtarësh dhe pikërisht@ 0usta!a Qhani,0yslim Peza, Rmer Nishani, Bnver KoLha, 3ostë %oshnjaku, ?mer Dishni&a, Rllga Plumi, (iri5ega, KaLhi (leshi, Fetah Bkmek/iu, 0edar Shtylla, Nako Spiru, Sej!ulla 0alëshova, Iamadan1itaku, az 3upi dhe Spiro 0oisiu.0enjëherë pas zgjedhjeve shokët !illuan nga diskutimet për situatën. Të gjithë ishin të gëzuar e të

preokupuar, por ora kishte vajtur 4 e mëngjesit. 3ishim nevojë për pushim e për gjumë. tëherë, si

u konsultova edhe me shokët e presidiumit, u ngrita dhe u thashë pjesëmarrësve të 3on!eren&ës@ Presidiumi mendon që t-i ndërpresim diskutimet, sepse u ë vonë dhe shokët duhet të pushojnë.Do të vazhdojmë nesër, ose më mirë të themi sot, në orën dhjetë.9 shpërndamë dhe shkuam për të !jetur. Por edhe për &a kohë vazhdova të isedoja me Rmerin,0edarin e me të tjerë për këtë ngjarje. Bdhe të tjerët, sigurisht, kështu ënin.Të nesërmen zhvilluam sean&ën e !undit të 3on!eren&ës. 2 pari e mori !jalën Rmer Nishani@ (ogjika e do, tha doktori, që dorëzimi i armikut të ëhet para !or&ave tona të armatosura,domethënë para 9shtrisë Na&ional/lirimtare, që është e lidhur me aleatët. Prandaj propozoj t-udërgojmë një notë gjeneralëve italianë, ku të kërkojmë dorëzimin pa kushte të njerëzve, armatimevee pajisjeve. =e/ kësaj, të ëjmë një trakt apo thirrje drejtuar ushtarëve italianë.Diskutuan edhe shokë të tjerë dhe vendosëm që të ëhej një thirrje drejtuar popullit shqiptar, ku tëtheksohej se tani ishte në rend të ditës kryengritja e përgjithshme e armatosur kundër pushtuesitgjerman dhe tradhtarëve dhe vendosja në të gjithë vendin e pushtetit të këshillavena&ional/lirimtarë. 5jithashtu u pranua propozimi i doktor Nishanit për një trakt drejtuar ushtarëveitalianë për të lu!tuar kundër nazistëve dhe iu ngarkua Shtait të Përgjithshëm t-i paraqistekomandës italiane në Shqipëri kërkesat tona.Pasi u për&aktuan këto vendime, Iamadan 1itaku, në emër të 3ryesisë së 3ëshillit të Përgjithshëm,!oli për organizimin e seksioneve dhe për !unksionet e tyre. 3ëto seksione do të ishin@ seksioniso&ial për ndihmë krahinave, !amiljeve e individëve të dëmtuar rëndë nga lu!ta dhe për sigurimin e

jetesës normale, seksioni i shëndetësisë, i ekonomisë dhe i !inan&ave, i shtypit dhe i propagandësdhe seksioni i arsimit. Po hynim në rrugën e ndërtimit të shtetit të ri demokratik.

$a kështu i për!undoi punimet 3on!eren&a e Dytë Na&ional/lirimtare, e &ila mori vendime nga më tërëndësishmet për lu!tën e armatosur të popullit shqiptar dhe për pushtetin e tij. 3ryengritja e përgjithshme e armatosur dhe pushteti i këshillave, i vetmi pushtet i popullit në Shqipëri, ishin dy parullat më kryesore e me rëndësi jetike për vendin tonë e për të ardhmen e tij, që aprovoi kjo3on!eren&ë e që delegatët i morën me vete për t-i përhapur e për të punuar për zatimin e tyreanemanë Shqipërisë.

0. '1r-a++1 3rov1 1 *a2he



Situata e krijuar pas kapitullimit të 2talisë !ashiste kërkonte veprime të shpejta e masa urgjente.S-duhet të lejonim të na rrëshqiste asgjë nga duart, sidomos tan!i që ini&iativa po anonte tërësisht nëanën tonë.Prandaj vendosëm dhe menjëherë u dhamë urdhër !or&ave të 9shtrisë Na&ional/lirimtare që të zinintë gjitha zonat dhe qytetet që kishin qenë në duart e pushtuesit italian dhe në to të vendosej pushteti

i këshillave na&ional/lirimtarë. =e/ kësaj vendosëm që, ashtu si në %armash e gjetkë, të vazhdonte pandërprerë goditja e reparteve naziste që akoma nuk ishin dislokuar plotësisht në Shqipëri. Nëmënyrë të ve/antë kishte rëndësi të /liroheshin ato qendra të anuara, të &ilat !or&at tona kishinmundësi t-i merrnin dhe të vendosej edhe atje pushteti i këshillave na&ional/lirimtarë.Pavarësisht se si do të zhvilloheshin ngjarjet më pas Esidomos kjo do të varej nga shkalla endërhyrjes ushtarake të nazistëve ose të aleatëve angloamerikanë, vendosja e pushtetit tëkëshillave në qytete e në qendrat e tjera të anuara do të kishte një rëndësi shumë të madhe politike.Populli do të shihte e do të ndiente !or&ën, autoritetin dhe a!tësinë e pushtetit të vet, kurse reaksioni

pseudopatriot dhe reaksioni i jashtëm angloamerikan do ta kuptonin më mirë se lodrat e tyre politike u kishin dalë huq e s-kishin për t-u pirë më ujë. Prandaj shtrohej si një detyrë jetike !or&imikudo i pushtetit, i këshillave dhe i ushtrisë, moilizimi i popullit rreth këshillave na&ional/lirimtarë

dhe në radhët e 9shtrisë Na&ional/lirimtare, diskreditimi i %allit 3omëtar, për të mos i lënë atijasnjë lloj in!luen&e në popull. Në këtë mënyrë do të kishim !or&ën e të drejtën t-u thoshim edhealeatëve nëse do të zarkonin@ ju keni ardhur në Shqipëri vetëm për të lu!tuar 5jermaninë hitleriane,

por qeverisja e vendit është e do të jetë në duart e (ëvizjes Na&ional/lirimtareG Në kuadrin e gjithë këtyre masave e detyrave, Shtai i Përgjithshëm plani!ikoi, në përshtatje mesituatat, edhe një sulm të mundshëm mi kryeqytet, në mënyrë që ky të /lirohej dhe të vendosejedhe atje, në të gjitha hallkat, pushteti ynë.Për këtë, menjëherë pas për!undimit të 3on!eren&ës së Dytë Na&iona@/lirimtare, ndërsa delegatët unisën në qarqet e zonat që për!aqësonin, një pjesë e Shtait të Përgjithshëm të 9shtrisë

Na&ional/lirimtare u largua nga (ainoti dhe u vendos pranë kryeqytetit, në ranë, ku ishtevendosur ato ditë edhe komanda e 5rupit të Pezës. 3ëtu do të ëhej edhe organizimi e inaugurimi i!ormimit të %rigadës 222 Sulmuese, ngjarje në të &ilën do të merrnim pjesë edhe unë e Spiro 0oisiusi dhe shokë të tjerë të Shtait të Përgjithshëm. Por, si/ thashë, ardhja dhe vendosja jonë në këtëzonë, kondi&ionohej sidomos nga situata politike e ushtarake që mund të krijohej në vendin tonë nërast të ndonjë zarkimi eventual të aleatëve në %allkan e, ve/anërisht, në Shqipëri.Sapo u vendosëm në ranë, thirra shokun 5ogo Nushi për t-u in!ormua& mi gjendjen e !or&avetona e të armikut në kryeqytet dhe për të iseduar me të rreth detyrave të momentit. Si mendon, e pyeta, sa !or&a të armatosura mund të ngrihen nga Tirana për të mështetur njësulm të koordinuar të !or&ave partizane nga kodrat përrethA Përve/ të gjitha !or&ave të njësiteve guerile që janë të armatosura e të gatshme të hidhen në sulmnë /do moment, jam i indur se në sulmin për /lirimin e kryeqytetit do të ngrihet me dëshirë rinia e

populli, më tha 5ogoja dhe vazhdoi@ B keqja është se na mungojnë armët. Ti i di vargjet e këngës së njohur@ "Në mos trini armë gjeni ia rrëmeni atij qeni#, i thashë dhevazhdova@ Për armët mos u ëj merak. Ne do t-ju ndihmojmë dhe populli di vetë ku t-i gjejë. shtu është, tha 5ogoja. Nuk do të na mungojnë as guLimi as trimëria. Populli mezi pret tashohë Tiranën të lirë. Natyrisht, vazhdova, kjo është një /ështje tepër delikate, tepër e rëndësishme e që mund të

isedohet vetëm në qarkor. Ne do ta kryejmë sulmin mi Tiranën vetëm kur të jemi të indur se aisulm është i domosdoshëm, se prej tij do të tremi vetëm !itime dhe, kryesorja, për /astet e tanishme,vetëm në rast se në Shqipëri do të zarkojnë aleatët për ta paraqitur veten si /lirimtarë. Ne e/mojmë lu!tën e tyre, por në Shqipëri /lirimtarët e vërtetë kemi qenë e jemi vetëm ne dhe pushteti

do të jetë vetëm në duart tona.



Pasi iseduam hollësisht me 5ogon për këto proleme, ai u nis menjëherë për në Tiranë për t-ia parashtruar gjith/ka iseduam qarkorit, në mënyrë që populli dhe njësitet guerile të moilizoheshine të ishin në gatishmëri po qe se vendosej sulmi për /lirimin e kryeqytetit.

Ndërkohë, për këtë qëllim, në zonën rreth Tiranës ishin a!ruar një numër atalionesh e /etash, ve/!or&ave të 5rupit të Pezës dhe të %rigadës 222 Sulmuese që ishte në !ormim e sipër. 5jithashtu i

dhamë urdhër %rigadës 2 të dislokohej në zonën rreth Tiranës e Blasanit, duke llokuar komunika&ionin mes qyteteve e duke goditur autokolonat naziste. Në sulmin kundër iranës do tëmerrnin pjesë edhe !or&at partizane nën komandën e KaLhi (leshit, pas /lirimit të qytetit të 3rujës.5jithashtu ne i ëmë thirrje ushtrisë italiane që t-i dorëzohej komandës partizane, të hidhej në malnë lu!të kundër nazizmit dhe të mos shkonte më në shërim të gjermanëve, sepse do të për!undontenë kampet e tyre të përqendrimit. 3ëtë ne e ëmë të njohur me anë të thirrjeve dhe nëpërmjetshokëve tanë që dërguam për të iseduar me ta, se, natyrisht, në atë kohë nuk dispononim aparateradioje. Thirrja jonë u dëgjua pjesërisht.3ur ishim në ranë, na erdhën disa o!i&erë madhorë italianë, në mes të të &ilëve ishte edhekomandanti i avia&ionit që drejtonte aerodromin e Shijakut. Në mes tyre ishte edhe një kolonel, i

iri i Pir&io %irolit, gjeneral, që komandonte !or&at italiane të opera&ionit në 0al të Hi. ta erdhën

të veshur me rroa verore të ardha, me këmisha të mënda!shta, u paraqitën në Shtain tonë, dhanëemrat dhe, nga ana jonë, unë i përgëzova që nuk u dorëzuan te gjermanët. 0irëpo një ateri italianevazhdonte lu!tën kundër nesh, ajo godiste me artileri mi ranë. tëherë i them kolonelit, pra,djalit të Pir&io %irolit@ 5jithë ushtria italiane po dorëzohet, prandaj me nja dy o!i&erë të tjerë italianë shkoni e i ënithirrje asaj aterie të pushojë zjarrin dhe të dorëzohet.i pranoi, shkoi në një vend të hapët dhe iu drejtua aterisë@ Dorëzohuni në komandat partizane shqiptare, se 2talia tra kapitulluarG $a, edhe ne, thërriste ai,

jemi dorëzuar.tëherë kjo ateri, në vend që të qiste mi ranë, qiti mi djalin e Pir&io %irolit me shokë dhe i

ëri hi. Nuk e di /-u ë aai i tij, por edhe ai mund të ketë gjetur vdekjen andej nga 0ali i Hi, prej partizanëve jugosllavë.R!i&erët italianë, kur ndodheshin n' kazermat e n' vendqendrimet e tyre, natyrisht, ishin mësuar tëmerrnin nga një anjo /do ditë. Njëri nga ata, një kolonel avia&ioni, u kërkoi edhe partizanëve tanët-i ngrohnin një anjo. 1!arë, /!arë doA e pyeti partizani ynë. %anjoG u përgjigj italiani qetëqetë. a, dashka anjo zotria joteG ia ktheu partizani e me të qeshur i tha@ $a ku e ke anjon, n'Brzen. Shko e !utu sa të duash, anjo tjetër këtu s-ka. Tani jemi n' lu!të e këtu është !shat. 3ur të/lirojmë Shqipërinë, edhe anjo do të kemi. Dakord sinjoreAG2taliani që kërkoi anjon, nuk ishte njeri i keq, ai qëndroi me !or&at tona deri n' !und. Si/ më kanë

thënë, n' 2tali ai u gradua pas lu!tës, pastaj e nLorën n' pension dhe herë pas here shkonte n'amasadën tonë. i ishte ërë mik me ne.3ështu, me kapitullimin e 2talisë një numër n$ësish italiane, ile edhe një divizion, divizioni"Firen&e#, i komanduar nga gjenerali &i, u dorëzua te ne. For&at tona e garmatosën e!ektivin edivizionit, kurse &in me gjithë shtain e tij morën urdhër ta dërgonin n' ranë. tje i prita edheunë dhe, pas përshëndetjeve të rastit, u !ola për ndryshimet dhe gjendjen n' qeverinë italianemusoliniane, të &ilën e kishte marrë n' dorë %adolio, si dhe për situatën e ushtrisë italiane e tëkomandës italiane. 2 thashë, gjithashtu, gjeneral &it se mendimi ynë ishte që italianët, të &ilët na udorëzuan, të ndiqnin rrugën e nderit për të larë !ajet e gaimet e tyre, duke marrë pjesë tok me ne n'lu!të kundër gjermanëve. Ne, i thashë midis të tjerash, mund të !irmosim s' toku edhe një deklaratë, me të &ilën t-u ëjmë

thirrje edhe !or&ave të tjera italiane, që nuk janë dorëzuar akoma, të ashkohen me ne. Pas kësaj, t-i pyesim një nga një dhe kush dëshiron të lu!tojë, le t-i majë pushkët, kush nuk dëshiron të lu!tojë, t-i



dorëzojë, por të qëndrojë n' thellësi të zonave tona të /liruara dhe atje të punojë tok me !shatarët për të nLjerrë ukën për veten e vet, për të ndihmuar edhe lu!tën.Iamë dakord me &in për këtë gjë.

Një pjesë e italianëve të dorëzuar shprehën dëshirën të lu!tonin dhe lu!tuan. Ne ata i inkuadruam n'disa njësi të 9shtrisë Na&ional/lirimtareJ një pjesë prej tyre i inkuadruam n' %rigadën 2 Sulmuese,

n' një atalion, të &ilit i dhamë emrin e themeluesit të Partisë 3omuniste 2taliane, ntonio 5ramshi.0e /armatosjen e njësive italiane pas kapitullimit, vumë n' dorë pushkë, mitraloza, oma. 0ekëto arme pajisërn. disa atalione partizane dhe atalione territoriale që organizuam n' këtë kohë,majtëm edhe armë për !or&imin e %rigadës 222 e sidomos të %rigadës 22 që ishte më e doëta ngaana e pajisjes.Po ashtu i oshatisëm me sa na ishte e mundur edhe depot italiane dhe shumë materiale, si ushqimedhe veshmathje, i transportuam me shpejtësi n' thellësitë e zonave tona të lira. Një pjesë të mirë tëkëtyre !urnizimeve ia ndamë popullit të Pezës, i &ili kishte lu!tuar dhe qe djegur, kurse pjesën tjetër e ruajtëm për nevojat e lu!tës, për !or&at tona partizane.3ështu, pra, pas një lu!te të ashpër e të përgjakshme disavjegare, populli ynë i vogël, por trim e i

pamposhtur, i moilizuar e i udhëhequr nga Partia jonë 3omuniste, arriti të mposhtte taorët e

imperos e të trium!onte mi to. Por edhe kur !itoi, ai diti tU tregonte ndaj ishvrasësve e pushtuesvevetitë e një populli të madh@ ata që donin të lanin !ajet e kryera e të kontriuonin n' lu!tën kundër nazi!ashizmit i ëri vëllezër armësh, të tjerëve, që s-e morën dot këtë udhë nderi, u hapi dyert eshtëpive e të kasolleve të !shatrave e i mrojti nga egërsia naziste, gjersa maroi lu!ta.Pas lirimit, n' mars 674<, për të tërhequr trupat italiane që u dorëzuan te ne, erdhi nënsekretari ishtetit për (u!tën, 0ario Palermo. i ishte komunist, pse n' atë kohë n' qeverinë italiane kishinmarrë pjesë edhe komunistët, ile vetë Toliati ishte ministër i Drejtësisë. Ne e pritëm mirë këtënjeri, jo më tepër si personalitet qeveritar, sesa si shok komunist, iseduam me të për qëndrimet ePartisë sonë, për qëndrimet e shtetit tonë të ri, për të ardhmen e venditdhe për perspektivën e tij. 2 !olëm, gjithashtu, për lu!tën e ashpër që ëri !ashizmi italian n' vendintonë, për dëmet e mëdha që na shkaktoi, i !olëm se si edhe ne nuk lam' kusur kundër tij dhe ushtrisë!ashiste. Pastaj i treguam që megjithatë, pas kapitullimit, ne vepruam n' mënyrë njerëzore meushtrinë italiane, u ëmë thirrje ushtarakëve italianë të hidheshin n' mal dhe kush të dëshironte, tëlu!tonte dhe, n' !akt, një pjesë e vogël e tyre lu!toi. 0e Palermon nënshkruam edhe një protokoll, i&ili për&aktonte pro&edurën e trans!erimit të trupave italiane që gjendeshin n' Shqipëri për n' 2tali.Të gjithë ata që nuk kishin armë hipën n' vaporët që erdhën nga 2talia, kurse partizanët që kishinlu!tuar n' radhët e atalionit "5ramshi#, i nisëm n' 2tali me nderime e që të gjithë të armatosur.

Nuk di nëse ishnënsekretari i shtetit italian për (u!tën rron akoma apo jo, por megjithëse ishte plak dhe megjithëse ënte pjesë n' partinë revizioniste italiane, kurdoherë kur piqej me shokët tanë, u!liste me simpati dhe me dashuri për Partinë e Punës të Shqipërisë dhe për takimet dhe isedimet qëka pasur me ne. i ka otuar më vonë edhe një liër për ardhjen e tij n' Shqipëri, n' të &ilin !let

miqësisht për isedimet që ka pasur me mua dhe me shokët e mi lidhur me prolemin e riatdhesimittë ushtrisë italiane. 3ëtu është !jala për riatdhesimin e të gjallëve, pse riatdhesimi i ushtrisë s'vdekur u ë shumë më vonë. Bdhe kur do të trans!eroheshin ko&kat e ushtrisë s' vdekur erdhi njëgjeneral, por ai ishte një !ashist dhe mori ko&kat e !ashistëve.Por le të kthehemi te vjeshta e vitit 674:, që !illoi me kapitullimin e 2talisë !ashiste dhe që u ë njënga periudhat më intensive të veprimtarisë sonë politike e lu!tarakeJ periudhë kur ne do tëkapër&enim vështirësi e rreziqe nga më të mëdhatë e prova nga më të rëndat.

N' ve/anti dua të theksoj se gjatë kësaj kohe thuajse n' gjithë vendin u ngrit n' këmë një strukturëe organeve tona të pushtetit@ që nga lagjja, !shati, qyteti, qarku e deri n' 3ëshillin e Përgjithshëm

Na&ional/lirimtar e në 3ryesinë e tij. Në krahinat dhe në qytetet e /liruara, këshillatna&ional/lirimtarë u ënë të vetmet organe të pushtetit që administronin e qeverisnin në emër të

Frontit Na&ional/lirimtar e të interesave të popullit. ta rregullonin jetën normale, drejtoninekonominë, arsimin, kontrollonin !urnizimin e popullsisë, ënin propagandë dhe organizoninmledhjen e ndihmave për lëvizjen e dërgimin e vullnetarëve për në repartet e 9shtrisë



Na&ional/lirimtare që i jepte goditje të paprera armikut të ri nazist. 3jo ishte prova gjenerale eshtetit të ri që po lindte në zjarrin e lu!tës. Nga të katër anët e vendit na vinin lajme të mira qëtregonin për punën dhe lu!tën e shokëve tanë, për entuziazmin e popullit dhe vendosmërinë e tij për të e&ur në rrugën që i tregonte Partia.Pikërisht në këtë atmos!erë të tendosur, por optimiste, si një disonan&ë e papëlqyer tingëlluan lajmet

që na erdhën nga 5jirokastra ku %edri Spahiu, sekretari politik i qarkorit, kishte gatuar një përshesh politile të dënueshëm. Në kundërshtim me udhëzimet e qarta të 3omitetit Cendror dhe të 3ryesisësë 3ëshillit të Përgjithshëm Na&ional/lirimtar, shokët e 5jirokastrës, kishin lejuar që, paskapitullimit të 2talisë, të hynin në qytet andat alliste dhe vetëm pas kësaj hynë në qytet njësitettona. Në vend që t-u vinin drunë ashiozukëve të %allit 3omëtar e të vendosnin në qytet pushtetine vetëm e të pandarë të këshillit na&ional/lirimtar, %edri Spahiu lejonte të ashkëjetonte krahas tij

pushteti i %allit dhe ushtronte oratorinë e tij, duke polemizuar me li %eun te Ca!a e Pazarit.3ështu, li %eu me allistë të tjerë kapardiseshin si zotër të 5jirokastrës nëpër sokakë e ka!ene,

allistët ënin poshtërsira e ndyrësira, kurse %edri Spahiu i "demaskonte# me diskure. 3y ishte një!lirt i dënueshëm politik, që shkelte rëndë vijën e Partisë dhe të Frontit Na&ional/lirimtar. 0e tëmarrë lajmin u ula dhe shkrova një letërO OE Shih@ Bnver KoLha. =epra, vëll. 6, otim i dytë, !. 476.. të

ashpër drejtuar 3omitetit Carkor për 5jirokastrën, ku dënoja veprimin e tyre dhe u sqaroja edhe njëherë qëndrimin tonë aktual ndaj %allit 3omëtar. Në thel u theksoja shokëve të 5jirokastrës@ =e/ pushtetit të këshillave na&ional/lirimtarë nuk duhet të lejohet asnjë pushtet tjetër. $u kenilejuar %allin 3omëtar të shtrohet këmëkryq dhe kënaqeni me gjoja demaskimin që i ëni. Duhetta keni të qartë se tani nuk !litet më për ashkim me %allin, po për shpartallimin e kësaj organizatereaksionare e tradhtare. Duhet të veprojmë në mënyrë energjike, jo vetëm me punë politike, por edhe me veprime ushtarake. T-i spastrojmë me armë ato plehra dhe të vendosim kudo pushtetintonë.Bdhe në %erat, si/ qemë in!ormuar, kishin ndodhur ngjarje analoge, për të &ilat u tërhoqëmvëmendjen shokëve drejtues të 3omitetit Carkor të %eratit. 0enduam se situata do të vihej në vend,kur, për /udi, pas disa ditësh, na vjen një lajm tjetër akoma më skandaloz se i pari, ile aq i

paesueshëm, saqë kërkuam me urgjen&ë të veri!ikohej. Iezultoi se komanda e trupave tona nëqarkun e %eratit kishte hyrë në një kompromis të shëmtuar me !or&at gjermane të pushtimit. Nuk mja!tonte që allistët ënin ligjin në %erat, që krimineli az Brmeni ridhte si kapadai duke grisur me duart e veta të gjakosura shpalljet tona e uletinet e "Hërit të popullit#, por 5jin 0arku, që ishtei deleguar i 3omitetit Cendror, dhe 0estan 9janiku, ishkomandant i qarkut, lejonin edhe ushtarëtgjermanë të hynin n' qytet, pasi "kontrolloheshin# riga rojat tona n' hyrje të %eratitG Nazistët hyninqetësisht, shikonin, merrnin in!ormata, ënin sikur linin nëpër dyqane, ndërsa komanda partizane

ënte sehir. Po të njëjtat gjëra ndodhnin edhe n' (ushnjë. N' mënyrë urgjente i kërkuam shpjegime 5jin 0arkut, i &ili, n' letrën e përgjigjes dërguar Shtaittë Përgjithshëm, pranonte situatën, ile, ria shkruante se "gjermanët kanë hyrë edhe n' zyrat tonaG

Një qëndrim i tillë pa pre&edent n' këto vite të (u!tës sonë Na&ional/lirimtare kërkonte një qëndrimtë prerë e të ashpër. S' ashku me Spiro 0oisiun hartuam një letër për komandën e qarkut, ku, pasi itërhiqnim vërejtjen për mungesën e in!orma&ionit të rregullt për situatën, nënvizonim se sa i rëndëqe ky gaim n' pikëpamje politike. N' një kohë kur ne lu!tonim me armë e me propagandë %allin ereaksionin, kur i akuzonim ata për ashkëpunim me nazistët, një komandë partizane inte n' ujdime taG 3urrë nuk duhej të init n' marrëveshje me armiqtë tanë më të egër, shkruanim n' letër, edhesilkur e gjithë ushtria të asgjësohej n' lu!të kundër tyreGO OE Shih@ "Dokumente të Shtait të Përgjithshëm e

të 3omandës s' Përgjithshme të 9N1SK#, vëll. 2, otim i dytë, !. 644. Tiranë, 67;8.3ëtë veprim të rëndë, përgjegjës kryesor për të &ilin ishte 5jin 0arku, e diskutuam edhe n' rrugë

partie dhe vendosëm që n' mledhjen më të parë të plenumit të 3omitetit Cendror, ashkë me

kapitullimin e ?. Dishni&ës n' 0ukje, të diskutohej edhe /ështja e 5jin 0arkut e të përjashtohejedhe ky riga përërja e 3omitetit Cendror.



2shte e rëndësishme n' këto momente të goditeshin jo vetëm veprime të tilla oportuniste, të &ilatishin n' kundërshtim të hapur me vijën e P3SK dhe të Frontit Na&ional/lirimtar, por edhe sh!aqjet eeu!ow rise që u vunë re n' ndonjë organizatë apo n' shokë të ve/antë. 3omiteti Cendror dul&e

porositur që të pro&edohej për vendosjen e pushtetit të këshillave na&ional/lirimtarë n' të gjithëvendin, theksonte, gjithashtu, që të ruhej konspira&ioni i kuadrove të Partisë e të lëvizjes dhe të

ekspozoheshin vetëm ata shokë që ishte e domosdoshme të dilnin hapur si drejtues të pushtetit. N' përgjithësi kjo porosi e 3omitetit Cendror u zatua drejt, por, n' ndonjë rast, ria u desh t-utërhiqnim vëmendjen disa shokëve për shkeljen e konspira&ionit, për lëvizje të tepruara të ilegalëve,sikur të ishin legalë, me makina n' mes të ditës etj.

N' mënyrë të ve/antë kritikuam !ort 3omitetin Carkor të Blasanit, i &ili n' këtë drejtim i lëshoikrejt !renat riga duart. Nuk kaluan shumë kohë dhe shokët e kësaj organizate për eu!orinë që kishintreguar morën një goditje të hidhur@ një numër komunistsh e kuadrosh të (ëvizjes

Na&ional/lirimtare, n' mes tyre edhe sekretari politik i qarkorit, Tomor Siriani, u arrestuan riga5estapoja e ndihmuar riga allistët.3ështu, me lu!të e me veprimtari t' pandërprerë, me vigjilen&ë t' lartë e me një qëndrim t' drejtë ekonsekuent n' /do hap, ne po kalonim me sukses njërën pas tjetrës provat e vështira n' situatat e

krijuara pas 3on!eren&ës s' Dytë t' (ainotit. Për këdo po ëhej e qartë se autoriteti i (ëvizjes Na&ional/lirimtare ishte rritur shumë, dhe, n' këtë kuadër, edhe pushteti i këshillavena&ional/lirimtarë jo vetëm ishte n' gjendje e i a!të t' mante !renat e vendit, t' vepronte e t'diktonte n' emër t' popullit, por, më kryesorja, ishte i vendosur t' mos lejonte askënd, që t-i .prekteapo t-i &enonte !itoret e arritura.Pikërisht n' këto momente, n' valën e këtyre punëve ne do t' ndodheshim përpara një rreziku t' ri enjë përpjekjeje t' re t' reaksionit për t' na goditur !rontalisht, për t' për/arë popullin e për t-i marrënga duart ato që kishte arritur me lu!të.

Ndodheshim n' ranë kur na ie n' dorë një trakt i hedhur nga një e ashtuquajtur partina&ionalzogiste e padëgjuar gjer ato /aste, por e !irmuar nga ajraktarë t' tillë "të dëgjuar#, si@ FiqriDine, 0uharrem %ajraktari, 0y!tar 3aloshi, az 3upi e t' tjerë. Nëpërmjet kësaj !letushke eashtuquajtura na&ionalzogiste, duke dalë taze nga kuzhinat e !shehta t' reaksionit, shpallteekzisten&ën e saj dhe i jepte "gjindies# lajme sensa&ionale@ nuk qenkësh shuar akoma "ylli ikomit#, satrapi hmet Hogu, por rroate shëndoshë e mirë n' ngli, ile na ënte muhaete e

përgatiste planet "e /lirimit# me vetë sër 1ër/illinEG dhe se vetë zulimi anglez tash qe moilizuar t-i gjente ku i kishin humur ato opinga t' shkreta, që sovrani s-arriti t-i mathte dot n' prillin e67:7sG Pra@ 5ëzohu, o kom, thërriste "na&ionjlzogistja#, se shpëtimtari do të zresë Enga qiejt, me

alona angleze, e sa të gjenden opingat, ashkohuni të tërë@ patriotë e milet, rreth partisë së mretit"augizst#, të lu!tojmë Enatyrisht kundër Frontit e (ëvizjes Na&ional/lirimtare se të ardhmen e kemitë siguruar@ mretërinë dhe mretinGPo u ëja shokëve që ndodheshin n' ranë atë ditë këtë koment të shk(,rtër për traktin e

gomarllëqet që përmante dhe u thashë@ B gjitha kjo !le-J për një lodër të kurdisur kundër nesh nga reaksion@ i rendshëm dhe nga ai i jashtëm. Të indur se s-u qoli gjë me %allin, tani reaksionarët nisën të ngrenë nga varri hmetHogun, ta lyejnë ku!omën e tij me pudër e me erurina, që të krijojnë përshtypjen se mZetëria emreti n' Shqipëri ishin dhe meten n' !uq@ e të ligjshëmG Tehu i goditjes duket qartë@ n' Shqipëris-ka pse të krijohet pushtet tjetër, s-ka pse t' njihen këshillat na&ional/lirimtarë. Pra@ lu!të kuniër këtyre, n' emër të mretërisë, e jo lu!të kundër okupatorit n' emër të Shqipërisë G 0oment shumë të përshtatshëm kanë zgjedhur rru!janëtG tha me njp nënqeshje të thellë n' &epate syve 0usta!a 5ji@lishi, i &ili n' atë periudhë ndodhej kryesisht n' zorën e Pezës. Do të na hapingoLha punë e telashKG Telashet e punët, pa dyshim që do të shtohen, i thashë, poe, sa për momentet që kanë zgjedhur,

ato më tepër janë n' dis!avor të vetë reaksionit. Dalja e papritur e zogistëve n' skenë do =iturullojë e do =i për/ajë më keq radhët e %allit 3omëtar. Të mos harrojmë se krerët e %allit vitetë tëra, pavarësisht nga motivet, kanë qenë ktndër Hogut dhe tash, qo!të edhe servirja e hyrjes së



Hogut për shpëtimtar e trashëgimtar të pushtetit, një pjesë të mirë do t-i tremë e do t-i ëjë ta raktidn %allin e të a!rohen me ne. Por, vazhdova, ijo është tjetër punë, koha do të tregojë /-do tën&odhë me rrymat e me grupimet e ndryshme të reaksiorit. Për sa na përket neve, momentet kur dalin në skenë zogistët, janë më tepër në !avorin tonë. Ne tash kerni Frontin Na&ional/lirimtar, kemikëshillat e ushtrinë Zonë anemanë vendit, kemi një autoritet e pushtet jë njihet e vepron. Do të

majmë ndaj kësaj "partie# raksionare po atë qëndrim të prerë që për&aktuam ndaj %allitreaksionarG 3ëtu qëndron e keqja e telashi ynë i madh, ndërhyri 5jinishi i sigurt se këtë radhë s-kidta ku takapja, %alli është diskredituar, por partia zogiste sapo doli. Po t-i godasim menjëherë do të r.athonë@ a jeni për lu!të kundër okupatorit, si/ deklaroni, apo jeni për lu!të partishA 3jo do të nainplikonte shumëG. . . S-të marr vesh, i thashë me një zemërim që mezi e përmaja, nga /-pozita po !lelAGi heshti një moment, më pa si i o!enduar në sy dhe qetëqetë vazhdoi@ 9në dhe shokët ju kuptojmë drejt, shoku Taras, dhe në thel gjërat janë si/ i paraqitni ju. Por merakun e tram te taktikat e kujdesshme që duhet të ndjekim, pra, të mos shkelim atë plat!ormë qëtremi vendosur e shpallur në Pezë, e ile edhe në (ainot.

PseA e pyeta. 3u e sheh shkeljenA Ta godasësh partinë zogiste menjëherë, pa i lënë rast të diskreditohet në popull si ashkëpunëtore eokupatorit, kjo, mendoj unë, do të na merret si shkelje e plat!ormës së 3on!eren&ës së Fezës. Nekemi deklaruar se s-jemi kundër partive e organizatave të ndryshme na&ionaliste. po joAG Dy gjëra janë te ti, 0usta!a, i thashë. Rse s-e tre kuptuar plat!ormën e Pezës e të (ainotit, osenga nLitimi ie në gaime e në interpretime që s-i !alen as një !illestari. Ne tremi qenë e jemi për

ashkëpunim me /do parti përparimtare, na&ionaliste etj., që pranon plat!ormën e 3on!eren&ës sëPezës, për!shihet në Frontin Na&ional/lirimtar, njeh këshillat na&ional/lirimtarë dhe, duke ruajtur

pavarësinë e vet si parti, lu!ton në kuadrin e Frontit, kundër pushtuesit e tradhtarëve për /lirimin eShqipërisë. po joA e pyeta. B drejtëG 3ështu ështëG elëzoi 5jinishi. tëherë, vazhdova, pa më thuaj, &ilin nga këto kushte azë plotëson "na&ionalzogistja#AGsnjërinG Përkundrazi, ajo jo vetëm s-plotëson asnjë nga këto kërkesa, por ën thirrje që Fronti

Na&ional/lirimtar të vihet nën gunën e saj dhe, për më keq akoma, qysh tani ngre prolemin eregjimit, ile na paska për&aktuar edhe !ormën e regjimit, edhe personin@ mretërinë si regjim ehmet Hogun si mretG B pas këtyre, /-gjë më pak "diskredituese# paska kjo !arë partie sesa %alli3omëtar, që, sipas teje, 0usta!a, ne duhet t-i rrimë me temena e me dorë në zemërAG S-e luan topi, ndërhyri Spiro 0oisiu, t-ia /jerrim maskën e !ytyrën e zezë "na&ionalzogistes#njëlloj si %allitG 0ë ind logjika juaj, shoku TarasG mlodhi lëmshet 0usta!a 5jinishi. 2 pashë gjërat nësipër!aqe ngaqë s-pata kohë të thellohem. Por më ngatërroi edhe ajo dreq !irme që ka vënë poshtë

%azi i anës, edhe ajo që thuhet për 1ër/illin. "%azin, mendova, e kemi anëtar të 3ryesisë së3ëshillit, 1ër/illi po është kryetar i aleatit tonë të madh, nglisë, ndaj gjykova që s-mund t-ukundërvihemi këtyre dot hapur si li 3ël&yrëve e 0ehdi Frashërve#. Por, e shoh, ishte një gjykim inLituar. Sa për az 3upin, u thashë shokëve, ai, me këtë që ëri, duhet të japë llogari si anëtar i3ryesisë së 3ëshillit dhe i Shtait të Përgjithshëmx 0e këtë trakt që !irmosi, ai hapur !irmosi segjer tani ka hyrë në radhët tona për të tjera qëllime e misione. Sa për 1ër/illin e isedimet e tij mehmet Hogun, ne s-kemi pse shqetësohemi. Populli hmet satrapin e njeh mirë. Ne hapur do t-ithemi popullit se 1ër/illi po të ketë kohë e qej! le të isedojë ditë e natë me hmet Hogun për /ështjen tonë, ve/se jemi ne dhe vetëm ne ata që do të vendosim për të ardhmen e Shqipërisë.Pas kësaj, duke e diskutuar e duke e rrahur mirë prolemin, ne orientuam gjithë organizatat e Partisë

në qarqe, e ve/anërisht në Tiranë, për qëndrimin e prerë e konsekuent që duhej majtur ndajzogistëve.



Në të njëjtën kohë i porositëm si organizatat e Partisë, ashtu dhe këshillat na&ional/lirimtarë që lu!takundër zogistëve e krerëve të %allit, në asnjë mënyrë të mos kuptohej e të trajtohej si lu!të më veteapo si më kryesorja për ne. tdheun tonë e ka zaptuar një armik i ri, nazizmi gjerman, i porositnim shokët, ndaj të gji tha!or&at duhet t-i përqendrojmë kundër pushtuesit

dhe, krahas tij, edhe kundër tradhtarëve allistë e zogistë që ashkëpunojnë me të. Të mos harrojmëse dalja në skenë e "zogistëve# i ka !ijet edhe në (ondër, por mund t-i ketë edhe në kuluarët e5estapos gjermane. Nazistët duan e përpiqen të mjellin e të ndezin për/arjen, të na mashtrojnë e të

ëjnë që ne ta përqendrojmë lu!tën kundër grupeve e partive reaksionare vendase që lindin e thahensi kërpudhat. Prandaj vigjilen&ë e pjekuriG Duke ua ërë tokën tonë zjarr nazistëve, ashkë me ta dotë përvëlohen edhe veglat e tyre, ashiozukët vendas.$a, kështu, në mes kaq e kaq vështirësish e provash, në vjeshtën e 674:shit nisëm e vazhduam me konsekuen&ë e trimëri edhe përleshjen meveglën tjetër të okupatorit e të reaksionit vendas e të huaj, me zogistët. Pak më pas, kjo !arë partie,/erdhe kriminelësh e mer&enarësh të paguar, do të organizonte në Tiranë edhe një të ashtuquajtur kongres e prej tij do të dilte me një emër simolik të nLjerrë nga sepetet e vjetra@ (egaliteti.

0edemek, !undërrinat që përënin atë donin të thoshin se na qenkëshin për!aqësues e trashëgimtarë"legalë# të një regjimi "legal#, që ekzistonte diku..., Enë planet angleze e në ëndrrat e myteerëve tëkomit e që tash po dilte në skenë për të rivendosur në Shqipëri mretërinë.Por, si në rastin e %allit 3omëtar edhe me (ega litetin reaksioni i kishte ërë llogaritë pa hanLhinë.Si/ thashë, ne qysh në !illim i zuluam dhe i për&aktuam drejt karakterin dhe qëllimet reaksionare tëkëtij grupimi dhe i kundërvumë menjëherë e kudo vijën e demaskimit e të goditjes së hapur. Co!tënga qëndrimi i drejtë e i menjëhershëm i Partisë sonë, ashtu edhe nga urrejtja e përgjithshme qëkishin masat e popullit për kohën e regjimit zogist, (egaliteti thuajse s-hodhi rrënjë poshtë, ai metimë tepër një grupim krerësh agjentë të anglezëve e të regjimit të vjetër, të mështetur nga anda

ashiozukësh, midis të &ilave n' pararojë do të qëndronin !or&at mer&enare të az 3upit e të disakrerëve të tjerë ajraktarë.

Ndërkohë dalja n' skenë e (egalitetit, shpejt do të vërtetonte edhe atë që ne e kishim parashikuar@tronditjen dhe për/arjen n' radhët e "krerëve të komit#, ve/anërisht n' një numër elementësh të%allit 3omëtar. Të qartë se %alli e kishte humur davanë, e tash të !rikësuar nga mundësia erish!aqjes s' Hogut, elementë të ndryshëm pseudona&ionalistë u detyruan më n' !und t-i kthenin sytënga Fronti Na&ional/lirimtar dhe po përpëliteshin për hapin që duhej të merrnin. 9 /uan ile !jalëshokëve tanë n' Tiranë se kishin ndër mend të shkëputeshin nga %alli, të krijonin një "partidemokratike#, të hynin si parti n' Front, të njihnin këshillat e të lu!tonin me armë kundër

pushtuesitG 9 thoni "ujrum#, u dërguam ne !jalë shokëve të Tiranës, ve/se t-i majnë e t-i zatojnë ato qëthonë. Fronti nuk është e sdo të jetë strehë dallaveraLhinjsh. Fronti është organizatë lu!te.

Pritërn të vinin, natyrisht pa na prerë arku për ta, sepse n' !und të !undit ishin ata që kërkoninndihmë e shpëtim e jo ne, por s-po ëheshin më gjallë. 3ishin marrë !und nga /do pikëpamje. Disa uripajtuan me gjendjen e mëparshme e me okupatorin e ridisa vendosën të "heqin dor' nga politika#,ndonjë tjetër vazhdonte hiq e mos këput.

Ndonëse s-ia vien të !las më gjatë për këta a!endikonj të kohës së vjetër, do të përmend vetëm edhenjë moment që ka lidhje me ta, por sidomos me një "ide# e "projektini&iativë# të disa shokëve tanë.2shim akoma n' zonat rreth Tiranës, kur një ditë vjen nga qyteti Sej!ulla 0alëshova, i &ili, dukemashtruar edhe Nako Spirun, më parashtron një ide "të ndritur# e më thotë@ Të lëkundurit n' radhët e reaksionit s-po ëjnë dot gjë me !or&at e tyre. S-po e krijojnë partinëdemokratike me të &ilën do të aderojnë n' Front. 3emi menduar =i nLitim e =i ndihmojmë që tëkrijojnë një parti, por jo so&ialdemokrateJ di/ka më përparimtare, !jala vjen... demokratike, ose më

mir' një parti repulikane demokratike. 2nteresanteG i thashë me një ironi të lehtë për të mos ia prerë hovin. Po përse duhet kjoZndihmë# nga ana jonëA



Të sh!rytëzojmë kontradiktat n' radhët e kundërshtarëve tanë, ta thellojmë për/arjen e tëzgjerojmë di!eren&imin n' radhët e tyre, u përgjigj seresseres Sej!ullai. B për këtë, ne anëtarët e kuadrot e Partisë 3omuniste duhet =i mësojmë e =i nLitim ata të krijojnënjë partiAG B kemi gjykuar si një rrugë me mundësi të mëdhaG vazhdoi n' të tijën "pro!esori#. 0erre me

mend /-e!ekte do të kishte të shkëputej një pjesë e %allit n' ni' parti më vete e kjo parti të shpallte pulikisht aderimin n' FrontG Plat!orma e 3on!eren&ës së Pezës... 0ë ndje, Sej!ulla, që po të ndërpres, i thashë, por në rastin konkret ju keni gjykuar tamam siso&ialdemokratët e deateve parlamentare, Ne jemi anëtarë të Partisë 3omuniste dhe nuk na lejohete s-ka asnjë arsye as të marrim ini&iativën, ,s të nLitim krijimin arti!i&ial të partive të tjera. Nëseelementë ose grupe elementësh të ndryshëm na.ionalistëdemokratë e të tjerë arrijnë të krijojnë vetë një parti, e &ila pranon e hidhet realisht në lu!tën kunlër

pushtuesit, aderon në Front e pranon këshillat na&ional/lirimtarë, atëherë ne s-kemi asnjëkundërshJim që tanjohim këtë parti, ta respektojmë pavarësinë e saj, ile, po të jetë e zonja ajo e po të na mykeh e tëna thartohen trutë neve, le të !itojë edhe rolin udhëheqës në FrontG 3ëtë qëndrim të qartë e të drejtë

ne ua kemi ërë të njohur të gjithëve, dhe do t-u përmahemi me konsekuen&ë këtyre parimeveleniniste. Por, të hyjmë ne vetë në pazare e në përpjekje për t-i shtyrë të krijojnë parti ata që s-janë tëzotët të ëjnë asgjë, kjo është antimarksiste në parim dhe shumë e dëmshme në praktikëGShkurt, qëndrimi ynë është e metet ky@ Nëse duan e janë të zotët, ata le të krijojnë vetë partinë etyre e le t-i vënë /-emër të duan. Por ne ua kemi thënë e ua themi@ Nëse duan vërtet të lu!tojnë, s-ka

pse të koten me përralla partish. (e të hyjnë në Front edhe individualisht ose në grupe, të nisinlu!tën dhe ne do t-i respektojmë ata, si/ do të kërkojmë që edhe ata si individë ose si parti, jo vetëmtë njohin e të respektojnë pavarësinë e Partisë 3omuniste në Front. por edhe rolin udhëheqës qëPartia jonë e ka !ituar me lu!të e me përpjekje kolosale.Sej!ullai ëri sikur u ind nga argumentet e mia e për një!arë kohe s-u !ol më për këtë "parti.Por, pas <8 muajsh, kur sapo kishim /arë rrethimin armik të dimrit e qemë vendosur në Panarit, mëvjen një letër nga Nako Spiru ku, për hai, më përsëriste propozimin e Sej!ullait për të nLitur krijimin e "partisë repulikane demokratike# ile tash edhe me pjesëtarë të Frontit EG në radhët esaj. 2 ktheva një përgjigje të rreptë e të prerë Nakos, e nëpërmjet tij, autorit kryesor për "krijime

partish#, Sej!ullait,dhe i porosita që me /ështje të tilla të mos vritnin më kohën, por të merreshin me punë.0ë vonë kuptimin e vërtetë të propozimit të Sej!ulla 0alëshovës e kapa më mirë në kuadrin e gjithë

pikëpamjeve të tij oportuniste të djathta. Sej!ulla 0alëshova e mendonte të ardhmen e Shqipërisë nëvendosjen e një demokra&ie orgjeze, me një parlament ku do të luanin kartat e partive të ndryshme,do të ëheshin pazare për porto!ola e për re!orma dhe Sej!ullai në atë lodër, po qe se Partia3omuniste nuk do të vepronte sipas vijës e orekseve të tij, mund të ëhej "!are mirë# kryetar i

"partisë repulikane demokratike#, apo i një partie tjetër që do t-i pillte mendja. 3ëto pikëpamje imani!estoi !are hapur pas1lirimit të vendit, derisa Partia e goditi për!undimisht atë si oportunist dhe mrojtës të interesave të

orgjezisë.3isha pasur edhe më parë një deat me Sej!ullain, pak kohë pasi ky qe kthyer në Shqipëri për t-idhënë "mend# Partisë 3omuniste të Shqipërisë dhe(ëvizjes sonë Na&ional/lirimtare. Në ato kohë Sej!ullai kujtonte se ne do ta pritnim si ujët e paktëdhe /do !jalë të tij do ta pranonim si !lori të kulluar dhe nuk rezervohej !are të na tregonte për "aktivitetin# e tij. i nuk e njihte pjekurinë marksisteleniniste të Partisë sonë dhe mendonte se dot-i shiste lehtë mendimet e veta oportuniste. 3ështu, n' një nga isedat që ëra me të, më tregonteme murrje se si, kur ndodhej n' Paris, me ini&iativën e tij, kishte ërë përpjekje të piqej me Hogun,

të isedonte me të dhe të kurdiste alean&ën me katilin. Sej!ullai më !oli me indje të plotë për këtë"vijë gjeniale politike# të tij dhe u hait shumë kur i thashë se nuk kishte ërë mirë që kishtemenduar të piqej me Hogun, se me atë ne nuk ëjmë alean&ë.



Hogut, i thashë ndër të tjera Sej!ullait, kemi detyrë vetëm =ia presim kokën, jo një herë, por dhjetë herë.Sej!ullai, me ato sy të vegjël që i mante kurdoherë ulur se kishte !rikë të të shihte n' sy dhe me atë

pozë të "njeriut të madh# që "vinte nga 0oska#, kompleks ky që ia ushqente edhe trupi i tij i vogël,më tha@

1-!let kështu, shoku Bnver, edhe unë jam kundër Hogut, por kjo është një taktikë politike dhe këtëti nuk e kupton. B kuptoj, iu përgjigja, por taktikën unë nuk e kuptoj si ti, ashtu si edhe ti që nuk e kupton siunë.Sej!ulla 0alëshova nLori "argumentin# indës dhe më tha@ 3ëtë politikë, këtë taktikë, ma ka rekomanduar 0oska, prandaj duhet t-i indesh. Thua ti, ia preva Sej!ullait, që ta ka rekomanduar 0oska, por unë jam i indur se nuk ështëkështu dhe ti këtë e n&jerr nga mendja. Partia %olshevike dhe 3omintern. nuk mund të nakëshillojnë të puthemi me Lhelatin e popullit tonë, me atë që përgatiti ; prillin dhe soli pushtuesititalianë, me atë që, kur populli kërkonte arm' për të goditur pushtuesit, ua mathi këmëve si njëhajdut i ndyrë. $o vetëm kaq, por, edhe pas pushtimit, Hogu vazhdon të metet ai që qe kat @6 i

popullit e i atdheut tonë, armik i etuar i (u!tës sonë Na&ional/lirimtare, prandaj e ke kot tëvazhdos.i për këtë /ështje, i theksova atij, dhe të urdhëroj të mos !lasësh me kërrkënd, se do të tëdemasliojmë përpara Partisë si saotator të (u!tës Na&ional&lirimtare.Sej!ullai, i skuqur nga inati, më tha@ Do =i shkruaj 0&skës për qëndrimet e tua. 2 shkruaj kujt të duashG iu përgjigja. Dhe mos mendo, shva, se mund të më tremësh me ato që më thuaG 0ua le të më gjykojnë Partia dhe populli im, le të më gjykojë, po tëduhet. edhe 3ominterni.Por le të kthehemi përsëri te vjeshta e vitit 674:, e mushur me kaq ngjarje, vështirësi e rreziqe, metë &ilat u ndeshëm e i pzralluam me sukses.Si/ thashë, qëndrimi dhe lu!ta jonë ndaj reaksionit allist e zogist nuk ishin "një lu!të më vete#, por

pjesë përërëse e lu!tës kryesore, të madhe e të rreptë që ne zhvillonim /do ditë e /do orë kundër pushtuesit të huaj nazist, i &ilG menjëherë pas kapitullimii të 2talisë vërsheu n' Shqipëri me tërëegërsinë e tij.Rkupatorët e rinj, ashtu si/ e pritnim, !illuan ta shoqërojnë pushtimin ushtarak të vendit me një

propagando të ethshme demagogjike. "Tezat themelore të kësaj demagogjie nisën të interpretohen pastai nga propaganda kuislinge dhe alliste, të &ilët n' këtë mënyrë po i hidhnin një &ipë tëturpshme ashkëpunimit të tyre me pushtuesit e rinj. 9 nLorën përsëri nga sirtarët dhe kasa!ortat e

pushtuesve italiane planet e "Shqipërisë etnike#, u sajuan ushtria dhe Lhandarmëria e shtetit"sovran# shqiptar etj.Pushtuesit e rinj nuk nLituan të krijonin menjëherë qeveri, por një komitet ekzekutiv provizor me

2rahim %i/akun n' krye dhe, si grumulluan disa nga "aallarët# e komit, n' një të ashtuquajtur asamle, krijuan Iegjen&ën me 0ehdi Frashërin, të &ilin e sollën me aeroplan nga Ioma, (e! Nosin, Patër nton Karapin e Fuat Dirën. Ne ëmë përpjekje duke dërguar Rmer Nishanin n'Tirane që ta tërhiqte 0ehdi Frashërin n' (ëvizjen Na&ional/lirimtare, por 222ehdi tradhtari e kshtemledhur mendjen që t-u 9nte hyzmet parave që do të merrte nga gjermanët.%alli 3omëtar u integrua haptazi n' aparatinepresiv që ngriti pushtuesi, n' dispozi&ion të %allit u vunë godinat më të mira n' qytete, komitetet etij kr ahinore u jepnin rekomandime organev e kuislinge per njerëzit që vendoseshin n' punë etj.

Nuk do të vononte edhe ashkëpunimi i hapur me arme gjermanoallist. Propaganda kuislingo alliste i aktivizoi n' këtë kohë tërë !or&at e sai.Sigurisht, non rreeshin e kësaj propagande, u gjetën edhe elemento nga njerëzit tane që u lëkundën

e u thyen. S-kishte si të ndodhte ndryshe. (u! ta dhe revolu&ioni janë të vështirë, kërkojnë sakri!i&ae ve



tëmohim@ n' irugën e tij do t' ketë edhe njerëz q' &astësisht janë ashkuar me të, që lodhen, tremlAen, kapitullojnë. 3ëta njerëz largohen dhe nga 2lio asgjë nuk humet revolu&ioni, përkundrazi, ëhetin U i ! orto.3ështu ndodhi edhe me Sotir 3ondinJ që ënte pjesë n' 3ëshillin Na&ional/lirimtar të Tiranës. Sotir

3ondi, me kapitullimin e 2talisë dhe me hyrjen e gjermanëve, e kishte shpallur lu!tën të për!unduarGSipas tij largimi i italianëve do të thoshte se Shqipëria tashmë kishte ri!ituar lirinë dheindipenden&ën, kurse gjermanët ishin "kalimtarë# dhe jo pushtues. 3ështu ai na e quante lu!tën të

për!unduarGSigurisht, pikëpamje të tilla, që ne i kishim goditur dhe i goditnim /do dite, ëheshin ve/anërisht tërrezikshme, kur sh!aqeshin nga një njeri që aderonte n' lëvizje e, per më tepër, zinte një vend .tërëndësishëm n' t'.Thirra 0edar Shtyllën, anëtar i 3ryesisë së 3ëshillit të Përgjithshëm Na&ional/lirimtar, dhe e vuran' dijeni per këto pikëpamj'. Do të vesh n' Tirane, i thashë, si i .delegua, i 3ëshillit të Përgjithshëm dhe do t' provokosh njëmledhje të 3ëshillit Na&ional/lirimtar .të Tiranës per këtë /ështje.

Dakord, m-u përgjigj 0edaV&i, i gatslërn si përherë. N' këtë mledhje, vazhdova, ta dëgj&siz me durim Sotir 3ondin. Pastaj përpiqu ta indësh atë

per pikëpamjet e gauara dhe shpjegoii vijën e Frontit Na&ional/lirimtar, tregoji me argumente e me!akte se /-janë gjermanët dhe &ila është detyra ione ndaj popullit dhe ndaj koali&ionit anti!ashist. 3i

parasysh që argumentet e tua të jenë të qarta, se ve/ Sotir 3ondit, mund të ketë edhe ndonjë elementtjetër që i kupton mrapsht këto /ështje. shtu do të ëj, shoku Bnver, më tha 0edari. =e/ kësaj, shtova, sh!rytëzoje këtë rast per të iseduar me anëtarët e këshillit të Tiranës per detyrat aktuale, shpjqgo edhe një herë kuptimin e vendimeve që morëm në (ainot. Pasi të dëgjoshedhe shokët e tjerë të këshillit, edhe vetë Sotirin, në qo!të se ky nuk tërhiqet nga e vetja, atëherë ais-duhet të ketë më vend jo më në këshillin e Tiranës, por as në Front.Pas &a ditësh 0edari më in!ormoi per mledhjen e 3ëshillit Na&ional/lirimtar të Tiranës që qezhvilluar në shtëpinë e leks %udës, njërit prej intelektualëve patriotë, që u lidh me (u!tën

Na&ional/lirimtare dhe është sot një nga njerëzit më të shquar të shken&ës në vendin tonë.Përpjekjet dhe argumentet e 0edarit dhe të shokëve të tjerë nuk e kishin indur Sotir 3ondin, i &iliqë nga këto momente u &ilësua renegat i (ëvizjes Na&ional/lirimtare. Si/ na tregoi më vonë CirjakoKaritoja, njëri ndër shokët më të mire e më aktivë të 3ëshillit Na&ional/lirimtar në Tirane, per të&ilin ruaj kujtimet më të mira, arsyeja e vërtetë e largimit të Sotir 3ondit ishte presioni që i ishte

ërë këtij nga kuislingu 0ehdi Frashëri, i &ili e kishte kër&ënuar, duke i, thënë se per veprimtarinë etij ishte në dijeni 5estapoja.Pas ndërhyrjes sonë dhe me veprimtarinë intensive udhëheqëse të qarkorit të Tiranës, 3ëshilli

Na&ional/lirimtar në kryeqytet vazhdoi punën e tij normalisht dhe, në kushtet e terrorit të egër nazist, e a!irmoi veten si një për!aqësues e mrojtës i vendosur i popullit dhe i /ështjes së madhe tëlu!tës sonë.3aloi kështu a!ro një muaj që ne, nga zonat a!ër Tiranës, ndiqnim hap pas hapi situatat, punonim elu!tonim per ruajtjen e Nordit per të mos lejuar që askund e per asnjë /ast të dëmtohej vepra emadhe që e kishim arritur e po e konsolidonim përmes lu!tës, përpjekjeve e sakri!i&ave pa !und.

Ndërkohë ngjarjet vazhduan të e&nin me shpejtësi.leatët anglezë, per arsyet e tyre, e shtynë zarkimin në %allkan dhe Tirana, ndërkaq, u ë qendrakryesore ku u grumullua e u !orti!ikua ajka e naziallistëveJ vetvetiu projektplani per të /liruar kryeqytetin ra nga rendi i ditës. Në kushtet e reja që u krijuan, një sulm mi kryeqytetin jo vetëm dotë na kushtonte shumë gjak e humje, por më kryesorja, ne ishim të indur se edhe po ta /lironim,

ishte akoma herët e jashtë mundësive tona per ta majtur kryeqytetin gjatë në duar. Të hynim atje sa per një apo dy dite e pastaj të detyroheshim të tërhiqeshim, kjo do të qe një aventurë e lodër



demonstrative me e!ekte shumë më tepër negative, sesa pozitive. 0i Tirane ne do të mësynim kur të vinte koha dhe e ndienim se ajo dite s-do të qe e largët.Koqëm, pra, dorë nga plani i mësymjes mi Tirane dhe po ëheshim gati të kalonim në thellësi, dr ejt Shëngjergjit e pastaj drejt "selisë# sonë kryesore, malëSiSë së Blasanit.Pikërisht në një nga këto dite, me sa maj mend në mëngjesin e 7 tetorit, kur ishim akoma në

ranë dëgjojmë të shtëna pushj&ësh e mitralozësh. 1ohemi, pyesim nëse dinin gjëka!shë shokët qëishin roja jashtë dhe, ndërkohë që pushka vazhdonte, ne të tërë u armatosëm, u veshëm e u ëmëgati për sulm. N' këto e sipër shohim të vijë drejt nesh me shpejtësi një korrier i dërguar nga0yslimi. i na tha se ranën po e sulmonin gjermanët, të &ilët, si/ duket, nëpërmjet in!orma&ionittë tyre, kishin mësuar që ne ndodheshim n' këtë !shat. Duhet thënë se !or&at tona u gjendën n'

e!asi n' një kohë kur armiku kishte vepruar me shpejtësi të madhe dhe kishte përgatitur sulmin!rontal si nga rigjet përallë ranës, po kështu edhe nga të dy krahët e lumit Brzen, nga veriu dhenga perëndimi, nga 0ulleti dhe nga ura e %eshirit. Nga ura e %eshirit dhe nga 0ulleti nëpërmjetBrzenit ata vinin me tanke, kurse këmësoria zriste kodrat drejt lumit të Brzenit.

Ne zritëm menjëherë poshtë, kapër&yem rrugën përmes mareve dhe u takuam me 0yslimin, i &ilina raportoi për situatën dhe ri!or&uam me shpejtësi gjendjen e trupave tona. 3ëto veprime i ëmë

gjatë zhvillimit të lu!tës. 0yslimi kaloi n' drejtimin e majtë të lu!timeve, përallë gjermanëve dheunë ashkë me disa partizanë, nga e djathta po kështu allë për allë gjermanëve te mulliri, të &ilingjermanët përpiqeshin ta rrëmenin dhe të mund të sulmonin që andej ranën e të kalonin n' këtëanë. (u!ta vazhdonte e ashpër.

Neve na duhej ta likuidonim këtë aksion të gjermanëve, jo vetëm duke ruajtur pozi&ionet, por edheduke kundërsulmuar. 3undërsulmin vendosëm ta ënim njëkohësisht nga e djathta, domethënë n'drej timin e veriut, dul&e il marrë krahët gjermanëve, pastaj !rontalisht, duke kapër&yer Brzenin dhedul&e sulmuar rreptësisht nga mulliri. Për këtë qëllim kërkuam dhe gjetëm 3ajo 3ara!ilin, të &ilit idhamë ur dhër që me një skuadër të kalonte prapa krahëve të gjermanëve, të kapër&ente Brzenin, të ngjitej n'shtigje ky/ dhe, kur të kishte mërritur n' pozi&ionet që vendosëm, të shpërthenim sulmin nga të dykrahët. Dhe kështu ëmë.5jermanët, si rezultat i sulmit tonë të përqendruar, nuk mundën ta kapër&enin dot Brzenin, ata naqëlluan me mortaja, që i kishin vendosur nga ana e majtë e urës s' %eshirit, predhat e të &ilavekalonin mi kokat tona dhe inin nja 6++6<+ metra larg. Si rezultat i realizimit të këtij plani,gjermanët u tërhoqën dhe pasdreke lu!ta kishte maruar. N' këtë lu!tëndihmuan me armë n' dorë edhe !shatarë të zonës, të &ilët morën pjesë trimërisht n' vijën e parë tëzjarrit.Si maroi lu!ta dola tok me disa shokë përtej Brzenit dhe vizituam vendin vetë. 0e sytë e mi pashënja 6+ ku!oma gjermanësh të vrarë, të &ilat dhashë urdhër t-i !utnin menjëherë n' gropë, t-i muloninme gëlqere, pse kishim !rikë nga ndonjë epidemi që mund të ngjiste.

N' këtë kohë shoh disa partizanë që po sillninnjë ro &ivil, i &ili vinte nga Shijaku drejt ranës, nga litati. 1-e keni këtëA i pyeta shokët. Spiun gjerman, me komësi /ekosllovake. 0erreni n' pyetjeG u thashë.Tanët, ashkë me ta edhe një shok që dinte një /ikë gjermanisht, e pyetën spiunin dhe, sa ekër&ënuan se do ta pushkatonin, ai tregoi se gjermanët e kishin /uar për të parë pozitat tona, psemendonin që sulmin në ranë ta shoqëronin edhe prapa këtij !shati. Shokët tanë këtë agjent e /uannë gjyqin partizan dhe e pushkatuan.

Nazistët gjermanë lanë në këtë etejë rreth 4+ të vrarë, disa mortaja, &a mitralozë të rëndë e të lehtë, pushkë e automatikë. 0ë vonë shokët më treguan se në një përleshje tjetër të përgjakshme në Pezë,

midis nazistëve të vrarë, u gjet edhe një personalitet, identiteti i të &ilit u mor vesh edhe nga njëunazë që kishte në dorë dhe që partizanët ia dorëzuan 0yslimit. 9naza e këtij nazisti tregoi se aiishte nipi i Kerman 5ëringut. Doktor Nishani iu lut 0yslimit t-ia jepte këtë unazë për shoqen e tij që



e kishte austriake dhe që donte ta mante si kujtim të lu!tës së shqiptarëve kundër nazistëvegjermanë. 0yslimi, natyrisht, ia dha.3ështu për!undoi eteja e ranës, një lu!të e ashpër, por që u kurorëzua me !itoren tonë.Pas kësaj eteje na vjen një in!ormatë nga shokët e qarkorit të Tiranës, se së shpejti do të mlidhej,nën egidën e pushtuesit, një asamle tradhtareG Shoku 5ogo Nushi na propozonte, në emër të

shokëve të Tiranës, që të goditej asamleja me artileri. B aprovuam menjëherë propozimin dhe porositëm që ky aksion të kryhej me sukses. Në paraditen e 6* tetorit 674: nga kodrat e Tiranës u qëllua me top pallati ku ishin mledhur "aallarët#, kurse trakti i Partisë i ënte jehonë entuziazmit të popullit@ "Si i përgjigjet popullisamlesë së 5estaposA 0e TRPG#. =etëm pas nja dy ditësh e mlodhën veten "aallarët# dhe ugrumulluan përsëri në një kinema të Tiranës, nën mrojtjen e ajonetave gjermane. ty u morënvendime për "pavarësinë#, gjithashtu iu thur edhe një mesazh "heroit komëtar#, az 3upitG

Në të tërë këtë periudhë 3ëshilli i Përgjithshëm Na&ional/lirimtar, si organi më i lartë i pushtetit tëri që po krijohej e konsolidohej nga pushka partizane, iu vu punës ashkë me gjithë shokët drejtuesose jo të Partisë, të ushtrisë e të Frontit për të realizuar direktivën historike të 3on!eren&ës së(ainotit për vendosjen e këshillave na&ional/lirimtarë në të gjithë vendin. Në kujtesën time

ngrihen të paharruar dhe të palodhur shokë të tillë, si@ 0edar Shtylla, Spro 0oisiu, Rmer Nishani,Fetah Bkmek/iu, Kaki Stërmilli, që lëviznin nga një !shat në tjetrin, nga një repart partizan nëtjetrin, ngrinin dhe drejtonin këshillat na&ional/lirimtarë në azë dhe, me gjithë shokët, e /onin

përpara punën. Përallë kësaj veprimtarie të dendur dhe të !rytshme, ose, si të thuash, përallë kësajo!ensive të (ëvizjes sonë Na&ional/lirimtare, %alli 3omëtar pre!eroi të dilte nga "ilegaliteti#.Fillimisht u përpoq të zinte qytetet e të hidhte rrënjë atje, pastaj iu atashua karvaneve të ushtrisënaziste dhe eksponentët e tij dolën në dritë me gjithë shkëlqimin e tyre "patriotik# EG si ministra, si

pre!ektë, si kriminelë e LhelatëG 2ntegrimi i hapur i %allit në administratën dhe në aparatin represiv, propaganda e tij e ndyrë kundër Partisë sonë dhe Frontit, sulmet e armatosura të andave allistekundër 9shtrisë Na&ional/lirimtare, të gjitha këto na ënë që të arrinim në konkluzionin se %alli3omëtar e kishte konsumuar plotësisht krimin e tradhtisë kundër popullit dhe atdheut. 0e të nuk mund të isedohej më me gjuhë tjetër, ve/ asaj të pushkës.Duke shpallur lu!tën !rontale kundër %allit 3omëtar, në shtyp, me propagandë dhe me armë,3omiteti Cendror i udhëzonte organizatat e Partisë, në terren dhe në ushtri, që edhe pas kësaj të

ënin kujdes dhe të ishin prudentë ndaj atyre elementëve të &ilët nuk i kishin lyer duart me gjak dhetregoheshin në gjendje të kuptonin rrugën ku i kishin !utur injoran&a, in!luen&at e së kaluarës,naiviteti politile. snjëherë nuk duhej të pushonin përpjekjet për të nLjerrë nga ataku i tradhtisë tëgauarit dhe të gënjyerit. Në asnjë mënyrë të mos viheshin në një alan&ë (umo Skëndot, 3olëTromarët, Sa!et %utkat e kriminelët e tjerë të %allit, me !shatarë të var!ër, të vuajtur që u vinin pastë gënjyer. Dhe në përgjithësi kjo politikë u ndoq dhe na dha rezultateJ shumë nga këta elementë tëgënjyer e panë me kohë ku i shpinte mushka e %allit dhe e tradhtarëve të tjerë, u shkëputën prej tyre

dhe e shlyen gaimin edhe duke lu!tuar krahas popullit. Si/ thashë, po të njëjtin qëndrim si ndaj%allit kuisling, ne majtëm edhe ndaj simotrës së saj, ala kuislinge e ala angleze, (egalitetit. Por nëdrejtim të kësaj "partie#, na kishte metur akoma di/ka pa për!unduar@ një ndër krerët e saj, az3upi, duhej të jepte llogari për tradhtinë që i kishte ërë Frontit, 3ëshillit të Përgjithshëm dheShtait të Përgjithshëm të 9shtrisë sonë.2 kërkuam, pra, az 6!upit të vinte të jepte llogari për veprimet e tij, por %azi dredhonte dhe, mënë !und, nga marimi i muajit tetor, na vjen një letër "zyrtare# drejtuar 3ryesisë së 3ëshillit tëPërgjithshëm Na&ional/lirimtar, ku "Hogu i vogël# na lajmëronte me "seriozitet# se "asht !ormue

partia zogiste, i së &ilës jam pjesëtar, me qëllim me lu!tue okupatorin, sikurse kemi a der më sot#EG. 0ë poshtë %azi shprehte gatishmërinë e "partisë# për t-u marrë vesh e "për të ashkëpunue nëmënyrë të sinqertë e të pastër# me Frontin Na&ional/lirimtar dhe kërkonte t-i &aktonim datën e

venditi e takimit.



%azi, u thash' shokëve, me të marrë letrën e ajraktarit të 3rujës, do ta hedhë lumin pa u lagurJtë mos dënohet për tradhtinë që po ën dhe për më tepër t-ia njohim edhe "meritat patriotike# e të

isedojmë me të si palë të araartaG Të vijë të japë llogari në 3ryesi dhe në Shta, tha Spiro 0oisiu. tje do të shohim se kur na

paska lu!tuar %azi kundër pushtuesit.

B rrahëm gjerë këtë prolem dhe, më në !und, duke përmledhur mendimin e përashkët,konkludova@ T-i themi az 3upit të mos na shesë mendje e të kërkojë isedime me Frontin. Të vijë të takohetme 3ryesinë e 3ëshillit të Përgjithshëm e të japë llogari për këto që ën, ndryshe, t-i themi, do tagodasim pa mëshirë.

Ndërkohë që ne pritnim të takoheshim me %azin e anës, ai merrte sigurime nga 5estapoja dhe=ermahti, nga 0ehdi Frashëri, nga Deivisi dhe 0aklini, !or&onte !ijet me krerët e %allit 3omëtar dhe organizonte edhe "kongresin e partisë zogiste#, ku na merrte "vendime# për të ardhmen nëShqipëri. Pas insistimit tonë të ashpër, %azi premtoi se do të vinte në Rrenjë, më )< nëntor. B pritëmnë datën e &aktuar, por az 3upi nuk u duk. Pasi s-erdhi në datën që kishim &aktuar dhe si idërguam një ultimatum, ku e paralajmëronim se do ta sulmonim si një armik e tradhtar, %azi u

trem dhe pranoi që më ; dhjetor, në Shëngjergj, të paraqitej në 3ryesinë e 3ëshillit tëPërgjithshëm.3ur arrita në Shëngjergj gjeta atje ?merin e Sej!ullain, të &ilët kishin shkuar që në mrëmjen e 8dhjetorit dhe, si/ më thanë, qenë takuar me %azin dhe kishin rënë dakord që mledhja të ëhej tënesërmen. Dakord, u thashë, ne për këtë kemi ardhur. 6 thoni %azit se ne jemi gati dhe presim që ai të vijëtë na japë shpjegime për veprimet e tij.Dërguam një nga shokët që kishim me vete në shtëpinë ku qe strehuar az 3upi dhe po pritnim.S-kaloi shumë dhe i dërguari ynë u kthye@ 1-tha %aziA e pyeta. 3ur do të vijëA Nuk pranon të vijë në mledhjen e 3ryesisë, m-u përgjigj. "9në kam dhënë dorëheqjen nga3ëshilli, më tha %azi, prandaj jam dakord që të isedoj me Na&ional/lirimtaren si delegat i partisëzogiste#.B kuptova ku e kishte hallin ajraktari dinak. i kërkonte që edhe përgjegjësisë për shkeljen e

etimit t-i shpëtonte, edhe të siguronte njohjen e "partisë# së tij nga Fronti Na&ional/lirimtar. Në mos dashtë, u thashë shokëve, të mos vijë në 3ryesi, po llogari do të na japë se s-ën dhemendimin tonë do t-ia themi në sy. 5jithashtu do ta paralajmërojmë që të rrijë urtë dhe të mos lozë

ishtin me gjermanët e me 0ehdi Frashërin, të lërë dashuri/kat me %allin, se ndryshe do ta !utim nënjë thes me të. Sa për dorëheqjen e tij, ia japim përgjigjen duke e përjashtuar nga 3ëshilli iPërgjithshëm dhe këtë vendim ta ëjmë pulik, që populli t-i vërë damkën e tradhtarit. 3urse për njohjen e (egalitetit nga ana e Frontit t-i themi që s-ka për ta arritur ndonjëherë dhe t-i theksojmë se

/do parti jashtë Frontit do të goditet si tradhtare dhe vegël e pushtuesit.Iamë dakord dhe vendosëm që unë, Dishni&a dhe Fetah Bkmek/iu të takoheshim me az 3upin.3y takim u ë në një shtëpi të Shëngjergjit, ishte një shtëpi dykatëshe, me sa më kujtohet, dhe kur arritëm ne atje, %azi kishte vajtur më parë, kurse "trimat# e tij e kishin rr ethuar shtëpinë dhe nashikonin me kër&ënim. 3ërkon të na tremë %azi, u thashë shokëve dhe vazhduam rrugën pa u hedhur sytë rojave. 9ngjitëm shkallëve të gjithë së toku, ne të tre u !utëm në dhomën ku priste azi, kurse dytreshoqëruesit tanë partizanë qëndruan jashtë.B kam përshkruar zhvillimin e isedimeve në lirin "Ireziku angloamerikan për Shqipërinë#OOE Shih@ Bnver KoLha. "Ireziku angloamerikan për Shqipërinë E3ujtime#, !. ):*. dhe nuk do të zgjatem, atykam !olur për tezat asurde të %azit se ai paskësh !illuar lu!tën i pari, se paskësh /liruar 3rujën,

pretendimin e tij megaloman që të gjitha partitë EleLo@ Fronti Na&ional/lirimtar të shkriheshin në"partinë e naltmadhnisë së tij# etj., etj. Pasi në !und i dhamë paralajmërimin që po të guLonte tëvepronte kundër !or&ave tona do të asgjësohej ai ashkë me larot e tij, u trem ky !arë urri dhe iku



duke thënë se "unë nuk ngas njeri, po nuk më ngau#. 9 kthyem në shtëpinë e li Shtëpanit kukishim qëndruar në Shëngjergj dhe aty ëmë mledhjen e 3ryesisë së 3ëshillit të Përgjithshëm dhee përjashtuam az 3upin. 3ështu u ndamë për!undimisht me %azin e anës dhe !ati i tij dhe ishokëve të tij ishte ai i gjithë tradhtarëve@ u ingranuan plotësisht në repartet e pushtuesit nazist për të gjetur e për të siguruar përmes tyre Epa lënë mënjanë tratativat me anglezët, mështetjen gjatë

lu!tës dhe pushtetin mas lu!tës. Natyrisht për periudhën e lu!tës ky ashkim nën armë i reaksionit me pushtuesit e huaj neve do tëna i shtonte vështirësitë dhe gjakun e shokëve, por po ky akt do të na i lehtësonte disi punët në tëardhmen, kur të /lironim Shqipërinë@ di!eren&imi midis popullit dhe reaksionit, midis klasave tështypura e atyre shtypëse kishte arritur majën më të lartë. (logaritë me sh!rytëzuesit do t-i lanim, si/i lamë, më lehtë. %ile llogaritë nisën të lahen me rrënjë që nga këto momente@ një pjesë e reaksionitu vra në përpjekjet me !or&at tona, të tjerë ua mathën këmëve para e në prag të 1lirimit së ashkume gjermanët, të tjerë u zunë nga !or&at tona dhe, për krimet e ëra, u dënuan nga gjyqet e popullit.=etë azi iu përmajt parimit të "këmëve të lehta#, mundi të ikte me ndihmën e anglezëve për t-ungalasur me "yllin e ndritur# të komit në mërgim.

Ne, pasi maruam punë në Shëngjergj, u kthyem në 1ermenikë, ku na zuri dhe !illimi i o!ensivës

gjermane të dimrit 674:6744. Pas kaq e kaq vështirësish e provash që kishim kapër&yer me sukses,tash populli, Partia 3omuniste, (ëvizja jonë Na&ional/lirimtare, Fronti e këshillat u ndodhën

përallë një prove tjetër, nga më të rëndat, më të vështirat, më të rrezikshmet. Por edhe këtë provë tëmadhe e të përgjithshme ne do ta kalonim me guLim, trimëri e qëndresë të pashoqe. Se si vepruam esi dolëm nga ai dimër i rëndë, kur kundër nesh u derdh edhe egërsia naziste, alliste e zogisteJ edheegërsia e motit, edhe dhelpëria e aleatëve anglezë, historia e ka thënë !jalën e vet, unë vetë disa herëkam shkruar për ato ditë e net të paharruara.3ëtu dua vetëm të rikujtoj edhe një herë kujdesin që ëmë në !illim të kësaj o!ensive, midis shumëe shumë të tjerave, edhe për sigurimin e "pleqve#, si/ u thoshim Rmerit, 3osta %oshnjakut e tëtjerë, masi ishin më të moshuar. 3ur pamë se ata nuk mund të na ndiqnin dot në shtigjet e vështiratë rrethimit e të dimrit të egër, dërgova dy shokë për të /uar shtresa e mulesa dhe një soë te guva e5urit të 0uzhaqit dhe vendosëm të strehonim atje Rmerin, Sej!ullain dhe 3ostë %oshnjakun, sa tëkalonte vala e sulmit gjerman. 9në kisha qenë disa herë te 5uri i 0uzhaqit, guva e të &ilit ishte sinjë dhomë. Në dimër kokojka e tij mulohej me orë, rrugët të gjitha ziheshin, pastaj rrugë andejnuk kalonte, kështu që u morën të gjitha masat, u depozituan ushqime dhe u &aktuan dy partizanë qëdo të rrinin me ta. %isedova me Rmer Nishanin dhe i shpreha mendimin tonë se do të ishte më mirëqë në këto situata të lu!tës dhe të dimrit ata të vendoseshin te kjo guvë. Natyrisht, u thashë, nuk do të jeni si te shtëpia e mikut tonë, li Shtëpanit në Shëngjergj, por satë kalojë vala e goditjeve të armikut, ju do të jeni më të sigurt. Mshtë e pamundur të na ndiqni n'këtë orë të madhe nëpër pyje dhe n' qarrishte, e &a më tepër, n' gjithë zonën të mushur megjermanë e me allistët e zis %i/akut.

Po mirë, le të ëhet si të vendosni ju, tha doktori.2 shoqërova një &opë rrugë nëpër orë dhe pastaj u përqa!uam me njëritjetrin. ta morën rrugën n'drejtim të 5urit të 0uzhaqit dhe ne, Shtai i Përgjithshëm, !illuam odisenë tonë.0e Rmer Nishanin si dhe me një pjesë të mirë të udhëheqjes s' Partisë, të Frontit e të ushtrisë, do tëtakoheshim përsëri n' pranverën e vitit 6744, kur populli dhe ushtria e tij, nën udhëheqjen e Partisë,e kishin kaluar plotësisht provën e !ortë e të madhe. =ështirësitë e etejat na kishin Zalitur më tej,kishte ardhur momenti që të dërrmonim për!undimisht pushtuesit e tradhtarët, kishte ardhur momenti kur n' qytetin e vogël, heroik dhe të paharruar të Përmetit, do të manim 3ongresinnti!ashist Na&ional/lirimtar të popullit shqiptar, vendimet e të &ilit do të hapnin një !aqe të re, njëepokë të re n' historinë shekullore të Shqipërisë.



IV

THEME$ET E SHTETIT TË RI

Shpresat që armiqtë mështetën tek o!ensiva e dimrit 674:6744, për të shkatërruar (ëvizjen Na&ional/lirimtare dhe për të asgjësuar udhëheqjen e saj, "deri kur të /elte gjethi i ri#, u thyen përallë qëndresës heroike të popullit dhe të ushtrisë sonë. Fronti, ushtria, këshillatna&ional/lirimtarë n' lu!të të vështirë, n' situata të rënda, jo vetëm kishin ruajtur ekzisten&ën, po qenë kalitur politikisht e ushtarakisht,kishin rritur radhët e tyre, kishin grumulluar përvojë të /muar.Kumje e dëme gjatë kësaj prove të rëndë e të vështirë patëm@ ranë n' eteja e përleshje të

përgjakshme kundër naziallistëve, dimrit e urisë shoqe e shokë trima, na u vranë këshilltarë eaktivistë të njohur të Frontit e të 9shillave na&ional/lirimtarë, u organizuan n' qytete masakra tëegra si ajo e 4 shkurtit 6744 n' Tiranë, por të gjitha këto, kurrsesi nuk dëshmonin për doësimin, e&a më pak, për dis!atën që synonin të na shkaktonin pushtuesit e huaj dhe reaksioni. Përkundrazi

populli, komunistët, !or&at partizane e kthyen dhimjen për shokët e rënë në urim !or&e, qëndrese emoilizimi më të madh dhe iu përgjigjën egërsisë së armikut, me zgjerim e shtrëngim të mëtejshëmtë radhëve tona. 9shtria jonë Na&ional/hrimtare, në radhët e së &ilës tashmë ënin pjesë disa

rigada sulmuese, dhjetëra atalione e /eta të rregullta partizane si dhe dhjetëra /eta e njësi me!or&a vullnetare anemanë Shqipërisë, e përalloi mësymjen e përgjithshme armike të dimrit meheroizëm të pashoq.%ile tamam kur mësymja e përgjithshme e armikut ishte në kulmin e vet, kur ngado nazistët dhereaksioni allist e legalist trumetonin zhdukjen e (ëvizjes sonë Na&ional/lirimtare, !orma&ionevetë mëparshme lu!tarake të ushtrisë sonë u shtoheshin edhe tri njësi të tjera të mëdha, rigadat =, =2e =22 sulmuese, të !ormuara në muajt e parë të vitit 6744, si dhe shumë atalione e /eta të tjera. 9

provua për!undimisht se (ëvizja Na&ional/lirimtare ishte e pamposhtur dhe e pathyeshme. 0i tëgjitha gjatë kësaj periudhe ishte rritur e kalitur më tej Partia jonë 3omuniste, shtai udhëheqës ilu!tës dhe i revolu&ionit. jo kishte !unksionuar, kishte drejtuar e organizuar, kishte lu!tuar eudhëhequr me heroizëm, me pjekuri, me trimëri.3ështu, pranvera e vitit të !undit të lu!tës, na gjente më të !ortë. Do të kalonte !are pak kohë dhe më< prill Shtai i Përgjithshëm do të lëshonte urdhrin e ditës për kalimin në mësymje të njësive

partizane, duke u djegur kartat në duar gjermanëve e reaksionit që kishin plani!ikuar një mësymjetjetër gjatë muajit prill.

Në të vërtetë kishte ardhur pasti të hidheshim në një "mësymje# më të përgjithshme e më të madhenë të gjitha drejtimet e !ushat.

). N1 3ra? ,1 n?6ar6eve hi,ori/e

0enjëherë pasi dolëm nga rrethimi i dimrit, preokupimi më i madh i /astit ishte të instaloheshim nënjë azë të sigurt, të vendosnim lidhjet me organiztat e Partisë, me pushtetin në azë, me repartet eushtrisë kudo ku ishin dhe të intensi!ikonim punën. Fillimisht qëndruam pak kohë në Panarit, një!shat i madh i 3or/ës, në ku!i me Skraparin, i 2idhur me Partinë dhe me (u!tën Na&ional/lirimtare.

N' Panarit në atë kohë !unksiononte kursi i Partisë, e para shkollë partie jona, ku kuadro të Partisë etë (u!tës Na&ional/lirimtare përgatiteshin ideologjikisht e politikisht, studionin .literaturëmarksisteleniniste, njiheshin me parimet de me normat e ndërtimit, të organizimit e të!unksionimit të partisë së klasës punëtore të tipit leninist, si/ ishte edhe Partia jonë. Cëndruam disa

ditë n' këtë !shat, u /lodhëm, u njohëm në .vija të përgjithshme me /-kishte ndodhur gjatë rrethimittonë, me veprimtarinë e shokëve, u takuam e iseduam edhe me kursantët e ..pedagogët# e kursit tëPartisë etj. N' Panarit kishim të gjitha kushtet për punë dhe !illimisht rnenduam të qëndronim aty,



por, si/ thashë, ky ishte një !shat i madh, të &ilin e lakmonin shumë si gjermanët, ashtu edhe"trimat# e %allit 3omëtar. =e/ kësaj, pozita gjeogra!ike e ënte Panaritin një ojektiv që mund tëkapej lehtë, ile në mënyrë të papritur nga armiku. Dhe këtu nuk ishte !jala vetëm për rrezikun qëdo t-u kër&ënohej shokëve të udhëheqjes së Partisë, të Frontit e të Shtait Eqë edhe kjo kishte rëndësitë madhe, por edhe se në duart e armikut mund të inin dokumente me rëndësi e sekrete. Iamë,

pra, dakord që të mos rrinim në Panarit dhe menduam të kalonim në Skrapar, në !shatin %a&kë qëndahej nga Panariti vetëm nga Ca!a e 0artës.Bdhe %a&ka qe një !shat i madh e i ukur, vendosur në luginën e një përroi, me njerëz të dëgjuar për trimëri, për mikpritje e për krenarinë e tyre. 5jatë (u!tës Na&ional/lirimtare %a&ka qe e tëra mePartinë dhe esoj se s-gaoj po të them se %alli 3omëtar nuk gjeti vend në %a&kë. 3y !shat, ve/ tëtjerash, qe vendlindja e Iiza 3odhelit, shokut tonë të armëve, lu!tëtarit të guLimshëm, irit esnik të Partisë dhe të popullit. Qha Iizai, si/ e thërritnim ngaqë ishte i moshuar, kishte !illuar të lu!tontekundër të huajve që në !illim të shekullit dhe, kur Partia ngriti popullin në lu!të për /lirim, ai u

ashkua me Partinë dhe me popullin e u ë një nga komandantët trima të 9shtrisë Na&ional/lirimtare.Por, pasi arritëm në %a&kë dhe dolëm të ënim një shëtitje, diku tej shikoj një grumull shtëpish të

vendosura në një pllajë në !aqen e një kodre karshi. 1-!shat është ai atjeA pyes shokët që ishin me mua. Mshtë Kelmësi, më përgjigjet një anor riga %a&ka. Mshtë larg që këtej A pyeta prapë. Ndonjë gjysmë ore më këmë, qe përgjigjja.0ë pëlqeu pozi&ioni ku qe vendosur Kelmësi edhe nga !akti që ishte një !shat i vogël, i ve/uar@, ku

prania jonë nuk do të inte në sy. 9a thashë edhe të tjerëve këto mendime dhe dërguam shokë tëshikonin konkretisht gjendjen, mundësinë e strehimit ëtj. Shokët u kthyen të kënaqur nga"inspektimi# dhe na treguan se anorët ishin shprehur të gatshëm të na manin e të na strehonin satë donim, "deri në /lirimin e vendit#, si/ ishin shprehur.3ështu qysh të nesërmen u vendosëm në Kelmës, një !shat i vogël me 6+6) shtëpi e me plot ah/eme mollë dhe këtu, mes mollëve, hapëm edhe /adrat ku u strehuan një pjesë e shokëve, rojat

partizane etj., kurse ne u vendosëm në dy shtëpi dykatëshe, në të v'tmet të tilla në këtë !shat. Ndërkohë vendosëm lidhje me korrierë e me radio me terrenin dhe me ushtrinë dhe puna !illoi përsëri me intensitet, ashtu si/ e kërkonte situata që po zhvillohej e ndryshonte ditaditës. Në radhë të parë, gradualisht, shokët u njohën më mirë e më thellë me gjendjen dhe punën e ërënga Partia, organet e Frontit Na&ional/lirimtar gjatë dimrit të kaluar, me ilan&in e lu!timeve tënjësive të 9shtrisë sonë Na&ional/lirimtare, me gjendjen aktuale të !or&ave të saj, të armatimit, tëkuadrit etj., etj. 5jithashtu in!orma&ionet e raportet që na erdhën nga shokët në terren, na vunë edhemë mirë në korent për situatën politike renda vendit dhe mi azën e gjithë këtyre krijuam njëvizion pak a shumë më të plotë edhe për situatën e këshillave na&ional/lirimtarë. Ndonëse ata kishin

qëndruar e kishin zhvilluar një veprimtari të dendur, prapëseprapë dallga e reksionit që goditi mita kishte pasur edhe pasojat e vieta, kishte pasur edhe elementë që qenë lëkundur e thyer, kishte pasur edhe raste kur n' !shatra të ndrvshine ata nuk kishin !unksionuar. Një ndër masat, e para që umorën n' këtë drejtim qe vendimi i 3ryesisë s' 3ëshillit të Përgjithshëm për zhvillimin ezgjedhjeve të reja të këshillave na&ionalglirimtarë.3y vendim ishte i domosdoshëm sepse kishte kaluar një periudhë kohe relativisht e gjatë, mengjarje e situata të vështira, ku ishin vënë n' provë për të justi!ikuar esimin e popullit, të gjithë ataelementë që kishin qenë zgjedhur n' këshilla. Por zgjedhjet e reja nuk do të ishin n' asnjë mënyrënjë ndryshim komplet i përërjes s' mëparshme të këshillave na&ional/lirimtariJ. Populli do tëvendoste nëse ky apo ai anëtar i vjetër i këshillit e kishte justi!ikuar esimin e tij. N' organet elu!tës dhe të pushtetit të ri demokratik nuk do të kishin vend tradhtarët, !rika&akët e oportunistët.

5jithashtu u udhëzuan këshillat na&ional/lirimtarë n' qarqe që të pro&edonin me organizimin ekon!eren&ave na&ional/lirimtare n' qarqe dhe n' qytete, atje ku këto nuk ishin ërë pas 3on!eren&ëssë (ainotit. 3ryesia e 3ëshillit të Përgjithshëm i kushtonte një kujdes të vegantë këtyre



kon!eren&ave, të &ilat do të ishin shl&olla për të gjith' delegatët nga !shatra, krahina e qytete tëShqipërisë.

N' gjithë këtë periudhë, pra, organet udhëheqëse të Partisë e të Frontit Na&ionalglirimtar po ëninnjë ekzaminim të saktë të situatane dhe, mi azën e analizave. po për&aktonin e do tëkonkretizonin më miri masa G q ë duheshin marrë n' planin politile, organizativ e ushtarak.

0i të gjitha ishte e domosdoshme që, krahas !or&imit të sulmit mi hordhitë naziste e ashkëpunëtorët e tvre, të ënim gjith/ka duhej që të arrinim në /lirimin e vendit sa më të përgatitur politikisht. 3jo do të thoshte që !itoret e mëdha të arritura t-i konkretizonim e t-i sanksiononim n'ligje e n' !orma të aprovuara nga populli. 3ishte ardhur momenti që të konkretizohej parulla e(u!tës sonë Na&ional/lirimtare "për një Shqipëri të lirë, demokratike e popullore#. =endime të tilla,që, natyrisht, do t-i diskutonte e do t-i për&aktonte udhëheqja e P3SK dhe 3ëshilli i Përgjithshëmnti!ashist, për!undimisht mund t-i merrte e t-i sanksiononte vetëm një mledhje e gjerë, një kuvendi madh komëtar i për!aqësuesve të popullit shqiptar që do të shprehte aspiratat dhe dëshirat e

popullit. 3ështu lindi nevoja për përgatitjen dhe zhvillimin e 3ongresit të Parë nti!ashist tëPërmetit.3y do të ishte një kongres kushtetues që do të ligjësonte pushtetin e këshillave na&ional/lirimtarë, si

i vetmi pushtet n' Shqipëri dhe, mi këtë azë politike, do të hidhte themelet e shtetit të ridemokratik, do të zgjidhte organet legjislative e ekzekutive n' azë të vullnetit të popullit. N' këtëmënyrë do t-u pritej udha manovrane të reaksionit, renda dhe jashtë Shqipërisë, si dhe përpjekjevetë imperialistëve angloamerikanë për t-i imponuar popullit një regjim sipas dëshirave të tvre dhenjë "qeveri# që eventualisht mund të krijonin =ota renda vendit apo jashtë tij.2denë për majtjen e 3ongresit të Parë nti!ashist, pasi e diskutuam dhe e shoshitëm në %yronëPolitike, vendosëm t-ia paraqitnim 3ryesisë së 3ëshillit të Përgjithshëm Na&ional/lirimtar, në njëmledhje të organizuar më 6< prill 6744 në Kelmës, në një odë të shtëpisë së 0ehmet 0yslimit, qëshëreu në ata muaj si seli e organeve drejtuese të Partisë e të lu!tës dhe ku ishin vendosur edhe?mer Dishni&a, doktor Nishani e të tjerë. 9në ashkë me shokë të tjerë kisha zënë vend në shtëpinëe Novruz %ilimanit. Iuaj kujtime të mira për njerëzit e këtyre dy shtëpive që na rrinin në këmë, sii thonë, të gatshëm për /do gjë, sidomos për Nurihanin që kujdesej për ne, na ënte ukë e gjellë, edashur e me !jalë të ëmla në gojë. Në këtë mledhje të 3ryesisë kishin ardhur pothuajse të gjithëshokët. 0ungonin 0yslim Peza e 0usta!a Qhani, që nuk mund të largoheshin nga !ronti i lu!tës,

Nako Spiru e Rllga Plumi, që ndodheshin në Tiranë ngaqë ishte e vështirë të lëvizje, si dhe FetahBkmek/iu, për !atin e të &ilit nuk dinim gjë të sigurt. Në emër të udhëheqjes së P3SK e mora !jalënunë për të parashtruar propozimin për thirrjen e 3ongresit nti!ashist Na&ional/lirimtar. (ëvizja jonë Na&ional/lirimtare, u thashë në esen&ë shokëve, është njohur sot në Shqipëri e nëgjithë otën si e vetmja !uqi politike e ushtarake që për!aqëson interesat e lartë të komit shqiptar. Bkemi !ituar këtë njohje me politikën tonë të drejtë, me lu!tën heroike të Partisë e të popullit tonë.Tash, në rrethanat e !azës së re, më të lartë, në të &ilën ka hyrë (u!ta jonë Na&ional/lirimtare,

udhëheqja e P3SK ka arritur në konkluzionin se është e domosdoshme të kemi !orma më të lartaorganizative në lëvizjen tonë dhe, më parë se /do gjë tjetër, të kemi një asamle legjislative dhe njëqeveri provizore. Për t-i siguruar këto është e nevojshme të organizohet një kongres i për!aqësuesvetë popullit shqiptar, të &ilët do të vendosin lirisht për të ardhmen e atdheut, duke transmetuar dëshirën e popullit që i ka zgjedhur. 3ongresi do të ketë renda vendit një e!ekt të madh politik dhevendimet e tij populli do t-i rohorasë, se për këto ka lu!tuar prej katër vjetësh. 5jithashtu, nënvizova, jehona e tij do të jetë e madhe edhe jashtë dhe do të in!luen&ojë në marrëdhëniet toname aleatët. 3ongresi do t-i japë vendit qeverinë e tij të ligjshme dhe me këtë do t-u jepet !und simanovrave të reaksionit të rendshëm, ashtu edhe punëve nën rrogoz të aleatëve.Shokët e pritën me entuziazëm !jalën time dhe me diskutimet e tyre aprovuan njëzëri propozimin

për thirrjen e 3ongresit, si edhe pro&edurën e zgjedhjes së delegatëve.

0enjëherë pas kësaj !illuan përgatitjet konkrete për 3ongresin, i &ili, si/ do të !las më poshtë, uvendos të mahej në qytetin e Përmetit. Të nesërmen, ashkë me Iezolu&ionin, këshillavena&ional/lirimtarë të /do qarku iu dërgua një letër udhëzuese nga 3ryesia e 3ëshillit të



Përgjithshëm Na&ional/lirimtar, në të &ilën tërhiqej vëmendja që delegatët të zgjidheshin nga radhëte militantëve e të lu!tëtarëve, për!aqësues të vërtetë të popullit, duke mos lejuar të !uteshinkontraandë armiqtë e popullit etj.Po atë ditë u dërguam një qarkore të posa/me komiteteve qarkore të P3SK, si dhe seksioneve

politike të rigadave të 9N1SK lidhur me këtë ngjarje të madhe, ku theksohej rëndësia e këtij

3ongresi dhe e vendimeve të tij që do të kishin reperkusione të thella, si renda, ashtu edhe jashtëShqipërisë. Prandaj, në emër të 3omitetit Cendror, shokët e Partisë të vinin të gjitha !or&at e tyre qëtë sigurohej suksesi i plotë i 3ongresit nti!ashist.Ditët për të gjithë shokët ishin të zëna me punë nga mëngjesi në mrëmje. Na duhej të merreshimme /ështjet korente të Partisë e të pushtetit, të ndiqnim zhvillimin e situatës ushtarake, t-u

përgjigjeshim letrave e in!orma&ioneve që na sillnin korrierët /do ditë nga komitetet qarkore, ngakëshillat, nga rigadat e atalionet etj. Plus këtyre punëve të përhershme, një mori /ështjesh qëduheshin zgjidhur e punësh që duheshin ërë na dilnin përpara për përgatitjen e 3ongresitnti!ashist. Të gjitha këto kërkonin kohë dhe tension mendor e !izik, po atëherë qemë të rinj nëmoshë, mund të rrinim ditë të tëra duke punuar, ile, harronim edhe të hanim. Po kryesorja ishte se

punonim me zemër të lehtë e me shpirt të gëzuar, se shihnim që puna dhe lu!ta jonë nuk kishin

shkuar kot, se ishim të indur që punonim për një të ardhme të lumtur të atdheut, të popullit.1-është e vërteta, edhe shokë të tjerë, si@ Rmeri, 0edari, %a&a përpiqeshin të më lehtësonin dhekishin marrë përsipër /ështjet organizative, si të thuash, teknike#, që po hapnin edhe ato plottelashe.

Ndërkohë për&aktuam në parim se kë mund të thërritnim në 3ongres si të !tuar dhe përgatitëm!tesat. Doktor Nishani, si i thonë, kishte përveshur mëngët dhe qe tepër serioz e i preokupuar në

punë. i merrej personalisht me përgatitjen e !tesave, të "iletave#, si/ u thoshim atëherëmandateve të delegatëve, të &ilat i !irmoste në emër të 3ryesisë së 3ëshillit të Përgjithshëm

Na&ional/lirimtar, veri!ikonte listat, emrat e plot e plot hollësira të tjera, të &ilave Rmer Nishani ukushtonte kujdesin e nevojshëm. Po kaq korrekt e skrupuloz iste edhe doktor 0edar Shtylla. Cë tëdy kishin një edukatë të mrekullueshme pune@ atë që e zinin e ënin pastër.

Ndër !tesat e para që dërguam në emër të 3ryesisë së 3ëshillit të Përgjithshëm Na&ional/lirimtXr qeajo që iu dërgua 3ryesisë së 3ëshillit të Përgjithshëm Na&ional/lirimtar të 3osovës e të Ira!shit tëDukagjinit, vëllezërve tanë me të &ilët, ve/ idealeve të lu!tës së përashkët, na lidhte edhe gjuha,gjaku e komi. Në !tesën e !irmosur nga Rmer Nishani u shkruanim vëllezërve kosovarë për vendimin me rëndësi të madhe historike që kishim marrë, për thirrjen e një 3ongresi3omëtar nti!ashist, i &ili do të shënonte një etapë të re në lu!tën tonë dhe shprehnim dëshirën qënjë delega&ion i 3ëshillit dhe i Shtait kryesor të 3osovës e të Ira!shit të Dukagjinit të vinte nëkëtë 3ongres. "rdhja e këtij delega&ioni, u shkruanim vëllezërve tanë, do të jetë shenja më egjallë për 3ongresin tonë se si piqen vëllezërit dhe traditat tona të lu!tës për liri#O OE 3opja e këtij

dlolkumentj ruhet në CP.

Pritëm deri ditën që do të niste 3ongresi për!aqë suesit e (ëvizjes Na&ional/lirimtare të 3osovës etë Ira!shit të Dukagjinit, shpresuam se mund të vinin edhe gjatë ditëve kur 3ongresi vazhdonte punimet, por më kot. Nuk dimë si rrodhën ngjarjet, po as delega&ioni, as përgjigje nuk na erdhi. Nëatë kohë të lirë që kishim, kur mlidheshim për pak momente në dhomën ku rrija, apo ku hanim

ukën së toku në një mensë të përashkët, isedonim për shumë proleme e midis tyre dhe për përgatitjen e 3ongresit, për zhvillimin e zgjedhjeve të delegatëve nëpër qarqe e zona, për masat qëishin marrë për ardhjen e tyre etj. Në teknikën që kishim në (avdar, porositëm të shkruheshin

parulla, të përgatiteshin !lamuj, të siguroheshin portrete të rilindësve tanë, të heronjve të lu!tës etj., emidis të gjitha këtyre, nuk harruam që të sigurohej edhe një !otogra!.Shkurt, po merreshin të gjitha masat që gjith/ka të e&te si sahat. Ndërkohë ëmë përgatitjen enevojshme dhe në mesin e majit 6744 thirrëm Plenumin e 3omitetit Cendror të P3SK, i &ili midis

prolemeve më kryesore, diskutoi e vendosi për /ështje që do të shtroheshin në 3ongresin ePërmetit, për vendimet që Partia do të propozonte të merreshin atje etj., duke e konsideruar këtë



ngjarje një moment ky/ në rrugën për thellimin e !itoreve dhe për perspektivën e zhvillimit tërevolu&ionit që udhëhiqte Partia.Duke !olur për këtë prolem themelor, në raportin që i paraqita Plenumit, midis të tjerash,nënvizova@ Hhvillimi i (u!tës Na&ional/lirimtare dhe propor&ionet që ka marrë ajo, gjendja politike e jashtme

dhe rrethanat e rendshme sot kërkojnë të marrim vendime me rëndësi dhe të mledhim një3ongres për të zgjedhur 3ëshillin nti!ashist Na&ional/2irimtar që të ketë atriutet e një pushtetilegjislativ dhe ekzekutiv, nga ku do të dalë 3omiteti nti!ashist me atriutet e një qeverie

provizore.Duke argumentuar me hollësi arsyet pse duhej thirrur e rëndësinë që do të kishte ky 3ongres utërhoqa edhe një herë vëmendjen shokëve të Plenumit të 3omitetit Cendror, se duhej të ishim tëgjithë të përgatitur përpara evenimenteve që do të vinin. Në situatat që do të krijohen, theksova, do të na duhet të marrim qëndrime vendimtare. Prandaj takemi Partinë të !ortë, kuadrot t-i kemi të shëndoshë, të përgatitur politikisht dhe ushtarakisht, të!or&ojmë e të kalitim unitetin e klasës punëtore dhe të !shatarësisë rreth Partisë 3omuniste.

Në mënyrë të ve/antë nënvizova dy zhvillime eventuale ndaj të &ilave ne duhej të ishim të

përgatitur@ një zarkim aleat në %allkan dhe një largim të shpejtë të !or&ave naziste nga Shqipëria. Detyra jonë është, u thashë shokëve, të ëjmë kujdes të madh dhe në asnjë mënyrë të moslejojmë që aleatët të përzihen në /ështjet tona të rendshme. Për këtë një rol me rëndësi do të luajnëvendimet e 3ongresit të Përmetit, i &ili do t-i japë popullit organet e pushtetit legjislativ e ekzekutiv,do të hedhë themelet e shtetit të ri shqiptar demokratik e popullor. Nga ana tjetër, vazhdova, është e nevojshme të zhduket mentaliteti që ie në sy në shumë shokë e partizanë se me sh!arosjen egjermanëve ne i kemi maruar gjithë punët dhe na duhet vetëmtë lëmë armët e të kthehemi nështëpi. T-ua ëjmë të qartë gjithë shokëve e partizanëve se armët nuk do t-i lëshojmë kurrë, jo vetëmkur këmë armiku të mos metet në vendin tonë e populli shqiptar të ketë !ituar liritë e plota, por edhe më pas. Shteti i ri që po krijojmë duhet mrojtur dhe atë do ta mrojmë ne që po e krijojmë.5aran&ia më e madhe për !itoren tonë është uniteti i Partisë. 3emi detyra karshi Partisë, tremidetyra karshi popullit, prandaj t-i përvishemi punës e t-i kryejmë këto detyra deri në një mevendosmëri, duke mos kursyer as jetën tonë.5jithë punimet e Plenumit, raporti që majta atje në emër të %yrosë së 3C të Partisë, si dhediskutimet e pjekura e plot entuziazëm të shokëve tregonin se tashmë kishim hyrë në !azënvendimtare të lu!tës, në periudhën kur Partia dhe populli do të korrnin !rytet e lu!tës disavje/are.1lirimi i atdheut qe i a!ërt, horizonte të reja i hapeshin përpara revolu&ionit.

Ndërkohë, jo vetëm në Përmet, por në të gjithë vendin përgatitej 3ongresi, ëheshin zgjedhjet edelegatëve, merreshin masat për dërgimin e tyre në vendin e duhur. Sipas vendimit të 3ryesisë së3ëshillit të Përgjithshëm në 3ongres do të për!aqësoheshin zonat e lira dhe ato që ishin akoma të

pushtuara, atalionet dhe rigadat e ushtrisë, %ashkimi i Iinisë nti!ashiste dhe %ashkimi i 5ruas

Shqiptare. Në krahinat e /liruara delegatët për në 3ongres do të zgjidheshin demokratikisht me votatë hapura nga populli, kurse në zonat e pushtuara delegatët do të &aktoheshin nga këshillina&ional/lirimtar i qarkut. Në atalionet dhe në rigadal partizane delegatët do të zgjidheshin mevotim të hapët në mledhjen e përgjithshme të lu!tëtarëve.Hgjedhjet e delegatëve për në 3ongres, në zonat e lira u kthyen në ditb të vërteta !este. Në tomerrnin pjesë urra, gra, të ri!j, të &ilëve sipas zonave të animit, u takonte të )gjidhnin një numër të &aktuar për!aqësuesish të tyre. 3ështu marë populli i zonave të lira shprehte mendmin e tij për

ijtë më të mirë që do të /onin në kuvmdin e madh vullnetin dhe dëshirën, ëndrrat dhe eamin për një të ardhme të lumtur. 3udo mledhjet Jhvilloheshin të zjarrta, të pjekura dhe në !undkonLludonin te delegatë patriotë, të ndershëm që kishin lu-tuar tërë jetën për Shqipërinë, te kuadrotë rinj, që i kishte pjekur mendimi dhe (u!ta Na&ional/lirimtaje. Por mi të gjitha, si një !itore e re,

e madhe, m-.dis delegatëve kishte edhe gra, të &ilat do të /onin n 3ongres !jalën e tyre, zjarrin emadh të dashurisë !ër atdheun, popullin, Partinë.



Në një atmos!erë hrejt tjetër, më të heshtur nga pamja e jashtme, por . ,ne të njëjtin entuziazëmshpirtëror, në qytetet dhe zonat e pa/liruara, mlidheshin anëtarët e këshillave anti!ashistë të qarkut

për të &aktuar &ilët do të ish.n delegatët që do t-i për!aqësonin në 3ongres. jë nga një ata shkonin,duke vigjiluar, në shtëpitë a)a të lu!tës dhe aty, pas deatesh të zjarrta, ku mi të gjitha shkëlqentedashuria dhe respekti për shokët e lu!tës, &aktonin delegatët.

3ështu, zgjedhja e delegatëve u ë në kohë dhe sipas udhëzimeve që u ahanë. Por para delegatëvetan!i dilte një vështirësi e mjdhe, sidomos për ata të zonave të =eriut, të Tiranës, të 3or/ës etj., kuarmiku, i &ili ndoshta kishte nuhatur di/ka mi majtjen në Shqipërinë e $ugut të një 3uvendi tëmadh, kishte shtuar rojat e ha!ijet në postlloqe e në rrugë dhe kishte ndaluar lëvizjen me automjetetë njerëzve, pa qenë këto të shoqëruara nga gjermanë. Por asnjë pengesë nuk do t-i ndalte delegatëtnë rrugën drejt 3ongresit. Nën hundën e gjermanëve dhe të spiunëve, duke kapër&yer lumenj e duke/arë në shtigje të reja, pjesa më e madhe e tyre do të mërrinin në 3ongres.Cyteti ku do të zhvillohej 3ongresi u majt në sekretin më të madhë në mënyrë që armiku të mosmund të organizonte një goditje masive kundër Përmetit. =etëm një numër i ku!izuar shokësh edinin vendin ku do të zhvillohej ky eveniment historik. Për dërgimin e delegatëve në Përmet kishim&aktuar njerëz që do t-i drejtonin dhe do t-i shoqëronin delegatët nëpër male, repart më repart.

Delegatët e krahinave të $ugut do të vinin direkt në Përmet, kurse për =eriun kishim ngarkuar shokët e Tiranës t-i grumullonin në Pezë dhe që andej t-i shoqëronin për në $ug.Për të siguruar qetësinë gjatë punimeve të 3ongresit kishim diskutuar me kohë dhe, në emër tëShtait të Përgjithshëm, kisha urdhëruar një numër rigadash e repartesh të 9shtrisë

Na&ional/lirimtare të zinin pozitat strategjike, të llokonin rrugët që /onin në Përmet me porosinë e prerë@ këmë armiku të mos kalojë në drejtim të qytetit. 3ështu kur po a!ronte koha që do të niste punimet 3ongresi, nga Tri 9rat e gjer në %erat, Skrapar, Tepelenë, Hagori e (unLhëri, 3olonjë e=ithkuq, sypa!jetur, me armë në dorë zunë pozi&ionet e zjarrit partizanët e rigadave =, Q22, =22 e=222 sulmuese. 3rahas tyre, në një shtrirje më të gjerë në mrojtje të Përmetit historik do tëvepronin rigada të tjera të ushtrisë sonë. Shokët e Shtait të Përgjithshëm ishin të indur se

partizanët tanë heroikë do të kryenin me devotshmëri detyrën e lartë që u ishte ngarkuar dhe, me tëvërtetë, ashtu ndodhi. 3ongresi historik i Përmetit u zhvillua në qetësi të plotë.3ur /do gjë ishte gati, u nisëm drejt Përmetit. 3oha ishte e mirë, ndihej kudo pranvera dhe dul&ezritur drejt luginës së =josës, shikoje në !aqe malesh e kodrash shtëpi e kasolle të ngritura nërrëpira. Njerëzit lu!tonin edhe me gurët për të !ituar një &opë tokë. Toka e klima e përshtatshme idonte pemët e imët, por regjimet antipopullore të së kaluarës si në tërë Shqipërinë s-kishin ërëasgjë të mirë për kët{ vend e për këta njerëz. %isedonim me shokët se /pasuri të mëdha ka vendiynë, /-popull të mrekullueshëm kemi, trim, ujar e punëtor, i &ili e meritonte të ishte i lumtur.Përmetin, pas 1lirimit, Partia e ndërtoi që nga themeli dhe e ëri një nga qytetet më të ukura tëatdheut, por në majin e vitit 6744 ne e gjetëm të shkatërruar e të djegur. Tri herë me radhë armiku ekishte ërë shkrum e hi këtë qytet të vogël uzë =josës, por, kur ne hymë atje, na emo&ionuan

thellë pritja plot entuziazëm, thirrjet e rohoritjet e njerëzve. Populli i Përmetit ishte i gëzuar qëkishte midis tij ijtë e vet, lu!tëtarët, delegatët, partizanët, të rinj e të reja, të &ilët i jepnin qytetit njëgjallëri që s-e kishte parë kurrë. Ngjarja e madhe që po zhvillohej, vetë historia e ëri ato ditëPërmetin kryeqytetin e Shqipërisë s' re që po lindte n' lu!të.Fakti që 3ongresi 2 nti!ashist i popullit shqiptar do të ëhej n' Përmet e jo n' një vend tjetër nuk ishte rastësi. 3ishim vendosur për këtë që n' Kelmës. 0und të mlidheshim edhe n' vende të tjera,

por ne zgjodhëm Përmetin për dy arsye kryesore@ e para, për t-i treguar popullit se Partia dhe 9shtria Na&ional/lirimtare ishin n' kulmin e !itores, se lu!ta jonë tashmë kishte kaluar n' !azën e /lirimit tëqyteteve, se !itorja ishte e a!ërt dhe ne mund të ënim një kongres të tillë të madh dhe me rëndësihistorike jo vetëm n' mal, por edhe n' qytet. =e/ kësaj, propozova Përmetin se ai përmlidhteDangëllinë, Frashërin, ku lindën urrat nga më të shquarit e më të lavdishmit e Iilindjes sonë

3omëtare. Partia i nderonte patriotët e mëdhenj që lindën n' tokën e Përmetit, Naimin, Samiundhe dylin, poetin, !ilozo!in dhe politikanin e madh. Për ne ishin të njohura vjershat e Naimit, lirii Samiut "Shqipëria /-ka qenë, /-është e /-do të ëhetë#, përpjekjet e dylit për indipenden&ën dhe



tërësinë tokësore të Shqipërisë. Duke nderuar këta rilindës të shquar, lu!tëtarë të penës dhe të pushkës, ne i tregonim edhe një herë popullit, se ijtë e denjë të tij ishin partizanët, komunistët dhe jo tradhtarët, si/ ishin (umo Skëndoja, 0ehdi Frashëri, qo!shin këta edhe prej derës s'Frashërllinjve. 2 tregonim popullit se Partia i EJmonte dhe i nderonte traditat patriotike dhe patriotëtdhe se trashëgimtarët e tyre ishin populli dhe komunistët e jo tradhtarët dhe të shiturit tek i huaji.

Cë kur Partia nisi lu!tën n' krye t' popullit, ajo u mështet n' këto tradita t' shquara t' lu!tës dhe t'heroizmit. (u!ta Na&ionalE lirimtare nuk ishte për ne një hallkë e shkëputur n' zinLhirin e etejaveqë kishte ërë populli ynë për t' mrojtur atdheun, për t' siguruar ekzisten&ën e vet si kom, megjuhën, kulturën e t' gjitha tiparet e veta komëtare. jo ishte vazhdim i tyre, po n' një kohë tjetër dhe me një përmajtje më t' lartë. Keronjtë e lu!tërave t' mëparshme ne komunistët, sikurse edhe igjithë populli, i nderonim dhe e propagandonim veprën e tyre. 3ishte edhe ndonjë që nuk ishtedakord me këtë veprim t' drejtë t' Partisë, po ne këto pikëpamje i goditnim si t' dëmshme e t'gauara. 1-na duhen neve Skëndereu e Naim FrashëriG Feudalë kanë qenë ataG thoshte 3/i QoLe,"ndërgjegjja proletare# e Partisë, i &ili, si/ do t' vërtetohej me vonë, me politikën e tij t' egër,sektare e tro&kiste ishte për shkatërrimin e Frontit.

ta, i thosha unë, kanë qenë lu!tëtarë t' mëdhenj t' Shqipërisë. Bmri dhe vepra e tyre do t'meten n' shekuj t' shekujve n' kujtesën popullore. Ne komunistët jemi vazhdues t' veprës s' tyren' kohë t' reja.Sikurse Iilindja jonë 3omëtare evokoi emrin e madh t' 5jergj 3astriot Skëndereut dhe e ërisimol t' qëndresës e t' lu!tës për Tiri, edhe Partia jonë gjatë (u!tës Na&ional/lirimtare evokoi jovetëm Keroin tonë 3omëtar, por edhe patriotë e urra t' tjerë t' dëgjuar, si@ vëllezërit Frashëri,2smail Cemalin, (uigj 5urakuqin, %ajram urrin, vni Iustemin e t' tjerë dhe i vuri heroizmin eveprën e tyre n' piedestal.Po le të kthehemi te Përmeti i atyre ditëve të paharruara, le të rikujtojmë 3ongresin historik, i &ilihapi një epokë të re në historinë e Shqipërisë, epokën e so&ializmit.

0. Kon?rei hi,ori/ i '1r*e,i,

5jithmonë e kujtoj me mall Përmetin e majit 6744 me pamjen e tij !estive, sallën e 3ongresit tëzukuruar, mensën e pastër me tavolina të gjata, shokët që u kër&itnin tytat e armëve kur takoheshinme njëritjetrin. Të gjitha këto s!idonin gërmadhat e shkaktuara nga lu!ta dhe ishin një gëzim imadh që na mushte zemrat. 2 shoh shokët, ashtu të rinj, si/ kanë qenë atëherë, të gjallë, të qeshur,entuziastë, kujtoj Kysni 3apon, shtyllë e /eliktë e Partisë dhe e (u!tës Na&ional/lirimtare, aë0yslimin, lu!tëtarin trim, të men/ur e esnik, 5ogo Nushin, !jalëpakë e punëshumë. 3ujtoj

ashkëlu!tëtarët e ashkëpunëtorët e tjerë të viteve të lu!tës@ Spiro 0oisiun, 0edar Shtyllën, doktor Nishanin, Bsat Dishni&ën, 0usa Rhrin, Kasan Pulon e shumë e shumë të tjerë që dhanë kontriutin

e tyre në rrugën e ndritur, ku na udhëhiqte Partia.3ur kujtoj Përmetin e ditëve heroike, ëhem shumë më i ri se /-jam sot që po shkruaj këto radhë.Mshtë e natyrshme që kujtesa nuk është aq e !reskët, sa të vijnë në mend të gjitha gjërat një për një,

por ai K!luid# i mrekullueshëm i atyre kohëve heroike por të vështira, ai entuziazëm i madh i ditëvetë paharruara të 3ongresit, ai zjarr që vlonte në zemrat tona, edhe tan!i, me po atë !or&ë më vlon emë përshkon gjithë trupin dhe e ndiej se jam akoma i ri.0rëmjen dhe natën e ): majit e kaluam në një atmos!erë të gëzueshme. Hienin kënga dhe vallja,

isedat e përzemërta, ske/et lu!tarake që do të vazhdonin gjatë gjithë ditëve të zhvillimit të3ongresit e që i sh!aqnin partizanët në skena të improvizuara mi gërmadhat. %ile në Përmet atoditë u zhvillua edhe java. e artit revolu&ionar. 3ëtu, nga aktorët më të mirë partizanë, u krijua grupiteatral dhe !illon edhe historia e teatrit tonë të realizmit so&ialist.

Darka për delegatët ishte shtruar në një ishkazermë të armikut, pastruar e rregulluar më së miri, metryeza të gjata, pjata e gota për se&ilin. 3ishte në ndonjë rast edhe ndonjë kupë raki e &a meze tëthjeshta. 1do drekë kishim nga dy gjellë, ile disa herë provuam edhe hallvëG



Dhe ja, të nesërmen më )4 maj 6744 delegatët e të !tuarit, mes entuziazmit të popullit e të partizanëve, u drejtuan për në sallën historike ku do të zhvillonte punimet 3ongresi. Në orën dhjetëhymë në sallë, ne shokët e 3ryesisë së 3ëshillit të Përgjithshëm nti!ashist Na&ional/lirimtar dhe tëShtait të Përgjithshëm. Delegatë e të !tuar, pleq e të rinj, partizanë e komandantë, gra, klerikë,

patriotë, na pritën me duartrokitje e për minuta të tëra, në këmë, rohoritnim s' ashku.

Salla ishte e porsalyer me gëlqere. Një !lamur i madh i Shqipërisë mulonte murin përallë, kurseanash tij ishin vendosur portretet e Skëndereut e të 2smail Cemalit. Një metër mi tokë, rrethsallës, ishte vendosur, një zinLhir i ndërprerë nga parulla@ =dekje !ashizmit (iri popullit.3ongresin e hapëm me një minutë heshtje për të rënët në lu!të dhe, pas këtij nderimi solemn për ataqë kishin dhënë gjakun, rininë, dhe jetën për lirinë e atdheut, Rmer Nishani majti !jalën e hyrjes.Duke ërë një përmledhje të shkurtër të përpjekjeve liridashëse të popullit tonë, ai evokoi lëvizjet e

popullit shqiptar për të mrojtur tokën arërore, theksoi padrejtësit8 që i ishin ërë vendit tonë ngatraktatet imperialiste, !oli për lu!tën e popullit për mrojtjen e trojeve shqiptare në =eri e në $ug,

përmendi (idhjen Shqiptare të Prizrenit. Në !jalën e tij doktor Rmer Nishani nënvizoi !aktin segjithnjë në momente ky/ të historisë së vet populli kishte dërguar në kuvende komiare ijtë më tëmirë, që të isedonin e të vendosnin për !atin e atdheut. 3ështu kishte ndodhur në (idhjen Shqiptare

të Prizrenit, kështu edhe në 3ongresin e (ushnjës më 67)+, i &ili mori vendime për ruajtjen dhe për !or&imin e pavarësisë së Shqipërisë. 3ështu ndodhi e po ndodh, theksoi doktor Nishani, edhe në këto vitet e !undit, kur atdheun tonëe sulmuan dhe e kër&ënuan armiq e rreziqe nga më të mëdhatë. Për!aqësuesit e popullit u mlodhënnë Pezë për ta vënë lu!tën në aza të shëndosha, u mlodhën më pas në (ainot për të &entralizuar autoritetin e pushtetin që kishim !ituar me lu!të dhe sot jemi mledhur këtu në Përmet, për tëdiskutuar e për të marrë vendime nga më të rëndësishmet e nga më historiket. Se si e qysh tremiarritur në këtë ditë të madhe, se /-lu!të, halle e vështirësi u kapër&yen dhe për vendimet që duhet tëmarrë ky kuvend i paparë në historinë tonë, për!undoi doktor Nishani, !jalën ia jap shokut Bnver KoLha. Në emër të 3ëshillit të Përgjithshëm Na&ional/lirimtar ai do të majë raportin "Hhvillimi i(u!tës Na&ional/lirimtare të popullit shqiptar në lidhje me ngjarjet ndërkomëtare#.3isha marrë pjesë, kisha !olur e kisha drejtuar mledhje e kon!eren&a të rëndësishme të Partisë, tëFrontit e të pushtetit katër vjet me radhëJ në të gjitha këto, ashkë me sigurinë e vendosmërinë që na

jepte !or&a e Partisë dhe e lu!tës, kisha ndier edhe emo&ione të thella, por ndjenjat e emo&ionet qëmë përshkuan këtë radhë, ndërsa po ëhesha gati të nisja raportin, ishin të ve/anta e që s-do t-i harrojkurrë.0egjithatë, duartrokitjet dhe ova&ionet e gjata të delegatëve, thirrjet e tyre entuziaste e të

pandërprera, më dhanë kohë ta mlidhja veten e zëri të u/iste me atë siguri e atë !or&ë që ekërkonte vetë kjo ngjarje e madhe.Iaporti që majta në 3ongres është i pulikuar,O OE Shih@ Bnver Koaha. =epra, vëll. ), otim i dytë, !. )77.

prandaj këtu do të përmend vetëm ndonjë !ragment e pasazh, që, për momentet kur u majt, kishte

rëndësi të ve/antë.3ështu, duke !olur me hollësi për zhvillimin e situatave e të lu!tës sonë që nga ; prilli i vitit 67:7 ekëtej, për etapat në të &ilat kishte e&ur kjo lu!të, për vështirësitë që qenë kapër&yer etj., një rëndësi tëve/antë i kushtova eviden&imit dhe theksimit të rolit historik të Partisë sonë 3omuniste si !aktorithemelor i ashkimit të popullit dhe i !itoreve të (u!tës Na&ional/lirimtare. Partia 3omuniste e Shqipërisë, deklarova në 3ongres, vuri në shërim të atdheut e të popullit

jetën e anëtarëve të saj dhe /do gjë që kishte të sajën. jo u ë organizuesja dhe udhëheqësja evërtetë në kryengritjen me armë kundër okupatorit dhe reaksionit më të tëruar, ajo ka qëndruar kurdoherë në krye të lu!tës dhe është përpjekur për të ashkuar masat e popullit dhe të gjithëna&ionalistët e ndershëm dhe patriotët në një !ront të përashkët kundër pushtuesve.3jo deklaratë që u prit me rohoritje dhe me entuziazëm, pasqyronte një !akt historik të

pakundërshtueshëm. Bdhe më parë, gjatë lu!tës, ne kishim !olur për rolin e Partisë 3omuniste, për udhëheqjen e saj në Front e në 9shtrinë Na&ional/lirimtare dhe, më e rëndësishmja, e kishimzatuar këtë në jetë. Por aktualisht kishte rëndësi të madhe a!irmimi i Partisë si !aktori vendimtar i



!itores në një ngjarje të tillë të madhe si 3ongresi i Përmetit. 0e këtë ne, në parim dhe në praktikë,ria!irmonim dhe ruanim edhe në të ardhmen rolin udhëheqës të Partisë.0ë tej në raportin tim !ola për përpjekjet e reaksionit për të minuar e për të saotuar (u!tën

Na&ional/lirimtare, për të larguar popullin nga Partia dhe nga Fronti. Bdhe në këtë pjesë të raportit,tregoja historikisht për !ormat që kishte ndjekur kjo veprimtari armiqësore, për taktikat

demagogjike të grupimeve reaksionare e kolaora&ioniste nga kuislingët e hapur, si@ 3ruja, =ërla&i,%ushati e (iohova, te %alli 3omëtar, tek az 3upi e (egaliteti deri te kuislingët e rinj, si@ 0ehdiFrashëri, 2rahim %i/aku e të tjerë. 0e argumente e !akte në raport provohej tradhtia e tyre. Si një!akt "të !reskët# përmendja përpjekjet e reaksionit per t-u !utur në alean&ë me reaksionin allkanik,

jo vetëm për të mytur lu!tën tonë, por edhe për të shitur atdheun te shovinistët e vendeve !qinje.to ditë neve na kishin rënë në dorë dokumente autentike që provonin një gjë të tillë dhe këto ne ikishim ekspozuar në një kënd të sallës ku ëhej 3ongresi. 0es tyre gjendej një letër e !irmosur nga"kryetari i 3omitetit Cendror# allist 0ithat Frashëri, dërguar renegatit Dhimitër Fallo, me anë tësë &ilës ky ngarkohej të merrej vesh me anëtarët e tjerë të një "komisioni#, i &ili do të isedonte me

për!aqësues të reaksionit grek. 3y !arë komisioni përëhej nga Falloja, si për!aqësues i %allit,Qhavit (eskoviku, për!aqësues i qeverisë kuislinge, 3o/o 3ota i "partisë zogiste#, ile na kishin

gjetur edhe "për!aqësues të 3osovës#G 0es dokumenteve të kapura gjendej pasaporta, e marrë tazenga qeveritarët kuislingë, një letër rekomandimi e !irmosur nga "ministri i $ashtëm# %ahri Rmari

për "qeverinë mike# si dhe një letër ku për&aktoheshin * a 7 "pika#, mi të &ilat do të arrihejmarrëveshja# me reaksionarët grekë. Sipas këtyre "pikave#, %alli 3omëtar, ve/ të tjerash,

pranonte që !or&at e armatosura shqiptare të shkriheshin me !or&at reaksionare greke në një ushtri të përashkët të komanduar nga grekët, e &ila do të përdorej për të shtypur lëvizjet na&ional/lirimtarenë Shqipëri e në 5reqi. $ o vetëm kaq, por këta tradhtarë ishin treguar 6ë gatshëm të nënshkruaninnjë akord me qeverinë greke rë 3ajro që t-i jepnin 5reqisë të ashtuquajturin =orio Bpir, ta !utninvendin tonë në suazën e mretë risë greke, me të drejta "autonome#, pra, ta shitnin atdheun teshovinistët grekëGO OE 3ëto dokumente ruhen në CP.Por edhe kjo "kartë#, si gjithë të tjerat, iu dogj në dorë reaksionit. Dhe iu dogj jo vetëm sepse ne ezuluam në kohë tregtinë e tyre të ndyrë me !atet e atdheut, por sepse tashmë lodra të tilla nuk kishin mM vlerë. to nuk mund ta kthenin nga rruga një populi që ishte ngritur në këmë dhe kishtenë udhëheqje Partinë e vet 3omuniste. Dhimitër Fallos, si tradhtar e kriminel, i dhamë menjëherëdënimin e merituar dhe e ekzekutuam në mes të 3or/ës për hidhërimin e madh të kuislingëve e tëreaksionit, që i mushën muret e 3or/ës me a!ishe për vrasjen e tij dhe urdhëruan që varrimi t-i

ëhej me "solemnitet madhështor# e "me shpenzimet e ashkisë#. 0ë pas, pas 1lrimit, dhanëllogari edhe Qhavit (eskoviku dhe ishkryeministri zogist 3o/o 3ota, të &ilin njerëzit tanë e gjetënatje ku ishte !shehur dhe të dy së ashku, ashkë me të tjerë kriminelë, i /uam në ankën e tëakuzuarve, në gjyqin e popullit.Pas ekspozesë që i ëra lu!tës sonë kundër okupatorëve dhe tradhtarëve, në raport trajtoja /ështjen e

masave dhe vendimeve të domosdoshme për /lirimin dhe të ardhmen e vendit, në dritën eevenimenteve të jashtme e ndërkomëtare. Situata e sotme është e tillë që populli ynë, i &ili ka vuajtur, ka sakri!ikuar e ka derdhur gjak, tëketë një sistem shtetëror, i &ili do të sigurojë lirinë dhe demokra&inë e vërtetë, theksova në mes tëtjerash në raport dhe, në këtë kuadër, parashtroja de tyrat që duhej të zgjidhte 3ongresi historik iPërmetit. Delegatëve të këtij 3ongresi, të zgjedhur nga vullneti sovran i popullit dhe që për!aqësojnë tëgjitha shtresat e shoqërisë sonë, thashë për këtë /ështje, u ie arra të marrin masat e duhura për zhvillimin e lu!tës deri në !itore dhe për të siguruar të ardhmen e atdheut. 3ongresit tonë ingarkohet të krijojë organe të tilla politike, legjislative dhe ekzekutive, të &ilat do të jenë në gjendjetë kapër&ejnë /do pengesë që do t-u dalë përpara, do të për!aqësojnë ashtu si/ duhet popullin

shqiptar, si renda edhe jashtë Shqipërisë, dhe do të jenë të a!ta të ndalojnë /do tentativë, të ërënga /do anë qo!të, që do të ketë për qëllim të pengojë realizimin e dëshirave, për të &ilat populli ynë po lu!ton dhe po derdh kaq gjak në këtë lu!të të madhe /lirimtare.



Për!undimin e raportit që majta në 3ongresin e Përmetit delegatët e pritën me duartrokitje e rohoritje të pareshtura, të &ilat ishin shprehje të optimizmit revolu&ionar, të gëzimit dhe tëvendosmërisë për të e&ur përpara në rrugën që tregonte Partia.Të paharruara do të meten për mua entuziazmi prekës i delegatëve, !jalët e tyre të zjarrta nëdiskutime. Për!aqësuesit e popullit !litnin për !itoret e ushtrisë sonë, për pushtetin popullor që

vepronte gjallërisht, sillnin !akte të reja për veprimtarinë e reaksionarëve, aprovonin vendimet që propozoheshin. Mshtë pak të thuash se salla qe e elektrizuar. tmos!era !estive dhe entuziazmi i të pranishmëve gjente rastin të shpërthente kur doktor Nishani, në hapje apo gjatë sean&ave, njo!tontelajmet më të !undit për sukseset e reparteve partizane në !rontin e lu!tës, apo leLonte letrat

përshëndetëse që i vinin 3ongresit. 0es tyre ishin edhe përshëndetjet e shokëve tanë %aa Faja eKaki Stërmilli që nuk kishin mundur të vinin në këtë kuvend historik.Për gati dy ditë vazhduan diskutimet rreth raportit. 9 ngrit edhe Kysni 3apoja, të &ilin Partia ekishte ngarkuar me detyrën e komisarit politik të %rigadës = Sulmuese dhe në diskutimin e tij !oli

për lindjen dhe zgjerimin e lu!tës së armatosur të popullit shqiptar, dul&e theksuar !aktin se ishtePartia 3omuniste e Shqipërisë ajo që e ashkoi dhe e ngriti popullin në lu!të. (u!tën tonë, tha mes të tjerash Kysniu, që është një lu!të e tipit të ri, që e përgatit popullin dhe e

edukon politikisht, ne e nisëm me njësite të vogla dhe kaluam në /eta, atalione e rigada. Formimii Shtait të Përgjithshëm e !or&oi organizimin tonë dhe ai, qëkurse është krijuar, e ka drejtuar më sëmiri 9shtrinë Na&ional/lirimtare. Sot ne kemi 6) rigada dhe do të kemi edhe divizione ekorparmata. Fitoret që kemi arritur kanë shtuar esimin e popullit për !itore dhe për një qeveridemokratike e popullore.Bdhe Spiro 0oisiu në diskutimin e vet !oli për 9shtrinë Na&ional/lirimtare, vuri në dukjeorganizimin e saj, pajisjet dhe armatimin, të &ilin e siguronin vetëm dul&e ia rrëmyer armikut,sepse "ndihma# e aleatëve kishte qenë një hi/. Spiro 0oisiu u solli delegatëve edhe një !akt qëdëshmonte për rritjen e !or&ës goditëse të lu!tës sonë, por edhe për qëndrimin e vendosur parimor tëPartisë, kundër /do kompromisi tradhtar. 3omanda gjermane, tha ai, na dërgoi një a!i&er dhe na propozoi që Shtai ynë i Përgjithshëm tëdërgonte për!aqësues në Tiranë për të iseduar e për t-u marrë vesh me hitlerianët. Por ne udeklaruam gjermanëve se do të lu!tojmë derisa të zhduket !ashizmi. 9shtria Na&ional/lirimtare kadalë të lu!tojë për populi e për liri e do të vazhdojë lu!tën gjer në !itore, s-ka asnjë kompromis as meokupatorët, as me veglat e tyre. Ne e !illuam lu!tën me esim te populli e ashtu do ta marojmë.

Një ligjëratë të zjarrtë për traditat përparimtare e përpjekjet e pareshtura të popullit tonë për liri edrejtësi popullore majti doktor 0edar Shtylla. i theksoi të drejtën e popullit për të vendosur vetë

për !atin e tij, të drejtë, që e kishte !ituar me grykën e armëve.Pikërisht këto tradita të mrekullueshme Partia jonë 3omuniste, në lu!të e sipër, i zhvilloi dhe u dha

përmajtje të re. %ashkimi lu!tarak i popullit, i edukuar e i kalitur nga Partia, me shemullin ekomunistëve, garantonte lirinë. Në këto lidhje të shumanshme të popullit me Partinë, qëndronte

!or&a jonë. Ne lu!tuam okupatorë e tradhtarë me sa mundëm, u ngrit e !oli 0yslim Peza. Na kanë vra, nakanë djegë, por askush nuk tha "e ka keq Partia#, pse e dinë se rruga e lu!tës është rruga e drejtë e

popullit, rruga e Partisë është edhe e %aës. Ne e !illuam pa qenë të organizum, Partia na ashkoi ena organizoi. Populli i Pezës u ka hapë dyert natën e ditën të rinjve, djemve e vajzave. Të gjithë mëthonë "%aë#. Pse më thërrasin kështuA B kam dashë popullin ose jo, këtë mund ta thoni ju.Shpërthyen duartrokitjet@ B ke dashurG Iro!të %aaG2shte një gëzim e krenari e ve/antë të shikoje gjithë këta urra, disa me thinja e të tjerë në moshëmesatare, në mes shumi&ës që ishin të rinj e të reja, por që të gjithë !ati i vatanit i kishte ngritur nëlu!të, i kishte ërë një. 3ongresi ishte shprehja më e gjallë e këtij ashkimi të !uqishëm që kishte

krijuar Partia. 3y 3ongres për!aqëson gjithë popullin shqiptar, tha në diskutimin e tij KaLhi (leshi, prandaj tëgjithë do t-i njohin vendimet e tij, do ta njohin qeverinë e re, se është qeveri e tyre. 0isioni anglez,



tha më poshtë, ka ndihmuar reaksionin. Ne do t-i quajmë edhe ata reaksionarë, se ne jemi aleatëme popujt, por jo me ata që ndihmojnë reaksionin. Në Diër, 0at e (umë ka /eta e atalione

partizane që lu!tojnë okupatorë e reaksionarë dhe këto /eta i man populli se e di që lu!tojnë për lirinë e tij. 3urse Iadio (ondra më shumë përmend emra të reaksionarëve sikur janë këta qëlu!tojnë. Ne i themi Iadio (ondrës, që ka !olur për %allin 3omëtar sikur ka lu!tuar, të in!ormohet

më mirë. Po kështu anglezët duhet ta dinë mirë se (egaliteti, që ata e përkrahin, nuk për!aqësonasgjë. Populli edhe në =eri, në Diër, 0at etj. ka urrejtjen më të madhe për (egalitetin e për regjimin e Hogut që vetëm urgje ngrinte, por jo shkolla e spitale. Populli i ka parë me sytë e vet seata që quhen zogistë pla/kitën %urrelin, por sa për lu!të, kurrë nuk kanë lu!tuar ndonjëherë meokupatorin.Diskutimi më "i !laktë# kundër %azit të anës dhe (egalitetit ishte . . . i 0usta!a 5jinishitG 3jo nuk më /uditi. Ne tanimë kishim prova se ai ishte agjent i anglezëveJ si/ kam shkruar edhe te liri"Ireziku angloamerikan për Shqipërinë#, kur ne u nisëm nga Kelmësi për në Përmet, 0usta!a5jinishi doli i !undit nga shtëpia e Lha 0ehmetit duke menduar se ne do të ishim me karvanin qëkishte kaluar përpara. Sapo dolëm te një kthesë, nga nuk shihej më Kelmësi, pamë një ushtar anglezqë nLitonte për diku. Na ëri përshtypje sh!aqja e papritur dhe nLitimi i anglezit, ndaj vëzhguam me

kujdes dhe arritëm të shohim se si ushtari anglez i dorëzoi me shpejtësi 0usta!a 5jinishit një letër.3ur i shkuam pranë dhe i kërkuam letrën, 0usta!a 5jinishi na tha se nuk e dorëzonte. B shamërëndë, nuk i lam' gjë pa thënë, por ai vetëm përsëriste@ "%ëni /!arë të doni, por letrën nuk jua jap#."Do të isedojmë në Përmet#, i thamë agjentit të anglezëve, i &ili kishte marrë urdhër nga padronitë saotonte 3ongresin. Por ishte tepër vonë, letra 0usta!a 5jinishi ishte djegur një herë e

përgjithmonë.Pikërisht tani, i zënë si miu në dhokan dhe në prag të demaskimit të plotë, ai po mundohej me"ligjëratën e zjarrtë# të kamu!lonte misionin që i qe ngarkuar nga padronët e të ruante veten për tëardhmen. 9 ngrit e tha se %azi iku në $ugosllavi me dy tora !lorinj e u kthye me dymëdhjetë Eidinte mirë këto, se ishte vetë në të njëjtën valle, se (egaliteti është pjellë e 0ehdi Frashërit dhe e5estapos, sepse ata vetë nuk kanë tru të organizojnë, ile tha se %azi man anglezë me vete që t-i

presë aleatët me lule.Te toni patetik, thirrjet plot "zemërim# të 5jinishit kundër %azit e (egalitetit, te përetimet# e tij

për Partinë 3omuniste e veprën e madhe të saj EG, shihja qartë përpjekjet e dëshpëruara të agjentittë !shehtë, për të na hedhur hi syve. Por ishte tepër vonë për të. Tani asnjë taktikë s-kishte më vlerë,ve/se nga mënyra të tilla veprimi ne mësuam shumë që n' ato vite të vështira, të gjitha këto ishin sinjë shkollë e vyer për të ardhmen.3oha do të provonte se edhe të tjerë 5jinishë me "thirrjet# e "esnikërinë# e tyre ndaj "/ështjes#,me "devotshmërinë# e tepruar gjer n' një sektarizëm !lagrant, nuk ënin gjë tjetër ve/semundoheshin të !shihnin kthetrat për të !ituar esimin e Partisë dhe të popullit, për të zënë vendeky/ n' Parti e n' pushtet dhe që atje, të !shehtë e dinakë, ta ënin më lehtë lodrën e ndyrë të

zotërinjve të huaj që i kishin lerë. Por Partisë, syrit dhe vigjilen&ës s' saj asgjë s-do t-i shpëtonte.Kerët a vonë këta do të nLirrnin veshët dhe Partia e populli do t-ua pritnin.Por këto ishin zëra të vetmuar që situata, lu!ta, vigjilen&a e Partisë ua kishin nLjerrë dhe do t-uanLirrte kallajin. Delegatët, me diskutimet e tyre të gjalla e të shëndosha, tregonin pozitën e mjerë tëelementëve të tillë si 0usta!a 5jinishi.0egjithëqë tash e dinim mirë se nga /-pozita "kishte gauar# n' 0ukje dhe n' !avor të kujt punontee "lu!tonte# 5jinishi, ne jo vetëm e lejuam këtë të merrte pjesë e të diskutonte n' 3ongresin ePërmetit, por edhe të ruante !unksionet që kishte n' organet e Frontit e të 3ëshillit nti!ashist

Na&ional/lirimtar. =epruam kështu, si të thuash, për oportunitet politik, ve/anërisht për të mos udhënë shkas e rast aleatëve anglezë që të a&aronin qëndrimet ndaj (ëvizjes sonë Na&ional/lirimtaree, sidomos, tash që ne po krijonim 3omitetin nti!ashist me atriutet e një Ceverie Demokratike

popullore, e &ila, ve/ të tjerash, do të kërkonte edhe njohjen e mështetjen nga aleatët.Di/ka më ndryshe qëndronte /ështja e ?mer Dishni&ës dhe arsyet se pse edhe ky mori pjesë sidelegat n' 3ongresin e Përmetit e u rizgjodh n' organe drejtuese të Frontit e të pushtetit.



Për gaimin e rëndë të kapitullimit n' 0ukje, si/ theksova më lart, ne e mënjanuam atë ngaudhëheqja e Partisë qysh n' shtator 674:, kurse Plenumi i Par' i 3C të Partisë i 6< majit 6744vendosi zyrtarisht përjashtimin e tij nga !unksionet e larta që kishte n' Parti. Por, ndërkohë, ai iruajti !unksionet &l' kishte n' organet drejtuese të Frontit e të pushtetit, mori pjesë n' 3ongresin ePërmetit, ile u zgjodh e punoi për një kohë edhe n' përërjen e 3omitetit nti!ashist

Na&ional/lirimtar, si drejtues i dikasterit të Shëndetësisë. =epruam kështu të nisur nga !akti se ?mer Dishni&a ra n' gaimin e rëndë të 0ukjes, -si pasojë e pikëpamjeve të tij jo të drejta, i papjekurisëideopolitike dhe jo i shtyrë nga qëllime e motive agjenturore, si/ ndodhi me 0usta!a 5jinishin.

Nëse ?mer Dishni&ën, pra, e /uan n' aktin kapitullues të 0ukjes utësia mikroorgjeze dheoportunizmi, 0usta!a 5jinishin /oi n' atë akt roli agjenturor që i ishte ngarkuar nga 2nteliLhensServisi.

Në një nga sean&at e 3ongresit !oli edhe trimi nga Skrapari, Hyly!tar =eleshnja. Hyly!tarin, i &ili para pak kohësh ishte plagosur rëndë n' lu!të, 3ongresi e kishte vendosur n' presidium dhe që atyai u ngrit të !liste i mështetur pas një shkopi. Shokë, tha, ju përshëndes me "=dekje !ashizmitG#. $am një katundar i pellgut të Skraparit, verieDemokratike popullore, e &ila, ve/ të tjerash, do të kërkonte edhe njohjen e mështetjen nga aleatët.

Di/ka më ndryshe qëndronte /ështja e ?mer Dishni&ës dhe arsyet se pse edhe ky mori pjesë sidelegat n' 3ongresin e Përmetit e u rizgjodh n' organe drejtuese të Frontit e të pushtetit.Për gaimin e rëndë të kapitullimit n' 0ukje, si/ theksova më lart, ne e mënjanuam atë ngaudhëheqja e Partisë qysh n' shtator 674:, kurse Plenumi i Par' i 3C të Partisë i 6< majit 6744vendosi zyrtarisht përjashtimin e tij nga !unksionet e larta që kishte n' Parti. Por, ndërkohë, ai iruajti !unksionet &l' kishte n' organet drejtuese të Frontit e të pushtetit, mori pjesë n' 3ongresin ePërmetit, ile u zgjodh e punoi për një kohë edhe n' përërjen e 3omitetit nti!ashist

Na&ional/lirimtar, si drejtues i dikasterit të Shëndetësisë. =epruam kështu të nisur nga !akti se ?mer Dishni&a ra n' gaimin e rëndë të 0ukjes, -si pasojë e pikëpamjeve të tij jo të drejta, i papjekurisëideopolitike dhe jo i shtyrë nga qëllime e motive agjenturore, si/ ndodhi me 0usta!a 5jinishin.

Nëse ?mer Dishni&ën, pra, e /uan n' aktin kapitullues të 0ukjes utësia mikroorgjeze dheoportunizmi, 0usta!a 5jinishin/oi n' atë akt roli agjenturor që i ishte ngarkuar nga 2nteliLhens Servisi.

Në një nga sean&at e 3ongresit !oli edhe trimi nga Skrapari, Hyly!tar =eleshnja. Hyly!tarin, i &ili para pak kohësh ishte plagosur rëndë n' lu!të, 3ongresi e kishte vendosur n' presidium dhe që atyai u ngrit të !liste i mështetur pas një shkopi. Shokë, tha, ju përshëndes me "=dekje !ashizmitG#. $am një katundar i pellgut të Skraparit,

esimin që kishte ai te Partia 3omunisteJ e luta të më tregonte për lu!timet ku kishte marrë pjesë, pokëtu Hyly!tari qe !jalëpaktë. B pyeta si e kishte këmën dhe e këshillova@ Duhet të kujdesesh edhe për vete, të mjekohesh. Do të më kalojë, m-u përgjigj Hyly!tar =eleshnja. =etëm se më vjen keq që ndodhi në këto kohë.

3ëma më pengon pak, se mezi lëviz. $a, në 1orovodë, ku ëmë zgjedhjet e delegatëve, vajta mekatër këmë, hipur në mushkë. (ëre /-vajti, ishte mledhur popull i madh, zritur nga !shatrat.Flitnin a s-!litnin, ilil !are, ënë vërejtje e rrëzuan dy kandidatë, i ranë pikës. 0-u ë zemra maldhe, sa për këmën, e /-ne o, as që më vajti mendja, më dukej se mund të !luturoja e jo të e&jaG3ështu më duket edhe tani, prandaj them se do të shërohem.0ë vonë, pas nja dy muajsh, u kujdesëm që ashkë me misionin tonë ushtarak që do të isedonteme Shtain leat të 0esdheut në %ari, të shkonin për mjekim edhe një grup partizanësh të plagosur rëndë. 0idis tyre ishte edhe Hyly!tari.Pas kësaj isede të parë, u poqa edhe herë të tjera me të dhe isedova me kënaqësi, se në isedë aiishte i shtruar e i këndshëm, ile edhe shakatar i thekur. Na tregoi një ditë një histori e na ëri tëqeshnim me lot. 3ur kishte qenë i shtruar në spitalin partizan të Haërzanit, Hyly!tari kishte parë

edhe atje se si "i plotësonin# anglezët kërkesat tona. Neve na duheshin e u kërkonim armë, arut, sidhe ila/e, garza apo all/i, anglesët na hidhnin oturakëG Në spitalin partizan ku këta oturakë qenë meshumi&ë, të plagosurit u kishin vënë me tallje emrin "1ër/ill#. 2 përdornin për të hedhur garzat e



le&kat e ndotura kur ndërronin plagët, ndonjë meturinë ushqimore etj. Dhe ja, një ditë në spital nakishte vajtur për të parë të plagosurit një doktor anglez. Në kohën kur ky e&te mes shtretërve, një i

plagosur i kishte thënë shoqes që shërente@ 0ë sill pak "1ër/illin#.nglezi e dëgjoi dhe pyeti doktorin e spitalit, që e shoqëronte@

1-thotë për ër/illinA Thotë se këta na i dërgon ër/illi, i qe përgjigjur shkurt doktori. Rllrajt, kishte thënë anglezi, ollrajtGPo le t-i lëmë mënjanë "ndihmat ujare# të kryeministrit anglez për spitalet tona partizane, le tëkthehemi në sean&at e 3ongresit të Përmetit. Si/ thashë, diskutimet për raportin që majta unëvazhduan dy ditë dhe mund të vazhdonin edhe më, sepse të gjithë delegatët donin të merrnin !jalën,të tregonin për lu!tën në krahinat e tyre, të shprehnin gëzimin dhe esimin te Partia, të aprovoninvendimet historike. Për!aqësuesve të qyteteve, !shatrave e reparteve partizane u dukej se nuk ekryenin mirë porosinë që u kishte dhënë populli e partizanët, po të mos ngriheshin në 3ongres e t-ishprehnin me !jalë ato që kishin në zennër.Salla e priti me simpati diskutimin e një shoku delegat të minoritetit grek në Shqipëri, i &ili !oli për

udhëheqjen e drejtë të Partisë 3omuniste të Shqipërisë, që vëllazëroi e ashkoi popullin, që u dhaminoritarëve grekë po ato të drejta si edhe popullit vëlla shqiptar. rmët e ashkuara në këtë lu!të për Tiri tregojnë për qëllimin e përashkët, !atin e përashkët@ liria

juaj është dhe liria jonë, tha ai. Një diskutim të mirë ëri në 3ongres NeLhmije, Qhuglini, delegate e %ashkimit të Iinisënti!ashiste. jo !oli për lu!tën dhe përpjekjet e rinisë shqiptare, e &ila, nën udhëheqjen e Partisë3omuniste, u rrit, u edukua, u ë !or&ë e madhe në lu!tën për /lirim. Përmendi dëshmorët e shumtëqë rinia i kishte !alur qëllimit tonë të shenjtë, shprehu dhimjen e të gjithë të rinjve e të popullit qëmes nesh nuk ishin Cemali, 0istoja, 0argarita, 0ihali e të tjerë shokë të shtrenjtë të rinisë. Nëdiskutimin e saj NeLhmija vuri në dukje se qe Partia 3omuniste ajo që e udhëhoqi rininë, që i dhaidealin për të &ilin lu!toi. Pas apelit të Partisë, tha ajo, rinia !or&oi lu!tën në !shat, në qytet e në shkolla, doli në mal dhekështu u ndez !laka e lu!tës /lirimtare. Të rinjtëshkollarë dhe studentët Ganë shkollat dheuniversitetet, jo për t-u ërë kova/ë, si/ thotë (umo Skëndoja, po për të lu!tuar. 3ëtu, në Përmet, povihen azat e Shqipërisë së re, mi gë madhat e !shatrave të djegura e !ushave të papunuara. Iinia edi /-kërkon dhe përse ka nevojë populli, prandaj po me hovin e lu!tës e po me atë dashuri do të

punojë për ndërtimin e Shqipërisë demokratike popullore. Iinia ka përpara !ytyrën e heronjve të sajdhe ka kujdes të ngrejë sa më lart !lamurin për të &ilin ata ranë.=azhdimi i lu!tës deri në !itore, zgjedhja e 3ëshi2lit Na&ional/lirimtar dhe e 3omitetit nti!ashist evendimet e tjera me rëndësi komëtare ishin ojekt i diskutimit të shumë delegatëve, të &ilët me!jalët e tyre e ngrinin peshë entuziazmin. Një diskutim të tillë, konkret e me gjuhë të thjeshtë majti

edhe delegati i =lorës, Kasan Puloja. Dita e madhe e 6 0ajit, tha ai, ishte edhe dita e zgjedhjeve të delegatëve për këtë 3ongres. N'0esaplik më se <++ urra dhe )++ gra me lot gëzimi votuan për për!aqësuesit e vet, se këtij populli

për të parën herë iu dha rasti, n' sajë të sakri!i&ave e të gjakut të derdhur, të votojë jo nën ajonetëne Ta! 3aziut e litarëve të hmet Hogut, por lirisht e sipas vullnetit të tij. Nuk po zgjatem këtu, i rashkurt ai, por po them se populli është për lu!të dhe më ka ngarkuar të njo!toj 3ongresin eCeverinë e re që do të kërrejmë këtu se =lora e tërë ka esim te Fronti Na&ional/lirimtar dhe tePartia 3omunisteG 0ë porositën, gjithashtu, të kërkoj nga Ceveria të ëjë /-të jetë e mundur e tëkërkojë ardhjen e një misioni ushtarak sovjetikGFjalët e tij të !undit u muluan me duartrokitje dhe me thirrjen e delegatëve@ "B duam misioninushtarak sovjetikG#.

3jo ishte një dëshirë jona e vjetër që e kishte urimin n' dashurinë tonë për atdheun e kolosëve tërevolu&ionit, (eninit e Stalinit, për vendin e parë so&ialist, n' respektin për 9shtrinë Sovjetike qëkishte përalluar me heroizëm sulmin hitlerian dhe tash, e udhëhequr nga arti ushtarak stalinian, po



e dërrmonte ishën naziste dhe po e shtynte drejt stro!ullës s' vet, 5jermanisë. rdhja e një misioniushtarak sovjetik do të ishte një gjë e gëzueshme për popullin dhe për ushtrinë tonë. Ne kishim n'Shqipëri misionet angleze, po këta qenë miq të pa!tuar që i pranonim nga halli, nga respekti qëduhej të kishim për aleatët, kurse o!i&erët sovjetikë do të ishin jo miq zyrtarë, por miq të zemrës. Cëmë par' ne ishim përpjekur të viheshim n' lidhje me sovjetikët, u kishim kërkuar dhe jugosllavëve

=i transmetonin komandës sovjetike dëshirën tonë. Na kishin thënë se ishte me rrezik hedhja e tyreme parashutë, se edhe ata e kishin shumë të vështirë të hynin n' kontakt me njëritjetrin etj., etj.Sidoqo!të, gjatë ditëve që mahej 3ongresi i Përmetit rastësisht një ushtarak sovjetik ndodhej pranëShtait tonë të Përgjithshëm dhe ne e kishim !tuar të merrte pjesë n' 3ongres. i shprehu dëshirëntë thoshte dy !jalë n' përshëndetje të 3ongresit dhe ne ia plotësuam. 3y 3ongres, tha ai, edhe një herë i tregon otës se popujt e shtypur nga !ashizmi u ngritën n'lu!të.i !oli për shoqërinë sovjetike që s-njeh shtypje e sh!rytëzim, për lu!tën heroike kundër hordhivenazisteJ pastaj ëri shkurtimisht një pasqyrë të !itoreve të 9shtrisë së 3uqe, e &ila ndodhej n' portate %allkanit. =etëm ata popuj &l' lu!tojnë e ngrenë zërin për liri, tha duke për!unduar, vetëm ata meritojnë të

rrojnë. 3ongresi juaj tregon se populli shqiptar e di se vetëm me lu!të !itohet liria.Pas dy ditë diskutimesh, më )8 maj kaluam n' !azën tjetër të punimeve të 3ongresit, n' zgjedhjen eorganeve legjislative dhe ekzekutive të pushtetit tonë popullor. 3y ishte një moment historik merëndësi vendimtare për !atet e atdheut e të popullit, ishte kurorëzim i lu!tës së popullit për Tiri e për Shqipërinë popuallore. 3ishte ardhur momenti që me vullnetin e popullit shqiptar, të hidheshinthemelet e një shteti të ri, i &ili do të lu!tonte për interesat themelorë të masave popullore, të

punëtorëve, !shatarëve e të inteligjen&ies patriote. 3ëshilli nti!ashist, që do të ishte asamleja jonëe parë kushtetuese, dhe komiteti, me kompeten&at e një qeverie, nuk do të ishin pjellë ekomina&ioneve të kan&elarive evropiane, as !antazma të s' kaluarës, që !uqitë imperialiste imanin e i suven&iononin për t-i përdorur kundër popujve. Shteti i ri që po ndërtonim kishtemështetjen dhe esimin e popullit, kishte ushtrinë e vet që lu!tonte heroikisht dhe s' shpejti do tashporrte tej armikun, kishte një sistem të tërë organesh që e!ektivisht e realisht drejtonin eadministronin. Rrganet kryesore të këtij shteti po dilnin nga një kuvend i madh i për!aqësuesve të

popullit që vinin nga !rontet e lu!tës. 0-u ngarkua mua nderi i madh, e mori !jalën doktor Nishani i emo&ionuar, të hap këtë sean&ë,ndër sean&at më historike të këtij 3ongresi. Brdhi pasti të zgjedhim 3ëshillin nti!ashist

Na&ional/lirimtar, atë këshill, i &ili, për rolin dhe !unksionet &rë do t-i ngarkohen, do të zgjedhë3omitetin nti!ashist, të parën Ceveri Demokratike n' historinë e Shqipërisë.Pastaj doktor Nishani u shpjegoi delegatëve pro&edurën e zgjedhjeve, !oli për numrin e anëtarëve të3ëshillit etj. Për të për&aktuar kandidaturat që do t-i paraqiteshin 3ongresit, u propozua të &aktohejnjë komision me shokë të njohur n' lu!të e me autoritet.

Prej sa vetash do të jetë komisioniA pyeti dikush. Mshtë mirë që numri të ku!izohet n' 6+6< veta, tha doktor Nishani.2 pari, që nga vendi, me !odullëk, !oli 0ehmet Shehu, delegat nga %rigada 2 Sulmuese. 9në do të ëj &a propozime që ndoshta mund të pranohen. 9në mendoj që n' komision të zgjidhenanëtarët e 3ëshillit të Përgjithshëm e të Shtait të Përgjithshëm dhe &a nga ne, kallaallëku...Doza e mendjemadhësisë te ky njeri ishte e për zier me ndjenjën e pakënaqësisë që luante përrenda. 3onsiderata që kishte për veten ishte po aq emadhe sa edhe për/mimi e nënvle!tësimi ndaj shokëve të tjerë të thjeshtë të Partisë e të lu!tës, të&ilët ai me përuzje i quante "kallaallëk#, pra, një masë amor!e, pa vlera, e destinuar të aprovontemendimet dhe vendimet e të tjer've. 0ehmet Shehu pretendonte se i ishte ngrënë hakl, se e kishimlënë n' mes të "kallaallëkut#, pavarësisht se ishte zgjedhur n' plenumin e 3omitetit Cendror si

kandidat dhe ishte emëruar komandant rigade. Po 0ehmet Shehu donte mëshumë, edhe për të kënaqur ami&iet e veta, edhe për të zatuar porositë e padronëve. Për shprehjetë tilla të mendjemadhësisë e për gaime të tjera ato ditë do



të kisha një isedë të ve/antë me të, ku do ta kritikoja ashpër e ai, aty për aty, si/ e kishte zakon dotë ënte një autokritikë të !ortë#. Por të mos e "ndërpresim# zhvillimin e sean&ës.Pasi u ënë propozimet e duhura, Rmer Nishani pyeti@ Doni të shtohet lista e komisionit, apo të metet me këta që shënuamADelegatët ngritën grushtin lart, se kështu votonim, dhe lista u aprovua. 3omisioni doli për të hartuar

listën e kandidatëve për anëtarë të 3ëshiait nti!ashist Na&ional/lirimtar.Sa kishim !illuar nga pupa për përpilirnin e listës, kur, deri n' kthinën ku ishim mledhur, u dëgjuanga salla një reshëri duartrokitjesh.Doktor Nishani, i përkulur mi shkresa, ngriti gjyzlykët me gishtin tregues@ 1-po ëhetA

Nakoja, i shkathët, lëvizi nga karrigia ku qe ulur, shkoi për një /ast n' sallë dhe u kthye sakaq dukeqeshur. Pro!esor Sej!ullai po i ksehas delegatët me muzën e vet poetike, tha ai duke u drejtuar nga doktor

Nishani, ndoshta pse përdori shprerjen gjirokastrite "ksehas#. Ne, ne, ia ëri Rmer Nishani dhe vazhduam punën.

Nga %alla vinte zëri impozant i "poetit revolu&ionar#, si e pagëzoi me këtë rast para dëgjues,re

Dishni&a, pastaj, me një ton tjetër, ënte sqarimet e rastit "shkruar n' !ilan vit#, "shkruar n' kushtete emigra&ionit të gjatë politik# etj., etj. 3ishte disa ditë që Sej!ullai, demel klasik, po tregohejaktiv e i papërtuar. Diskutonte, ënte teorira, takohej me delegatë, re&itonte, na pyeste n' kishimndonjë detyrë për t-i ngarkuar etj., etj. Dukej qartë se Sej!ullai dente të reklamohej me /do mënyrësi teori&ien, si njeri që i njeh punët e shtetit, ile edhe si poet.Pas gati dy orë diskutimesh komisioni përpiloi një listë me 66< kandidatë, u kthyem n' sallë esean&a ri!illoi. Doktor Nishani e këndoi listën dy herë me radhë e u dhanë shpjegime për /dokandidat të propozuar, i &ili, nga ana e tij, ngrihej n' këmë dhe "u prezantohej# shokëve. Në

përgjithësi të gjitha kandidaturat e propozuara mirëpriteshin nga delegatët dhe kjo ishte enatyrshme, sepse ne kishim pasur parasysh që n' 3ëshill të zgjidheshin patriotë të ndershëm,komunistë ose jo, militantë të (u!tës Na&ional/lirimtare që ishin dalluar n' punën e lu!tën e tyre n'terren e n' ushtri. 0egjithatë, ishte e kuptueshme, kishte vend edhe për plotësime. Në përpilimin elist's së kandidatëve kishim pasur parasysh edhe një sërë !aktorësh të tjerë si raportin mes shokëveanëtarë partie dhe atyre që nuk ishin të tillë, ndarjen gjeogra!ike, esimet !etare, që edhe ky ishte njëkriter që n' atë kohë kishte rëndësi. 3ështu, për kandidaturat e propozuara nuk pati rezervaesen&iale, vetëm se u ënë propozime që n' list' të !uteshin edhe kandidaturat e disa shokëve tëtjerë. Por meqë përërja e 3ëshillit nti!ashist Na&ional/lirimtar nuk mund të zgjerohej pa ku!i uvendos që lista si numër të metej aq sa ishte dhe të diskutohej nëse ndonjë nga kandidatët mund tëzëvendësohej me ndonjë shok tjetër. Dhe me të vërtetë pati edhe ndonjë kandidaturë që uzëvendësua pas argumenteve e arsyeve indëse që shprehën shokët. 3ështu, për shemull, në njërast u ngrit shoku Kysni 3apo dhe tha@

Për shokun që propozohet s-kam asnjë kundërshtim, e meriton plotësisht që të zgjidhet. Por, dukeu nisur nga !akti që edhe ai është ushtarak dhe nga zona që për!aqëson gjer tani janë aprovuar edhekandidatura të tjera nga ushtria, mendoj që ta zëvendësojmë me një kandidaturë tjetër nga terreni.Thuajse të gjithë u shprehën dakord, kur u hodh 0ehmet Shehu e tha@ 3ëtu luhet një intrigëG S-më duket e drejtë që pse njëri është ushtarak të mos marrë pjesë në3N1G 3e ankesë për rastin konkretA e pytëm. apo e ke në parimA Bdhe rastin konkret kam parasysh, por kryesorja është në parim, u përgjigj ai. tëherë e ke gaim, i thashë. Nuk dimë sa i njeh ti propozimet dhe a e dëgjove mirië listën qëleLoi doktor Nishani, por, si/ tha dhe Kysniu, atje janë emrat e shumë shokëve nga ushtria.

Në të vërtetë, që në zgjedhjen e delegatë ve ne e kishim pasur parasysh të vinin në 3ongres sa më

shumë shokë nga radhët e ushtrisë. 2shte e kuptueshme, me armë në dorë, duke derdhur gjak, atakishin dhënë një provë të madhe para popullit e atdheut. Delegatët nga ushtria zinin më shumë se 4+ për qind të numrit të përgjithshëm. Bdhe në listën e kandidatëve për në 3ëshill kishte, gjithashtu,



një raport të mirë midis shokëve të ushtrisë e të terrenit, kështu që "vërejtja# e 0ehmet Shehut "në parim# ishte !are pa vend. Kallin, pra, ai e kishte "konkretisht# për kanpd,datura konkrete dhe,kuptohet në radhë të parë e mi të gjitha synonte e kërkonte që t-i hapte udhë ve, es për një vend në3omitetin nti!ashist.Pas sqarimeve e diskutimeve u aprovua përërja e 3ëshillit nti!ashist Na&ional/lirimtar. 3ëshilli i

ri u duartrokit gjatë. Tani, tha doktor Nishani duke myllur, sean&ën. porositim të gjitnt delegatët e 3ongresit tërua]në konspira&ionin për të zgjedhurit qui janë në ilegalitet në zonat ende të pushtuara nga armiku.Pasi hëngra drekën date iseduar përzemërsissht me miqtë e mi të vjetër. 0ila (akon aë0yslimin, Bsat Dishni&ën, moasdite !illuam miedljen e parë të 3N1it të ri.

Në këtë mledhje, 3ëshilli nti!ashist Na&ional/lirimtar mori vendime shumë të rëndësishme@ mi!unksionet dhe detyrat e 3ëshillit nti!ashist Na&ional/lirimtar e të 3ryesisë së tij si dhe të3omitetit nti!ashist Na&ional/lirimtar për ndalimin e kthimit të Hout në ShqipëriJ mi dhënien egradave në 9shtrinë Na&ional/lirimtare. 0e kompeten&at dhe prerogativat që i ngarkoheshin3ëshillit nti!ashist Na&ional/lirimtar apo 3N1it, si/ thirrej shkurtimlsht, ky do të ishte organimë i lartë legjislativ i shtetit të ri shqiptar. i ishte asamleja, 3uvendi ynë Popullor i kohës së

lu!tës dhe i muajve të parë të lirimit, derisa në Shqipëri të ëheshin zgjedhjet e përgjithshme për samlenë 3ushtetuese, e &ila në vazhdim të 3N1it do të zgjidhte për!undimisht /ështjen e!ormës së regjimit, do të emëronte Ceverinë e re, do të aprovonte 3ushtetutën. 2le vendimin që do tëaprovonin për!aqësuesit e popullit në 3ongresin e Përmetit për&aktoheshin edhe !unksionet ekompeten&at e 3ryesisë së 3ëshillit e të 3omitetit nti!ashist Na&ional/lirimtar, si organi më i lartëekzekutiv me të gjitha atriutet e një Ceverie popullore provizore.

Në këtë mledhje të parë të 3ëshillit nti!ashist Na&ional/lirimtar, pas leLimit të projektvendinmeve që përmenda, pas diskutimit dhe aprovimit të tyre, u kalua në zgjedhjen e3ryesisë. Pas !iati një orë diskutimesh në komisionin e ngarkuar për &aktimin e kandidatëve u

përgatit lista prej rreth :+ vetash, të &ilën doktor Rmer Nishani ua leLoi anëtarëve të 3N1it. 3jo është lista që propozohet nga komisioni, tha ai 3a ndonjë kundërshtimA

Nuk pati vërejtje për shokët e propozuar dhe të gjitha kandidaturat u aprovuan me unanimitet. tëherë, tha Rmer Nishani, ju lutem të keni parasysh se zgjedhja në 3ryesi e katër shokëve të!undit nuk duhet pulikuar përderisa ata të lajmërohen, sepse ndodhen në qytete që ende s-janë/liruar. Tani, të meten në sallë vetëm shokët që u zgjodhën në 3ryesi.Pas disa minutash, !illoi mledhja e parë e 3ryesisë së 3ëshillit nti!ashist Na&ional/lirimtar. Tani mund të pini &igare, se jemi të paktë, na dha leje Rmer Nishani, i &ili gjatë gjithë sean&avetë 3ongresit e të 3N1it e kishte ndaluar kategorikisht duhanin.

Në këtë mledhje, në të &ilën mungonin pesë nga anëtarët e 3ryesisë, që s-kishin mundur të vinin nëPërmet dhe pikërisht@ %aa Faja, Cirjako Krito, Rllga Plumi, 5aqo Tashko e 5jergj 3okoshi,zgjodhëm kryetarin e 3ryesisë dhe tre nënkryetarë. 3ryetar u zgjodh doktor Rmer Nishani,

nënkryetarë %aa Faja 0artaneshi, Kasan Pulo e 3o/i QoLe.3ishte kaluar ora * e mrëmjes. Do të vazhdojmë sot a nesër me zgjedhjen e 3omitetitA pyeti Nako Spiru. Hgjedhjet e 3onmitetit mendoj t-i ëjmë nesër, propozova unë, sepse ato mund të zgjatin

dhe ve/ kësaj kemi për të shqyrtuar edhe disa ligje të tj era.Propozimi im u pranua. Dolëm të gjithë së ashku nga salla e mledhjes dhe ashtu grupegrupekaluam nëpër rrugët e qytetit që ishte plot gjallëri nga populli, nga partizanët e delegatët. Shumënjerëz qenë mledhur në sheshin kryesor, ku jepeshin sh!aqje me këngë, me valle, me ske/e tëshkruara nga shkrimtarët tanë, të &ilët edhe ata punonin e lu!tonin për /lirimin e Shqipërisë. Po nuk mund të rrinim shumë, ashtu si/ dëshironim, mes miqve e shokëve, se, ndonëse ishim në "kohën elirë#, prapë kishim shumë punë për të ërë. Në një nga ato mrëmje "të lira# thirra edhe 0ehmet

Shehun të isedoja me të për disa proleme që kishin dalë në rigadën që komandonte, sidomos për marrëdhëniet e tij me shokë të tjerë të rigadës.



Pak kohë më parë më kishte ardhur një letër nga një kuadër drejtues i %rigadës 2 Sulmuese, i &iliankohej për qëndrimet nënvle!tësuese, për/muese e despotike që mante 0ehmet Shehu ndaj tij dhendaj një numri shokësh të tjerë.Për këto, si dhe për ndërhyrjet, pakënaqësitë e atutat e /uditshme që lëshonte herë pas ere ileedhe gjatë punimeve të 3ongresit, e thirra, pra, në një takim të ve/antë dhe i tërhoqa vërejtjen për

këto sh!aqje të papajtueshme me !igurën e një komandanti të një njësie partizane. 2 !ola, mes tëtjerash, edhe për raportet midis komandantit e komisarit e për marrëdhëniet e tyre me shokët e tjerë,qo!shin këta !unksionarë apo jo, duke i shpjeguar edhe dëmin që i sillnin Partisë dhe (u!tës

Na&ional/lirimtare pikëpamjet e veprimet e tij.Si/ kam shkruar diku më parë, kur ishte si komandant i %rigadës 2 Sulmuese 0ehmet Shehu ishtekritikuar ashpër për veprimet e tij sektare, në kundërshtim me vijën e Partisë, si në 0yzeqe, ashtuedhe në 1ermenikë gjatë mësymjes së përgjithshme armike të dimrit. 5jithashtu e kishim kritikuar

për pikëpamjen e shtremër e nënvle!tësuese që shprehte në një letër në lidhje me &aktimin ngaShtai i Përgjithshëm të një isho!i&eri të lidhur me (u!tën Na&ional/lirimtare në një detyrëushtarake të rëndësishme. 0ehmet Shehu, në kundërshtim me vijën e drejtë që ndiqte Partia jonëndaj isho!i&erëve të ushtrisë së vjetër me prirje e qëndrime përparimtare e revolu&ionare, i quante

këta me për/mim "zaitë# dhe shprehej kundër ngritjes së tyre në përgjegjësi të ndryshmeG0ehmet Shehu "pranoi# gaimet, ëri "autokritikë# dhe premtoi se të tilla gjëra "nuk do të

përsëriteshin më#. 0ë pas më drejtoi edhe një letër, ku më shkruante se e kishte gjithmonë parasysh isedën që kishim ërë në Përmet. Por nuk do të thahej akoma oja nga kjo letër, kur 0ehmetShehu, në vazhdën e veprimeve të tij agjenturore, do të kundërshtonte urdhrin për kalimin eDivizionit 2 në =eri, kurse &a më pas, në dhjetor të vitit 6744, në një letër drejtuar 3omitetitCendror të Partisë ose, më saktë, 3o/i QoLes Esepse këtij i adresohej me emër, 0ehmet Shehu dotë derdhte gjithë vrerin ndaj Partisë sonë, vijës dhe udhëheqjes së saj të shëndoshë, plotësisht në!rymën dhe në unison me akuzat që =elimir Stoini/i, 3o/i QoLe, Sej!ulla 0alëshova e të tjerëkishin derdhur në Plenumin e %eratit, në nëntor të atij viti. Për të gjitha këto kam shkruar hollësishtgjetkëEShih@ Bnver KoLha. "Titistët# EShënime historike, !. <4*., këtu dua vetëm të vë në dukje se, ve/ tëtjerash, kjo letër, drejtuar 3o/i QoLes, shpjegon në një!arë mase edhe arsyen se pse 0ehmet Shehugjatë punimeve të 3ongresit të Përmetit, si edhe më pas, ishte aq "i pizmosur# e "nervoz# Enë letrëne shkruar me dorën e tij, ankohet se ishte i pakënaqur që nuk iu dha grada e gjeneralit e nuk u&aktua në Shtain e Përgjithshëm të 9shtrisë sonëG.Por le të kthehemi përsëri te ditët e zjarrta e të paharruara kur vazhdonte punimet 3ongresi.Pas mledhjes së parë të 3ryesisë së 3N1it, të nesërmen në mëngjes, u mlodhëm për tëvazhduar punën për &aktimin e 3omitetit nti!ashist Na&ional/lirimtar, pra, të së parës CeveriDemokratike të Shqipërisë. 0ledhjen e kryesonte Rmer Nishani, i &ili u dha !jalën anëtarëve të3ryesisë për të ërë propozimet përkatëse.2 pari u ngrit Iamadan itaku, i &ili propozoi që 3omiteti të kishte 66 dikastere@ për Punët e

%rendshme, për Punët e $ashtme, të Bkonomisë, të Iindërtimit, të Drejtësisë, të Finan&ave, tëShtypit e të Propagandës, të rsimit, të Shëndetësisë, të (u!tës, të Punëve %otore. 3isha për të propozuar edhe emra, tha ai më në !und. Dale njëherë të merremi vesh për numrin e dikastereve, ndërhyri Rmer Nishani.Sigurisht, për /ështjet e organizimit të aparatit shtetëror, për Ceverinë etj. kishim iseduar shumëherë që më parë, kishim shkëmyer mendime e kishim vrarë mendjen, sepse kjo punë për shumi&ëne shokëve qe terra in&ognita, pothuajse asnjë nga ne më parë nuk kishte pasur të ënte me këto/ështje. Sigurisht, njihnim në përgjithësi /-ishin organet legjislative e ato ekzekutive, dinim pak ashumë disa aspekte të organizimit shtetëror, strukturën e organeve lokale të pushtetit etj. 3ishimleLuar për !ormat e ndryshme të regjimeve në vendet e tjera, për monarkitë, për !ormat e ndryshmetë repulikave orgjeze, ishim interesuar të dinim sa më shumë sidomos për organizimin e shtetit

so&ialist sovjetik. 3ishim mes nesh Rmer Nishanin, i &ili kishte një kulturë të mirë juridike dhenjë!arë eksperien&e në punët e administratës shtetërore dhe tek ai drejtoheshim për shumë /ështje, eky, kur i njihte, na jepte udhë, kur nge&te. vriste edhe ai mendjen ashkë me ne. 0endonim se do të



na jepnin ndonjë gjë nga eksperien&a e %ashkimit Sovjetik Sej!ullai e 3o/o Tashkoja, po këta vetëmteorira të jepnin, sidomos Sej!ullai që në këtë drejtim i kishte më të mëdha pretendimet, po që nëmja!t raste ve/ oportunizmit, demonstronte edhe nulitetin e tij.0ështeteshim edhe te një!arë përvoje që kishim grumulluar gjatë punës për !or&imin e&entralizimin e këshillave na&ional/lirimtarë. 3jo përvojë ishte shumë e doishme në azë, në

terren, por, për sa u përket organeve të larta, këtu ishim më të var!ër në eksperien&ë. Deri atëherëkishim vetëm përvojën e një periudhe të shkurtër, atë të pas 3on!eren&ës së (ainotit, ku, si tëthuash, kishim ërë një hap përpara, duke i &aktuar 3ryesisë së 3ëshillit të Përgjithshëm disa!unksione e kompeten&a që i jepnin asaj ti paret e një qeverie !illestareJ kishim krijuar edhe disaseksione për të drejtuar !usha të ndryshme të veprimtarisë së pushtetit tonë. Por shumë gjëra ende s-idinim mirë. Për shemull, %a&a, në azë të isedave e diskutimeve që kishim ërë më parë,

propozoi numrVn e dikastereve dhe i emërtoi ato. Po a i kishim menduar mirë dhe a i kishim plotësisht të qarta detyrat dhe !unksionet e këtyre dikastereveA Ne mendonim se po, dhe, në përgjithësi, struktura që për&aktuam, me ndonjë modi!ikim, e justi!ikoi veten. Po ndodhte që kur nekujtonim se e kishim zgjidhur këtë prolem, ngrihej ndonjë nga shokët e 3ryesisë e pyeste@ 1-është ky dikaster i IindërtimitA

3y do të merret me rindërtimin e ojekteve të shkatërruara nga lu!ta, shpjegonte %a&a, meshtëpitë, urat etj. Po mirë, po ne kemi edhe një dikaster për Punët %otore, edhe një për Bkonominë, pyeste njëtjetër. 0os përplasen me njëritjetrinAGB diskutonim përsëri një prolem të tillë dhe jo vetëm i përgjigjeshim një pyetjeje a një vërejtjeje,

po qartësonim më mirë edhe veten, për&aktonim detyrat e një dikasteri në mënyrë më të plotë e mëtë qartë. 3ështu këto diskutime e deate ëheshin për ne një lloj kursi teorik për organizimin dhestrukturën e shtetit të ri.Sidomos për punën e emërtimeve të dikastereve "u hëngrëm# për një kohë të gjatë. Pse ta quajmë "dikasteri i lu!tës#A pyeste Sej!ulla 0alëshova. Ne nuk jemi për lu!të, prandaj taquajmë "dikasteri i mrojtjes popullore#, dhe gjeti rast për të na !olur për karakterin e lu!tës sonësot e në të ardhmen, për politikën e jaashtme të shtetit etj., etj. Po mirë atëherë, le ta quajmë diikasteri i (u!tës dhe i 0rojtjes 3omëtare, u proppozua dhe uaprovua.Po kështu deate pati a duhej thënë "dikasteri i shtypit e i propagandës# apo i kulturës popullore#,iekonomisë# apo "i ekonomisë popullore# etj.Pasi e kapër&yem këtë prolem kaluaml në propozimet për përërjen e 3omitetit nti!ashist. Njënga shokët propozoi listën e përërë nga 6) veta, një kryetar i 3omitetit, i &ili do të ishte i ngarlkuar edhe me drejtimin e dikasterit të (u!tës e të 0rojtjes, një nënkryetar dhe të tjerët anëtarë të3omitetit që do të drejtonin nga një dikaster. 3a njeri ndonjë propozim tjetërA pyeti doktor Nishani.

0endoj të kemi dy nënpresidentë të 3omitetit, tha 0usta!a 5jinishi. Propozoj piër major Spiro0oisiun, &aktimi i të &ilit tingëllon nnirë edhe sepse është ortodoksG Spiro 0oisiu është komandant i Slhtait të Përgjithshëm dhe s-mund të marrë edhe kiëtë !unksion, ishim të një mendjeje unë dhe Rmerr Nishani. Në lu!tën tonë nuk mund të marrim parasysh a është ortodoks a mysliman ai që propozolhet. 3ëtudo të nisemi nga kriteri i punës, zotësia, verzdosmëria etj., u hodh Sej!ullai dhe hodhi një herë sytërreth e rrotull.Rmer Nishani qeshi nën uzë, se e kuptoi që Sej!ullai e kishte hallin te kandidatura e tij. 0endoj se tani për tan!i s-është nevoja për më shumë se një nënkryetar të 3omitetit, tha ai,kështu që të metemi vetëm me kandidaturën e aë 0yslimit. B tërheq propozimin tim, tha 5jinishi.

Pati edhe diskutime të tjera dhe ishte e arsyeshme dhe e nevojshme të diskutohej, se për këtë punëqemë mledhur, që në 3omitet të zgjidhnim shokë nga më të mirët, por edhe të a!të, të zotë, që të



ishin në gjendje të drejtonin. Po herëherë në vërejtjet dhe diskutimet e disa anëtarëve të 3ryesisënLirrnin krye edhe tenden&a të shtremra e prirje personale drejt posteve. Pa të shohim pak a shkon dr. Nishani të jetë edhe kryetar i 3ryesisë, edhe i ngarkuar me Punët e$ashtmeA ndërhyri (iri 5ega dhe menjëherë 3o/o Tashkoja i majti tonin@ Detyra "i ngarkuar me Punët e $ashtme# mos e lë në dorë të dytë detyrën e 3ryesisë së 3ëshillitA

Bdhe mua më duket se nuk shkojnë të dyja ashkë, ngriti supet Rmer Nishani, modest, por edheskrupuloz në gështjet juridike. Në unison me (irinë dhe 3o/on edhe Sej!ullai kujtoi se u ë deti kos dhe u hodh në sulm drejt"porto!olit# të ministrit të $ashtëm. 3ështu u ënë tre kandidatura për këtë porto!ol dhe se&ili prejtyre mendonte se ishte vetë rnë i përshtatshmi.Për të sqaruar se pse ne propozonim kandidaturën e Rmer Nishanit ndërhyra edhe unë e u thashë@ 0endoj se kandidatura e doktor Nishanit, sidomos aktualisht, është e përshtatshme për dikasterin ePunëve të $ashtme. Për momentet në të &ilat ndodhet vendi ynë nuk ka ndonj ë të keqe, përkundrazido të ndikojë mirë në popull !akti që një !igurë e tillë e njohur si shoku Rmer Nishani, kryetar i3ryesisë së 3N1it, të jetë edhe anëtar i Ceverisë.Po ashtu kishim gjykuar se doktor Nishani, si një personalitet demokrat, i njohur renda e jashtë,

me reputa&ionin dhe me punën e tij do të shërente shumë për !or&imin e lidhjeve tona me jashtë.Disa vite më pas, më 674;, kur vajta në %ullgari, në krye të një delega&ioni qeveritar, për tënënshkruar Traktatin e miqësisë, të ashkëpunimit dhe të ndihmës re&iproke në mes IP tëShqipërisë dhe IP të %ullgarisë, gjatë takimeve e isedave në So!je e gjetkë me Dimitrovin, moravesh se edhe ai e njihte dhe e respektonte Rmer Nishanin. Dimitrovi kishte njohur mirë edhe KalimQhelon, po kështu edhe li 3elmendin e veprimtarinë e tij, si komunist dhe si anëtar i 3ominternit,dhe më shprehu keqardhjen që liu kishte vdekur. 9në i !ola gjatë për emigra&ionin e dikurshëm"antizogist# dhe për përpjekjet e Partisë sonë për t-i indur ata të ashkoheshin në lu!të sipasdirektivave historike që vetë Dimitrovi kishte dhënë si Sekretar i Përgjithshëm i 3omitetitBkzekutiv të 2nterna&ionales 3omuniste dhe i tregova pastaj se si një pjesë e tyre ranë në atakun e!ashizmit. 2 paharruari Dimitrov më tha@ "=ija e Partisë suaj ka qenë e drejtë# dhe plaku u gëzua kur i thashë për Nolin e doktor Nishanin që kishin majtur qëndrim të mirë. Për mua ishte gëzim ive/antë që një personalitet i tillë si Dimitrovi e njihte dhe u interesua për doktorin, të &ilin ne ekishim atëherë edhe 3ryetar të Presidiumit të 3uvendit Popullor.3ështu, pra, ne këmëngulëm dhe më në !und u vendos që emri i Rmer Nishanit të metej në listë,si kandidat për të drejtuar dikasterin e Punëve të $ashtme. tëherë ta vëmë në votë listën një për një dhe en $roupe, e mori !jalën Rmer Nishani. Një minutë, u hodh dikush nga të pranishmit. Si do të quhen shokët anëtarë të 3omitetit që dotë drejtojnë dikasteretATjetër "telash# ky, tjetër rast për arsyetime të "teori&ienëve# tanëG "Do të vazhdojmë edhe ndonjëorë me këtë /ështje#, mendova me vete, prandaj propozova@

Të quhen@ anëtarë të 3omitetit, të ngarkuar me punët e ekonomisë, të arsimit e kështu me radhë. 2 ngarkuar me punë, rrudhi uzët Sej!ullai, nuk më duket se tingëllon mirë. Si propozon tiA e pyeta. 9në do të propozoja "komisar#, po kjo do të quhej e majtë, prandaj them të quhen "anëtar i3omitetit për punët. . .#. Mshtë pak e gjatë, por e thjeshtë. Nuk shoh ndonjë ndryshim nga ajo që propozoi shoku Bnver, tha Iamadan 1itaku. 3am një propozim që e di që nuk do të pranohet, u hodh Nako Spiru. T-i quajmë anëtarët e3omitetit "sekretarë#. Në merikë quhen kështu, iu ndërsye Sej!ullai, kurse 3o/i QoLe, ministri i ardhshëm i Punëve të%rendshme, i vuri "vulën#. 9në do të thosha më mirë "i esuar#G

0ë në !und e kaluam edhe këtë prolem dhe u vendos që anëtarët e 3omitetit të quheshin "tëngarkuar me punë#.



Pas kësaj u hodhën në votë kandidaturat një për një dhe lista në tërësi. 0e unanimitet u aprovua3omiteti nti!ashist Na&ional/lirimtar me këtë përërje@ kryetar dhe i ngarkuar me punët e (u!tës etë 0roj tjes 3omëtare Bnver KoLha, nënkryetar 0yslim Peza, anëtar i ngarkuar me Punët e%rendshme KaLhi (leshi, me Punët e $ashtme doktor Rmer Nishani, me punët e Bkonomisë doktor Diedar Shtylla, me punët e Iindërtimit %edri Spahiu, me punët e Drejtësisë 0anol

3onomi, me punët e Finan&ave Iamadan itaku, me punët e Shtypit e të Propagandës Sej!ulla0alëshova, me punët e rsimit 5jergj 3okoshi, me Punët %otore ing. Spiro 3oleka, me punët eShëndetësisë doktor ?mer Dishni&a.Të nesërmen, më )* maj, ishte dita e mylljes së 3ongresit nti!ashist të Përmetit. Sean&a

për!undimtare, ku do të aprovoheshin vendimet historike për popullin shqiptar, u la të zhvillohej pasdite@ në mrëmje delegatët do të !estonin ashkë me popullin patriot e mikpritës të Përmetit, dotë përshëndeteshin e do të ndaheshin me të, që të nesërmen në mëngjes se&ili të nisej për atje ku ethërriste detyra ndaj atdheut.

Një atmos!erë optimiste dhe e gëzuar zotëronte atë ditë. jo ndihej në shtëpitë përmetare, në rrugë,leLohej në !ytyrat dhe në sytë e qeshur të shokëve delegatë, komandantë e komisarë, të &ilët vinin ena takonin për /ështje pune, sillnin raporte e in!orma&ione, merrnin urdhra e udhëzime e niseshin të

gatshëm në detyrë. Ndërkohë vinin edhe të tjerë, për takime e iseda të lira, vinin miq e shokë për t-u /mallur e për t-u përshëndetur se "ku i dihet, mase nuk shihemi më#. Sikurse edhe shokët etjerë, edhe unë kisha shumë punë dhe nuk më vinte mirë t-i ndërprisja ato po, kur haoej dera e hyntenë dhomë, ie !jala, Kasan Puloia, e më !tonte për një ka!e e për një duhan, nuk rzërzitesha se ngakiëto tahime me shokët e dashur e njerëz të mirë të popullit të !reskohet mendja, të gëzohet zemra,të shtohet vullneti për punë.Pasdite, kur hymë në sallë, delegatët, që kishin zënë vend e këndonin grupegrupe, na pritën meduartrokitje e ova&ione për Partinë, për Frontin e për 9shtrinë Na&ionalqlirimtare. Nuk pushonin ato

për minuta të tëra, sado qui Rmer Nishani, edhe vetë i emo&ionuar, i !tonte delegatët të vendosninqetësinë. 0ë në !und, kur u vu elisi "rregulli#, doktori shpalli hapjen e sean&ës dhe i dha !jalënsekretarit të 3ryesisë së 3N1it për të leLuar projektvendimet që do t-i aprovonte për!undimisht3ongresi. (eLimi i projektit, që normalisht nuk do të dente as një orë, zgjati shumë më tepër, seduartrokitjet shpërthenin pas /do vendimi, ile edhe midis tyre, për nene të ve/anta. Si të mos

rohoritnin me gjit@hë zemër të dërguarit e këtij populli që kishte lu!tuar në shekuj për Tiri edrejtësi, kur dëgjonin@ "Të ndërtohet Shqipëria e re demokratike e popullore sipas vul@lnetit të

popullit#G ta shikonin në to kurorëzimin eG lu!tës së gjatë e të vështirë, qëllimin për të &ilin mijiërae mijëra shokë të tyre kishin derdhur gjakun, kishin dhënë rininë dhe jetën e tyre. 0e unanimitetaprovuan ata edhe vendimin që hmet Hogut, satr apit e tradhtarit të popullit shqiptar dhe !amiljessë tij, t-i ridalohej hyrja në Shqipëri. 9 leLua ky vendim dhe +nzer Nishani, që drejtonte sean&ën,

pyeti@ e aprovon 3orvgresiA

Në sallë këtë herë muk pati duartr&kitje. Delegatët e shprehën mendimin e tyre me thirrjet "PoshtëHoguG# dlie me përplasj&e të këmëve. Njëzëri i aprovoi 3ongresi edhe vendi-imet e tjera p2.r mosnjohjen e asnjë qeverie tjetër që mund të !ormohej renda ose jashtë vendit, për vazhdimin dheashpërsimin e lu!tës kundër pushtuesve, kuislingëve, %allit 3omëtar, (egalitetit e /do grupi tjetër reaksionar. 3ongresi, gjithashtu, aprovoi vijën politike të 3ëshillit të Përgjithshëm

Na&ional/lirimtar dhe veprimtarinë e Shtait të Përgjithshëm të 9shtrisë Na&ional/lirimtare,shprehu dëshirën që pranë tij të vinin misionet ushtarake të %ashkimit Sovjetik e të SK%së. Pastaj3ongresit iu leLuan edhe vendimet e tjera të 3ëshillit nti!ashist Na&ional/lirimtar e të 3ryesisë sëtij, mes të &ilave edhe ato për rishikimin e prishjen e të gjitha marrëveshjeve politike e ekonomikeskllavëruese të Hogut me vendet e tjera, për !unksionet e kompeten&at e 3N1it e të 3ryesisë sëtij etj.

0e duartrokitje e ova&ione u prit nga delegatët vendimi i 3ryesisë së 3ëshillit nti!ashist Na&ional/lirimtar për emërimin dhe përërjen e 3omitetit nti!ashist me !unksionet e një qeverie provizore.



3ështu, me këto vendime të një rëndësie historike, që hapnin një epokë të re të ndritur në historinë elashtë të popullit shqiptar, 3ongresi nti!ashist i Përmetit kreu misionin e tij historik. 0e grushtin etyre të ngritur lart, ashtu si/ përshëndetnim njëritjetrin në lu!të për liri, delegatët vulosën aktetthemelore që shënonin lindjen e shtetit të ri shqiptar dhe ravijëzonin konturet e rrugës në të &ilën dotë e&te Shqipëria në të ardhmen. B gjithë !ryma revolu&ionare e 3ongresit të Përmetit, përvoja e

(u!tës sonë Na&ional/lirimtare, ashkë me vendimet historike që u morën, ishin pasqyruar nëDeklaratën e 3ongresit, të &ilën e leLoi Sami %aholli dhe u përshëndet e u aprovua njëzëri. Në këtë Deklaratë, e &ila shpejt do t-i ëhej e njohur gjithë popullit, sintetizohej lu!ta e popullitshqiptar që nga ; prilli 67:7, etapat dhe momentet themelore të saj, konstatohej roli antikomëtar eantipopullor i regjimit të Hogut, i qeverisë kuislinge, i tradhtarëve dhe i kolaora&ionistëve allistë,zogistë e të tjerë, vihej me !or&ë në dukje roli udhëheqës e !rymëzues i Partisë 3omuniste në (u!tën

Na&ionali!!irimtare. Në analizën e !aktorëve të jashtëm, në Deklaratë theksohej lu!ta e popujvesovjetikë dhe e 9shtrisë së 3uqe nën udhëheqjen e Stalinit si !aktori kryesor i !itores së koali&ionitanti!ashist të popujve, vlerësohej drejt lu!ta e angloamerikanëve si dhe ajo e popujve të %allkanit.Pas leLimit të Deklaratës dhe të disa mesazheve, në myllje e mora !jalën unë me &ilësinë ekryetarit të 3omitetit nti!ashist Na&ional/lirimtar.

3y 3ongres, thashë mes të tjerash në !jalimin tim të shkurtër, është një nga sukseset më tëmëdha të lëvizjes sonë, është triuna ku për herë të parë në Shqipëri sh!aqen lirisht mendimet dhedëshirat e popullit, ku u morën vendime me rëndësi për !atin e atdheut tonë, për zhvillimin e lu!tësdhe për krijimin e një të ardhmeje të lumtur.Të ndërgjegjshëm për arrën e rëndë që populli shqiptar na ngarkon, vazhdova më poshtë, do tëvëmë të gjitha !or&at tona dhe jetën tonë në shërim të popullit dhe të atdheut, do t-i qëndrojmë

esnikë deri në vdekje vullnetit të popullit tonë për realizimin e një Shqipërie indipendente edemokratike.=endimet e këtij 3ongresi t-i /ojmë menjëherë në popull, ashkë me të të lu!tojmë që t-i zatojmë

pa kursyer as jetën, të moilizojmë të gjitha !or&at e gjalla të popullit dhe, të ashkuar rreth3ëshillit e 3omitetit nti!ashist Na&ional/lirimtar, të hidhemi më me hov në lu!të për të shpejtuar /lirimin e popullit tonëGPas !jalës sime të gjithë delegatët njëri pas tjetrit vunë nënshkrimin e tyre poshtë vendimeve qëishin përmledhur në (irin e 3ongresit, në atë liër ku, në mënyrë simolike, kemi vënë !irmat saherë kemi vajtur në Përmet, në përvjetorët e kësaj ngjarjeje të lavdishme.3ështu u myll 3ongresi i Përmetit, një nga ngjarjet më të rëndësishme të epopesë së (u!tës sonë

Na&ional/lirimtare, një monument i ngritur nga lu!ta dhe men/uria e Partisë dhe e popullit, njëvepër e madhe me rëndësi kolosale për të ardhmen e Shqipërisë.

Në Përmet Shqipëria, e udhëhequr nga Partia e saj heroike 3omuniste, u tregoi miqve dhe armiqvese ishte e patundur në rrugën e saj të drejtë. Kesapet nuk ëheshin më si dikur, ato kohë kishinkaluar për të mos u kthyer më kurrë. Kistoria s-përsëritej më si donin ata@ populli ishte ërë zot i

!ateve të veta.

5. Dre6, fi,ore 31rf4n2i*,are

0enjëherë pas 3ongresit të Përmetit u vendosëm në Rdri/an, një !shat i ndërtuar mi një rinjë, jolarg Përmetit, ndonjë orë a dy më këmë. Rdri/ani ishte i vogël, por i këndshëm, me ujë të !reskëtdhe me pe më. rmiku nuk e kishte djegur, prandaj kishim dhe ku të rrinim. %anorët e tij na pritënkrahëhapur dhe të gjithë na rregulluan nëpër !amiljet e tyre. 0ua më &aktuan në një shtëpi në kryetë !shatit, i zoti dhe e zonja e së &ilës ishin patriotë, ashtu sikurse i gjithë !shati ishte i lidhur me

Partinë e me Frontin Na&ional/lirimtar dhe e urrente %allin 3omëtar, li %eun dhe aainreaksionar të teqesë së Sukës që ndodhej aty pranë. Të zotët e shtëpisë, sidomos nënë =itori $orgji,s-dinin /-të më ënin më parë që të më kënaqnin e të më krijonin kushte për punë e për pushim. Pas



1lirimit plakun e kam takuar disa herë në Përmet kur kam vajtur për përvjetore të 3ongresit. Tashnuk e di në rrojnë akoma ata njerëz të mirë, kurse djali i tyre, që atëherë ishte i vogël, më kanë thënëqë është kuadër i mirë dhe sot punon në organet e pushtetit në Përmet.

Ngjitur me shtëpinë e nënë =itorisë, ishte shtëpia e nënë 3o&es, si i thërritnin në !shat dhe si ithirrëm edhe ne, 3ostandina (ondarit. Shkoja shpesh për të punuar ose për të ndenjur edhe në

shtëpinë e nënë 3o&es, e &ila sa më shihte më pyeste mos kisha nevojë për gjë, me një dashuri dhedhimsuri nëne. Nuk kishte !ëmijë, por, për sa kohë punuam në Rdri/an, ajo na ëri të gjithë !ëmijëtë saj, ile, për nevoja pune na liroi tërë shtëpinë dhe vetë shkoi te një kuzhinë e vogël, në oorr. Për këtë nënë të dashur ruaj në zemër dashurinë më të madhe dhe kujtimet më të ukura.Cysh gjatë ditëve që zhvillonte punimet 3ongresi, por sidomos pasi u vendosëm në Rdri/andiskutuam me hollësi për gjendjen politike dhe ushtarake të vendit dhe morëm masa e vendime tëreja për !or&i min e mëtejshëm të 9shtrisë Na&ional/lirimtare, për krijimin e rigadave të reja, tëdivizioneve dhe korparmatave etj.

Një ndër vendimet më të rëndësishme të ditëve kur ne ndodheshim në Përmet ishte edhe ai për krijimin e Divizionit 2 të 9N1SK, !akt ky që !liste për shkallën e lartë të pjekurisë e të organizimitqë kishte arritur ushtria jonë.

0e krenari të ligjshme tash Partia dhe populli shihnin se si ishte rritur e !or&uar në zjarrin e lu!tës për Tiri ushtria jonë heroike, e &ila ishte ërë e dashur për popullin dhe tmerr për armikun. Në këtë periudhë në vendin tonë vepronin e kryenin opera&ione të !uqishme lu!tarake rigadat sulmuese,shumi&a e të &ilave ishin !ormuar pas mësymjes së përgjithshme armike të dimrit, si dhe dhjetëra

atalione, /eta e njësite të rregullta ose territoriale, në krye të të &ilave militonin komandantë,komisarë e kuadro të tjerë politikë e ushtarakë të sprovuar, si@ Kysni 3apoja, She!qet Pe/i, dil1ar/ani, Kaki Toska, 0anush 0y!tiu, Iamiz lia, Iita 0arko, Teki 3olane&i, $aho 5joliku edhjetëra të tjerë.Iadhët e !orma&ioneve tona lu!tarake musheshin pa pushim me djem e vajza të popullit, ile edheme të moshuar, gjë që !liste qartë për !or&ën dhe autoritetin e padiskutueshëm që gëzonte në popullushtria jonë /lirimtare. jo jo vetëm po i thyente kudo !or&a,t nazialliste e po /lironte njëra pastjetrës qytete, krahina e zona të tëra, por, ashtu si edhe më parë, ile më me !or&ë, po luante një rolshumë të madh për !or&imin e këshillave na&ional/lirimtarë, për !unksionimin sa më mirë të tyre,

për mrojtjen dhe a!irmimin e pushtetit të ri që tashmë kishte marrë !renat e Shqipërisë në dorë. Nuk do të kalonte shumë kohë dhe në vrullin e paparë të kryengritjes së përgjithshme të armatosur,ne do të !ormonim divizione të tjera, si dhe 3orparmatën 2 të 9N1SK, komisar i së &ilës u &aktuadjali trim i (aërisë, esniku i Partisë, Kysni 3apoja.3ështu populli ynë, Partia dhe Ceveria e sapokrijuar në Përmet kishin në duart e veta armën dhemrojtësen e tyre të !uqishme, 9shtrinë Na&ional/lirimtare, e &ila tashmë ishte shndërruar në ushtritë rregullt dhe kishte per!eksionuar e po per!eksiononte pareshtur edhe mënyrat e !ormat e lu!timit.Të gjitha këto ënë të mundur që kudo të planizoheshin e të kryheshin opera&ione të koordinuara të

masshtaeve të mëdha dhe të kalohej nga taktika e lu!tës partizane, në taktikën e lu!tës !rontale. Në këtë kuadër hyn edhe urdhri që i dhamë në ditët pas 3ongresit historik të Përmetit Divizionit 2 të9N1SK që të hidhej në sulm në =eri për të goditur e për të shpartalluar okupatorin e gjithëreaksionin, allistët, zogistët e ajraktarët në 0at, Diër e gjetkë.3y urdhër kishte rëndësi të ve/antë, sepse do të ënte të mundur që Ceveria e krijuar në Përmet tëushtronte pushtetin e saj edhe në =eri, ku, sidomos në disa zona, reaksioni i rendshëm, imështetur e i !rymëzuar nga anglezët, përpiqej të ruante pozita dominuese e të mante në duar

pushtetin e vjetër. Si/ kam shkruar edhe gjetkë, synimet e reaksionit arrinin gjer atje sa të mendontee të plani!ikonte edhe një "ndarje më dysh# të Shqipërisë dhe në këtë "ndarje# Shqipëria e =eriut tëmetej nën pushtetin e %allit, të (egalitetit e nën in!luen&ën anglezeGPor edhe në këtë synim reaksioni gaonte. Pavarësisht nga pushteti i ajraktarëve apo i klerit,

(ëvizja Na&ional/lirimtare kishte në =eri, nga Tropoja e deri në Shkodër, nga Dira e deri në 0at e0irditë, pikëmështetjet e saj të !uqishme. Populli i atyre anëve, i &ili vuante nga shtypja e ajraktarëve, klerikëve reaksionarë, sidomos të kishës katolike, ziente nga dëshira për të



trans!ormuar jetën dhe për të qenë i lirë. 3jo dëshirë përputhej plotësisht me lu!tën që ënte Partia, prandaj përditë e më shumë shtohej rezisten&a ndaj të huajve dhe veglave të tyre, përditë e mëshumë populli po e kuptonte se te (u!ta nti!ashiste Na&ional/lirimtare qëndronte e ardhmja e tyredhe rruga që duhej të ndiqnin. Hhvillimi i ngjarjeve do të vërtetonte drejtësinë e vijës së Partisë dhedo të ënte që, si kudo, të shkëlqente edhe trimëria dhe guLimi i ijve të krahinave të thella të

=eriut.Cë në !illim në zonën e =eriut vepronin njësite dhe /eta partizane, si ajo e Dirës, e Shkodrës, eKasit, e 0atit, e 1ermenikës, e 0artaneshit, të &ilat erdhën duke e shtuar aktivitetin e tyre dhe dul&ee shtrirë atë gjithandej.1etat dhe më vonë atalionet partizane, si %atalioni i Dirës, atalioni "Perlat IeLhepi#, atalioni"%ajram urri#, %atalioni i 0atit etj., kishin korrur disa !itore në Diër, në Tropojë, në 0alësi të5jakovës, në 0alësi të 0adhe, në 0at e në 0artanesh. 0e komandantë e lu!tëtarë të tillë patriotë etrima, si@ 2smail Poga, Din %ajraktari, Dulejman 1ela, 2driz 0ulosmani e të tjerë, këto njësite jovetëm ua kishin ërë jetën të padurueshme pushtuesve italianë, gjermanë e reaksionarëve vendas, tëlidhur me të huajt, por herë pas here, me kërkesën e vëllezërve të 3osovës e me urdhrin tonë, kishinkaluar. edhe në thellësi të 3osovës e të 0alit të Hi në ndihmë të (ëvizjes Na&ional/lirimtare të

popullsisë shqiptare të atyre anëve dhe të popujve jugosllavë.Po kështu, ijtë më të mirë të =eriut vepronin dhe militonin kudo në Shqipëri, atje ku i kishte&aktuar Partia, duke treguar trimëri, zgjuarsi dhe devotshmëri të lartë. ta do t-i gjeje nëpër rigadat

partizane, në krye të qarkorëve, agjitatorë të !laktë të vijës së Partisë, ilegalë sypatremur, atentatorëtë guLimshëm, komunistë të zjarrtë.Duke pasur parasysh gjithë këtë lu!të që po ënte populli i =eriut, duke pasur parasysh edhe

patriotizmin e thellë të popullit, ne ishim të indur, se, sado që reaksioni dhe të huajt të përpiqeshintë ndanin =eriun nga pjesa tjetër e atdheut, nuk do t-ia arrinin kurrë këtij qëllimi.Por pavarësisht se "ide# e "plane# të tilla dëshmonin për gjendjen e mjeruar e për /akërdisjen qëkishte mërthyer reaksionin, prapëseprapë neve s-na lejohej të nënvle!tësonim asgjë dhe nuk duhejtë humitnim asnjë minutë. Prandaj ashkë me urdhrin për mësymjen në =eri, ne u rekomanduamshokëve të Partisë të ishin të pamëshirshëm me krerët e reaksionit dhe shumë të dashur ezemërhapur me popullin e =eriut, të ënin kuj des e të mos humitnin kurrë durimin, pasi duhej tëkishin gjithnjë parasysh propagandën e poshtër, që kishte ërë në popull pushtuesi dhe reaksioni.0e lu!tën tonë, me qëndrimin tonë dhe ërë jetën të padurueshme pushtuesve italianë, gjermanë ereaksionarëve vendas, të lidhur me të huajt, por herë pas here, me kërkesën e vëllezërve të 3osovëse me urdhrin tonë, kishin kaluar. edhe në thellësi të 3osovës e të 0alit të Hi në ndihmë të (ëvizjes

Na&ional/lirimtare të popullsisë shqiptare të atyre anëve dhe të popujve jugosllavë.Po kështu, ijtë më të mirë të =eriut vepronin dhe militonin kudo në Shqipëri, atje ku i kishte&aktuar Partia, duke treguar trimëri, zgjuarsi dhe devotshmëri të lartë. ta do t-i gjeje nëpër rigadat

partizane, në krye të qarkorëve, agjitatorë të !laktë të vijës së Partisë, ilegalë sypatremur, atentatorë

të guLimshëm, komunistë të zjarrtë.Duke pasur parasysh gjithë këtë lu!të që po ënte populli i =eriut, duke pasur parasysh edhe patriotizmin e thellë të popullit, ne ishim të indur, se, sado që reaksioni dhe të huajt të përpiqeshintë ndanin =eriun nga pjesa tjetër e atdheut, nuk do t-ia arrinin kurrë këtij qëllimi.Por pavarësisht se "ide# e "plane# të tilla dëshmonin për gjendjen e mjeruar e për /akërdisjen qëkishte mërthyer reaksionin, prapëseprapë neve s-na lejohej të nënvle!tësonim asgjë dhe nuk duhejtë humitnim asnjë minutë. Prandaj ashkë me urdhrin për mësymjen në =eri, ne u rekomanduamshokëve të Partisë të ishin të pamëshirshëm me krerët e reaksionit dhe shumë të dashur ezemërhapur me popullin e =eriut, të ënin kuj des e të mos humitnin kurrë durimin, pasi duhej tëkishin gjithnjë parasysh propagandën e poshtër, që kishte ërë në popull pushtuesi dhe reaksioni.0e lu!tën tonë, me qëndrimin tonë dhe me !jalën tonë ne duhej t-i tregonim popullit n' =eri se nuk

ishim si/ shpi!nin tradhtarët e ajraktarët, sig shpi!te az 3upi me shokë, por, përkundrazi, ishim/lirimtarët e vërtetë dhe ata që e kishim sjellë popullin n' !uqi.Pikërisht n' ato ditë !illoi edhe opera&ioni i dytë i



madh armik, Rpera&ioni i Cershorit, i &ili e pengoi për një kohë zatimin e urdhrit që kishanënshkruar n' Përmet për kalimin e 9shtrisë Na&ional/lirimtare n' mësymje të përgjithshme.Rpera&ioni i Cershorit qe një provë tjetër e vështirë e !or&ës, e guLimit dhe e men/urisë s'

partizanëve, e komisarëve dhe e komandantëve tanë, si dhe e a!tësisë s' Partisë e të 3omandës s'Përgjithshme për të drejtuar 9shtrinë Na&ional/lirimtare.

Bdhe ne që ishim vendosur n' Rdri/an ndodheshim renda zonës s' o!ensivës armike dhe n' /do/ast mund të ëheshim ojekt i një sulmi, sidomos po qe se gjermanët e allistët merrnin vesh sekëtu qe vendosur udhëheqja e Partisë dhe 3omanda e Përgjithshme. Prandaj u kishim dhënë porosishokëve si edhe anorëve të !shatit që të ruanin konspira&ionin më të rreptë, njëkohësisht kishimmarrë masat që n' rast rreziku të shpërnguleshim me shpejtësi.

Një natë vijnë me urgjen&ë %ehar Shtylla dhe Ste!o 5rao&ka e më lajmërojnë se !or&a gjermaneishte drejtuar për n' Përmet, duke /arë nëpër malësinë e 3orqës. 0ora hartën, shënuam vendin ngaishin nisur gjermanët, kohën kur ishin nisur dhe llogaritëm kur mund të kalonin nga Rdri/ani oseaty a!ër. Na meteshin vetëm disa orë kohë. (ajmëruam atalionin e Iiza 3odhelit, me komisar 0isto Treskën, që të a!rohej e të zinte me shpejtësi pyllin përallë Rdri/anit, mi rrugën që të /onten' lipostivan dhe karshi rrugës që dilte nga !shati Pagri. 0orëm masa për të vendosur n' një vend

të sigurt gratë, !ëmijët e pleqtë dhe ne të 3omandës s' Përgjithshme kaluam të !undit matanëRdri/anit. Thirra Iiza 3odhelin dhe 0isto Treskën, të &ilët më raportuan ku i kishin vendosur !or&at, dhe u dhashë urdhër të gjithëve që asnjë të mos qëllonte pa dëgjuar tri të shtënat eKmauzerit# tim.Irinim të gatshëm, n' pritje dhe n' heshtje. N' rast se gjermanët do të digjnin !shatin, atëherë ishtee sigurt se kishin marrë in!ormata që ne ishim atje dhe se duhej të gjendeshim n' pyjet rreth errotull, kështu ata do të !uteshin n' rrugën e lipostivanit. 5jermanët erdhën, kolona e tyre doli ngaRdri/ani dhe nga Pagrija, me mushka të ngarkuara me armatim të lehtë dhe me mortaja, vazhdoiudhëtimin dhe doli n' rrugën nën pyll. Dy orë të tëra ne i vrojtonim dhe ata na kalonin si n' paradë.

Nuk dogjën as Rdri/anin, as Pagrinë, por u drejtuan për n' Përmet, të &ilit i vunë zjarrin për herë të!unditJ s-ënë gjë tjetër ve/ ridogjën gërmadhat. 5jermanët, pra, nuk kishin in!ormata se nendodheshim n' zonën e opera&ionit. 9 rikthyem n' Rdri/an dhe vazhduam punët.1do mrëmje, ose n' shtëpi, ose n' hajatin e kishës s' vogël n' !und të !shatit, ku zrisja vetë, imlidhja shokët dhe i vija n' dijeni për situatën dhe ngjarjet e reja dhe këshillohesha me ta. NgaRdri/ani ndiqnim edhe zhvillimin e o!ensivës gjermane.Duke ndjekur me kujdes edhe zhvillimin e lu!timeve n' !rontin e (indjes, ne gjykonim se5jermanisë naziste i kishte ardhur !undi, ajo po thyhej nën goditjet e tmerrshme dhe vdekjeprurësetë 9shtrisë së 3uqe të Stalinit, nën goditjet e të gjithë popujve që lu!tonin me heroizëm për liri.3omanda e Përgjithshme tashmë e kishte të qartë se edhe vetë o!ensiva gjermane e qershorit 6744në Shqipëri ishte momenti i drithmës së !undit të ishës që jepte shpirt.Për t-iu përgjigjur kësaj o!ensive në përputhje

me strategjinë tonë dhe me detyrën për /lirimin e shpejtë të gjithë vendit, i orientonim vazhdimishtrepartet e 9shtrisë Na&ional/lirimtare të përallonin opera&ionin armik me mrojtje elastike eaktive, duke evituar grumullimet e mëdha dhe goditjet e armikut, me veprime të vazhdueshmesulmuese kundër !or&ave gjermane e reaksionare, për t-i lodhur, &opëtuar, demoralizuar e asgjësuar në zjarrin e lu!tës popullor. Në këtë kuadër, edhe urdhri për kalimin e Divizionit 2 në =eri ishte njëgoditje e rëndë ushtarake e politike për gjermanët, tradhtarët dhe për qëllimet e planet e "aleatëve#.Iealizimi i këtij urdhri, me gjithë kundërshtimet e anglezëve dhe saotimin nga ana e 0ehmetShehut, Dali Ndreut e Tuk $akovës, shënoi !aktikisht !undin e o!ensivës armike dhe !illimin emësyrnjes sonë të përgjithshme për /lirimin e plotë të vendit.Të gjitha këto suksese në !rontin e lu!tës ënë që /do ditë e më tepër në plan të parë të kalonte puna

për organizimin dhe !unksionimin e shtetit të ri që sapo kishim krijuar. =eprimtaria e organeve

shtetërore të zgjedhura në 3ongresin e Përmetit, puna e të &ilave për shkak të situatës ushtarake qe penguar për një /ast gjatë qershorit, menjëherë pas kësaj u shtri në gjerësi e u per!eksionua më tej.Cë nga ko rriku e deri në tetor, 3ryesia dhe 3omiteti nti!ashist e dikasteret e tij nLorën një sërë



ligjesh, vendimesh e udhëzimesh për organizimin dhe mëkëmjen e ekonomisë, të arsimit, tëshëndetësisë etj. Në zonat e lira !illoi puna për eviden&imin e pasurive komëtare dhe për administrimin e tyre, për vënien në sh!rytëzim të atyre ojekteve të pakta industriale që kishinmetur nga e kaluara, për hapjen e shkollave, për sigurimin e kuadrove për !ushat e ndryshme, si@mjekë, mësues, inLhinierë, teknikë etj. 0e veprimtarinë e vet shteti i ri popullor tregonte se

ekzistonte jo në kartë, por drejtonte e qeveriste realisht, në emër të popullit, me mështetjen e përkrahjen e plotë të tij.Pikërisht në valën e këtyre punëve Partia vendosi që të zhvillohej 3ongresi 2 i Rrganizatës së%ISKit. 3jo ishte një ngjarje e madhe jo vetëm për rininë, por edhe për Partinë e për gjithë

popullin tonë, sepse rinia ishte !or&a më e gjallë dhe aktive në lu!të dhe nesër, pas 1lirimit, kjoarmatë e pamposhtur dhe e organizuar, do të luante një rol të pazëvendësueshëm në gjithë jetën evendit, në rindërtimin, në !ushën politike, në qeverisje. B edukuar me !rymën e patriotizmit të lartë,kurdoherë rezervë lu!tarake e Partisë, ajo do të ishte vazhduesja e sta!etës së revolu&ionit tonë të

paparë ndonjëherë në historinë e popullit.Pikërisht se e vlerësuam kështu, prandaj ne, shokë të udhëheqjes së Partisë, të 3omitetit nti!ashiste të 3ryesisë, që ishim rivendosur përsëri në Kelmës, me gjithë punët e shumta, u ndodhëm ato ditë

pranë të rejave e të rinjve tanë revolu&ionarë.3ongresi do të mahej në Kelmës, në një !ushë të ukur mi !shat. 2shin ditë të gëzuara dhe plot

punë. Nakoja e NeLhmija përgatitën raportin, të &ilin pastaj e pamë së tokuJ shokët e tjerë të rinisë po ënin përgatitjet për të pritur delegatët dhe të gjithë, edhe ne "më të moshuarit#, pritnim ditën kur do të hapej 3ongresi. Nga të gjitha anët e vendit vinin delegatët e rinisë, zritnin nga repartetushtarake, nga /etat, nga terreni, legalë e ilegalë, gjithë zjarr e plot vrull rinor, me një dashuri dhe

esnikëri të madhe për Partinë dhe (u!tën Na&ional/lirimtare.Ditën që !illoi punimet 3ongresi, më * gusht, u nisëm që në mëngjes nga Kelmësi tok me doktor

Nishanin dhe me shokë të tjerë dhe u ngjitëm në !ushën e ukur të (irëzës, që u/iste nga këngët e rohoritjet për Partinë 3omuniste të Shqipërisë. Të gjithë delegatët të gëzuar, të qeshur, të lumtur,duke u hapur nga të dyja anët, na liruan rrugën dhe ne kaluam përmes tyre në revistë, si para njëtruproje nderi, të përërë nga të reja e të rinj partizanë vendosur përallë njëritjetrit në pozi&ion për nder armë. Humë vend në triunën e 3ongresit krahas me shokë të udhëheqjes së rinisë, si@ NakoSpiru, Iamiz lia, NeLhmije Qhuglini, lqi 3ondi, Tasi 0itrushi e të tjerë.Për një moment u vendos qetësia dhe zëri i kthje2lët e plot emo&ione i një të riu na preku të gjithë@ Shokë, tha ai, në emrin e të gjithë delegatëve që për!aqësojnë rininë e zonave të /liruara e të

pa/liruara dhe të të gjitha reparteve të ushtrisë sonë u uroj mirëseardhjen në 3ongresin e Iiaisëudhëheqësve kryesorë të Partisë 3omuniste, të ushtrisë e të shtetit tonë të ri. Duke i !alënderuar ngazemra, ne e quajmë pjesëmarrjen e tyre në 3ongres një nder, inkurajim e ndihmë të madhe për

rezin e ri të ShqipërisëG

3y i ri, me trup ende të imët, por me shikim të mprehtë e !jalë të zjarrta, ishte shoku Iamiz lia.0e të për herë të parë u poqa në Kelmës, ndërsa nga larg, si të thuash, qemë njohur me kohë.Shokët, sidomos Nakoja e NeLhmija, më kishin !olur për Iamizin me respekt e simpati si për njëshok të ri të shkathët e lu!tarak që ishte dalluar qysh në !illim në Tiranë e sidomos në organizimindhe udhëheqjen e 3omitetit e të organizatës së Iinisë të Carkut të %eratit. Personalisht dy muaj më

parë kisha marrë prej tij një letër, në të &ilën menjëherë më tërhoqi vëmendjen kompeten&a me të&ilën ai ngrinte proleme të punës politike e të punës me rininë në %rigadën =22 Sulmuese, ku qyshnë !illim ishte ngarkuar me detyrat e përgjegjësit të rinisë dhe në seksionin politik të rigadës. Në

përgjigjen time e përgëzoja dhe i transmetoja këshilla e udhëzime të udhëheqjes së Partisë për ta/uar edhe më tej punën për edukimin e rinisë. tëherë Iamizi qe djalë !are i ri, por me mendime të

pjekura e të qarta, tip lu!tarak e me ini&iativë, &ilësi këto që ai i sh!aqi edhe në ditët kur zhvillonte

punimet 3ongresi. Në Kelmës delegatët e zgjodhën atë anëtar të udhëheqjes së %ISKit dhe qëkëtej, me punë e veprimtari të pandërprerë e të !rytshme, ai do ta /onte më tej rrugën e nisur si një



nga udhëheqësit kryesorë të rinisë e më pas të Partisë dhe së ashku do të na lidhte një ashkëpunime miqësi e ngushtë, që e ka azën në punën tonë për trium!in e idealit të Partisë.Salla e 3ongresit 2 të Iinisë ishte !usha, sean&at e tij u zhvilluan në hapësirë, në ajrin e pastër tëCa!ës së 0artës.B mora edhe unë !jalën dhe në emër të 3omitetit Cendror të Partisë, duke përshëndetur 3ongresin,

u !ola për!aqësuesve të rinisë për esimin e madh që kishte pasur gjithmonë Partia te rezi i riheroik i Shqipërisë, vlerësova lart kontriutin e madh të të rinjve në lu!tën për /lirim dhe theksova@ %eteja të reja na presin për të ndërtuar atdheun, për të !or&uar pushtetin demokratik, për ta !utur Shqipërinë tonë në udhën e lumturisëG Prandaj ju, të rinjtë e të rejat e Shqipërisë, ashtu si/ jeni sotnë allë të lu!tës vigane për lirinë e atdheut, të jeni që nga këto momente e kurdoherë edhe në allëtë punës për rindërtimin e vendit, për zhdukjen e prapametjes, për mrojtjen dhe lulëzimin e këtijtrualli që po e vaditim me gjak.Delegatët e pritën me ova&ione !jalën time përshëndetëse në emër të 3omitetit Cendror. 0e

rohoritjet dhe thirrjet e tyre të zjarrta, ashtu si edhe në diskutimet, ata shprehën dashurinë dhe esimin e patundur te Partia 3omuniste, vendosmërinë për të e&ur pa lëkundje në rrugën e saj.3ishim shumë dëshirë të rrinim edhe ne atje në !ushën e (irëzës, ku ndihej !reskia, vrulli dhe !or&a

e rinisë. Por i lam' të rinjtë të vazhdonin punën, pse na pritnin punë dhe detyra të reja. 3ur pozritnim të gëzuar të tatëpjetën, të për&jellë nga rohoritjet, përsëritnim pareshtur lajtmotivin e

isedave tona@ Ne do të !itojmë patjetër mi /do armik që do të na dalë përparaGDoktor Nishani, tepër i emo&ionuar, !shinte me shami lotët dhe thoshte@

1-ka ërë, /-ka ërë kjo PartiG 1-patriotizëm ka ngjallur në zemrat e të rinjveGDuke i lënë të rinjtë lart të zhvillonin 3ongresin e tyre ne anëtarët e 3omitetit Cendror të Partisë, të3omitetit nti!ashist dhe të 3ryesisë së 3ëshillit vazhdonim punën nga mëngjesi deri natën vonëdul&e për&aktuar masat për ta ërë sa më të a!ërt ditën e 1lirimit, për të shëruar plagët e lu!tës, për të rindërtuar shtëpitë, shkollat, urat, për të siguruar ukën e popullit, për të mëkëmur atë /ikëindustri që kishim etj.Punët ishin të shumta sa, si/ i thonë, s-kishe kohë të merrje !rymë, por ishim tërë esim eoptimizëm@ pas kaq vjet lu!te e përpjekjesh e shihnim se liria ishte a!ër, populli do ta gëzonte atë, të

plotë, si kurrë ndonjëherë, në një Shqipëri të re, pa shtypës e sh!rytëzues.Dukej !are qartë se vjeshta e 6744ës do të ishte stina e !undit e pushtimit në Shqipëri. $ugu ishtetërësisht i /liruar, ashkë me qytetet e mëdha e kryesore, si@ =lora, 5jirokastra, Saranda, Përmetietj. 5jithashtu ishte /liruar me lu!time të përgjakshme pjesa më e madhe e Shqipërisë së 0esme,kurse në =eri armiku mante akoma nën kontroll disa qytete dhe vija komunika&ioni, si shteg për tërheqjen e tij jashtë ku!ijve tanë shtetërorë.utoritetet e pushtimit, qeveria kuislinge dhe administratat e saj !aktikisht nuk kishin asnjë pushtetreal@ në të gjitha zonat e /liruara, të &ilat në tetor të atij viti përënin rreth tri të katërtat e territorit të

Shqipërisë, ishte vendosur pushteti i ri popullor, i &ili !unksiononte me organet e tij nga aza nëqendër. 5jith/ka tregonte se armiku nuk ishte më në gjendje të ndërmerrte orvatje serioze për tërivendosur gjendjen e mëparshmeJ /lirimi i plotë i Shqipërisë ishte /ështie javësh.

Në këto rrethana, udhëheqja e Partisë diskutoi mi masat që duheshin marrë, sidomos në planin politik, përpara këtij evenimenti të pritshëm dhe, dul&e pasur parasysh situatat aktuale të rendshmedhe marrëdhëniet ndërkomëtare të shtetit tonë të ri, 3omiteti Cendror i Partisë e konsideroi si njëekzigjen&ë të momentit kthimin e 3omitetit nti!ashist Na&ional/lirimtar në Ceveri DemokratikeProvizore të Shqipërisë.Sikurse kam thënë më lart dhe sikurse dihet edhe nga historia, 3omiteti nti!ashist që u zgjodh nëPërmet, ndonëse kishte të gjitha atriutet e një qeverie Ene, midis nesh, kështu e quanim, pulikishtnuk u quajt Ceveri dhe kjo u ë për disa arsye.

3ongresi i Përmetit vërtet themeloi shtetin shqiptar, të ri në !ormë dhe në përmajtje nga shteti!eudoorgjez i regjimit zogollianJ vërtet organet e larta shtetërore që u &aktuan në Përmet kishinmështetjen e gjerë të masave popullore dhe ishin shprehëse e artëse të sovranitetit shtetëror, por



s-duhet harruar se në maj të vitit 6744 një pjesë e madhe e Shqipërisë ishte akoma nën pushtimin enën kontrollin e trupave naziste e të administratave kuislinge. Në të njëjtën kohë, në maj 6744 neakoma nuk kishim krijuar një rrjet të plotë organesh administrative nëpërmjet të &ilave Ceveria dotë mund të drejtonte e të kontrollonte gjithë jetën e vendit. =e/ këtyre, shpallja e krijimit të njëqeverie nominale do të shtronte qysh në maj 6744 edhe /ështjen që kjo Ceveri të njihej nga aleatët

tanë, gjë që taktikisht në ato momente nuk do të ishte oportune. 3jo, sepse sidomos aleatët angloamerikanë, që ne e dinim se /-"simpati kishin për ne, do të na e re!uzonin njohjen, duke na vënë si pretekst ato rrethana që përmenda më sipër. Prandaj u vendos që 3omiteti të kthehej në Ceveri nënjë hap të dytë, kur o!ensiva e përgjithshme e ushtrisië sonë do të shkatërronte thuajse krejt

pushtuesin gjerman, reaksionin e rendshëm e, ashkë me ta, edhe shpresat e "aleatëve# për t-ikundërvënë (ëvizjes Na&ional/lirimtare një !or&ë tjetër politike, si kundërpeJshë në lu!tën për

pushtet.9dhëheqja e Partis' në shtator 6744 gjykoi se kushtet për këtë hap të ri ishin pjekur dhe e shtroiProlemin për diskutim në mledhjen e 3ryesisë së 3ëshillit nti!ashist Na&konal/lirimtar. Pasi uargumentova shokëve se &ilat ishn arsyet që ne në Përmet dolëm me 3omitetin nti@!ashist dhe psetani ai duhej kthyer e shpallur Ceveri Demokratike e shtetit të ri shqiptar, për!undova@

Propozimi që 3omiteti nti!ashist Na&ional/lirimtar i zgjedhur në Përmet, të kthehet në CeveriDemokratike Provizore tJë shtetit të ri shqiptar, është vazhdim logjik i rrugës në të &ilën i kaudhëhequr Partia 3omuniste masat nopullore për /lirimin e vendit dhe për të marrë në duar

pushtetin politik shtetëror. Në këtë kuptim, mledhja që do ta aprovojë këtë propozim të Partisë doth jetë një vazhdim i 3ongresit të Përmetit, një "sean&ë# e tij, po që mahet disa muaj më vonëGTë gjithë shokët e kryesisë së 3ëshillit e pritënme entuziazëm propozirnin e 3omitetit Cendror të P3SK dhe ranë dakord që të thirrej 0ledhja eDytë e 3ëshillit nti!ashist Na&ional/lirimtar në ditët e para të tetorit. Data e saktë do t-ukomunikohej anëtarëve të 3N1it më vonë ashkë me qytetin ku do të zhvillohej mledhja, i &iliiu la ta &aktonte Shtai i Përgjithshëm, n' varësi nga situata ushtarake. Nuk kaluan ve/se pak ditenga kjo mledhje kur morëm vesh se qyteti i %eratit ishte /liruar. =endosëm menjëherë që tazhvillonim atje 0ledhjen e Dyte të 3N1it, duke pasur parasysh se ai ishte një nga qytetetkryesore të Shqipërisë, i vendosur n' qendër të vendit e me tradita të vjetra historike. Por data e!illimit të mledhjes u shty disi, sepse akoma trupat gjermane manin pozitat e tyre ne 3u/ovë dhese duhej një!arë kohe gjersa të grumulloheshin gjithë anëtar ët e 3ëshillit nti!ashist. Ndërkohë udhamë urdhër njësive tona që vepronin n' këtë zone t-i jepnin !und sa më shpejt rezisten&ës s'nazistëve dhe, më duket, ): dite përpara !illimit të 0ledhjes s' %eratit, edhe 3u/ova u /lirua.3ështu, n' momentin e duhur u nisëm nga Rdri/ani, kaluam mespërmes Skraparit dhe pas dy diëshrrugë arritëm n' %erat natën vonë.3ur të nesërmen, populli mori vesh se n' qytetin e tyre kishin ardhur shokët e 3omitetit nti!ashistdhe,4ë Shtait të Përgjithshëm, rrugët u mushën me njerëz. %urra e gra, të moshuar, nëna me

!ëmijë n' duar, të rinj e të reja, pioniere, me këngë e rohoritje të zgjatura na uruan mirëseardhjen.Për ore të tëra vazhduan këngët e rohoritjet nëpër rrugë si edhe përpara ndërtesës ku kishim zënëvend n' krah të lagjes "0angalem#, aty ku tani është 0uzeu i (u!tës Na&ional/lirimtare të rrethit eqë më pare kishte qenë shtëpia e =rionëve.

N' qytet kishte rregull e qetësi@ partizane e vullnetarë manin rendin, qyteti gumëzhinte, jeta rridhtee gëzueshme. %erati nuk kishte pësuar dëmtime të më dha nga lu!ta, megjithëse shkatërrime edjegie kishte edhe atje, por, në krahasim me Përmetin, ku qemë mledhur disa muaj më pare, %eratiishte në gjendje më të mire. to dite të gjithë ne, partizanë e drejtues, jetonim në një atmos!ere qës-e kishim provuar prej kohësh. Irugët ishin plot gjallëri, dyqanet të hapura e të mushura plot e

përplot Esigurisht me ato mallra që mund të gjendeshin atëherë, po kështu rrinin hapur deri vonëka!enetë, restorantet. 0egjithatë ne nuk i "justi!ikonim# dot shpresat e tregtarëve e të pronarëve të

këtyre lokaleve, se vërtet kishim qej! të linim ndonjë gjë, po ishim hollë nga parate dhe kur shokëtduke kruajtur Lhepat gjenin ndonjë lek, i harLhonin per duhan, per ndonjë risk per t-u rruajtur a per të pire ndonjë ka!e "si zotni# në hotel "3olomo#G



N' %erat u vendosën ato dite edhe misionet ushtarake aleate të %ashkimit Sovjetik, të %ritanisë s'0adhe e të Shteteve të %ashkuara të merikës të kryesuara respektivisht nga 2vanovi, Smithi eTomas Ste!ensi, alias Thoma Ste!ani. 2shte sigurisht edhe koloneli =elimir Stoini/ e "miqtë# e tjerë

jugosllavë. Të gjithë këta ne i !tuam të merrnin pjesë në 0ledhjen e 3ëshillit nti!ashist Na&ional/lirimtar, si për!aqesues të vendeve mike e aleate në lu!tën e përashkët kund8r

nazi!ashizmit. 2vanovi dhe Stoini/i pa dyshim e pranuan !tesën "me kënaqësi#, po keshtu edheamerikanokor/ari Ste!ens, i &ili edhe në 3ongresin e Përmetit kishte marre pjesë "si dëgjues#. Për /udi, edhe anglezët, ndryshe nga /-kishin vepruar në Përmet, pranuan të asistojnë në mledhje, kudërguan majorin Smith, i &ili zëvendësonte Palmerin që ishte larguar ditët e para të tetorit. Pasdështimeve që kishin pësu ar në përpjekjet e tyre për të !olur me ne me gjuhën e !or&ës, misionarët

ritanikë në qëndrimet e tyre tani kujdeseshin të dozonin ashkë me intrigat e kër&ënimet, edhe"dashamirësinë# e "mirësjelljen#G 0e sa duket, ata e kishin kuptuar më në !und se plani i tyre meaz 3upin e të tjerë si ai nuk kishte asnjë shans për sukses dhe tash do të përpiqeshin të punonin

renda (ëvizjes Na&ional/lirimtare, renda Frontit me të tjerë kuaj Troje, për të saotuar !itoren erevolu&ionit popullor.0ledhja historike e %eratit !illoi më )+ tetor. Ireth orës dhjetë të mëngjesit ne, anëtarët e 3ryesisë

e të 3omitetit nti!ashist Na&ional/lirimtar, u nisëm në këmë për në sallën ku do të ëhejmledhja, që ruhet edhe sot si një monument i historisë. 5rumuj njerëzish nga të dy anët e rrugësna përshëndetnin, hidhnin lule. Para kinemasë, për nder armë, ishin rreshtuar partizanët e njëkompanie të %rigadës =22 Sulmuese, që kishin lu!tuar për /lirimin e qytetit.3ur hymë në sallë, anëtarët e 3ëshillit dhe të !tuarit u ngritën në këmë me duartrokitje. 5atigjysma e sallës, lozhat dhe galeria ishin të mushura me popull. Ne kishim lu!tuar së ashku,gjith/ka ëhej në emër të popullit, prandaj, si i thonë, letrat i kishim të hapura@ populli do tëshikonte vetë si do të pro&edohej në mledhje nga për!aqësuesit e tij, të zgjedhur demokratikisht nëPërmet. sgjë të keqe s-kishte këtu, përve/se iu hap pak punë doktor Nishanit, që drejtonte punimet,të &ilit i duhej të ndërhynte disa herë për të qetësuar njerëzit që rohoritnin pareshtur, tëentuziazmuar. $u lutem qetësi, thoshte me "rreptësi# Rmer Nishani, jemi në mledhje pune e jo në mitingG5jith/ka ishte e thjeshtë, e natyrshme, prekëse. 3ëtu s-kishte "deputetë# me qostekë, !rakë e Lhu!ka,as roja me shirita, as ndonjë "sekretar protokollar# me një mori dosjesh, letrash e kallamarësh si në

parlamentin e "aallarëve# zogollianë. Deputetët e këtij "parlamenti# ishin njerëz të thjeshtë, ij të popullit që vinin nga shtigj et e lu!tës, ata nuk kishin as tituj e "oLhaqe# të trashëguara, por kishindashurinë për popullin, të &ilën e kishin provuar në eteja, si dhe dashurinë për të ardhmen e lumtur të atdheut. =etë ky !akt, ashkë me shumë të tjera, tregonte se kjo që po ndodhte në Shqipëri ishtenjë përmysje rrënjësore, ishte agimi i një ote të re, ku i përuzuri, i shtypuri i djeshëm, kishte!ituar me lu!të e me gjak, me revolu&ion të drejtën për të vendosur !atin e komit.Salla e mledhjes ishte zukuruar me !lamurë, me lule e me kurora da!inash. 0i perden e skenës,

në s!ond, ishte vendosur një !lamur shumë i madh i Shqipërisë, punuar me dashuri dhe në të dy anëte tij parulla "=dekje !ashizmit (iri popullit#J në muret anash ishin vendosur portrete të patriotëvetë Iilindjes, të dëshmorëve të (u!tës Na&ional/lirimtare, si dhe anderola ku shkruhej me gërmakapitale@ "Iro!të pushteti popullorG#, "Iro!të 9shtria Na&ional/lirimtare G#.3ryetari i 3ryesisë së 3N1it, doktor Rmer Nishani, në hapje të mledhjes majti një !jalim tëshkurtër, në të &ilin, në mënyrë përmledhëse, !oli për situatën e rendshme e të jashtme dhe u

parashtroi anëtarëve të 3ëshillit nti!ashist Na&ional/lirimtar qëllimin e mledhjes. Në këtë situatë, tha ai, kur tri të kat8rtat e Shqipërisë janë nën juridiksionin tonë, 3ryesia e3ëshillit nti!ashist Na&ional/lirimtar e pa të nevojshme të thërrasë këtë mledhje të 3ëshillit për të aprovuar kthimin e 3omitetit nti!ashist Na&ional/lirimtar në Ceveri Demokratike të Shqipërisë.3ryesia e gjeti të arsyeshme që ky vendim të merrej solemnisht nga i gjithë 3ëshilli, megjithëse, në

azë të kompeten&ave që i janë ngarkuar asaj në Përmet, ajo mund ta kryente edhe vetë një akt tëtillë.



Duartrokitjet e menjëhershme të anëtarëve të 3N1it dhe të popullit që asistonte në sallë tregoninqë më parë aprovimin e këtij propozimi për këtë akt historik që do të votohej në !und të mledhjes.Pas !jalës hyrëse të doktor Nishanit, me &ilësinë e Presidentit të 3omitetit nti!ashist

Na&ional/lirirntar, m-u dha mua !jala për të majtur raportin në emër të këtij 3omiteti.Pas një ekspozeje të shkurtër të situatës nd8rkomëtare, në të &ilën spikatnin !itoret e reja të mëdha

të 9shtrisë së 3uqe, e &ila tashmë lu!tonte në Poloni, në Cekosllovaki e në Prusinë (indore si dhehapja, më në !und, e !rontit të dytë angloamerikan në Fran&ë, në raportin që majta ëja një talo tësukseseve që kishte arritur populli ynë, ushtria jonë, të udhëhequr nga Partia, në sulmin vendimtar

për ta ndjekur ishën naziste nga trojet e shenjta të atdheut. =endimet e 3ongresit të Përmetit, i raportova 3ëshillit, po përmushen me sukses. Divizionet e

rigadat tona e thyen o!ensivën e dytë gjermane dhe marshuan !itimtarë drejt Shqipërisë së =eriut,dhe ashkë me dis!atat që u shkaktuan divizioneve të =ermahtit, ënë që të dhkrijnë si ora në ujë/etat e %allit dhe andat e She!qet =ërla&it e të az 3upit, të Fiqri Dines e të Kailil lisë, të0arkagjonit e të 0uharrem %ajraktarit.

Në !jalimin tim !ola me pasion e me !rymëzim për heroizmin epik të 9shtrisë sonë Na&ional/lirimtare, për partizanët, komandantëtt e komisarët tanë trima, të &ilët, të veshur e të

paWveshur, të ngrënë e të pangrënë, në të nLehtë e në a&ar, në !usha, në qytete e në kreshta malesh,lu!tuan me vetëmohim, i vunë gjoksin atdheut, e lanë me gjalk /do pëllëmë të kësaj toke dhe ranëme këngë në gojë, e ënë vdekjen "si me le#. 3u e gjente !or&ën, ku mështetej kjo ushtri, kuarmatosej, ushqehej e str-ehohej A Në populiG 9shtria jonë, theksova në këtë pjesë të raportit, është armatosiur në lu!të me armët që i karrëmyer armikut në e-teja, është ushqyer me ukën e popullit që ka!shatën &e tij e të !ëmijëve endau me partizanët. Shtëpitë e p&opullit, malet dhe pyjet e atdheut kanë qenë dhe ja|në kazermat eushtrisë sonë. Por, u thashë duke u drejtuar nga për!aqësuesit ushtarakë aleatë, për interesat e

përashkët të kësaj lu!te të shenjtë, për të armatosur mijëra vullnetarë që /do ditë shtojnë r,adhët eushtrisë sonë, për t-u prerë rrugët e tërheqjesJ dhe për t-i asgjësuar !or&at gjermane, ne kërkojmë ^nga aleatët tanë armë, armë, armëG S-ka kush të na ^re!uzojë të drejtën të lu!tojmëJ s-ka kush na e

përliZul vullnetin për të lu!tuar e për të !ituar, por, e përsë!ritim, kërkojmë armë dhe muni&ionG3ushedi për të satën herë u drejtohej "miqve# kjo kërkesë, kush e marn mend në sa takime, iseda,letra zyrtare e radiograme u kishim thënë se nuk kërkonim as karamele e /okollata e asgjë tjetër,

përve/ armëve, !ishekëve, predhaveG 2 përsëritnim këto kërkesa dhe merrnim premtime, uzëqeshjehipokrite diplomatike, justi!ikime, o!erta për të shitur atdheun. Ne u ënim thirrje për ndihmë tësinqertë prej aleati, po thirrjet tona qenë vo in desertoE(atinisht zë në shkretëtirë.. 1-të ësh, ky kaqenë !ati i popullit tonë, rrallëherë ka pasur miq esnikë e aleatë të sinqertë. Po s-ka gjë, pikërishtkjo ndoshta e ka ërë më vital, më të papërkulur dhe e ka indur se vetëm nga !or&at e veta mund të

presë lirinë dhe lumturinë e tij. Në mënyrë të ve/antë u ndala në raport në e!ektet politike që kishte pasur krijimi i 3omitetit

nti!ashist Na&ional/lirimtar në 3ongresin e Përmetit. Nënvizova këtu entuziazmin me të &ilin e priti këtë ngjarje populli shqiptar, i &ili nëpërmjet mijëra letrash shprehte gëzimin për krijimin e së parës Ceveri popullore, shprehte, gjithashtu, vullnetin e vet për ta mështetur e për ta përkrahur atënë aktivitetin për të mirën e Shqipërisë.3rejt i kundërt, qe reagimi i qarqeve dhe i !or&ave reaksionare, për të &ilët krijimi i 3omitetitnti!ashist qe një omë që ua dërrmoi krejt ëndrrat e tyre të !antaksura. Formimi i 3omitetit meatriutet e Ceverisë revolu&ionare, theksova ve/anërisht dhe jo pa qëllim, i ëri qesharake

përpjekjet e reaksionit renda dhe jashtë Shqipërisë për të krijuar qeveri kukulla, pa asnjë simpatidhe pa asnjë mështetje në popull. 3ush merret me prodhimin e krijesave të tilla të destinuara tëvdesirl ai ën lodrën e armiqve të popullit shqiptarG0ë poshtë raportqja për punën dhe për aktivitetin që kishte zhvilluar 2Zomiteti nti!ashist

Na&ional/lirimtar gjatë kësaj penludhe katërmujore. Në këtë pjesë të !jalimit i paraqita 3ëshillit një përmledhje të përpjekjeve të 3omithtit për riorganizimin e jetës në krahinat e /liruara, në qytet enë !shat, për masat që ishin marrë për vënien në !unksionim të ekonomisë, për sigurimin e ukës e



të strehimit për popullsinë, për sigurimin e shërimit shëndetësor, për hapjen e shkollave, për kulturën dhe propagandën.Bdhe me duartrokitjet e tyre gjatë kohës që leLoja raportin, por edhe në diskutimet e tyre më pas,anëtarët e 3ëshillit e vlerësuan pozitivisht dhe e aprovuan veprimtarinë e 3omitetit nti!ashist

Na&ional/lirimtar.

3omiteti nti!ashist Na&ional/lirimtar punën e tij e kishte mështetur deri atëherë në një sistemadministrativ, akoma emrional, të papërkryer. =etëm 3omiteti kishte ndarje pune, kishte dikasteret,të &ilat nzulonin sektorët e ndryshëm të jetës së vendit, kurse në azë, në këshillatna&ional/lirimtarë të qarqeve e të qyteteve, organizimi sapo kishte !illuar të ëlcej, sapo kishin!illuar të ndaheshin seksionet, të krijoheslzin aparatet administrative etj. Sigurisht, ishim akoma nëlu!të, shteti sapo kishte lindur, mungonin kuadrot dhe përvoja. Kap pas hapi /do gjë do të e&te

përpara, vetë praktika do të na sugjeronte !ormat e përshtatshme, do të na mësonte të drejtonim e tëqeverisnim.Pasi u sqarova shokëve mënyrën e organizimit e të !unksioniznit të shtetit tonë të ri, kalova nëojektin kryesor të 0ledhjes së Dytë të 3ëshillit nti!ashist Na&ional/lirimtar, në propozimin që.3omiteti nti!aZshist të kthehej në Ceveri Demokratike Popullore Provizore.

Ceveria Demekratike që do të dalë nga kjo mledhje, thashë, de t-i qëndrojë esnike plat!ormës politike e ushtarake të (ëvizjes Na&ional/lirimtare dhe vendimeve të 3ongresit të Përmetit. Nëradhë të parë, ajo do të vazhdojë e do të /ojë deri në !und detyrën e /lirimit të plotë të atdheut. Pas/lirimit të piotë të Shqipërisë, vazhdova, dhe pasi të jetë stailizuar gjendja, Ceveria Demokratikedo të sigurojë d-he do të organizojë zgjedhjet e lira demokratike për samlenë 3ushtetuese, e &ilado të &aktojë !ormën e shtetit dhe do të aprovojë 3ushtetutën e shtetit shqiptar.Ceveria do t-u kërkojë aleatëve të llokut të madh anti!ashist njohjen e saj si e vetmja qeveri e

popullit shqiptar, e dalë nga lu!ta dhe nga gjiri i popullit, që shpreh vullnetin e tij dhe për!aqësongjithë popullin shqiptar. ta do të na njohin, theksova, se kanë parë me sytë e tyre sakri!i&at qëkemi ërë në këtë lu!të të tmerrshme dhe të paaraartë, kanë parë heroizmin e përditshëm të

popullit tonë të vogël, por të papërkulur, që, në kushte tepër të vështira, u vërsul mi armikun mevetëmohim të patreguar.Pas raportit që majta në emër të 3omitetit nti!ashist Na&ional/lirimtar e që zgjati rreth një orë,

ëmë një pushim gjatë të &ilit u dha një kon&ert me këngë patriotike partizane, nga grupet artistiketë reparteve ushtarake e nga të rinj e të reja të qytetit të %eratit. %ashkë rne "artistët# në skenë,këndonin edhe pjesëmarrësit e mledhjes, këndonte edhe populli në sallë. 0ase ky kon&ert i

përashkët, jashtë ku!ijve të skenës, /alonte ndopak dhe nuk i kënaqte ekzigjen&at artistike tëdirigjentitJ kishte zëra që stononin, disa nuk i dinin mirë !jalët e këngëve, dikush harronte se kishteedhe kon&erti program dhe pas marimit të një kënge kërkonte t-ia merrte tjetrës që i pëlqente mëshumëJ po, sidoqo!të, të gjithë ishin të kënaqur, të gëzuar e të lumturJ në zemrat e në sytë e shokëvekishte !estëG

Pas këtij pushimi sean&a u hap me përshëndetjet e për!aqësuesve të vendeve aleate, të &ilët me !jalëtë përgjithshme vlerësonin sukseset tona në (u!tën Na&ional/lirimtare, shprehën simpatinë dhe përkrahjen. për popullin tonë. Sigurisht, përshëndetjet e se&clit prej, tyre kishin edhe nuan&at e veta,në varësi nga qëllimet e qëndrimet që manin ata ndaj nesh, qo!të edhe në aparen&ë.Smithi, për shemull, me gjithë vërejtjen e adresuar për ndihmat e pamja!tueshme, për të mos thënëinekzistente, nuk e zuri në gojë !are atë /ështje, vetëm na premtoi se "aleatët nuk do t-i harrojnëshokët e tyre në lu!të e në paqe#, sikur të na paralajmëronte se edhe pas lu!tës do të kishim olltelashe me taJ amerikani me origjinë shqiptare, por totalisht i astarduar, me një shqipe të /alë,shprehu kënaqësinë e tij "si ushtarak amerikan dhe si shqiptari për !amilje të vet#.=elimir Stoini/i, me një pamje !odulle, !oli më gjatë se të tjerët dhe në ligjëratën e tij, në serisht, të

inte në sy përsëritja e shpeshtë e emrit të Titos, të $ugosllavisë, të %allkanit etj. 3ur !jala e tij u

përkthye, u kuptua se koloneli jugosllav më shunië kishte !olur për lu!tën e $ugosllavisë, për Titon,sesa kishte përshëndetur këtë eveniment historik në të &ilin e kishm !tuarJ Stoini/i !oli për "ashkimin e popujve allkanikë#, përmendi edhe "!ederatën e !amshme#, premtoi "ndihmën e



Diskutimet vazhduan edhe të nesërmen, më )) tetor. Ce ditë e diel e, ve/ kësaj, qe edhe një mot i ukur e i qeshur sa s-të esohej se ishte !undi i tetorit. 3ur u drejtuam për në kinemanë ku ëhejmledhja,kudo na rrethonte populli, i &ili ishte ve/anërisht i shumtë në hyrje të godinës. të ditë do të hidhejnë votë /ështja e kthimit të 3omitetit nti!ashist Na&ional/lirimtar në Ceveri Demokratike

Provizore. Por, si/ thashë, votimi do të ishte vetëm një akt !ormal juridikJ jo vetëm diskutuesit, por edhe të tjerët që ishin në sallë, me entuziazmin e tyre që shkonte kreshendo tashmë e kishinshprehur aprovimin. të ditë atmos!era në sallë dukej që kishte arritur kulmin, rohoritjet,ova&ionet që për&illnin !jalët e shokëve që ngjiteshin në podium ishin të tilla sa shoku që mante

pro&esveralin emledhjes kishte rënë në dëshpërim, hapte duart, i pa!uqishëm të kapte !jalët që thuheshin për t-i!iksuar në protokoll. 0ë pas, kur ashkë me shokët e tjerë kontrolluam dokumenta&ionin emledhjes, qeshëm me të madhe, kur në një pjesë të pro&esveralit kishte vetëm emra diskutantëshdhe poshtë një shënim "Nga entuziazmi i madh në sallë, është e pamundur të mash shënime#.

Në këtë situatë, pasi morën !jalën <8 shokë dhe pas thirrjeve të pareshtura të anëtarëve të 3ëshillitnti!ashist Na&ional/lirimtar dhe të popullit "Ceveri DemokratikeG# dhe "Ta hedhim në votëG#

doktor Rmer Nishani shpalli mylljen e diskutimeve dhZ pasi vendisi për një /ast qetësi, tha@ Kedhim n' votë propozimin që 3orliteti nti!ashist Na&ional/lirimtar të kthehet n' CeyeriDemokratike Provizore të Shqipërisë. 3ush ësht44 dakord të ngrejë grushtin lart.Të gjithë n' këmë, ngritëm grushtet let. %ashkë me anëtarët e 3ëshillit, edhe të !tuarit, popi!lli, ungrit n' këmë dhe votoi. Po kësaj here Rmer Ni,hani skrupuloz, nuk e vuri re "shkeljen#.Pas këtij vendimi historik, doktor Rmer Nishani shpalli se 3ryesia e 3N1it më kishte ngarkuar mua me detyrën e 3ryetarit të Ceverisë Demokratike. Në sean&ën e pasdites do t-i paraqisja3ëshillit programin dhe përërjen e Ceverisë.

N' sean&ën e pasdites, n' emër të Ceyerisë ëra një Deklaratë programatike n' të &ilën shprehejangazhimi i Ceverisë s' re për të /uar deri n' !und lu!tën për /lirimin e vendit, për t-i qëndruar

eshikë vendimeve historike të Përmetit, për !or&imin e pushtetit popullor, p'l mrojtjen dhesigurimin e të drejtave demokratike për masat popullore etj. N' Deklarktë shpalla njëkohësisht edhekërkesën ndaj aleatëve psr njohjen e Ceverisë Demokratike Provizore si e vetmja qeveri e ligjshmee popullit shqiptar. Përërja e Cgverisë qe identike me atë të 3omitetit nti!ashist

Na&iona2/lirimtar.3ështu, më ): tetor për!undoi 0ledhja e Dytë e 3ëshillit nti!ashist Na&ional/lirimtar. =endimihistorik që mori ajo për shndërrimin e 3omitetit nti!ashist Na&ional/lirimtar n' CeveriDemokratike ishte një hap historik i domosdoshëm, një rrjedhim logjik i lu!tës dhe i revolu&ionit

popullor nën udhëheqjen e Partisë. 0e këtë vendim marrja e pushtetit politik nga ana e masave punonjëse, që me lu!të kishin rrëzuar pushtetin e vjetër, ëhej një realitet de !a&to dhe de jure.Iëndësia e këtij vendimi historik do të re!lektohej edhe më vonë, n' thellimin e revolu&ionit, n'

hapat e tjerë që ndërmori Partia n' etapa të ndryshme dhe n' kohën e duhur.Pas për!undimit të mledhjes rrugën nga salla deri n' selinë ku ishte vendosur Ceveria e ëmëmidis popullit që na përshëndeste. Një grumull i madh njerëzish u mlodh pranë ndërtesës kuishim vendosur. She!at e misioneve aleate, që për "kortezi# kishin ardhur për të na uruar, /uditeshinme atë që shihnin dhe, sigurisht, ndonjërit prej tyre nuk i vinte mir'. 9 ndamë nga masa e njerëzveqë na kishin !utur n' mes, por, edhe kur hymë renda, nuk pushuan rohoritjet e !uqishme@Iro!të Shqipëria e lirëG Iro!të Ceveria DemokratikeG Iro!të Partia 3omunisteG Iro!të 9shtriaheroike Na&ional/lirimtareGRmer Nishani më vuri dorën n' sup i prekur@ Bnver, duhet të dalësh. Pa dëgjo si ëjnë, tha ai dhe nLori shaminë e pastroi gjyzlykët për tëlarguar mallëngjimin.

Dola n' dritare dhe i përshëndeta me !jalët që më dilnin nga shpirti. Nuk më kujtohet me saktësi/!arë u thashëJ mikro!ona e altoparlante nuk kishte, por njerëzit e morën vesh përse u !ola, ia



thoshin njëritjetrit, rohoritnin, kishin esim te ijtë e vet, të provuar në lu!tën e përashkët. Pasmeje, me insistimin e popullit, dolën edhe shokët e tjerë në dritare.B tani punëG Punë dhe lu!të në krye të Partisë, të popullit, në krye të etejave të mëdha që na

pritninGDisa herë në ditë isedoja me 0edarin, me %a&ën, me 3olekën, me 5jergj 3okoshin, me %edri

Spahiun e të tjerë për prolemet që u takonin dikastereve që ata drejtonin. Duhej vullnet, kurajë e punë e madhe që të përalloje /ështje të tilla urgjente, si@ grumollimi i ereqetit, rregullimi irrugëve e i urave, /elja e shkollave dhe e kurseve kundër anal!aetizmit. B këto, në të njëjtën kohë,kur vendi akoma ndodhej në lu!të, kur në krahinat e qytetet e /liruara ishte akoma i nLehtë hiri qëkishte lënë mrapa araria armike. Dimri po na a!rohet dhe një pjesë të mirë të popullit e kemi pa ukë e pa strehë, u thosha në këto

iseda shokëve. Duhet të intensi!ikohet puna në !shatra e lagje dhe të paktën të ngrihet për /do!amilje nga një kthinë, duke ndihmuar njëritjetrin. =ështirësitë janë të mëdha, por le të vazhdojmëme atë entuziazëm, esim e vendosmëri që !illuam lu!tën. =etëm kështu do t-ia arrijmë qëllimitG Duhet të marrim masa për ruajtjen e gjësë së gjallë, sidoros të qeve të punës, ngrinte 0edar Shtylla një tjetër prolem. 0jelljet e vjeshtës akoma nuk kanë për!unduar dhe duhet menduar

seriozisht si të ëhen këto punë. Na duhet uka. Të krijohen indje që të përdoren edhe kuajt emushkat për mjelljeJ kemi dërguar edhe një qarkore për këtë qëllim, të shohim si do të venë

punët...B 3ështu me radhë diskutonim e vendosnim për proleme të ndryshme të ekonomisë, kultur's,shëndetësisë etj. Për gjërat që nuk i njihnim pyetnim shokë spe&ialistë, diskutonim me njëritjetrindhe në sugjerimet e mendimet e shokëve gjenim rrugën më ra&ionale. 0ë e rëndësishmja ishte qëentuziazmit e esimit të popullit t-i përgjigjeshim me punë të palodhur, ditën dhe natën, që tëmanim me nder përgjegjësitë që na ishin ngarkuar e premtimet që kishim ërë. hluk është koha për paraloG i thosha ndonjë shoku që insistonte "të vemi atje, të shkojmë këtu#

për vizita e për takime. Duhet t-i përvishemi punës, të !lemë pak dhe, mos harroni, na ndalohet tëlodhemiG Bdhe në mitingje do të vemi, edhe me popullin do të takohemi, por, në radhë të parë, do të

ëjmë detyrënG N' %erat ndenjëm rreth një muaj dhe dritat në ndërtesën ku kishte zënë vend Ceveria shiheshin derivonë dhe jo rrallë mëngjesi i gjente të ndezura. Shokët ministra ishin të detyruar të merreshin jovetëm me /ështjet kryesore, por edhe me punë të vogla, deri edhe në /ështje teknike, sepse"aparati# ynë qe !are minimal dhe një ministri e tërë, ie !jala, zinte një ose dy dhoma në godinën eCeverisë. 0ë vinte ndonjëri dhe ngrinte prolemin e kuadrove, të zëvendësministrave, por ia prisjashkurt e i thosha@ 0ë vonë do t-i kemi të gjitha ashtu si/ duhet. Tani vetë jemi edhe ministra, edhe drejtorë, edhenëpunës.=inte ndonjë shok jetër e ankohej se në dikasterin e tij s-kishte asgjë, as mjete, as !onde, as

spe&ialistë, as azë materiale. B kuptoja, gjendja që më raportohej ishte reale, por me "kërkesa# e"ankesa# ndaj Ceverisë s-arrihej asgjë. Ne me popullin e ëmë lu!tën, u thosha. 3y popull që s-ka të hajë na man edhe neJ edhe këto,

punë së ashku do t-i ëjmë. 3u do t-i gjejë Ceveria ato që thoni juA Ne për një /ështje përpiqemi, prandaj s-mund t-i ndajmë hallet e Ceverisë sonë nga ato të popullitJ sot edhe nesër për gjith/ka popu@lit do t-i drejtohemi dhe askujt tjetër, asgjë s-do të na jerë nga qielli.%iseda të tilla, mledhje e takime pune kishim, /do ditë, ile disa herë në ditë, po këto as na lodhnine as na mërzitnin. Punët e Partisë, të shtetit, drejtimi i 9shtrisë sonë Na&ional/lirimtare në etejat!inale, ishin një arrë të &ilën Partia dhe populli na e kishin ngarkuar dhe do ta manim mishpatulla pa u lodhur, aq më tepër tani që ishim në prag të !itores së madhe.Por ato ditë në %erat, një rengë të thellë po na, shkaktonte situata e rëndë që u krijua nga

ndërhyrjet antimarksiste e antishqiptare të të dërguarit të Titos, =elimir Stoini/it dhe, sidomos, ngakurthi e komploti që ky po përgatiste ashkë me 3o/i QoLen, Sej!ullain, Pandi 3riston e të tjerëkundër Partisë 3omuniste tëShqipërisë dhe së ardhmes së atdheut tonë. Se /-qëllime kishte ky



komplot armiqësor, këtë ne do ta r ealizonim më pas, po qysh ato ditë, si/ kam shkruar hollësisht nëlirin "Titistët#, isha i indur se nga ana e të dërguarit të Titos po goditej padrejtësisht via e Partisësonë.Duke kujtuar ato momente më ie mirë ndër mend se /-përpjekje të mëdha i imponoja vetes qëshqetësimin dhe rengën të m&s ua komunikoja shokëve të tjerë. Nga njëra anë, më duhej të lu!toja

për të mrojtur pastërtinë e vijës së Partisë kundër punës armiqësore të për!aqësuesit jug&sllav dheklikës që po krijonte dhe, nga ana tjetër, duhej të mposhtja gjith/ka dhe të prisja me uzë në gazshokët e 3ëshillit dhe të Ceverisë për të iseduar për prolemet e ndryshme dhe për masat evendimet që do të merrnim menjëherë pasi të hynim në Tiranë.0e zemër të rengosur, por me !ytyrë të qeshur, prita edhe delegatët e q;tetit të %eratit, të &ilëtvinin të më uronin për Partinë trime që /liroi popullin. ta nuk e dinin dëshpërimin tim, nuk e dininse një grup tro&kistësh i hidhnin altë kësaj Partie që populli e donte shumë.Pasi iseduam një &&pë herë, njëri nga pleqtë e delega&ionit të qytetit m-u drejtua@ Shoku 3omandant, kemi një lutje nga populli i %eratit. 0a thoni, i !ola me uzë në gaz. Populli i %eratit kërkon që qyteti ynë, %erati, të ëhet kryeqyteti i Snqipërisë së re.

3jo kërkesë për mua ishte një gjë e papritur dhe, duke qeshur, i thashë@ 3ur të shkruhet historia e kohës së Partisë, do të thuhet se %erati, pë një kohë, ishte kryeqyteti iShqipërisë së re, sepse këtu, tash, po qëndrojnë edhe 3ëshilli nti!ashist Na@ional/lirimtar dheCeveria e Parë Demokratike e verdit tonë. 0ë tutje !jalën do ta ketë samleja 3ushtetLese që dotë &aktojë edhe !ormën e regjimit që do të ketë Shqipëria e re, edhe kryeqytetin e saj. 9në për këtënuk ju kënaq dot, por po ju them se mendimi i Partisi dhe i popullit është që kryeqyteti të jetëTirana, e &ila së shpejti do të /lirohet përgjithmonë. Të ëhet si ta shohë më të miri PartiaG më thanë pleqtë e urti e patrioti të %eratit, u përshëndetëm

përzemërsisht e i për&olla gjer poshtë. rdhja e tyre, !jalët e ngrohta në adresë së Partisi e tëCeverisë më lehtësuan rengën e më shtuan !or&at, por ndërkaq e dija se lart, në zyrat ku punonim e

anonirn na pritnin hyrje e dalje të tjera, shpi!je, akuza e presione të pandërprera.to diti në %erat ishim duke u përgatitur edhe për dy ngjarje të tjera të rëndësishme, për 3on!eren&ën e Frontit Na&ional/lirimtar dhe për 3ongresin e 5ruas nti!ashiste. 3on!eren&a eFrontit që u ë, në mos gaoj, :4 diti pas 0ledhjes së Dytë të 3ëshillit nti!ashist

Na&ional/lirimtar, do të diskutonte e do të aprovonte vendimin që Fronti Na&ional/lirimtar tash etutje të ishte një organizatë politike e madhe, e të gjithë njerëzve të ndershëm që lu!tonin për Shqipërinë e lirë demokratike e popullore, duke ua lënë !unksionet e pushtetit këshillavena&ional/lirimtarë. Sikurse kishim rënë dakord në udhëheqjen e Partisi, organizata e Frontit do tëkrijonte kudo &elulat e veta, këshillat e Frontit, të &ilët do të luanin një rol kolosal për ashkimin e

popullit, për moilizimin e të gjitha energjive dhe a!tësive krijuese të tij në shërim të gështjes sëndërtimit të Shqipërisë së re.

Tamam kur përgatiteshim për këtë kon!eren&ë si dhe gjatë punimeve të saj, =elimir Stoini/i e NijazDizdarevi/i, në unitet e në ashkëveprim me 3o/i QoLen, Sej!ulla 0alëshovën, Nako Spii-un e tëtjerë, u përpoqën të godasin e të shtremerojnë vijën e Partisi lidhur me Frontin Na&ional/lirimtar.kuza për "sektarizëm#, që ata e kishin vënë në rendin e ditës, u re!lektua këtu në "sugjerimet# e"rekomandimet# për të zgjeruar "ku!ijtë e Frontit#. Shqip kjo do të thoshte të !uteshin në Frontin

Na&ionalglirimtar elementi që gjatë viteve t' lu!tës jo vetëm nuk kishin lu!tuar, po na kishin goditur &leri edhe me armi. "rgumentet# për këtë nuk u mungonin as delegatëve të Titos, as apostujve tëtyre shqiptarë. 3jo ishte një etapë në rrugën e realizimit të planit të hartuar në %eograd për tëgoditur Partinë 3omuniste të Shqipërisë, për të treguar se aio gjatë viteve të ekzisten&ës së vet gjojaishte treguar e paa!të për të përpunuar dhe për të ndjekur një vijë t' drejtë politike e të përgatitejkështu terreni q' !renat e Shqipërisë t-i merrte në dori Titoja me njer-ezit e tij.

Njëri pas tjetrit më vinin si rastëssht 3o/i, Sej!ullai e të tjerët dhe më përsëritnin pëirallat që ikisha dëgjuar më pari nga Stoinigi.



Fronti, si organizatë e gjerë masash, nuk duhet të ketë dhe s-ka pse të ketë ku!ij të &aktuar Për!undimisht, më thotë njëherë Sej!ullai. 0as 1lirimit ne, që kemi pushtetin toni, duhet t-ikemi tiri !or&at me vete, në Front e jo përallë nesh, !ridryshe do të ëhej !jalë për lu!të &ivileG Nuk po të kuptoj, përse e ke konkretisht !jalënA e pyeta. 5aimet që janë ërë më pari, të justi!ikueshme në rrethanat e atëhershme, sot ke\i rast t-i

riparojmë, tha ai. 3ështu, urtë e utë, do t-u pritnim ini&iativën kundërshtarëve të mundshëm. B/do të na ëjnë ata renda FrontitA Praktikisht asgjëG ta s-kanë !or&a, s-kanë aza dhe politikishtua lidhim duart. 3y do të ishte !avori më i madh që mund t-u ënim, e ndërpreva unë. Të mos ehairojmë që Fronti është organizatë politike e popullit, e patriotëve që kanë lu!tuar për /lirimin dhe

për pushthtin popullor. 3urse ti na propozon të !utim në të tradhtarë e kriminelë, që nesër të nalu!tojnë nga rend.a, t-u krijojmë edhe kushtet që ata të penetrojnë edhe në organet tona të pushtetit,deri në Ceveri. 3ëtë nuk duhet ta lejojmë kurrëG 3ëtë s-e ëmë në kohët më të vështira dhe vepruamdrejt e jo gaim, e jo tani kur vetë lu!ta e për&aktoi &ilët qëndruan deri në !und në radhët e armikut. 9në s-them t-i !utim në Parti, nguli këmë "pro!esori#, Fronti nuk është si Partia, të mos ingatërrojmë no&ionet, sepse ëjmë gaime politike. Nuk them, gjithashtu, të !utim në Front 0ithatFrashërin apo t-i hapim dyert az 3upitG h, jo, këto do të ishin ga!a të rënda EG. Po /-të keqe

kemi, ie !jala, nga en BleziA 3y mënjanë ka qëndruar, na interespn ta kemi përallëA po s-kaedhe njerëz me veteG Të mos harrojmë edhe psikologjinë e malësorëve tanë, i ndjekin krerët, i

esojnë... Ta sh!rytëzojmë këtë ra<st. Një mendim të tillë kanë edhe shokët jugosllavë, dhet tëvlerësojmë edhe praktikën e tyreJ pastaj, përvoja historike na mëson se edhe në %ashkiminSovjetik} Dëgjo Sej!ulla, ia ndërpreva leksionin që po mante. 9në në parim nuk jam dakord dë të hapimdyert e Frontit "pa ku!#, si/ na thua ti. Nuk përjashtoj të diskutojmë për ndonjë element konkret, tshikojmë të kaluarën, e@!ektivitetin e qëndrimin e tij dhe të vendosim.3ëto ishin !illimi i asaj !ushate, e &ila do të arrinte kulmin e vet në Plenumin e )të të 3omitetitCendror të Partisë në %erat me akuzat e 3o/it, Sej!ullait, Nako Spirut, NaLhije Dumes e të tjerëve,tt orkestruar nga titistët se gjoja "s-ishin majtur a!ër njerëzit#, "u ishin myllur dyert dhe Frontiishte ërë i ngushtë# etj. Pas presionesh t' tilla që ëheshin ditën e natën, në zyrë e në mledhje, atavërtet nuk arritën të hapnin dyert si/ donin, por nga dritarja ia arritën të !utnin në Frontin

Na&iomal/lirimtar edhe elementë të tillë, si en Blezi, Dan 3aloshi e ndonjë tjet&r.=eprimtaria e mëvo#nshme armiqësore e "patriotëve# të këtij kallëpi tregoi qartë edhe një nerëdrejtësinë e pikëpamjes sonë si dhe qëllimet e atyre q' na i imponuan përkohësisht. Mshtëinteresante se presionet e të deleguarve jugosllavë për "zgjerimin, e Frontit, përputheshin si ide ederi n individë t' ve/antë me ato të anglezëve, që kërkonin "pajtimin# tonë me az 3upin dherne të tjerë krerë të reaksionit.

Ndërkohë armiku s-qe shporrur p&r!undimisht. Higa %erati nënshkrova urdhrn drejtuar 3orparmatts 2, divizioneve dhe rigadave @për të sulmuar dhe për të /liruar Tiranën. Plani operativ

për /lirimin e kryeqytetit që kishim hartuar, ishte pj esë piesë përërëse e planit strategjik, i &ili dot ërute të mundur që deri në !und të nëntorit të mos metej këmë armiku në gjithë Shqipërinë. 2kishim të gjitha mundësitë për të arritur këtë ojektiv. 9shtria Na&ional/lirimtare kishte tani nëe!ektivin e vet mi ;+ mijë lu!tëtarë të oLganizuar në rigada, divizione, korparmata.Për detajimin për!undimtar të planit të /lirimit të Tiranës isedova me Kysni 3apon, i &ili ishte ideleguari i 3omitetit Cendror dhe komisar i 3orparmatës 2 dhe ishte përgjegjësi kryesor për realizimin e këtij plani.Dhe ja në mrëmjen e 68 nëntorit na erdhi në %erat lajmi se Tirana, kryeqyteti i atdheut tonë,thuajse ishte /liruar plotësisht. Pushtuesve dhe tradhtarëve nuk u kishin metur më shumë se disaorë jetë. 0e një gëzim të papërmajtur dhe me një emo&ion të ve/antë, u ula dhe shkrova qysh atëmrëmje mesazhin drejtuar popullit shqiptar për këtë sihariq të madh,O OE Bnver KoLha. =epra, vëll. ),

otim i dytë, !. <*8. kurse të nesërmen, në mëngjesin e 6; nëntorit, u dëgjuan pushkët e !undit dhekryeqyteti i atdheut tonë u /lirua një herë e përgjithmonë.



Iruga për Tiranë tashmë ishte e hapur. Pas kaq vjet etejash e përpjekjesh, mundimesh e sakri!i&ashnë krye të Partisë e të lu!tës për liri, erdhi /asti që ne djemtë e vajzat e popullit të liynim !itimtarë nëkryeqytet.Propozova që Ceveria të hynte në Tiranë më )* nëntor, në ditën e shënuar të Shpalljes sëPavarësisë. =etë zgjedhja e kësaj dite për vendosjen e Ceverisë Demokratike në kryeqytetin e

/liruar nga armët partizane do të ishte kuptimplote. Ndonëse rxë kushte normale distan&a nga %erati në Tiranë me automjet rnulohet në jo më tepër setri orë, ne u nisëm nga %erati një ditë më par', sepse rrugët ishin të prishu,ra dhe mund të ndodhteedhe ndonjë vonesë e papara,shikuar. Dhe me të vërtetë udhëtimi ynë i parë nëpër atdheun esapo/liruar s-mundi t-i shmangej një!arë o&liseje. Deri tek ura e Kasan %eut, si/ i thoshin në ati>kohë 9rës =ajgurore, shkuam me disa automoila e me tri/ikla, që ia kishim zënë. armikut apo ikishim rekuizuar. ty i lamë makinat e tri/iklat, sepse më tutje nuk kalonin dot, ngaqë gjermanët nëtërheqje e sipër e kishin hedhur në erë urën.3aluam, pra, Rsumin me mjete rrethanore dhe matanë hipëm në një autous që rxa priste. 3ur arritëm tek ura e 3u/it zritëm edhe nga autousi, e kaluam lumin me vështirësi rui një trap të improvizuar dhe vazhduam rrugën, derisa në Irogozhinë na

"doli>. përpara një tjetër pengesë@ Shkumini. B lamë autousin,hodhëm lumin grupegrupe me një trap të vogël dhe, me disa vetura të ardhura posa/ërisht ngaTirana, u kthyem djathtas, në drejtim të Blasanit, sepse rruga Irogozhinë3avajëTiranë ishte eminuar dhe me ura të shkatërruara.0eqë kishim kaluar vështirësi të panumërta gjatë lu!tës, nuk na ënin ndonjë përshtypje të

jashtëzak&nshme këto peripe&i të urlhëtimit. Përkundrazi, na $epnin rast edhe për ndonjë shaka ehumor. Sidoqe!të, gjatë gjithë kohës që urlhëtuam, duke parë majtas e djathtas mendoja se /-punë tëmëdha na pritnin, se rindërtimi duhej !illuar nga gjith/ka, nga shtëpitë e djegura e nga këto ura, patë &ilat s-ëhej një hap.Cyteti i Blasanit kishte dy javë që ishte /liruar.

Nga allkoni i hotelit akoma me emrin e mëparshëm "0oderno#, ku u vendosëm për të kaluar natën, përshëndeta popullin, që kishte mushur sheshin dhe rrugët. Të nesërmen n' mëngjes, më )*nëntor, kolona jonë u nis për n' Tiranë e për&jellë me dashuri nga grumuj njerëzish, nga të dy anëte rrugës, deri n' të dalë të Blasanit.Bdhe këtej rruga ishte e dëmtuar, kudo dukeshin të !reskëta gjurmët e lu!tës. 3olonat gjermane, tëardhura nga 5reqia, nuk e kaluan dot Ca!ën e 3ërraës për t-u ardhur n' ndihmë !or&ave të tyre, të!utura n' një darë të zjarrtë n' Tiranë. 5oditjet tona të !uqishme i shpartalluan krejtësisht. nashrrugës shikonim tanke e autolinda të përmysura, automjete të djegura, të zhvendosura pak sa për të hapur kalimin, pirgje me gëzhoja mitralozash, helmeta ushtarësh armiq. Sa më tepër ia!roheshim Tiranës aq më të dukshme ëheshin, nga të dyja anët e udhës, armët e shkatërruara tëarmiqve. 3ishte di/ka të ukur e simolike n' këtë peizazh@ !itimtarët kalonin krenarë përmes

armëve të thyera e meturinave të të mundurve, të pushtuesve.Po ktheheshim n' Tiranën tonë të dashur dhe, për herë të parë pas kaq vjetësh, hynim atje jo ilegalë,me emra e me dokumente !alse, por lirisht e, për më tepër, !itimtarëG Tirana që për vite me radhëngrysej e gdhihej mes !ishkëllimave të ililave, sirenave të alarmit e n' &opri!uo&o, tani ishte egliruar pas një lu!te heroike e të lavdishme. 3ëtë lu!të e udhëhoqi Partia jonë marksisteleninistesyshqiponjë, që nuk gaoi asnjëherë n' vijë, se kishte n' zemër dëshirat dhe aspiratat e ppullit. jomori përsipër arrën më të rëndë, por të shenjtë dhe e majti me nder duke e /uar këtë her8 popullintonë në !itoren e plotë, krahas lirisë ajo e solli popullin në !uqi, në pushtet.Duke iu a!ruar kryeqytetit, ndihesha i emo&ionuar dhe nëpër mend më vinin ditët që kisha kaluar atje, kur ashkë me shokë të dashur e të a!ërt, me Cemalin, me =asilin e të tjerë, punuam që ngagrupet e ve/uara, në grindje me njëritjetrin, të krijonim Partinë tonë 3omuniste, avangardën e

/eliktë të popullit. 3ujtoja demonstratat e aksionet tona të para, ditët e netët kur ilegalisht kalonimnga njëra azë në tjetrën, t8 ruajtur nga dashuria e njerëzve të thjeshtë të popullit. 3ëtu në Tiranë



qemë rritur, qemë kalitur, kishim !ituar eksperien&ë për të organizuar e për të drejtuar, për të kryer detyrat që na kishte ngarkuar Partia jonë e dashur.Cë nga Pallati i %rigadave, gjatë Irugës së Blasanit e deri në qendër, dukeshin gjurmët e lu!tësheroike. Nëpër rrugë, në gërmadhat e mureve të sht*pive e në godinat e tjera dukeshin shenjat qëkishin lën8 predhat e plumat, deri edhe minarja në qendër, pranë sahatit të madh, ishte e prerë

përgjysmë nga goditjet e artilerisë.Por popullin e Tiranës e gjetëm të gëzuar, me këng8 në gojë, entuziast e optimist, tek pristeCeverinë e tij. Një masë e madhe njerëzish kishte mushur rrug8t e ulevardin e madh para hotel"Dajtit#.

Nga një triunë e thjeshtë e përshëndeta popullin me rastin e Ditës së Pavarësisë, të &ilën për herë të parë pas kaq vjet lu!te e !estonim të lirë. Flamuri ynë i lavdishëm, thashë i emo&ionuar, i skuqur me gjakun e heronjve të popullit të rënënë këtë lu!të anti!ashiste, valon sot krenar në qiellin e Shqipërisë së lirë. Pesë vjet kanë kaluar ngaroëria e rëndë !ashiste, pesë herë nëpër rrugët e qyteteve të Shqipërisë, në /do )* Nëntor ështëderdhur gjaku i ijve heroikë, që përlesheshin me ajonetat e okupatorit dhe të tradhtarëve. Dita eFlamurit u ë kështu dita dy herë e shenjtë, Dita e Shpalljes së Pavarësisë dhe e ashkimit të

popullit shqiptar.2 ndërprerë shpesh nga rohoritjet e duartrokitjet e pareshtura, !ola për lu!tën heroike të popullittonë, i &ili iu përgjigj menjëherë kushtrimit të ijve të tij më të mirë dhe, me Partinë në krye, arriti të/lirojë një herë e përgjithmonë atdheun e të marrë vetë !renat e së ardhmes në dorë. Ndërtimi i Shqipërisë, zhvillimi i ekonomisë, i kulturës dhe i arsimit të popullit, ngritja e nivelit të

jetesës së tij hapin një !aqe tjetër të historisë sonë, histori që është në dorën tonë ta ëjmë dhe do ta ëjmë po aq të lavdishme sa edhe (u!tën Na&ional/lirimtare, t!iashë më poshtë. Bdhe në këtëlu!të do të dalim !itimtarë, sepse tani ne kemi pushtetin tonë, që është i popullit dhe punon për

popullin. Prandaj të japim /do gjë për pushtetin, ta ëjmë këtë të !ortë, se kështu do ta ndërtojmëvendin tonë të djegur, do të mëkëmim ujqësinë dhe ekonominë tonë, do të ngremë shtëpitë eshkatërruara, do të /elim shkolla e do të ndërtojmë spitale. Shqipëria do të ëhet një kantier i madh

pune. Në lu!tën për /lirim ne nuk kursyem as jetën, sot nuk duhet të kursejmë as mundin dhedjersën. 2 madh dhe i vogël e kupton se nuk rotohet më per të huajt, por punon e ndërton vendin etij, jetën e tij.2shin /aste historike, emo&ionante e të paharruara për Partinë dhe për popullin tonëG 2shin /astet egëzimit të !itores së madhe. 0e gjak, me djersë, me mund e sakri!i&a kishim kryer një vepër gjigante dhe madhështore.Të nesërmen e kësaj dite të paharruar na erdhi lajmi i /lirimit të qytetit të Shkodrës, i &ili shënontedhe /lirimin e gjithë Shqipërisë.Pikërisht atë ditë dy divizione të 9shtrisë Partizane Na&ional/lirimtare, të asaj ushtrie heroike të

popullit shqiptar, që me gjakun, heroizmin, vetëmohimin e saj kishte korrur !itore pas !itoreje mi

pushtuesit e huaj dhe ashkëpunëtorët e tyre, me urdhër të 3omandës së Përgjithshme, kaluan ku!irin për të ndihmuar në /lirimin e popujve të $ugosllavisë. Fitore tëreja do të shënoheshin në historikun e lavdishëm të 9shtrisë sonë Popullore. Ndërsa ijtë më të mirëtë vendit tonë do të derdhnin gjakun për /lirimin e vëllezërve tane kosovarë, të 0alit të Hi e të0aqedonisë dhe të popujve të $ugosllavisë, në Shqipëri )7 Nëntori shënonte !illimin e një epoke tëre, të epokës së so&ializmit.3ështu pranë ditës historike të )* Nëntorit, Ditës së rradhe të Flamurit, u radhit Dita tjetër e madhe,)7 Nëntori, Dita e 1lirimit të tdheut dhe e !itores së revolu&ionit popullor. Si njëra, ashtu edhetjetra datë për!aqësojnë dy periudha të ndryshme, por të lavdishme të popullit shqiptar, dy periudhatë &ilat do të shkëlqejnë me tërë madhështinë e tyre në rrjedhë të viteve dhe të shekujve.B tash periudha e re po niste. Të gjithë ishin të sigurt@ ashtu si/ kryem një vepër madhështore gjatë

lu!tës, akoma më madhështore e më të mrekullueshme do ta ndërtonim e do ta mronim veprëntjetër që kishim përpara Shqipërinë so&ialisteG



V

VU$$NETI I 'O'U$$IT SHI'ËRIA " RE'UB$IKË 'O'U$$OREC

Bpoka e re !illoi. Tani Partisë sonë, shtetit të ri shqiptar, organeve të tij të lindura në zjarrin e lu!tës,u duhej që me !or&a të shumë!ishuara, ashkë me popullin e në krye të popullit, të ndërtonin ngathemelet Shqipërinë e re. Duhej t-u provonim e t-u vërtetonim popullit tonë, miqve dhe armiqve,kujtdo, se ishim në gjendje jo vetëm ta merrnim, por edhe ta ruanim, ta !or&onim, ta ënim e!ektiv evital pushtetin e ri, pushtetin popullor. Duhej ta ënim Shqipërinë vend të njerëzve të lirë e tëlumtur, kështjellë të pakapër&yeshme nga /do armik. B për këto nuk mja!tonin as dëshirat e mira, asthirrjet, as deklaratat. 0i të gjitha, këto synime të larta do t-i realizonte e do t-i vërtetonte puna

jonë, veprat loonkrete në të gjitha !ushat, në të gjitha drejtimet. 3oha nuk priste, gëzimin e madh të!itores historike të lirimit, duhej ta shijonim vetëm në punë, në punët e mëdha, të shumta, të rënda,

por të domosdoshme për t-u kryer.

). '4h,e,i 3o34++or n1 ve3ri*

3urrë nuk do të harrohen ditët, muajt e v@tet e para, kur ne hodhëm themelet e jetës së re. 3ishiznnë duar pushtetin politik, kishim në mendje e në zemra idealet e larta të Partisë, kishim entuziazmine esimin e madh të !itores së arritur, kishim vendosmërinë dhe gatishm9rinë për të ërë gjith/ka tëmirë e të nevojshme për këtë vend e për këtë popull. Pa dyshim të gjitha këto ishin një azë e!uqishme, një urim i madh energjish e !rymëzimi që na shtynin e na siguronin Fe me punë, me

përpjekje të gjithanshn@e. do të arrnim gjith/ka na mungonte.Por !akti është se na mungonin shumë, shumë më tepër se /-mund të imagjinojë apo të për!ytyrojësot kushdo që nuk e ka njohur Shqipërinë menjëherë sa kishte maruar lu!ta.=ar!ërisë e prapametjes së kaluar, gjendjes me të vërtetë mizeraël, në të &ilën e kishin lëniekonominë, kulturën, arsimin, njeriun, regjimet e së kaluarës, në pesë vjetët e !undit u ishin shtuar shkatërrimet kolosale të lu!tës. Na duhej të mendonim e të siguronim sa më shpejt edhe strehën për dhjetëra e dhjetëra mijë njerëz të qyteteve e !shatrave të ëra shkrum, edhe &opën e ukës për

popullin që vuante nga uria, edhe veshjen e mathjen e njerëzve, edhe shkollën, punishtet etj. Namungonin !ondet, na mungonin mjetet, na mungonin spe&ialistët, qo!të edhe me kuali!ikimminimal. ,Nuk mund të lëvizje nga njëri rreth në tjetrin, sepse edhe ai rrjet i paktë komunika&ioni qëqe ndërtuar më parë, ishte hedhur në erë e qe paralizuar i tëri nga lu!ta. 3ishte nisur dimri e ai

akoma më tepër do ta vështirësonte gjendjen. Ndërkohë, megjithëse i tërë vendi qe /liruar, nëpër hone, pyje e shpella endeshin meturinat e !undit të otës së vjetër, kriminelë e anditë mer&enarëqë s-kishin arritur të largoheshin me pushtuesit, e tash, si isha të plagosura, e kërkonin shpëtimintek aktet e terrorit e të dhunës kundër popullit, kundër komunistëve e këshilltarëve. Në mështetjetë tyre, me !ije të dukshme e të padukshme, ishin klasat e përmysura nga pushteti dhe, doemos,!uqitë e huaja imperialiste e shoviniste, të &ilat nuk mund të gëlltitnin kurrsesi përmysjenrrënjësore që kishte ndodhur e po thellohej në Shqipëri.Të gjitha këto Edhe unë përmenda !are!are pak nga mungesat, vështirësitë e armiqtë tanë tëgjithanshëm të atyre momenteve, qëndronin përallë nesh e duheshin kapër&yer me /do kusht.5jersa !ituam mi pushtuesit dhe tradhtarët dhe morëm pushtetin me aq gjak e sakri!i&a, duhej ta/onim Shqipërinë patjetër përpara, për të mirën e lumturinë e popullit, për inatin e tërimin e

armiqve.



0ë ka metur në mendje "historia# që më tregoi aai im ato ditë që ne u kthyem !itimtarë nëTiranën e /liruar. Pak ditë pasi në %erat qe krijuar e shpallur Ceveria jonë Demokratike, e kishtendalur në rrugë një i njohur i vjetër, allist dhe gjithë qesëndi i kishte thënë@"B, o Kalil, si e ndien veten tan!i që u ëre aai i zotit kryeministërA#."Si gjithë vegjëlia#, i qe përgjigjur qetëqetë aai dhe, pa ia zgjatur, kishte ërë të vazhdonte

udhën, por ai e kishte zënë për krahu. "$e qerrata i madh ti Kalil, ën mirë që s-e vret përpjetë, se edi mirë që Ceveria e djalit tënd s-e ka të gjatë#. "1-thua, more edepsëzG#, ia kishte kthyer aai, por allisti kishte vazhduar@ "B pse, kjo qeveri, me nder, e ythëgrisurve që po vijnë nga malet, kjoqeveri e rigonit do ta nLjerrë në selamet ShqipërinëG#."$azëkG ia ktheva, më tregonte plaku. Ceveria s-është e djalit tim, por e popullit, more edepsëz iedepsëzëve, dhe do të rrojë sa të rrojë populliG...#.Bdhe herë tjetër, nga urime të ndryshme dëgjonim se si ota e vjetër, e përmysur e armiqësore,lëshonte helm e vrer kundër nesh, kundër pushtetit të ri popullor. (logaritnin ile edhe ditën kur dotë "kapitullonim# e do të "rrëzoheshim#, merrnin edhe masa që ta ënin sa më të shpejtëkapitullimin e dëshiruar e të ëndërruar prej tyre.Por ne as u o!enduam, as u stepëm nga no!kat, sharjet, klithmat e pro!e&itë e asaj ote që i kishim

vënë shqelmin. =azhduam me këmëngulje e heroizëm punën tonë, të indur se me djersë esakri!i&a do të ënim të gjitha ato që të tjerëve u dukeshin të pamundura.shtu si gjer tan!i edhe për të ardhmen garan&i e !ener ndri/ues, që do të na për&aktonte e do të naudhëhiqte në rrugën e drejtë, ne kishim Partinë, e &ila tashmë ishte parti në !uqi, me moshë vërtet tëre, por me një përvojë të madhe lu!tarake, me shpirt militant e vendosmëri të patundur për ta /uar veprën e nisur gjer në !und.Shumë ishin përpjekur e do të përpiqeshin me llojlloj mënyrash, maskash, pretendimesh eteorizimesh, ta spostonin Partinë tonë nga timoni, por !akt është se ne në realitet nuk lejuam e nuk ramë në këtë gaim tragjik. =e/anërisht në momentet e para pas 1lirimit, qo!të elementëkundërrevolu&ionarë të kamu!luar renda vendit, ashtu edhe !or&a të jashtme e ndër ta sidomos"miqtë# jugosllavë, na ënë presione të mëdha që, tash që !ituam, të mos "e a!ishonim# Partinë, talinim mënjanë, të vepronte "renda Frontit#, e !shehur në Front, sipas "plat!ormës së Frontit#. B

pseA Sepse, na thoshin, po të a!ishohet Partia 3omuniste si parti në !uqi, dëmtohet "!asadademokratike# e Frontit dhe e rendit, egërsohen aleatët e mëdhenj demokratikë, nglia e merika,dhe sOe njohin Ceverinë EG, tremen e largohen "të paqartët#G etj., etj.

Ndonëse kishte dhe ndonjë nga ata që në këto ujëra inte pa të keq, ngaqë kështu i dukej, kështu qemësuar nga e kaluara, në përgjithësi, artësit e nLitësit e zërave e të "këshillave# të tilla oportunistee kapitulluese, niseshin nga qëllime të &aktuara diversioniste politike. ta s-i rente !are meraku as

për "demokra&inë#, as për "njohjen e Ceverisë#@ hallin në realitet e kishin që ta spostonin Partinënga roli udhëheqës në jetën e vendit, ta kthenin në isht të Frontit e gradualisht të devijonin krejtrrugën e revolu&ionit, të ënin që të na ikte nga duart gjith/ka kishim !ituar, pra ta !utnin popullin

nën zinLhirët e skllavërisë së vjetër e të traktateve të vjetra.Pikërisht këtu synonin jo më elementë të tillë demokratoorgjezë të a!ishuar, si@ She!qet %ejët,Iiza Danët e 5jergj 3okoshët, por edhe Sej!ulla 0alëshova me shokë.

Nuk mund ta harroj kurrë atë /ast, kur njëri nga këta, 5jergj 3okoshi, me "sinqeritet# prej naivi, më ëri një provoka&ion të ulët e nga më irrituesit.0e të më kishte njohur që përpara pushtimit italian, kur isha mësues në 5jimnazin e Tiranës,

NeLhat Peshkëpia, i &ili e kishte 5jergjin shumë mik. NeLhati me të !litnin kundër Hogut dhekundër in!luen&ës italiane në vendin tonë, ile që në takimin e parë, kur më prezantoi me 5jergjin,

NeLhati !illoi të !liste hapur kundër Hogut. 5jergji shikoi NeLhatin, me siguri për ta pyetur mevështrim për mua. 0os ki !rikë, i tha NeLhati, Bnveri është yni, ile ky është komunist.

2nteresant është ky komunizmi, tha 3okoshi dhe !illtam të shkëmenim mendime, por që në isedat e para u duk se në këtë /ështje ai nuk ishte në një mendje me mua, kurse NeLhati nuk ishteas me mua, as me 5jergjin, ai qe anarkist. =e/ një gjë na ashkonte@ antizogizmi dhe anti!ashizmi.



Në atë kohë 5jergj 3okoshi ishte një pro!esor me autoritet. Por nga idetë politike ai ishte demokratlieral, partizan i parlamentarizmit, sidomos i atij anglez. 9në i vazhdova takimet me 5jergj3okoshin edhe më vonë, sidomos pas prillit 67:7, derisa e a!ruam me Frontin Na&ional/lirimtar dhene e konsideruam këtë një gjë pozitive për (ëvizjen Na&ional/lirimtare. 3okoshi, si thamë, nuk tregoi lëkundje të hapura gjatë lu!tës, ai u zgjodh në instan&a të larta të Frontit dhe, kur !ormuam

3omitetin nti!ashist dhe më pas Ceverinë Provizore, e &aktuam si ministër të rsimit, vend i përshtatshëm për të, sepse ishte njeri që e njihte arsimin, pastaj edhe kulturë kishte. Ne kishimrespekt ndaj tij dhe ai, të paktën në aparen&ë, nuk tregonte ndonjë armiqësi kundrejt Partisë sonë. B

ja, tani, në emër të "Frontit#, të "njohjes sonë në otë#, si një "mik nga jashtë Partisë#, hyn edhe kynë vallen armiqësore për ta hequr qa!e Partinë 3omuniste të ShqipërisëG=ërtitej !jala rreth "argumentit# se gjoja qeveritë e SK%së e të nglisë do ta njihnin Ceverinëtonë, nëse ne e "tërhiqnim# Partinë nga vija e parë, nëse e !shihnim, "qo!të edhe për taktikë# emrine rolin e saj. 3ëtë s-do ta ëjmë kurrë, ia preva "këngën# 5jergj 3okoshit, sepse një veprim i tillë do të thotëqë ne të raktisim me dëshirën tonë e për qej!in e anglezëve ato që kemi !ituar. 3jo do të qe tradhti

jo vetëm ndaj popullit, por dhe ndaj vetes.

Po ne në !uqi jemi realishtG më thotë 5jergj 3okoshi. $a, unë s-jam komunist, por jam ministër.Hoti Rmer s-është komunist, por është PresidentG $u vërtet jeni komunist dhe Sekretar iPërgjithshëm i Partisë 3omuniste, por, mi të gjitha, edhe vendi edhe ota po ju njohin e duhet t-junjohin si 3ryeministërG Funksioni shtetëror /mohet e nderohet në arenën ndërkomëtareG... Po, po e pastajA e pyeta me një zemërim që mezi po e përmaja. Dua të dal atje ku e nisa ose më mirë atje ku qëndron edhe meraku juaj, vazhdoi tjetri, dul&e mëngulur sytë. B /-do të humitnit nga !uqia e autoriteti juaj, nga pushteti juaj si 3ryetar i Ceverisë,nësenuk do të jeni edhe Sekretar i PartisëAG 0endoj se asgjëG Po e njëjta gjë është edhe me !atet e vendit.5jersa kemi një Ceveri Demokratike n' !uqi, gjersaështë Fronti si organizatë e gjerë politike, /-do të prishte mosa!ishimi i Partisë suaj 3omunisteAsgjëG Ne kemi !uqinë n' dorë, këtë s-ia japim askujt. 0e... Të kam njohur për tjetër gjë, 5jergj 3okoshiG thashë, e u ngrita n' këmë. Nga marrëzia eintelektualizmit tuaj orgjez, ose nuk e di se nga /-pozita të tjera, ju jo vetëm po hidhni altë oriPartinë tonë të shtrenjtë, por po më ëni edhe një lrovoka&ion të rëndë. B si mendoni ju, mos unë eshokët e mi u ëmë komunistë dhe e udhëhoqëm popullin n' lu!të sa për t-u ërë kryeministra eministra e, tash që morëm "!uqinë#, të raktisim Partinë, /ështjen e saj, !itoret e sajAG 3urrë, kurrës-ka për të ndodhur kështu. Ne nuk lu!tuam që të ëhemi zotër të popullit, ne nuk lu!tuam.sa për njëndërrim kainetesh e kolltukësh, por lu!tuam e do të lu!tojmë gjer n' !und për përmysjen e madhetë kohës s' vjetër. S-jemi unë e ti n' !uqi, por është populli. Pushteti që ngritëm, s-Zshtë as imi, asyti, por i popullit. 3ëto !itore populli i arriti me lu!tën e tij n' rrugën që i tregoi Partia jonë

3omuniste. Dhe mos harro, edhe ti vetë, pavarësisht se s-je komunist, u ëre ministër, sepse gjatëlu!tës re dakord, përkrahe e zatove atë vijë, atë rrugë që tregonte e ku na udhëhiqte Partia3omuniste. Por ndryshimi B hendeku midis nesh qenka shumë më i rnadh e më thellë se /-emendonim e parashikonim ne. Ti ke lu! tuar për kolltuk, kurse ne kemi lu!tuar e lu!tojmë përShqipërinë. 3jo qe përgjigjja më e utë që mund të të jap këto /aste. Sa për "merakun# tënd për rolin e Partisë sonë, po ta deklaroj prerë dhe pa ekuivok@ kurrë s-do të lejojmë j&o më ta zehimrolin e saj me duart tona, por as ta Drekin apo ta &enojnë të tjerë, kushdo qo!shin ataG5jergj 3okoshi u largua si pulë e lagur dhe, pasi u thellua edhe më tepërr n' rrugën e tij, rrugë qëishte e kundërt me atë ku udhëhiqte Partia popullin, doemos e humi edhe kolltukuln, edhe pendët etjera që i kishin metur. Do të !las edhe më poshtë për të e për të tjerë "demokratë# si ai,, qërastësisht ose për diversion, ishin ashkuar me ne n,ë ato vite, por këtu dua të nënvizoj se nga

përpjekjeZt e insinuatat e tyre ne as u stepëm, as u ngatërruaam ndonjëherë.



Ndryshe qëndronter puna, sidomos për një periudhë, me "miqtë# jugosllavë e me agjentët që kishinmundur të rekrutonin renda radhëve tona, e për !at të keq, gjer n' disa kuadro më kryesorë tëPartisë.5jithnjë me po ato "merake#, "argumente# e "këshilla# si demokratët orgjezë, edhe njerëzit eTitos 'nin /-është e mundnr që ne ta manim Partinë n' gjendje ilegale ose, e shumta,

gjysmilegale, ta !shihnim n' Front, ta shkrinim me Frontin.Presionet e demarshet e tyre të pandërprera, ve/anërisht përpjekjet e tyre për të më izoluar mua ngaPartia, arritën që, n' rljë!arë mase, të zënë edhe vend. Për një!arë kohe te rie u krijua një gjendjethuajse asurde dhe e papran9eshme@ ndonëse Partia jonë drejtonte e udhëhiqte e!hktivisht, n'

pamje të jashtme, "për opinionin#, ëhshin përpjekje të !shihej e të mulohej emri e roli i saj ivërtetë.Pa qenë nevoja të !utem në ato hollësi që tashmë njihen mirë, dua vetëm të them se vërtet presionete titistëve patën një!arë e!ekti, por realiteti është se Partia jonë asnjëherë nuk lëvizi nga roli qëkishte !ituar me !or&ën e ideve të saj dhe me gjakun e veprën e anëtarëve të saj. B a!ishonim apo jokudo e kurdoherë !jalën e rolin e Partisë, këtu kishte edhe ndonjë lëshim që vetë ne e quanimasurd, por, ama, në realitet ishte Partia, nga aza në qendër, që drejtonte e vepronte në gjithë jetën

e vendit, në pushtet, në Front, në mrojtje, në ekonomi, kudo.Pikërisht se Partinë e majtëm në komandë e s-lejuam as ta zehnim, as ta ndanim me kënd tjetër rolin e saj, ndaj edhe në atë periudhë të rëndë e të vështirë, kur shumë kapitulluan e degjeneruan, ne,"më të papërvojët#, "më të rinjtë#, ne "të qeverisë së rigonit#, ditëm të kapër&ejmë malet evështirësive dhe jo vetëm ta ruanim, por edhe ta a!irmonim, ta !or&onim e ta kalitnim pareshtur

pushtetin e popullit në !uqi.Si n' lu!të, edhe në periudhën e re të punës ndërtimtare, Partia dhe Ceveria e re Demokratike iudrejtuan popullit, u mështetën te populli duke ërë për vete e duke moilizuar popullin.

Nuk mund ta harrojmë kurrë moilizimin e paparë, entuziazmin e papërshkruar të popullit tonë tëmrekullueshëm në etejat për shërimin e plagëve të lu!tës. Të pangrënë e të paveshur mirë, tëndërgjegjshëm se në shtëpi apo në strehën ku kishin !utur përkohësisht kokën u mungonte edhe

uka e !asulja për kalamanët, e, megjithatë, urra e gra, !ëmijë e të moshuar e sidomos rinia jonëheroike, punonin vullnetarisht ditë e natë për të ngritur nga gërmadhat jetën e re. Shqipëria u kthyenë një lloj kantieri ku, vërtet mizotëronte vetëm puna e krahut, por njerëzit punonin me qej! edëshirë, se e shihnin që punonin për vete. 3jo, doemos kishte e!ekte të mëdha për të kalitur unitetin,

për të rritur dashurinë e popullit për Partinë dhe për Ceverinë tonë të ligjshme.Shteti i ri po vendoste autoritetin e tij në radhë të parë në !ushën ekonomike, duke vendosur kontrollia mi të gjitha ndërmarrjet e shoqëritë e tregtarëve e të industrialistëve shqiptarë, dukerekuizuar produktet ushqimore, !arma&eutike, rnjetet e transportit, ndërtesat e nevojshme për administratën shtetërore apo për anesat etj., disa me pagesë, disa pa pagesë. 5jithashtu ukon!iskuan të gjitha pasuritë e kriminelëve të lu!tës, të të arratisurve politikë, dhe pasuritë e

5jermanisë e të 2talisë dhe të shtetasve të tyre. 5radualisht !illoi shtetëzimi i të gjithë industrisëekzistuese në vendin tonëJ minierat, !arikat, dyqanet e shtetëzuara apo të kon!iskuara u ënështetërore dhe ishin aza e parë e pronës së përashkët so&ialiste.3ështu, duke përdorur me men/uri e konsekuen&ë pushtetin politik që e kishim krijuar e !ituar melu!të, Partia na orientoi e na udhëhoqi edhe në rrugën e drejtë për të !ituar pushtetin ekonomik, për ta vënë edhe ekonominë në shërim të popullit e në duart e popullit. =etvetiu, kështu !uqizohej edhe

pushteti politik, !uqizohej e /elikosej esimi i masave tek organet e tij drejtuese, populli e ndientedhe e shihte se gjith/ka ëhej në !avor të tij e në emër të pushtetit të tij.%orgjezia po ndiente në pal&ë shpatën e mprehtë të diktaturës së proletariatit. 0asat dhe re!ormat e

para nuk kishin vetëm karakter ekonomik, tehu i tyre ishte më i mprehtë në thelin e tyre klasor politik. B tillë ishte edhe venia e tatimeve të jashtëzakonshme per !itimet e lu!tës. 3jo qe një masë

me tenden&iozitet të theksuar klasor, sepse godiste rinjë më rinjë orgjezinë tregtare, e &ila, sigjithmonë, edhe gjatë periudhës së lu!tës, ishte majmur me gjakun dhe mjerimin e popullit.



Partia dhe Fronti u kishin dalë orLhit, duke u ërë vazhdimisht thirrje, që të ashkoheshin dhe tëhidheshin apo të ndihmonin lu!tën e popullit, por tregtarët, orgjezët, !eudalët, jo vetëm nuk dëgjuan, por e për/muan dhe iu kundërvunë me të gjitha mjetet dhe mënyrat e paskrupullta lu!tës

popullore. Tani që populli ishte në !uqi dhe ushtronte diktaturën e vet, këto masa nuk shprehnin padrejtësinë Epopulli në asnjë moment të zhvillimit të shoqërisë nuk mund të jetë i padrejtë e një

pushteti, por drejtësinë më sulime që mund të aspirojë një shoqëri. 0e këto masa i viheshin minatnjë herë e përgjithmonë kthimit të së kaluarës dhe hidheshin themelet e një shoqërie të re, tëshoqërisë so&ialiste.Cë të vihej në vend dhe të realizohej drejtësia dhe hakmarrja popullore ndaj gjithë atyre që kishinlyer duart e tyre me gjakun e ijve më të mire të vendit, që kishin djegur, që kishin shëryer si

ashkëpunëtorë të pushtuesit, duke shitur gjith/ka, po mi të gjitha atdheun, në mars të vitit 674< uhap gjyqi spe&ial. Para tij dolën një numër i madh kriminelësh e tradhtarësh, në mes të &ilëveanëtarë të qeverive kuislinge, krerë të %allit 3omëtar, spiunë të !ashizmit, si@ Fejzi lizoti, Te!ik 0orja, Shuk 5urakuqi, %ahri Rmari, 3olë Tromara, Kilmi (eka, 2rahim %i/aku e të tjerë.

Ndërkohë, në emër të Ceverisë Demokratike të Shqipërisë i dërgova një letër presidentit Truman, kushprehja indinjatën e popullit tonë per trajtimin e mire që u ëhej nga autoritetet angloamerikane

në 2tali kriminelëve shqiptarë të arratisur në !und të lu!tës. 3jo ishte një kërkesë e ligjshme dhemospërgjigjjandaj saj ishte një padrejtësi tjetër që i ëhej popullit shqiptar, i &ili këmëngulte që li 3ël&y ra,0ithat Frashëri, az 3upi, 3adri akrani, 3o/o 0uka, =ehip Iuna, në vend që të ishin në ankëne të akuzuarve krahas tradhtarëve dhe kriminelëve të tjerë dhe aty të merrnin dënimin e merituar,trajtoheshin mire dhe liheshin të lire të vazhdonin intrigat e tyre !ashiste në dëm të popullit tonë.

Nuk ishte e vështirë të kuptohej se ku synonin angloamerikanët në trajtimin e tyre ndaj tradhtarëvedhe kriminelëve të popullit shqiptar. Nuk do të vononte që ata të përdoreshin si mish per top apoedhe t-i hanin kokën njëritjetrit, si karavidhe që ishin.5jyqi u dha dënimin kapital disa prej tradhtarëve të gjykuar. 3y ishte një dënim i merituar, qëshprehte vullnetin e popullit, i &ili e ndoqi me interesim të madh zhvillimin e këtij pro&esi. Në ditëtkur zhvilloheshin sean&at, populli, që i ndiqte ato si renda në sallën e kinemasë, ashtu edhe jashtësaj, jepte dënimin e pakundërshtueshëm, duke thirrur Iro!të drejtësia populloreG =dekje kriminelëve të lu!tësGPikërisht në kohën kur gjyqet e popullit dënonin kriminelët e lu!tës, tradhtarët, saotatorët dhekomplotuesit kundër pushtetit popullor, 3o/i QoLe, si ministër i %rendshëm që ishte, më vuri n'korent edhe për veprimtarinë e një grupi armiqësor mi të &ilin po ëheshin hetime dhe për personatkryesorë armiq. Iadhazi. radhazi, një ditë më tha se n' këtë grup ishte implikuar edhe Syrja Sel!oja,"për rrëzimin e pushtetit# 9në hapa sytë dhe i them 3o/it@ Si the, SyrjaiA Mshtë e pamundur, gaoheniG Syrjai s-mund të ngrihet kundër pushtetit popullor.Syrjai ishte nga Sel!ot, që qenë tregtarë të mëdhenj. 3ëta, me përjashtim të vetë Syrjait dhe Kalitit, i

&ili doli partizan, qenë të këqij. B mes tyre vinte n' radhë të parë Ieiz Sel!oja që mahej si i pari i!amiljes s' Sel!ove. 3y ishte një nga më reaksionarët e më dallaveraLhinjtë dhe ekspert n' rrethin etregtarëve të mëdhenj. B kishte mirë me /do regjim, me Hogun dhe me italianët. =etëm me ne nuk ishkoi, sepse, për krimet që kishte kryer ndaj popullit e atdheut, i treguam vendin dhe gjyqi e dënoime pushkatim. 9në e njihja mirë Ieizin, më kishte rastisur të takohesha me të, por rrallë të

isedpja. 2shte shumë i rëndë e "s-kishte kohë# të merrej me njerëz si ne. 3urse Syrjain e kisha shok të mirë, me të &ilin isedoja shpesh dhe më kishte kuptuarJ ai komunist nuk ishte, por ishte patriot,antiitalian, anti!ashist. 0ua ve/anërisht më donte sinqerisht dhe unë po ashtu. 0e Ieizin ai nuk ikishte "të grunjta#, por Ieizi s-kishte /-ënte, pse Syrjai ishte më i zoti n' punë dhe jo i lig si ai.Syrjai e ndihmoi lu!tën sa mundi, dy shtëpi që zuri me qira na i vuri n' dispozi&ion të punës sonëilegale. $epte ndihma n' të holla për lu!tën tonë, edhe mua personalisht gjatë lu!tës më ka ndihmuar

shumë, po ashtu dhe !amiljen time kur dola n' ilegalitet.3ur /liruam Shqipërinë, Syrjai ishte i gëzuar. Një ditë e takoj dhe i them@



Brdhi dita për të &ilën lu!tuam, por lu!ta po vazhdon. Tash të gjithë tregtarëve do t-u vëmë taksat elu!tës dhe këto do të jenë të rënda. Sel!ot do të jenë n' mes të këtyre.Syrjai më tha@ Hjarri t-u hyjë nga !undi n' krye, të tëra i merrni dhe unë do t-ju ndihmoj. 9në vetëm dua të

punoj, pa të tëra i kon!iskoni.

Dhe kështu ëmë. Syrjai ishte me ne, ai kurrë nuk mund të ndahej nga ne.Dhe ja ku, krejt papritur, më vjen 3o/i QoLe e më thotë se Syrjai na qenkësh implikuar për "rrëzimin e pushtetit popullor#G Tronditjes dhe kundërshtimit timtë hapur 3o/i QoLe aty për aty iu përgjigj me "gjak!tohtësi#@ 3a deponuar vetë. 3a pohuar /do gjë dhe ka!irmosurG 0ë sillni pro&esveralin e tij, se unë ia njoh !irmën.0a solli, e leLova dhe e pashë se ishte !irma e Syrjait. 9 mendova dhe i thashë 3o/it@ 0os e kanë torturuarA3o/i më ëri e e rru!e@ N' asnjë mënyrë. Ne me vendim të %yrosë e

kemi ndaluar torturën. 0irë, i thashë, të shkojë n' gjyq, le ta gjykojë gjyqi dhe të zatohet vendimi i gjyqit.0ë vonë, kur u zulua tradhtia e 3o/i QoLes dhe e jugosllavëve, dolën n' shesh të gjitha

poshtërsitë e tyre, u gjetën edhe dosjet që përgatitnin në 0inistrinë e Punëve të %rendshme për muae për të tjerët. 1ështja e Syrja Sel!os e ndonjë tjetri nuk ishte ve/se një kurth për të mëkomprometuar, duke arrestuar miqtë e mi, duke i torturuar këta për vdekje për të pranuar dhe për të!irmosur /-u diktonte grupi i 3o/i QoLes dhe i jugosllavëve.5jatë po kësaj periudhe, po ky 3o/i QoLe që s-e kishte për gjë të /onte në gjyq të pa!ajshmit, ëntellojlloj presionesh e demarshesh për të zutur dënimet e armiqve të vërtetë që ishin vënë në ankëne të akuzuarve. Duke i rregulluar telat edhe me Sej!ulla 0alalëshovën e Nako Spirun, propozuan në%yronë Politike t-ua !alnin jetën kriminelëve që kishim /uar në gjyq. Në të vërtetë, qëllimi i 3o/it,qo!të në dënimin e të pa!ajshmëve, ashtu edhe në utësinë ndaj kriminelëve ishte që të mëkomprometonte mua. 2shte koha kur ky, në ashkëpunim me jugosllavët, pas Plenumit të %eratit,kishte !illuar të përgatiste "materiale# me akuza e shpi!je komprometuese për mua. 9në e hodh

poshtë propozimin e tyre dhe thashë që të gjithë tradhtarët e kuislingët të dënoheshin sipasvendimeve të gjyqit të popullit, duke mos përjashtuar edhe %ahri Rmarin.Po kështu, më vonë, do të merrte dënimin e merituar edhe Sheh 3arunara. 3y njeri shumë dinak,ky allist, aslzkëpunëtor i krerëve të %allit, që hidhte gurin dhe !shihte dorën, nuk ishte a!ishuar

pulikisht as me italianët, as me gjermanët. i e kishte ruajtur lëkurën, ile në mornentet kur qerrjae nazizmit kishte marrë tatëpjetën, ishte hequr edhe si simpatizues i Frontit dhe i Partisë, por unëkurrë s-kisha pasur esim në këtë "kthesë# të aa Shehut dhe isha i indur se ai qe njeri i

reaksionit, që e urrente Partinë tonë. i kishte lu!tuar, ndonëse !shehurazi, kundër Frontit Na&ional/lirimtar. Por 3arunara ishte treguar, si/ e thashë, më i men/ur sesa miqtë e tij, si 3olëTromara e li 3ël&yra, të &ilët, edhe kur 3ëshilli i Përgjithshëm Na&ional/lirimtar u ëri thirrje të

ashkoheshin me (u!tën Na&ional/lirimtare kundër gjermanëve, këta el*mentë jo vetëm nuk pranuan, por, përkundrazi, si kr erë të %allit 3omëtar e ashkë me të, u !utën hapur në shërim të pushtuesit. Cë nga ajo kohë atvre s-iu drejtuam më me thirrje, por me grykën = e pushkës.Pas 1lirimit të Shqipërisë Sheh 3arunarën, Sej!i =llamasin e ndonjë tjetër, duke mos qenë armiqt: a!irmuar si shokët e tyre, i lam' të lirë, nuk i arrestuam, se edhe !akte !lagrante komprometuesenuk kishim. 0irëpo i paralajmëruam seriozisht se, në rastin më të vogël që do të konstatohej se dotë vepronin kundër pushtetit popullor, do të arrestoheshin dhe do të kalonin para gjyqit revolu&ionar. Pranuan me

gojë, por jo me vepra, sidomos Sheh 3arunara.3ur po zhvillohej gjyqi i tradhtarëve kuislingë e kriminelëve të lu!tës, më kujtohet, një ditë pokthehesha në Tiranë nga %erati, ku kisha qenë për punë. N22 atë kohë maja uni!ormën lu të



gjeneralit, me shirita të kuq e me /izme. 3ur i a!rohemi 3arunarës, shoh Shehun, me ta/ e meLhye, që kishte zënë mesin e rrugës e kishte ngritur dorën, duke ërë me shenjë që të ndaloja. 2thashë sho!erit ta ndalte makinën, ta linte Shehun të a!rohej. 9në nuk zrita nga makina, se dojaaposta!at ta poshtëroja dhe t-i jepja të kuptonte këtij armiku se pikërisht ne, Partia dhe populli, qëlu!tuam dhe !ituam, ishim n' !uqi. Shehu, duke hequr këmët, hapi derën e makinës, u përkul, më

përshëndeti, më dha dorën dhe unë pa lëvizur i dhashë dorën. 1-kishitA Pse më ndalëtA e pyeta. T-ju uroj, më parë, tha. S-kam nevojë për urimet tuaja, i them. 3eni ndonjë gjë tjetërA Të ndala, tha, të të lutem të !alësh disa nga ata që po gjykohen. B kam merak vetë, i them prerë. 3oka e tradhtarëve, e ministrave kuislingë n' shërim tëgjermanëve, e krerëve të %allit 3omëtar e kujtdo, që na vuri pushkën, i është dhënë n' duar drejtësisë se popullit. Shokët e miqtë e tu, Sheh 3arunara, i kanë duart të lyera me gjakun e

popullit dhe të shokëve tanë, prandaj mos u ëj aspak merak, jam i sigurt se drejtësia e popullit dot-u japë atë që meritojnë. 2jata, more Bnver...

Dëgjo, Sheh 3arunara, i them, kur unë ju thosha, ile ju lutesha, të hiqni dorë nga rruga etradhtisë, ju mendonit se italiani dhe gjermani ishin më të !ortë nga populli ynë dhe nga Partia jonë,që ju i tallnit dhe i lu!tuat. 0irëpo ndodhi e kundërta e asaj që mendonit dhe kjo nuk ishte njëmrekulli e !atit dhe e zotit që eson ti, por ishte rezultat i mendjes, i zotësisë dhe i trimërisë s'Partisë, të komunistëve dhe të popullit tonë.9në e di !are mirë që ti, Sheh, ke qenë tok me 3olë Tromarën me shokë, por ua hodhe mirë atyre,hodhe gurin dhe !shehe dorën. Ne nuk të arrestuam, jo për sytë e tu të uku.r, por se s-kishim aq!akte konkrete për ty, se perndryshe edhe ti do të ishe sot me ta, n' ankën e tradkltarëve.3omunistët, që ju i shani, janë njerëzit më te drejtë n' otë, më të dashurit me popullin dhe tësakri!i&ës për /ështjet e tij të mëdha. Pra, shpëtove një herë, të dytën herë nuk do të shpëtosh,

prandaj të këshi@lloj të rrish urtë, të mos komplotosh kundër popullit, se atëherë do të të tregojmëvendin. 3aq kisha piAr të të thënë.R!i&eri mylli derën e automoilit, e lashë Sheh 3arunarën n' tymin e rrugës e më s-ia pashë sytë.3y armik nuk hoqi dorë nga veprimtaria kundër pushtetit popullor. i u ë pjesëtar i komplotit tëkurdisur nga agjentura angloamerikane e She!qet %ejës, 5jergj 3okoshit, Iiza Danit e të tjerë.3ështu edhe Sheh 3arunara u dënua nga gjyqi i popullit.Shoku tjetër i tyre, Sej!i =llamasi, uli kokën, hëngri ato pare që kishte grumulluar, u rre&kos dhe,më n' !und, kur meti keq për ukë, u detyrua të kërkonte një punë /!arëdo. 2shte plakur. s kisha

pyetur per të ndonjëherë. Një ditë, kur shkoja për n' =lorë, u ndala n' !ermën e 5osës, u poqa medrejtorin dhe i them si venë me punët. i më dha shpjegime. !e& rrugës ishin &a aranga lyer megëlqere. B pyes@

1-janë këto arangaA Mshtë stalla e derrave, më thotë. =emë e shohim, i thashë.Kyj renda dhe takoj një !shatar plah, kavajas. B dija se pleqtë kavajas, sidomos n' vitet e para,ishin !anatikë, ve/anërisht derrin jo vetëm s-e hanin, por as e duronin dot, sepse ishte ërë "haramnga pejkameri#. 2 them plakut@ 0ë vjen shumë mirë që ti ruan derrat. 1-të ëj, thotë, dua të rroj. Pastaj, si më njohu, më tha me zë të ulët@ Po ta them ty në vesh, se ti na i di hallet. 3ëta derra nuk i shoh dot me sy, por unë e dua Partinëdhe ëj si thotë ajo. B shikon këtë shkop të gjatëA 0e këtë i prek derrat, me a!izallah se i zë medorë.

2a !utëm një të qeshuri të madh që të tre. Të qeshurit tonë tërhoqi drejt nesh një plak tjetër, tërreshkur, të rre&kosur, edhe ky ruajtës derrash që u a!rua, më dha dorën dhe më përshëndeti. Si jeni, zoti BnverA



Ngre kokën ta shoh, se më tërhoqi vëmendjen !jala "zoti# në gojën e !shatarit, kur këta kurdoherëthonë "shoko#. Po kë shohA Sej!i =llamasinG 2shte ërë rojtar derrash. 0e gjithë /-keni ërë, i them, Partia e komunistëve nuk ju la pa punë dhe për herë të parë po e!iton ukën me djersën e allit. Si urdhëron, zoti Bnver, por tash u plaka.

= plake, ky është ligj i natyrës, por /-të ësh, duhet të hash dhe, që të hash, duhet të punosh. shtu është, zoti Bnver, tha Sej!iu, por në ka mundësi të më japë Ceveria një pension. PensionA PërseA Cë nuk ke punuar kurrë, apo pse ke qenë në "3ëshillin e shtetit# !ashist, apo qës-ke ërë kurrë një vepër patriotikeA Në kohën e Nolit ti votoje për reaksionarët, në emigra&ionluajte kumar kur populli vuante, pastaj erdhët me 2talinë dhe i shëryet asaj dhe gjermanit. Për këto"merita# e kërkon pensioninA Pse i tillë ishte ky, aAG ndërhyri !shatari kavajas. 3y qenka më i keq se këta derrat. llahile,shoku Bnver, nuk e njihja.B pashë edhe një herë tjetër, pas disa vjetësh në një trotuar në Fier. 2shte kërrusur, qe ërë si Lhumë"diplomati i %allit#. Pyeta /-ëhet. 0ë thanë se ka një pension të vogël, pse kishte qenë ruajtësderrash. Shoku që m-i tha këto ishte i ri, as që ia kishte dëgjuar kurrë emrin këtij allisti, prej të &ilit

dhe prej shokëve të tij kishim hequr kaq të këqija.$a kështu nisën të spastrohen njëra pas tjetrës !errat e gjemat e së kaluarës, shushunjat që i kishin

pirë gjakun popullit, gjarpërinjtë që e kishin helmin në majë të gjuhës.Të gjitha këto rritnin e !uqizonin pozitat dhe autoritetin e Partisë e të shtetit të ri, masat e popullitgjithnjë e më tepër po indeshin se te rruga ku i udhëhiqte Partia ishte e ardhmja e tij më e sigurt.Pritja e ngrohtë që u ëri populli masave e ligjeve të para që nLori 3ryesia e 3ëshillit nti!ashistEnga 1lirimi i vendit deri më 66 janar 6748, kur u mlodh samleja 3ushtetuese, kjo 3ryesi ishteorgani më i lartë legjislativ, ishte aprovimi më i madh që mund t-i jepej drejtësisë së vijës që pondiqte Partia dhe pushteti popullor. Ie!ormat me karakter demokratik që u ndërmorën në këtë kohë,!or&uan azën ekonomike të shtetit, !or&uan esimin e masave popullore tek ai, sepse tani të gjithë

po e shihnin se pushteti i ri ishte armiku më i papajtueshëm i orgjezisë, i !eudalëve, ispekulatorëve, se Ceveria Demokratike ishte e zonja të drejtonte dhe të organizonte jetën e vendit.$eta e popullit ishte e vështirë, por ai po e shihte me sytë e tij se si Partia dhe organet e pushtetit po

ënin t' pamundurën për të krijuar kushte të tilla, që jeta të rridhte normale, që plagët e lu!tës dhe tësë kaluarës të mylleshin sa më parë.

Një ndër revolu&ionet e mëdha e të thella që iu përveshëm qysh në !illim dhe, me përpjekje ekonsekuen&ë e /uam gjer në !und, ishte kryerja e Ie!ormës grare. 0e këtë revolu&ion në jetën e!shatit shqiptar, ne jo vetëm plotësonim një nga aspiratat shekullore dhe premtimet e para që ikishim ërë gjatë lu!tës aleates esnike të klasës punëtore, !shatarësisë trime e patriote shqiptare,

por edhe kryenim një shndërrim kolosal të marrëdhënieve në prodhim dhe hapnim udhën drejtlindjes së marrëdhënieve so&ialiste në !shat, që Partia e kishte në programin e saj perspektiv.

Për hartimin e këtij ligji, i &ili, si/ dihet, u aprovua në verën e vitit 674<, ishte punuar për një kohëtë gjatë dhe, si gjatë hartimit, ashtu dhe gjatë diskutimit të tij, qo!të në %yronë Politike të 3omitetitCendror, qo!të në 3N1, janë ërë deate të zjarrta. Rrientimeve të 3omitetit Cendror që Ie!ormagrare jo vetëm do t-u jepte tokë !shatarëve pa ose me pak tokë, por duhet të zhdukte mundësinë elindjes së ekonomisë kulake që sh!rytëzonte punën e të tjerëve, iu kundërvunë me llojllojmari!etesh, "vërejtjesh#, "sugjerimesh#, që nga Iiza Dani e She!qet %eja e gjer te Sej!ulla0alëshova. =ërtet !shatari i këputur duhet të marrë një &opë tokë, thoshte Iiza Dani, por të mos kalojmë nëekstremitete e të ndezim lu!të &ivile, mërira e hakmarrje në !shat. Nuk duhet të kënaqim disa e tëarmiqësojmë të tjerëtG ta "disa# që përmendni ju, iu ktheva, . janë mijëra e dhjetëra mijë !shatarë, që tërë jetën kanë

ëndërruar për tokën, duke e derdhur djersën lumë në !avor të një grushti pronarësh të mëdhenj.(u!tën nuk e ënë këta pronarë të mëdhenj të tokave, por e ënë ata që s-kishin asgjë, mijërat. Ndajtokën do t-ua japim këtyre, pa u ërë shumë merak nëse u pëlqen apo s-u pëlqen kjo kulakëve. Sa



për lu!të &ivile është e kotë të !lasim. (e të provojnë ata që do të shpronësohen të ngrenë dorë.Populli do t-ua presë gjer në rrëzë, se tani është koha e popullit e jo e !eudalëve dhe e kapitalistëve.Sej!ulla 0alëshova lu!tonte kundër Ie!ormës nga pozita më "të moderuara#@ T-ua ndajmë tokën !ukarasë, thoshte, por të mos harrojmë mentalitetin e !shatarit tonë. ta do tëkënaqen me pak në krahasim me hi/in dhe s-do të jenë të interesuar për prodhimin e madh ujqësor.

Do të na kër&ënojë zia e ukës. B si mendon ti, si duhet ërëA e pyeta. T-u japim një %asi minimale !akir!ukarenjve, sa për të plotësuar nevojat e tyre, kurse pronarëvet-ua zvogëlojmë, por t-u lëmë të paktën deri 4+ hektarë. 3ëta ia dinë leverdinë prodhimit të madh edo t-i ëjnë ekonomitë e tyre shemullore, do të prodhojnë edhe për qytetin. 3jo do të qe tallje me Ie!ormën grare dhe me !shatarësinë, e kundërshtova rreptësisht. Për mëkeq kjo do të qe !avorizim për kulakërinë. 3am qenë e jam në shpirt armik i deklaruar i kulakëve që në krijimet e mia të viteve :+të, umrojt menjëherë Sej!ulla 0alëshova. Por tani duhet të mendojmë jo vetëm për ukën e !shatarit,

por për ukën e gjithë popullit. N' emër të ukës s) popullit duhet të ëjmë edhe ndonjë kon&esionndaj të pasurve, edhe ndonjë dallim. Të mos harrojmë, shokë, se këto janë proleme të thella. Të

mos harrojmë se ta presësh shpëtimin nga &opëzimi i vogël i pronës, kjo do të thotë të dekretoshmediokritetin e përgjithshëm G B kam kënduar te (enini këtëG ndërhyri aty

për aty, më duket, Nako Spiru. BkzaktG tha duke u krekosur Sej!ullai. PoG ndërhyra për t-ua prerë vrullin "teorik#. Të gjithë e leLojmë (eninin dhe lu!tojmë të vëmën' vend mësimet e tij e të mësuesve tanë te mëdhenj. Por, ti, Sej!ulla, duke ngatërruar qëllimet tona,ngatërron e shtremëron edhe (eninin. snjëherë ai nuk ka qenë e nuk është shprehur kundër Ie!ormës grare. Ne vetë nga Ie!orma grare që duhet të kryejrr', nuk mendojmë se prej pronëss' vogël do të gjejmë shpëtimin e plotë e për!undimtar. $o, shpëtimin do ta gjejmë te prona e madhe,ve/ jo kapitaliste e as !eudale, por te prona so&ialiste, shtetërore e kooperativiste. (e ta marrë ujkutokën që i takon dhe, gradualisht, ai vetë do të indet e ne do të lu!tojmë ta indim, që shpëtimi i tijdhe i shtetit, pra e ardhrnja, i takon ujqësisë s' madhe, kolektivizimit. Por e theksoj@ te prona emadhe so&ialiste ne do të kalojmë përmes Ie!ormës grare, përmes pronësimit të të papronëve,

ujqve të var!ërGSidoqo!të me këmënguljen e Sej!ullait dhe me aprovimin e hapur apo t' heshtur t' 3oqi QoLes,Pandi 3ristos e t' tjerë n' %yro e n' 3omitetin Cendror t' Partisë dhe më pas me mështetjen eIiza Danëve e 3okoshëve n' 3ëshillin nti!ashist Na&ional!!irimtar, ligji i Ie!ormës grare,ndonëse qe një ngjarje e rëndësishme n' trans!ormimin e marrëdhënieve n' !shat, !illimisht pati njësërë t' metash. N' ligj lejoheshin sasi t' mëdha tokash n' pronësi !amiljare për t' ashtuquajturat"ekonomi shemullore# deri ne 4+ hektarë, që ishte një sipër!aqe mja!t e madhe per kushtet e

Shqipërisë dhe ruante t' pa&enuar pozitat e /i!ligarëve e t' kulakëve. Ndonëse !illimisht ky ligj nisit' zatohej, e ndienim se kishte t' meta dhe nuk do t' na /onte n' zatimin e plotë t' parimit "toka i përket atij që e punon#. Prandaj n' një varg mledhjesh n' udhëheqjen e Partisë e t' shtetit, n'takime me kuadro, me komunistë e me njerëz t' thjeshtë gjithmonë diskutonim rreth këtij prolemidhe këmëngulja që ligji i mëparshëm me /do kusht t' ndryshohej n' !avor t' !shatarësisë s' var!ër n' ve/anti, n' !avor t' thellimit t' revolu&ionit so&ialist n' tërësi.=e/anërisht pas Plenumit t' <të t' 3C t' Partisë t' shkurtit 6748, kur goditëm ashpër pikëpamjet eqëndrimet oportuniste t' Sej!ulla 0alëshovës, thuajse t' gjithë u ënë t' ndërgjegjshëm për domosdoshmërinë e ndryshimit t' ligjit mi Ie!ormën grare dhe n' muajin maj doli ligji i ri menjë përmajtje t' thellë revolu&ionare. Sipas këtij ligji t' gjitha tokat, vreshtat, ullishtet etj., t' atyreqë nuk i punonin shpronësoheshin, ujqve dhe pronarëve që e punonin u liheshin gjer n' < hektarë

tokë, t' &ilat as mund të shiteshin, as të liheshin e as mund të liheshin peng. Do t-i manin e do t-igëzonin vetëm ata që i punoninG 3jo kishte rëndësi të madhe, sepse u pritej rruga spekulimeve metokën, u pritej /do mundësi elementëve kulakë për të lerë tokë a për t-u pasuruar duke sh!rytëzuar



lu!tës kam pasur iseda të gjata dhe të hapëta me ta, i vija në korent, sidomos 5jergj 3okoshin eShe!qet %ejën, që i takoja më shpesh, për gjendjen e lu!tës dhe për !ormat e organizimit demokratik të pushtetit pas 1lirimit. s mund të kishin ata ndonjë rezervë kundrejt Partisë, se nuk i vinte nëkorent e se nuk këshillohej me ta. 1do gjë dukej se e kishin hapur, në aparen&ë nuk kishin vërejtjedhe programin e Partisë, me gjithë ndonjë "mëdyshje# ose "moskuptim#, në përgjithësi e

aprovonin. 2shin &a dogmatikë dhe të vjetër në mendime, të rëndë dhe "demokratë# të stilit të vjetër, por dukeshin njerëz të pjekur. 9në përpiqesha të mos polemizoja dendur me ta, derisa në /ështjetkryesore ishin dakord.Dhe ja, kur Partia në krye të popullit !illoi punën për rindërtimin e vendit të djegur e të shkatërruar enisi të vinte në jetë re!ormat e mëdha, këta elementë, ndonëse nuk dilnin haptazi kundër kësaj vijekonsekuente të Partisë, në realitet !illuan të lëviznin. ta erdhën shumë herë tek unë, për të

iseduar, herë së toku, herë ve/ e ve/. ta, ve/anërisht Iiza Danin dhe She!qet %ejën, i preokuponte Ie!orma grare, taksat e lu!tës kundër tregtarëve dhe gjyqet e popullit. Ndërhyrjet etyre nuk më haitnin, ile unë isha i sigurt se ato do të vinin duke u shtuar, prandaj majagjak!tohtësinë me ta dhe u jepja përgjigjen e duhur@"ta janë pasuruar në kurriz të popullit dhe /-kanë graitur, duhet t-i vjellin#.

"Fshatarësia derdhi gjak, u dogj, /liroi vendin, !itoi tokën e atdheut të vet, prandaj do të ëhetIe!ormë grare e vërtetë#.?3riminelët e lu!tës duhet të japin 2logari, ata navranë, na dogjën tok me pushtuesit, prandaj do t'

paguajnë krimet e tyre#."pendi do të rindërtohet nga e para, prandaj anka, tregua e jashtme, transporti dhe n' përgjithësitregtia e rendshme do të jenë n' dorën e pushtetit popullor#.ta, sigurisht, për të gjitha këto ngrinin arsyet e tyre "demokratike#, por edhe unë u jepja arsyet metë vërtetë demokratike. B ndieja se ata dilnin nga dhoma ime të pakënaqur, por detyroheshin t-i

uzëqeshnin dis!atës.Por në !und të !undit nuk qe !aji ynë që ata porrëshqitnin drejt greminës. 5jersa ne gjith/ka iakishim kushtuar /ështjes së popullit, nuk mund e s-na lejohej që për &a poza e lodra "demokratike#të kënaqnim orekset e synimet e ithtarëve të s' vjetrës. Nëse ata donin të jetonin e të shërenin sinjerëz të vërtetë, le të ashkoheshin e të vazhdonin rrugn e popullit, n' të kundërtën, udha e marëG3ryesorja që na gëzonte e na mushte me !or&a ishte !akti që populli e aprovonte, e përkrahte dhe ezatonte me entuziazëm vijën e Partisë dhe politikën që po ndiqte shteti ynë i ri. N' pro&esin erealizimit të kësaj vije shihnim dhe indeshim se po ëhej gjithnjë e më i /eliktë uniteti Partipopullqë kishim krijuar n' zjarrin e lu!tës. Dhe task, pas kaq e kaq !itoresh e realizimesh, kishte ardhur momenti e ishin krijuar kushtet të realizonim edhe një nga angazhimet edetyrat themelore që ne e kishim për&aktuar që n' !illim@ kishte ardhur qasti që populli të shprehtelirisht e solemnisht vullnetin e tij për !ormën e regjimit që dëshironte të vendosej n' Shqipëri.

0. Sh3a++6a e Re34-+i/1 'o34++ore

3ërkesën për t-u shprehur për !ormën e regjimit, populli e shtroi !illimisht n' gusht të vitit 674<, n'3ongresin 2 të Frontit Na&ionalglirimtar, organizatë e &ila që nga ajo kohë e këtej mori emrin FrontiDemokratik i Shqipërisë.3y 3ongres, i &ili i zhvilloi punimet n' atmos!erën e një aprovimi entuziast të politikës s' Partisë3omuniste e të programit të saj perspektiv, midis të tjerash kërkoi solemnisht nga 3ëshillinti!ashist Na&ionalqlirimtar dhe nga Ceveria Demokratike Provizore që n' Shqipërinë e lirë tëzhvilloheshin zgjedhjet për samlenë 3ushtetuese, e &ila do të shpallte vullnetin e popullit për !ormën e regjimit dhe do të aprovonte 3ushtetutën e vendit.

3ëshilli nti!ashist Na&ional/lirimtar, me propozimin e Ceverisë, e aprovoi këtë kërkesë të popullit,të shprehur nëpërmjet organizatës s' tij, dhe ngarkoi një komision të posa/ëm për të hartuar ligjetmi zgjedhjet për n' samlenë 3ushtetuese. Nga !undi i muajit shtator projektet e këtyre ligjeve u



paraqitën për aprovim dhe, n' mledhjen e vet, 3N1i shpalli n' parim aprovimin e tij për zgjedhjet dhe, gjithashtu, diskutoi e aprovoi ligjin mi zgjedhjet e atë mi listat elektorale. Në këtëtë !undit shpallej se të gjithë shtetasit shqiptarë, urra e gra, mi moshën 6* vje/, kishin të drejtën tëzgjidheshin e të zgjidhnin. Përjashtoheshin nga kjo e drejtë ishministrat kuislingë, kriminelët elu!tës dhe, kuptohet, ata që, për !ajet e tyre, kishin humur përkohësisht të drejtat politike. 3ështu,

për herë të parë në historinë e Shqipërisë, krijoheshin mundësitë reale për pjesëmarrjen e gjithëqytetarëve në zgjedhje.0aj mend se aprovimi i këtij ligji u ë pa deate dhe pa y/kla edhe nga ata elementë demokratë

orgjezë e lieralë që kishin mundur të penetronin në 3ëshill e në 3ryesinë e 3ëshillit nti!ashist Na&ional/lirimtar. B them këtë, sepse nga të dhënat që kishim, si dhe nga presionet e mëdha që na ënin për!aqësuesit anglezë e amerikanë, ne parashikonim lu!të të madhe me këta elementë që tashu qe ngarkuar misioni të hidheshin në sulm për të saotuar vijën e Partisë sonë për zgjedhjet, tëkrijonin një "opozitë# renda se jashtë Frontit dhe, përmes saj, të manovronin për ta rrëmyer nëtë ardhmen pushtetin. Por, si duket, helmin e kishin rezervuar për ligjin mi zgjedhjet, ndaj ligjinmi listat elektorale e pritën me uzëqeshje, ile me duartrokitje. 2 thartuan &a turinjtë vetëm kur unë u ngrita e kërkova që ligji të pranonte një përjashtim.

Propozoj, theksova, të ëhet një përjashtim për ata të &ilët s-e kanë mushur akoma moshën e&aktuar, por që kanë marrë pjesë në radhët e 9shtrisë Na&ional/lirimtare. 0endoj se ky është një

përjashtim i drejtë. 3ëta djem e vajza, që kanë lu!tuar me armë në dorë për lirinë, që jetën e tyre tëre ia kanë !alur me ndërgjegje të plotë atdheut, kanë të drejtën të thonë me votën e tyre atë që e kanëthënë me pushkë. ta e kanë të gjithë pjekurinë e nevojshme për të gjykuar për !atet e popullit. B mështes me të dyja duart propozimin e Bnverit, u ngrit ndër të parët Rmer Nishani. Ta

për!shijmë pa hezitim në ligj. Iinia e të gjitha moshave majti ori supe lu!tën, tha Nako Spiru, ndaj i takon të majë edhe

pushtetin...5jithë pjesëmarrësit e aprovuan propozimin tim dhe pas kësaj u kalua në diskutimin e projektligjitmi zgjedhjet. Për përgatitjen e këtij projektligji,ashtu si për krejt organizimin dhe kurorëzimin e !ushatës së zgjedhjeve, na u desh të ënim punë e

përgatitje të mëdha, sepse jo vetëm juristët kompetentë e me përvojë na mungonin, jo vetëm tëgjithë ne s-kishim kurr!arë përvoje nga e kaluara në këto /ështje, por edhe se në tërësi, në vendintonë në të kaluarëns-qe krijuar ndonjë traditë për zgjedhjet, ve/anërisht për organe të tilla të larta, si/ është samleja3ushtetuese. Bdhe ajo !arë përvoje që u krijua në vitet 67)+67)4 për zgjedhjet parlamentare nëShqipëri, jovetëm ishte !illestare, por kishte gaime, ku!izime e shtremërime të mëdha, dhe, më kryesorja, atozgjedhje më tepër ishin një lloj "ndeshjeje# e "garë parlamentare# që zhvillohej midis

për!aqësuesve të klasave të

pasura, !eudalëve e orgjezëve reaksionarë, nga njëra anë, dhe elementëve përparimtarë edemokratë që ishin ose hiqeshin si për!aqësues të "Rpingës#, nga ana tjetër. =etë populli, në këtozgjedhje, në përgjithësi, ishte ose mahej larg. Pas ardhjes së Hogut në !uqi, e sidomos pasi u shpallmret më 67)* mori !und edhe ndonjë !arë elementi demokratik që qe dukur në zgjedhjet e

periudhës së mëparshme. Tani e tutje në !arsat e zgjedhjeve zogiste votën e vendoste këra/i,rysh!eti dhe kondaku, të shoqëruara këto si me injoran&ën dhe prapametjen e përgjithshme tëmasave, ashtu edhe me mosinteresimin e tyre të kuptueshëm për të ashtuquajturat zgjedhje.

Na duhej, pra, që gjith/ka ta krijonim nga e para, dul&e u mështetur si zakonisht në ato që leLonimnga klasikët e marksizëmleninizmit, në ato që mundëm të mësonim nga përvoja e %ashkimitSovjetik etj. 0i të gjitha niseshim nga parimi që të !ormulonim një projektligj të tillë, ku popullitt-i jepej mundësia dhe e drejta të shprehte sa më lirë, sa më qartë dhe drejtpërdrejt mendimin dhe

vullnetin e tij, pra të siguronte të gjitha garan&itë për një zhvillim normal e demokratik të këtijaktiviteti politik me rëndësi historike, Hgjedhjet për në samlenë 3ushtetuese do të ishin të



përgjithshme, direkte, të araarta, të !shehta dhe ligji ndalonte e dënonte /do lloj veprimi t' kujtdoqo!të për të &enuar këto parime.

Ndonëse projektligji mi zgjedhjet, që e kishim përgatitur me mund e me kujdesin më të madh,garantonte një nga mënyrat më demokratike e më të plota për shprehjen e vullnetit të popullit,kundër tij, gjatë diskutimit për miratim, u ngritën me !or&' një numër i ku!izuar elementësh

"demokratë# e "lieralë#. Në mënyrë të ve/antë 5jergj 3okoshi u hodh në një sulm të egër ndaj ligjit që po diskutohej, që në!akt ishte një sulm kundër Frontit Demokratik, kundër Partisë dhe pushtetit popullor.Sapo u paraqit projektligji, 5jergj 3okoshi kërkoi !jalën dhe, si i ëri disa elozhe hipokrite Frontitdhe pushtetit popullor, !illoi të zrazte vërejtjet e tij, që në !akt e hidhnin poshtë projektligjin që dotë aprovohej. =ërejtjet e 3okoshit ishin re!leks i shqetësimit të thellë të klasave të përmysura, ireaksionit dhe i imperialistëve, të &ilët e kuptonin që në zgjedhjet e ardhshme nuk do të kishin asnjëshans jo më për !itore të plotë, por as për të siguruar një numër të mja!tueshëm deputetësh për tëkrijuar një!arë opozite. Në samle, predikonte 5jergj 3okoshi, duhet që përri njerëzve të lu!tës, të jenë edhe njerëzit e

paqes dhe njerëz të tillë ka edhe jashtë Frontit.

Sigurisht, një ndarje e tillë asurde në njerëz "të lu!tës# e "të paqes# në gojën e tij kishte kuptiminqë në samlenë 3ushtetuese të zgjidheshin edhe ata që, kur populli shqiptar lu!tonte për lirinë evendit, rrinin e ënin sehir, nLirrnin !itime e ile, !shehurazi apo hapur, ashkëpunonin meokupatorin e me qeveritë kuislinge. 5jergj 3okoshi kërkonte të për!aqësoheshin në organin më tëlartë shtetëror tregtarët dhe pronarët, ejlerët dhe kulakët dhe këta të diktonin atje vullnetin e tyre.3y zëdhënës i tyre e kishte të qartë se &ili ishte mendimi i popullit për shtypësit e vet, prandajkërkonte që ligji t-u siguronte mundësi të padrejta për t-u zgjedhur në samle. Populli, i thamë me të urtë, i organizuar në Frontin Demokratik, i paraqet kandidaturat e veta

për në samle në listat e Frontit. ta që janë jashtë Frontit, nëse kanë dëshirë të zgjidhen, le t-i paraqesin kandidaturat e tyre individualisht. Projektligji ua njeh këtë të drejtë e, ile, do t-ua mrojë. Në krahasim me listat e Frontit që ka një organizim të shkëlqyer, pranonte me hidhërim 3okoshi, kandidaturat e ve/anta janë të destinuara të !alimentojnë, se këta elementë nuk janë të organizuar në parti politike e nuk kanë shtypin e propagandën e tyre. Nga ana tjetër, njerëzit e pushtetit janë tëgjithë në Front, kështu që nuk japin garan&i për zgjedhjen e kandidatëve të tjerë.3jo qe një insinuatë e poshtër kundër pushtetit tonë popullor dhe me të drejtë një nga shokët anëtarëtë 3ryesisë ngriti pyetjen@ mos vallë zoti 5jergj 3okoshi kërkon kthimin e regjimeve të vjetra, të &ilat do të japin garan&i

për zgjedhjet e liraAG Në emër të Ceverisë dha shpjegime 0anol 3onomi, ministër i Drejtësisë, i &ili e sqaroi 5jergj3okoshin mi aplikimin e parimit të propor&ionalitetit për lista të organizatave të ndryshme dhe jo

për individë.

3undër "vërejtjeve# të 5jergjit u ngritën edhe Cirjako Karitoja, Siri Shaplloja e të tjerë. Diskutuesitvunë në dukje se Fronti Demokratik ka !ituar një autoritet e esim të madh në popull me lu!të e me punë dhe nuk është !aji i tij në qo!të se nuk ekzistonin parti apo grupe politike të tjera. Fakti që pas dhjetë muajsh /lirim nuk ka mundur të organizohet asnjë grup tjetër, tha Siriu, do tëthotë se krijimi i grupeve të tilla nuk ka qenë në interesin e popullit. Populli është me Frontin. Nëseka nga ata që duan të organizohen jashtë Frontit, le ta provojnë, por ata do të hasin në !or&ën eFrontit dhe do të humasin. Ne s-kemi /-u ëjmë.3ështu dështoi kjo orvatje e reaksionit për t-i përdorur zgjedhjet për qëllimet e tyre. vokati i tijmeti në paki&ë, 3okoshi u katandis një thelë, dhe pas kësaj, si ai i myturi që kërkon shpëtim,vendosi të hidhte në veprim gurin e !undit që i kishin vënë në Lhep padronët e tij, anglezët, doli nëmënyrë demonstrative nga Fronti Demokratik, duke dhënë me këtë sinjalin e krijimit të një

"opozite#, e &ila, sipas planeve angleze e amerikane, do të merrte pjesë në zgjedhjet si kundërpeshëndaj Frontit Demokratik.



0irëpo gjesti i 3okoshit s-ëri gjë tjetër ve/se shtoi në ato momente të entuziazmit të përgjithshëmedhe një tem' të re për humor@ 3okoshët e tjerë, përallë !or&ës sonë, u ënë pula të lagura dhe s-uamajti të pasonin 3okoshin në "opozitë#. 3y meti i vetëm, natyrisht në dukje, sepse në realitetedhe elementët e tjerë si ai, vërtet do t-i !shihnin disi kthetrat, por do të shtonin në prapaskenëveprimtarinë e egër për të rrëzuar pushtetin popullor. 3jo do të provohej e do të dokumentohej pak

më vonë, kur organet tona të diktaturës do të zulonin krejt !ijet e komplotit të tyre dhe këta dolën para gjyqeve të popullit.Pas orvatjes së dështuar dhe sidomos pas daljes së tij nga Fronti, 5jergj 3okoshi ua la vendin nëavanskenë miqve të tij, Iiza Danit, She!qet %ejës e të tjerëve. 3ëta të dy ishin për!shirë në listat eFrontit dhe arritën të zgjidhen edhe në samlenë 3ushtetuese, sepse deri atëherë hiqeshin si

përkrahës të programit të Frontit Demokratik dhe ishin ruajtur nga demonstrimi i qëndrimeve tëhapëta armiqësore. 0egjithatë ne prej kohësh e kishim ndjekur me vigjilen&ë aktivitetin e tyre dhekishim parë se doza e rezisten&ës tek ata shtohej ditaditës. Prej kohësh kishim in!ormata se IizaDani, 5jergj 3okoshi, She!qet %eja dhe disa të tjerë, që Ltendonin dhe ishin të indur se Partia jonëdo të !alimentonte, ishin lidhur me misionin ushtarak anglez dhe me atë amerikan. Si/ u zulua mëvonë, ishin këto misione që i organizuan dhe i drejtuan këta elementë për të krijuar rezisten&ën dhe

opozitën, legale e ilegale, kundër pushtetit popullor, kundër Partisë dhe re!ormave të mëdha që po ënim. B dinim që këta hynin e dilnin n' misionin anglez dhe kishin miqësi me !unksionarët e tij.3ëtë e konsideronim normale dhe ne e kuptonim që, po t-u ënim ndonjë vërejtje shoqërore për këtë, do të na thoshin se "s-ka ndonjë të keqe, se i kemi aleatë#. Por shpejt u indëm se këta nuk shkonin tek anglezët apo amerikanët për të !olur për kohën e për të pirë ndonjë ka!e apo uiski, por

për "të qarë hallet# e për të koordinuar veprimtarinë kundër nesh. Dyshimet e mia m-u konkretizuanshpejt, pas një takimi që pata me gjeneralin anglez KoLhson.Disa ditë pas ardhjes s' tij n' vendin tonë, andej nga !illimi i 674<s, KoLhsoni, që ishte kryetari imisionit anglez, kërkoi audien&ë dhe unë e prita n' 3ryeministri. 0e !ytyrën e tij të kuqe dhe meshkopin nën sqetull, më përshëndeti, hoqi kapelen dhe unë e !tova të ulej n' një kolltuk. Sapo u ul,ia !illoi me pompozitet. Sjell një gëzim për Frontin dhe për administratën tuaj, dhe më nderi një letër zyrtare nga9NII. 9NII, vazhdoi KoLhsoni, ka vendosur t-ju ndihmojë si aleatë që jemi me ushqime,me materiale etj. Dhe vazhdonte lista. 2a dhashë letrën përkthyesit, i &ili ma përktheu. Firmën nuk e leLoj dot, më tha ai në !und. Pyet gjeneralin, i them. Shkresa, u përgjigj KoLhsoni, është !irmosur nga majori Rkli Kill, i &ili është &aktuar si

për!aqësues i 9NIIs në Shqipëri. Iron akoma ky njeri që ka qenë këshilltar i Lhandarmërisë së HogutA e pyeta. Po, tha gjenerali, rron dhe ja rasti i jepet ta ndihmojë prapë Shqipërinë. =e/se nuk ekziston më Shqipëri e Hogut, por Shqipëri e partizanëve dhe e popullit, prandaj

/uditem për këtë koin&iden&ë që 9NII ka &aktuar në vendin tonë major Rkli Killin, që !irmoskëtë letër, kur dihet se në Shqipëri nuk ka më Lhandarë për të stërvitur, i thashë.0e siguri si gjenerali dhe Killi ishin agjentë të 2nteliLhens Servisit anglez. Sidoqo!të, thashë, e !alënderojmë 9NIIn për simpatinë që demonstron. Por, vazhdova,duke i hedhur edhe një sy listës së materialeve që 9NII kishte vendosur të dërgonte, nemendojmë se sasia e &aktuar nuk u përgjigjet as nevojave tona dhe as humjeve që ka pësuar

populli shqiptar gjatë lu!tës. S-di /-t-ju them, u përgjigj KoLhsoni. Sidoqo!të, jam lajmëruar se, pas disa ditësh, do të vijë nëTiranë për!aqësuesja e 9NIIs, kështu që këto mund t-i diskutoni me ta. Sigurisht, i thashë.EPër!aqësuesja e 9NIIs erdhi vërtet, ashkë me instruktorin e Lhandarëve të Hogut, por

diskutiimet me ta ishin të kota. ta u morën më shumë me kJomplote sesa me studimin e kërkesavetona dhe me organizimin e ndihmës.



3ëto maura, vazhdoi më tej gjenerali, do të zarkohen n' Durrës ose n' =lorë, ku të doni ju dhe ashkë me to të zarkojnë dhe një griup ushtarësh e o!i&erësh ritanikë. 1-duan këta ushtarë dhe o!i&erë që@ do të vijnëA Të shpërndajnë mallrat, natyrisht, ku t-i &aktoni ju. Pse nuk i ndajmë dot vetë neA Ne jenni shtet, jemi qeveri.

3ështu duhet, u përgjigj gjenerali, ndryshe nuk jepen. Ne nuk i re!uzojmë !urnizimet nga al&atët, i thashë KoLhsonit, por nuk jemi nga ata që pranojmëlëmosha dhe kushte s-na vini dot. snjë ushtar dhe o!i&er ritanik nuk pranojmë të vërë kërnët, jon' tokën tonë, por as n' portet tona. 1do gjië do t-u dorëzohet autoriteteve tona të portit, n' prani tënjerëzve të misionit tuaj n' Tiranë dhe ne do t-ju japim dë!tesën që morëm n' dorëzim këtë dhe atëmali. 3jo është e vetmja pro&edurë e pranueshme nga ne. Po të doni pranojeni, përndryshe ne ire!uzojmë mallrat e 9NIIs.5jenerali, natyrisht, meti i pakënaqur he iku duke thënë me !legmin anglez "do të lajmër&jqeverinë time#.Pas &a kohësh, 3okoshi dhe %eja erdhën tek unë gjoja për punë të tjera dhe e nLorën !jalën tendihma e 9NIIs. 9në ua shpjegova atyre ngjarjen. She!qet %eja !illoi të më thotë@

0ir', Bnver, po qar e kemi, kemi nevojë, të ëjmë ndonjë lëshim se qeveri e madhe është dheo!endohet, e plot gjepura të tilla. Dëgjo She!qet, i them, ne nuk o!endojmë kërrkënd, por është qeveria angleze që na o!endon ne.Për kë na merr ajoA Pse s-je n' gjendje ti që ke qenë tregtar të shpërndash disa le&ka, por të na vijëkëtu anglezi e të na e ëjU këtëA $o, asnjë lëshim nuk ëjmë, po të duan, !i sjellin me kushtet që u

paraqesim ne.Por aj o që më intrigo. ishte se nga e kishte marr' vesh She!qet %eja dhe kuJh e nListe që tëndërhynteA Patjetër gjenerali anglez.

Nuk do të kalonin shumë kohë, kur këta do të 'nin një tjetër demarsh n' !avor të politikësarrogante të imperialistëve angloamerikanë. 3jo ndodhi në prag të zgjedhjeve për nM samlenë3ushtetuese, në nëntor të atij viti kur u ahpall njohja e Ceverisë sonë nga %ashkimi Sovjetik, dhe

ënë sikur do ta njihnin edhe SK%ja dhe %ritaria e 0adhe. Si/ dihet, ndërsa njohja nga ana eqeverisë sovjetike qe e hapur dhe e sinqertë, nglia dhe Shtetet e %ashkuara të merikës na vunëkushte. Ne i hodhëm poshtë, sidomos kushtin e qeverisë amerikane për të njohur marrëveshjet qëkishte lidhur ajo me Hogun. Përsëri 5jergj 3okoshi, She!qet %eja dhe @tiza Dani erdhën tek unë qëtë më indnin se nuk duhej të tregoheshim kaq ekzigjentë përpara këtyre d< !uqive të mëdha, se ne,si vend i vogël që ishim, kishim nevojë për ndihmën e përkrahjen e tyre, prandaj duhej të ënimedhe ndo një kon&esion. 9në ua hodha poshti "argumentet# kityre njerizve, pir ti &ilit po mikristalizohej mendimi se ishin agjenti ti anglezive dhe ti amerikanive.Sigurisht, duke e pari se as demarshet e tyre dhe as presionet e angloamerikanive nuk po jepninasnji rezultat, kita elementi, qi gradualisht ishin hedhur ni pozitat e reaksionit, do ti kundirvepronin

me mjete e !orma ti tjera. Dhe me ti virteti in!orma&ioni yni na komunikonte se kita elementi ishinvini ni livizje dhe po organizoheshin. 3y organizim ihej, si ti thuash, me material ti vjetir, se ni popull kita nuk kishin azi. ta po vendosnin lidhjet e vjetra me armiqti tan!i gjati lu!tis, meintelektuali ti !alimentuar, me agallari qi humin tokat, me orgjezi ti shpron8suar e ti tjeri dhekishin pir qillim ti krijonin "parti# ti tyre dhe nji opoziti ni zgjedhjet e ni 3uvendin Popullor.Por, sig shkrova mi lart, ne, vigjilenti e ti gatshim qi ti mos lejonim ti gjenin terren planet ekomplotet e !shehta ti reaksionit ti rendshim e ti angloamerikanive, ua dogjim atyre letrat ni duar,i detyruam me qindrimet tona ti pjekura e parimore, ti pil&itnin nga zemirimi e tivetidemaskoheshin, si/ ndodhi me 3okoshin e, ndirkaq, vazhdonim me vrull punin pir pirgatitjen engjarjeve ti tjera politike qi kishim pirpara.Disa diti pas aprovimit ti ligjeve mi zgjedhjet pir samleni 3ushtetuese, 3ryesia e 3ishillit

nti!ashist &aktoi datin e zgjedhjeve, ) dhjetorin e vitit 674<, dhe emiroi komisionin qendror tizgjedhjeve. Filloi kishtu !ushata elektorale.



3omiteti Cendror i Partisi dha udhizime ti ve/anta për organizimin e punës politike, ti propagandise agjita&ionit nga ana e komunistive për zgjedhjet e ) dhjetorit, ti &ilat u /muan si nji eveniment merëndësi historike pir !atet e Shqipirisi. Partia orientoi qi votimet e ) dhjetorit ti ktheheshin ni nji

pleishit ti madh popullor, ku masat ti shprehnin qarti e hapur mendimin e tyre pir rrugin ni ti &ilindo ti e&te vendi yni. 0e votin e tyre shqiptarit dhe 2hqiptaret do t-i thoshin "$o# si shkuaris si hidhur

ti shtypjes e ti sh!rytizimit, do ti a!irmonin rrugin e ndritur ti so&ializmit. Puna e Partisi dhe e levaveti saj në ato momente mori nji intensitet ti jaslztizakonshim@ shtypi, agjita&ioni !igurativ, isedat,mledhjet e kon!eren&at, ti gjitha kito kishin pir qëllim t-u shpjegohej masave pirse duhej ti votonindhe /-rindësi kishte vota e tyre pir ti ardhmen e atdheut. Në këto takime, mledhje e kon!eren&a, qiu zhvilluan kudo ni kuadrin e !ushatis elektorale, populli e iri ti vetin thirrjen e Partisi e kudoshpirthenin thirrjet e !uqishme@ Iepuliki PopulloreG Ti votojmi pir I,epulikin PopulloreGProgrami i shpallur nga Fronti Demokratik, i &ili ishte programi i Partisi pir momentet aktuale,

pirputhej me interesat dhe aspiratat e popullit. i ishte nji program konkret, real e revolu&ionar, i&ili i siguronte vendit zhvillimin dhe pirparimin e tij ekonomik, politik e shoqiror. snji programtjetir nuk u shpall ti konkurronte me ti, sepse nuk mund ti kishte nji plat!ormi mi demokratike sesa

ajo e Frontit.Pirqa!imi i menjihershim e kudo i thirrjes pir Iepuliki Popullore, ishte pirgjigjja mi e miri e më

paralizuese që po u jepte populli, me zërin e tij të !uqishëm, përpjekjeve të dëshpëruara të reaksionitqë /-nuk ënte për të larguar masat nga Fronti e nga zgjedhjet. Dështuan për!undimisht edhe

përpjekjet e komina&ionet e angloamerikanëve e të agjentëve të tyre për të krijuar ndonjë llojgrupi apo partie politike opozitare. ta ishin diskredituar krejt, askush nuk i pasonte. 3aq e vërtetëështë kjo sa edhe kur ndonjë element i orgjezisë në prag të zgjedhjeve desh të vinte kandidaturën

jashtë listës së Frontit, s-mundi ia ënte dot këtë, sepse nuk gjeti, jo më të paktën )+ veta Esa parashikonte ligji, por as 6+6< veta që ta përkrahnin kandidaturën e tij.Shpallja e zgjedhjeve për samlenë 3ushtetuese u prit me entuziazëm kudo në Shqipëri dhe, si/thashë, në mledhjet që organizoheshin, populli shprehte vullnetin e tij për të dërguar në samle

ijtë më të mirë. Përve/ të tjerash atmos!erën e !ushatës së zgjedhjeve e ndezën, e gjallëruan mëtepër dhe i dhanë përmajtje më të shëndoshë ngjarje të tilla të rëndësishme në jetën shoqërore e

politike të asaj periudhe, si/ ishin 3ongresi i Sindikatave, ai i Iinisë, shpallja e programit të FrontitDemokratik etj. 3ëto krijuan kudo një atmos!erë pune, entuziazmi e moilizimi të paparë.3ështu ) dhjetori 674<, dita e zgjedhjeve, u kthye në një nga !estat më të mëdha që kishte njohur Shqipëria. Për herë të parë populli kishte mundësinë të thoshte me e!ektivitet !jalën e tij, të vendoste

për !atet e veta. Nuk kishte asnjë dyshim për !itoren e kandidatëve të Frontit Demokratik. (ista eFrontit kudo gjente aprovimin e masave dhe ky !akt ishte kaq evident, saqë reaksioni as që tentoi të

organizohej e të dilte me një listë të vetën.0e sa më kujtohet, në të gjitha rrethet elektorale të Shqipërisë doli vetëm një kandidaturë e ve/antë për t-u zgjedhurG Për!aqësuesit e klasave të përmysura, të indura se populli ishte kundër tyre, nuk ndoqën as shemullin e këtij Don 3ishoti që votonte për "veten#, as të 5jergj 3okoshit, i &ili kishtedalë në mënyrë demonstrative nga Fronti. ta aderuan në programin e Frontit dhe u përpoqën t-iaarrinin të !uteshin në listat e kandidatëve. Në !akt, me ndihmën e Sej!ullait, i &ili ënte presion tëmadh për politikën e "dyerve të hapura#, mundën të !uten në lista edhe disa elementë të reaksionit,e mes tyre edhe Sheh 3arunara, së ashku me të tjerë njerëz të maskuar, si Iiza Dani, She!qet%eja e ndonjë tjetër.Dihet !itorja e shkëlqyer që korri Fronti Demokratik në për!undim të këtyre zgjedhjeve. 3ëtu dua tëshënoj ndonjë kuriozitet që më ka ngelur në mendje nga ato zgjedhje të para që u zhvilluan në

Shqipërinë e re.Të moshuarit esoj i majnë mend, se kanë votuar edhe vetë, kurse të rinjtë nuk esoj se i dinë tëgjithë. Në tekstet e historisë ata kanë gjetur plot analiza, shi!ra, konkluzione, të gjitha këto të



nevojshme e të domosdoshme, por kam përshtypjen se pak e kanë të gjallë atmos!erën e atyreviteve. Ne, më të moshuarit, e kemi për detyrë t-u tregojmë për ato kohë e të !lasim jo me gjuhën elirave e të gazetave, por t-u tregojmë ngjarje reale e të gjalla, sepse shpesh këto lënë gjurmë mëshumë në mendjen e njeriut se një për&aktim a një konkluzion. Të gjithë e dinë se në vendin tonë,megjithëse djep i një kulture e arti të lashtë që kishte nLjerrë plot mjeshtër të poezisë, të arteve e të

shken&ës, n' vitet e para pas 1lirimit, shumi&a dërrmuese e popullit, për shkak të politikësoskurantiste të regjimeve n' të kaluarën, ishte anal!aete. Por ama po të pyesësh sot të rinjtë, ileedhe ata të moshës :<4+vje/are se si kanë mundur të japin votën e tyre këta njerëz që nuk dinin tëleLonin emrin e deputetit apo të shkruanin një emër që dëshironin, esoj se pak e dinë se si ështëvepruar.

N' ato zgjedhje nuk kishim !letë votimi si sot dhe as atë të ndarën ku zgjedhësi mund të prishë a tështojë n' !letën që i jepet kandidatit atë që s-do ose atë që do. 1do zgjedhësi i jepej një kokërr, njëtop i vogël gome, ku qe stamposur shqiponja, simoli i !lamurit tonë, dhe këtë ai duhej ta hidhte n'kutinë që dëshironte. N' sallën ku votohej kishte dy kuti@ njëra e Frontit me ngjyrë të kuqe dhetjetra për rastet kur kishte kandidatura të ve/anta, jashtë atyre të Frontit dhe që populli e quante"kutia e zezë#. =otuesi duhej ta !uste dorën n' të dyja kutitë, që të mos merrej vesh se ku e kishte

hedhur votën. Por kishte nga ata, që nga entuziazmi dhe emo&ioni, e dekonspironin të !shehtën evotës s' tyre, sepse pasi !utnin dorën n' kutinë e kuqe thërritnin@ Iro!të PartiaG Iro!të FrontiG =otoj p'r Iepulikën PopulloreG

Një kuriozitet tjetër qe edhe një nen i ve/antë n' ligjin mi zgjedhjet, sipas të &ilit dy ditë para dhenjë pas zgjedhjeve ishin të ndaluar shitja dhe përdorimi i pijeve alkoolikeG3ështu më ) dhjetor votuan të rinjtë e të rejat, të moshuarit, votuan edhe lu!tëtarët e 9shtrisë sonë

Na&ional/lirimtare, të &ilët, ndoshta për herë të par' pas shumë kohe, ishin pa pushkë, sepse, sipasligjit, ishte e ndaluar të hyje n' qendrën e votimit me arm'.Cë jashtë ata ia linin pushkën njëritjetrit dhe hynin me radhë, të kryenin të drejtën dhe detyrën etyre si qytetarë. Pas shpalljes së rezultateve të zgjedhjeve, ku Fronti Demokratik korri një !itore të

jashtëzakonshme, n' emër të Ceverisë Demokratike Provizore i propozova 3ryesisë së 3ëshillitnti!ashist Na&ional/lirimtar që të pro&edohej për thirrjen e sesionit të samlesë 3ushtetuese.3ryesia e 3N1it &aktoi si ditë të !illimit të punimeve të samlesë datën 6+ janar 6748.Derisa erdhi dita e &aktuar populli kudo, n' mi tingje, mledhje e kon!eren&a, me telegrame e letradrejtuar 3N1it, Ceverisë e Frontit, kërkonte me këmëngulje që samleja të shpallteShqipërinë Iepulikë Popullore. i u ënte thirrje për!aqësuesve të tij n' organin më të lartështetëror që të kryenin misionin e vet dhe =i jepnin popullit !ormën e regjimit që ky dëshironte dhenjë 3ushtetutë me të vërtetë demokratike."Iepulikë PopulloreG#, kjo ishte edhe thirrja e vetme që dëgjohej nga turma e madhe që kishtemushur n' mëngjesin e 6+ janarit 6748 sheshin parandërtesës ku do të zhvillonte punimetsamleja 3ushtetuese, ku është sot 2nstituti i (artë i rteve. 2shte një ditë e ukur, që i shkonte për

mrekulli atmos!erës !estive që kishte muluar kryeqytetin. 5jatë gjithë kohës që u zhvillua sean&a e par' e kësaj dite, si dhe të nesërmen, populli qëndronte para ndërtesës dhe ndiqte punimet esamlesë nëpërmjet altoparlantëve. Në orën dhjetë, kur ishte lajmëruar hapja e sean&ës, në sallëmretëronte një heshtje e thellë solemne. Pasi zunë vendet e tyre anëtarët e 3ëshillit nti!ashist e tëCeverisë, i pari e mori !jalën kryetari i 3ryesisë së 3N1it, doktor Rmer Nishani, i &ili, pas një!iale të shkurtër, e deklaroi të hapur sesionin e pare të samlesë dhe, sipas ligjit, !toi të merrtekryesinë e sean&ës deputetin me moshë më të madhe. 3y ishte për!aqësuesi i popullit të qarkut tëBlasanit, doktor Petraq Popa, pjesëmarrës i (ëvizjes Na&ional/lirimtare, i &ili ishte zgjedhur që në(ainot anëtar i 3ëshillit të Përgjithshëm. Në mos gaoj, doktor Popa ishte i ati i %ardhylit, i &ili,

para se të vritej në lu!të gjatë mësymjes së përgjithshme armike të dimrit, kishte qenë ndër aktivistëte dalluar të rinisë së Blasanit dhe ishte ngarkuar me detyrën e sekretarit politik të Carkorit të

Iinisë 3omuniste.



Pas pro&edurave të zakonshme, si apeli, &aktimi i komisionit të veri!ikimit të mandateve, etimi ideputetëve etj., u &aktua që mledhja të vazhdonte të nesërmen, më 66 janar 6748, dite që do tëmetet ndër më të shënuarat në historinë e shtetit e të popullit tonë.B kujtoj gjithmonë me emo&ion atë atmos!ere entuziaste që mretëronte në sallën e samlesë, kur leLoheshin telegramet nga 3or/a, %erati, Durrësi, Pograde&i, nga e gjithë Shqipëria, në të &ilat

populli kërkonte shpalljen e Iepulikës Popullore. B kam parasysh si tan!i momentin kur Kysni3apo, djalë tridhjetëvje/ar, por me një eksperien&ë të madhe të komisarit, të komandantit e tëudhëheqësit të Partisë, u ngrit më këmë dhe i dha drejtuesit të sean&ës mo&ionin e delegatëve të=lorës, të &ilët, pasi shprehnin zërin dhe vullnetin e popullit trim e revolu&ionar që për!aqësonin,

propozonin@ Në emër të deputetëve të =lorës, Shqipëria të shpallet Iepulikë PopulloreGRshëtiu salla, oshëtiu edhe sheshi i ulevardit nga thirrjet e popullit. Për dis& minuta vazhduan

rohoritjet në sallë dhe në një /ast kryetari i sean&ës thirri@ Propozoj të hedhim në votë mo&ionin e deputetëve të =lorësG Nuk ka nevojë per votëG u dëgjuan zëra të njëpasnjëshëm nga salla. Dhe vërtet, kuptohej sedëshira e popullit do të ëhej, sepse ai vetë dhe për!aqësuesit e tij kishin votuar me pushkë në dorë,

me gjak e me sakri!i&a që Shqipëria të hynte në rrugën e re të lirisë e të progresit. Por rregulli dhe pro&edura, %ado !ormale që mund të duken ndonjëherë, duhen respektuar, aq më tepër nZ një organtë lartë të tillë, si/ ishte samleja 3ushtetuese.Deputetët votuan dhe menjëherë u shpall zyrtarisht samleja 3ushtetuese me vota unanime dhe me aklama&ion e shpalli Shqipërinë IepulikëPopullor'G%rohoritjet e shoqëruan këtë komunikim dhe pastai, spontanisht, deputetët e ngritur më këmëkënduan së ashku Kimnin e Flamurit. Të gjithëve na duhej të ënim një s!or&irn të madh, per tamajtur veten, por prapë mund te shihje tektuk ndonjë lot në !ytyrën e këtyre njerëzve që kishinkaluar sa e sa prova në lu!të me armikun e nën kër&ënimin e vdekjes. 3ur dolëm nga %alla, një

provë "më e rëndë# i priste deputetët@ populli na vuri në mes, na puthte, na përqa!onte, e një pjesë tëdeputetëve i mori në krahë duke rohoritur. 3y entuziazëm qe i pranishëm kudo në Shqipëri. 3ur udha lajmi njerëzit dilnin në rrugë, këndonin e hidhnin valle. Ndoshta për herë të parë pas kaq viteshnjerëzit i jepnin udhë lirisht gëzimit, harronin vuajtjet, sakri!i&at, mungesat e shumta. Një vit më

parë, )7 Nëntori i 6744ës u kishte dhënë lirinë, sot, 66 $anari i 6748s u jepte Iepulikën e tyrePopullore, repulikën e punëtorëve e të !shatarëve.3ështu, pra, populli shqiptar, nën udhëheqjen e Partisë së vet, arriti qëllimin e lu!tës së tij. Nëatdheun e lirë nga pushtuesit ai u ë zot i !ateve të veta. skush nuk ia !ali atij këto !itore dhe kurrënuk kishte marrë gjë populli ynë nga duart e të tjerëve, por /do gjë e kishte arritur me lu!të e me

punë, me trimëri e me men/uri, me pushkë e me penë.3ëto !itore të mëdha historike që kurorëzuan për!undimisht de !a&to e de jure një periudhë të tërë

lu!te e përpjekjesh, gëzimi e entuziazmi i madh i popullit, vendosmëria jonë për ta !or&uar e për talulëzuar Iepulikën Popullore që sapo krijuam, s-kishte se si të mos i tëronin armiqtë tanë, të rendshëm e të jashtëm, të hapur e të maskuar. Shpërthyen përsëri përpjekjet e demarshet e tyre për ta kthyer mrapa rrotën e historisë e, në këto përpjekje, u hodhën në veprim edhe ata elementë tëreaksionit, si Iiza Dani, She!qet %eja e të tjerë, që kishin mundur të zgjidheshin në samlenë3ushtetuese.

Nga njëra anë, këta punonin ilegalisht, komplotonin, !or&onin lidhjet me reaksionin në Shqipëri dhe jashtë, me klerin katolik, këshilloheshin dhe raportonin në misionet angleze e amerikane, ënin propagandë vesh më vesh dhe përgatitnin terrenin për të përgatitur një situatë të tillë që t-u jeptedorë dy "demokra&ive# perëndimore të hdërhynin në ShqipëriJ nga ana tjetër, ata vepronin edhelegalisht në samlenë 3ushtetuese apo në 3uvendin Popullor dhe nuk linin rast pa përdorur për të

sulmuar ligjet që aprovoheshin, për t-i shtremëruar ato sipas interesave të tyre. Iiza Dani ishteve/anërisht aktiv në këtë "opozitë#J 5jergj 3okoshi nuk qe zgjedhur, kurse She!qet %eja, qe më izgjuar e më !inok dhe nuk e a!ishonte shumë veten si pjesëtar i "opozitës#.



Iiza Dani, që në mledhjet e para të samlesë, !illoi të sh!aqte rezervat dhe kundërshtimet e tij.3ur do të zgjidhej Presidiumi i .samlesë, listës së paraqitur nga 3ahreman ?lli në emër tëdeputetëve të %eratit, që u mështet nga ti gjithë diskutuesit e tjerë, Iiza Dani i kundërvuri një listëtjetër, ku, tok me disa nga shokët tanë, kishte !utur edhe miqtë e tij. Sigurisht, kandidatët e pre!eruar të Iizait nuk !ituan dot. Por ai do të vazhdon.te më tej. Diskutohej, ie !iala, Iregullorja e

samlesë, Iizai do të gjente rastin të kundërshtonte e të ënte kërkesa, të &ilat me logjikë dheargumente i hidheshin poshtë. . 3y ithtar i regjimit të vjetër dhe sigJurisht, . edhe i parlamentit orgjez, kërkonte ta ënte edhe samlenë tonë një kuvend llogjesh, ku se&ili të !liste. sa t-i donteqej!i, pa asnjë ku!izim dhe të gjitha /-thoshin Iiza Dani me shokë të otoheshin në shtyp. 0idisllomotitjeve të tij plot helm, u ngrit edhe për di/ka tje.t'r@ Nuk jam dakord, tha, me për&aktimin që /do deputet të jetë përgjegjës e të japë llogari parasamlesë për punën e tij. 3ëtu nuk jemi për të dhënë ne llogari, por për të ërë ligjinG Para kujt, sipas zotërisë sate, duhet të japë llogari deputetiA e pyeti një nga shokët. Para nderit dhe ndërgjegjes s' vetG thirri Iiza Dani me ton deklamativ dhe iu kthye kryetarit tësean&ës. Propozoj, tha, që për&aktimi mi dhënien e llogarisë n' Iregullore të shprehet"deputeti është përgjegjës para nderit e ndërgjegjes s' vet#.

Domethënë para askujtG iu përgjigj me qesëndi njëri nga delegatët.Të tilla "v'rejtje# e "propozime# ai lëshoi shumë, dhe ne, megjithëse u përgjigjeshim megjak!tohtësi sulmeve të tij, ishim plotësisht të ndërgjegjshëm se Iiza Dani qe vetëm një marionetë etjetërkujt. Tashmë i dinim !ijet që e drejtonin atë, i manim nën kontroll dhe ëheshim gati për t-i

prerë një herë e mirë, kur kandari të mos mante më.Por kulmi i sulmeve të reaksionit, nëpërmjet mega!onit të tij n' samlenë 3ushtetuese, u arritgjatë diskutimit të projektit të 3ushtetutës s' Iepulikës sonë Popullore. 3ushtetuta apo Statuti, si/

përdorej termi atëherë, ishte i përgatitur me kujdes, ishte diskutuar gjerësisht e hollësisht me masat punëtore e !shatare, me intelektualët e me ushtarakët. Projekti ishte pritur me entuziazëm dhevërejtjet e sugjerimet e masave qenë marrë parasysh për ta per!eksionuar më tepër. 3ështu projekti

për!undimtar që iu paraqit për diskutim e aprovim samlesë 3ushtetuese ishte një dokumenthistorik, i &ili jo vetëm konsolidonte !itoret e mëdha që kishte arritur populli shqiptar nënudhëheqjen e Partisë 3omuniste, por siguronte mrojtjen e interesave të tij dhe zhvillimin emëtejshëm ekonomik e politik. 3y projekt, që me gjithë tërimin e reaksionit, u aprovua, ishte aza

juridike e një shteti të demokra&isë popullore. 3ushtetuta e Iepulikës u vinte një herë e përgjithmonë vijë regjimeve antipopullore të shtypjes e të sh!rytëzimit, sundimit të i!ligarëve, të ejlerëve, të tregtarëve, të politikanëve që shitnin interesat e atdheut për lireta, dollarë e sterlina.3jo nuk u vinte për shtat vetëm zotërinjve si Iiza Dani e She!qet %eja dhe padronëve të tyre t'huaj.3ështu, ndërsa të gjithë për!aqësuesit e popullit n' samle Eashtu si vetë populli gjatë diskutimit

paraprak, e aprovuan me gëzim projektin, Iiza Dan u ngrit e ëri një insinuatë provokuese kundër

thelit të Projektkushtetutës. samleja e dëgjoi me gjak!tohtësi dhe pastaj i dha përgjigjen emerituar. Do të !las sa më pak, tha me &inizëm tellalli, se samleja nuk i ka qej! !jalët e shumta dhe se!jalët nuk ndryshojnë asgjë, kur !akti ësht' kryer.Pastaj ai sulmoi projektin e 3ushtetutës, sepse, sipas tij, ajo ishte "me !rymë ideologjike dhe jo me!rymë komëtare# EG. 9në, shprehu më n' !und "kredon# e vet Iiza Dani, jam për një demokra&i të lirë dhe do tëdëshiroja që edhe Statuti të inspirohej nga ky parim GSigurisht, ai ishte për demokra&inë "e lirë# orgjeze, që Iizai me shokë të ishin vërtet të lirë, tënLirrnin .!itime, të ishin elita e kornit e të vendosnin !atet e tij, sipas interesave të vet.

Në !akt sulmet e tij ishin sh!aqje e grahmave të !undit që po jepnin meturinat e klasave

sh!rytëzuese, ishin shprehje të tmerrit të tyre nga !akti që populli kishte marrë !uqinë dhe nëudhëheqje të tij ishte Partia 3omuniste. 3y !akt ata i tmerronte, jo vetëm për gjendjen që ishte



krijuar aktualisht, por sidomos për perspektivën, sepse e dinin se në /-rrugë do ta drejtonte e do taudhëhiqte Partia popullin.Deati në samle ishte vetëm një etyd nga taloja e madhe e lu!tës politike që ishte zhvilluar për /ështjen se /-do të ëhej Shqipëria@ një vend i demokra&isë orgjeze, i parlamentarizmit orgjez, isunduar nga /i!ligarët e orgjezia, apo një vend ku do të sundonte diktatura e proletariatit, e

mështetur në alean&ën e dy klasave punonjëse të venditG Por noti Iiza Davi ishte paraqitur mevonesë në skenë, historia dhe populli e kishin dhënë vendimin e vet@ Shqipëria do të e&te në rrugëne so&ializmit, do të qe shtet ku do të sundonte e do të !or&ohej pareshtur armikja më e madhe e

orgjezisë dhe e sh!rytëzimit, diktatura e proletariatit.Bdhe në samle Iizai mori një dënim unanim. Të gjithë deputetët ia hodhën poshtë diskutimindhe në emër të popullit shprehën entuziazmin për (igjin Themelor të shtetit tonë. Iiza Dani meshokët e tij u strukën në karriget e tyre e nuk guLuan jo më të vazhdonin poshtërsitë, por edhevotuan pro projektit të 3ushtetutësG0ë pas, kur samleja 3ushtetuese u kthye në 3uvend Popullor më takoi të kisha një deat direktme Iiza Danin. Në një sesion të 3uvendit, Iiza Dani u ngiit dhe në mes një sërë ojeksionesh mivendimet që po ligjëronim, m-u drejtua mua si 3ryeministër me pyetjen@

1-do të ëjmë me gjithë këtë ushtri që kemi në këmëA 9në, tha ai, propozoj që pjesa më emadhe e ushtrisë të /moilizohet.9 ngrita në triunë dhe i dhashë një përgjigje të ashpër, sepse shihja që këta elementë kishin hyrë nërrugë të errëta. 0irë që nuk thatë, zoti Iiza Dani, që kur t-i /moilizonim partizanët, t-u jepnim edhe nga njëqeleshe peshqesh, si/ ënë qeveritarët e asaj kohe me heronjtë e (u!tës së =lorës në 67)+ën. $o,zoti Iiza Dani, në situatën ku ndodhemi ne nuk do ta /moilizojmë për asnjë minutë ushtrinë,

përkundrazi, atë do ta !or&ojmë dhe do ta zgjerojmë më shumë, do ta armatosim si duhet, do tëngremë shkolla ushtarake, do të përgatitim e do të edukojmë o!i&erë. 9shtria e /liroi atdheun dhe dota mrojmë atë nga /do rrezik. jo është arma më e dashur e popullit dhe do të metet arma më e!uqishme në duart e popullit dhe të pushtetit të tij demokratik që e vendosi duke derdhur gjak. $u,zoti Dani, vazhdova, doni të /armatosemi, ju mendoni se ne do të jemi aq naivë sa armiqtë e

popullit të na kapin në e!asi, po gaoheni rëndë. Në qo!të se ndjekim këshillën tuaj, populli do tëngrihet dhe do të na dënojë, se duhet të dini që ju prekni një nga pjellat më të lavdishme të tij.Iiza Dani tundte kokën i skuqur në !ytyrë, kurse shokët e tij nuk e ënin veten, sikur këto !jalë nuk ishin edhe për ata EG. 0e kohë të gjithëve do t-u dilte kallaji, do të diskreditoheshin e do tëdemaskoheshin për!undimisht dhe populli do t-i !lakte nga radhët e samlesë si mikroe të sëvjetrës.0ë kujtohet se pale kohë pas kësaj, në një mledhje tjetër të 3uvendit Popullor, u ngrit një mik tjetër i Danit e i 3okoshit dhe shtroi në 3uvend një /ështje që kishte marrë !und prej kohësh@ kërkoikrijimin e partive të tjera "demokratike#, "si/ ekziston dhe Partia 3omuniste e Shqipërisë#, u

shpreh ai.tëherë u ngrit i gjithë 3uvendi dhe i hodhi poshtë propozimet dhe qëllimet e tij dhe mrojti e vurinë dukje rolin e madh vendimtar të Partisë &omuniste të Shqipërisë që lu!toi, /liroi popullin dhendërtonte so&ializmin. Në të njëjtën kohë 3uvendi vuri në dukje rolin e madh të Frontit siorganizatë e gjerë politike, ku shprehen dhe vihen në veprim të gjitha pikëpamjet politike në unitettë plotë e të /eliktë rreth Partisë.Por, sulmet e helmi i këtyre elementëve, që gaimisht e aksidentalisht kishin mundur të pernetroningjer në samle, për asnjë /ast nuk i lëkundën vullnetin dhe vendosmërinë e popullit e të

për!aqësuesve të tij.Fitorja e ) dhjetorit 674< në zgjedhjet, ajo e 66 $anarit 6748 me shpalljen e Iepulikës dhe, pale më

pas, aprovimi i 3ushtetutës së Iepulikës Popullore të Shqipërisë,O E0ë 64 mars 6748 samleja aprovoi

3ushtetutën e IPSK dhe, pas kësaj, samleja u kthye në 3uvend Popullor si organi më i lartë i pushtetit shtetëror nëIPSK. për!undimisht vulosën !itoret historike të arritura dhe sanksionuan vullnetin e popullit e tëPartisë sonë 3omuniste për rrugën dhe !atet e ardhshme të Shqipërisë.



Pro&esi i organizimit politile të rendit të demokra&isë popullore, si shtet i diktaturës së proletariatit,me shpalljen e Iepulikës dhe pranimin e 3ushtetutës, u përkrye. Në duart tona, në duart e Partisë etë popullit, tash kishim gjith/ka për ta vazhduar e për ta /uar më tej revolu&ionin so&ialist, për ta

përsosur e për ta demokratizuar pareshtur pushtetin, për të /elikosur diktaturën e proletariatit, për ta ërë jetën e popullit gjithnjë e më të lumtur, më të sigurt, më të egatë, për ta ngritur lart e më lart

nderin dhe prestigjin e Iepulikës sonë Popullore.

5. K1h,6e++1 e 3a*3oh,4r

3aluan vite e dekada nga ato ditë të paharruara dhe tash vendi ynë, Iepulika jonë Popullore EsotIepulika Popullore So&ialiste e Shqipërisë, është !or&uar pareshtur, lulëzon e rrezaton në /do hapgëzimin, lumturinë dhe sigurinë e një jete të re e të ukur. 3jo është jeta e njerëzve të lirë nga /doshtypje e sh!rytëzim, jetë e njerëzve trima, atdhetarë e punëtorë të talentuar që me ndërgjegje tëlartë, me vigjilen&ë, me vendosmëri e me përpjekje të pandërprera ia kanë ndërruar krejtësisht

!ytyrën Shqipërisë së dikurshme.0i gërmadhat e kasollet e mjeruara që gjetëm më )7 Nëntor 6744, tash janë ngritur qytetet e!shatrat e reja nga /do pikëpamjeJ mi kova/hanat e vogla është ngritur e !or&ohet pareshtur njëindustri e madhe, moderne e shumëdegësheJ mi mo/alishtet e okërimat janë shtrirë !ushat esistemuara e pjelloreJ mi prapametjen e injoran&ën e qëmo/me kanë shpërthyer energjitë e

pashtershme mendore e krijuese të një populli të tërë të arsimuar, të kulturuar e artist. 0e Partinë në allë, me !or&at e ashkuara të një populli të tërë, Shqipëria jonë so&ialiste është ërë edhe kantier imadh prodhimi e krijimi, edhe kështjellë e pamposhtur e so&ializmit.

Natyrisht të gjitha këto janë arritur me lu!të të madhe, me përpjekje e me sakri!i&a të gjithanshme etë pandërprera.Irugën ku do të e&nim nuk e gjetëm të shtruar me lule, pengesat, vështirësitë, mosdija, prapametjae së kaluarës na shoqëruan në /do hap. B sikur këto të ishin pak, në /do hap na kër&ënuan e ënëgjith/ka për të na përmysur armiqtë klasorë të rendshëm e të jashtëm, armiqtë e popujve, të

përparimit e të so&ializmit. ta i vriste /do !uqizim e sukses yni, prandaj në kuzhinat e tyre, të vjetrae moderne, do të përgatitnin agresionet, shantazhet, kër&ënimet, llokadat. Por ne, vigjilentë e të

patundur në rrugën tonë, do t-i pritnim të gjitha planet e demarshet e armiqve me urrëri egjak!tohtësi dhe që të gjitha do t-i ënim pluhur e hi.Cysh në momentet kur krijuam Iepulikën Popullore, kur kishim aq shumë halle e proleme për tëzgjidhur, një rrezik i madh e kër&ënoi të ardhmen dhe ekzisten&ën e vendit tonë. Titistët vunë nëveprim gjithë !or&at dhe mjetet e egra të shantazhit, të komplotit, ile edhe përgititjet për ndërhyrjeushtarake, me qëllim që Iepzlika Popullore e Shqipërisë të humiste ekzisten&n e vet e të kthehej

në repulikë të ;të të $ugosllavisë. Se si ua dogjëm në duar synimet e planet e Jyre të egra, këto prej kohësh i ka shkruar historia. NP qemë etuar ta /onim përpara Shqipërinë, ta ënin vend tëlulëzuar e kala dhe Partia na kishte mësuar e na mësonte që vendimet e etimet të mos i shkehimkurrë, por t-i zatonim e t-i mronim edhe me jetël tonë. Dhe Shqipëria shpëtoi.Fitorja që arritëm rdaj komploteve e ndërhyrjeve të revizionistëve jugosllavë na i shtoi akoma mëshumë !or&at e vendosmrinë për të e&ur vetëm përpara, në unitet me popu@lin, drejt konsolidimit e!itoreve të reja. B dinim më se kjo që arritëm nuk ishte !itorja jonë e parë dhe e !undit. 2shim të

përgatitur e vigjilentë për eteja të ljera më të ashpra në mrojtje të Iepulikës sonë lhe tëmarksizëmleninizmit. 2mperialistët angloamerikanë e shovinistët !qinj, sa djallëzorë aq edheagreJivë e të paskrupullt në synimet e tyre antishqiptare, vunë në veprim të gjitha rrjetat emerimangave agjenturore. Në pëlhurën e tyre do të përpëliteshin !tndërrinat e reaksionit, anda

diversantësh e kriminelësh do të hidheshin nga deti, qielli e toka për ta mytur Iepulikën tonë, por të gjitha do të gjenin vdeljen nga vigjilen&a e popullit dhe nga drejtësia e pashmangshme ediktaturës së proletariatit. Bdhe më pas kori i armiqve nuk do të hiqte dorë nga synimet e veta



imperialiste e shoviniste ndaj Shqipërisë, nuk do të nte mend nga dështimet e turpshme, por do tëintrigonte e do të komplotonte në kurriz të popullit shqiptar. Por edhe ne do t-u përgjigjeshimgjithmonë me !or&ën e pathyeshme që të jep vetëm e vërteta dhe e drejta marksisteleniniste. ta dotë lehnin dhe do të hungëronin si qentë, karvani ynë do të /ante vetëm përpara, Iepulika jonë do të/elikosej pareshtur e do të !itonte /do ditë e më shumë prestigjin e merituar ndërkomëtar.

3ështu, në mes rrethimesh e llokadash, populli shqiptar do të ndërtonte azat e so&ializmit, do të!uqizonte ekonominë, do të zukuronte jetën e punonjësve, do të ngrinte vepra gjigante dhe për asnjë /ast s-do të hiqte syrin nga shënjestra. snjëherë populli ynë, Partia jonë nuk do të gjendeshin,sikurse nuk u gjendën, të papërgatitur para situatave.=azhduam, pra, rrugën tonë të drejtë dhe nuk u tutëm e nuk lëvizëm as qimen e qerpikut para

llokadave dhe kër&ënimeve të hrushovianëve, të &ilët, në etjen e tyre prej super!uqie, donin takthenin edhe RmIepulikën tonë Popullore në një vend vasal, në pjesë të perandorisë ruseG Por kurrë s-kishin lindur urra që të gjunjëzonin shqiptarin, e &a më pak mund të ndodhte kjo në njëkohë kur shqiptarët kishin në krye një Parti heroike, si Partia jonë e Punës dhe udhëhiqeshin nga njëideologji pararojë si ideologjia marksisteleniniste. Krushovi me kompani tundnin da!inat e thara të"ashkekzisten&ës paqësore#, për të vënë në gjumë letargjik popujt dhe komunistët e vërtetë, ne iu

përgjigjëm atij dh' pasuesve të tij duke e !or&uar më tepër diktaturën e proletariatit, këtë shpatë tëmprehtë të klasës punëtore, e &ila do të inte e pamëshirshme mi kokën e /do armiku të rendshëmapo të jashtëm. Dhe kur panë se nga rrugët "indirekte#, nga teorizimet, "këshillat# e "orientimet# etyre kapitulluese ne nuk devijuam nga rruga jonë, hodhën në veprim presionet, kër&ënimet,

ë d të t i ë 9 ë l ë ë d të h ë k d t- ë ht h i j k jt

kur u hodhen themelet e shqiperise se re.doc

Documents