Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Wydział Historii

Katedra Judaistyki

Karolina Ożóg

Ruch naturalny ludności żydowskiej

w okręgu metrykalnym Rzeszów

w latach 1842–1943

Praca magisterska

napisana pod kierunkiem

dr. Jacka Krupy

Kraków, 2009 r.

2

Spis treści

Wstęp ....................................................................................................................................................... 3

Rodział I. Historia Żydów rzeszowskich.

Zarys dziejów od pierwszych wzmianek źródłowych do Zagłady .......................................................... 4

Rodział II. Prawodawstwo dotyczące prowadzenia ksiąg metrykalnych .............................................. 16

Rozdział III. Urodzenia ......................................................................................................................... 25

Statystyka urodzeń ............................................................................................................................... 25

Analiza płci noworodków ..................................................................................................................... 32

Sezonowość urodzeń ............................................................................................................................ 34

Urodzenia nieślubne ............................................................................................................................. 35

Podsumowanie ................................................................................................................................... 356

Rozdział IV. Małżeństwa .................................................................................................................... 377

Statystyka małżeństw ......................................................................................................................... 422

Analiza wieku małżonków .................................................................................................................. 466

Sezonowość małżeństw ...................................................................................................................... 499

Podsumowanie ..................................................................................................................................... 50

Rozdział V. Zgony ................................................................................................................................ 51

Statystyka zgonów ............................................................................................................................. 522

Analiza wieku zmarłych ..................................................................................................................... 577

Sezonowość zgonów .......................................................................................................................... 599

Podsumowanie ..................................................................................................................................... 60

Zakończenie........................................................................................................................................... 61

Bilans ruchu naturalnego w żydowskim okręgu metrykalnym Rzeszów w latach 1896–1942 ...................... 61

Podsumowanie ................................................................................................................................... 688

Bibliografia .......................................................................................................................................... 699

Aneks ..................................................................................................................................................... 72

3

Wstęp

Tematem niniejszej pracy jest ruch naturalny ludności żydowskiej okręgu metrykalnego

Rzeszów w latach 1896–1943. Podstawę źródłową stanowią akta zaślubin z lat 1896–1942, księgi

urodzeń z lat 1866–1943 oraz księgi zgonów z lat 1842–1943, przechowywane w rzeszowskim

Archiwum Państwowym oraz archiwum Urzędu Stanu Cywilnego w Rzeszowie.

Bardzo dobrze zachowane materiały archiwalne pozwoliły przeanalizować urodzenia,

małżeństwa i zgony rzeszowskich Żydów na przestrzeni prawie 100 lat. Zapisy na ten temat zawierają

na tyle dużo informacji, by można było przeprowadzić szczegółową analizę płci i wieku osób, czy

sezonowości występujących zjawisk. Jedynie czytelność niektórych ksiąg XIX-wiecznych może

sprawiać pewne kłopoty, jednak margines błędu jest niewielki. Dane dotyczące urodzeń, małżeństw

i zgonów zarejestrowanych w latach 40., 50., 60., 70., 80. i 90. XIX wieku nie są też tak szczegółowe

jak te z lat późniejszych. Przykładowo ilość wdów i wdowców zawierających ponowne związki

małżeńskie obliczono dopiero od roku 1907, a dzieci nieżywo urodzone od 1977, gdyż wcześniej

zapisy na ten temat nie istniały, co jednak nie znaczy, że przypadki takie nie występowały w tych

latach w ogóle.

Zagadnieniami związanymi z ruchem naturalnym Żydów rzeszowskich, zajmowali się między

innymi Jerzy Kamiński i Lesław Grzegorczyk w artykule zatytułowanym Zdrowie mieszkańców

Rzeszowa i jego ochrona w XIX wieku, jednak swymi badaniami objęli jedynie okres od 1857 do 1900

roku a ich analiza nie była wyczerpująca. Pełnej charakterystyki urodzeń, małżeństw i zgonów Żydów

z sąsiedniego sokołowskiego okręgu metrykalnego podjął się z kolei Grzegorz Zamoyski w pracy pod

tytułem Ruch naturalny ludności w żydowskim okręgu metrykalnym w Sokołowie w latach 1877–1939.

Książka Wacława Wierzbieńca Żydzi w województwie lwowskim w okresie międzywojennym.

Zagadnienia demograficzne i społeczne z kolei dotyczy ogólnie Żydów galicyjskich. Jedną z bardziej

znanych prac na temat ruchu naturalnego Żydów jest skrócona wersja pracy magisterskiej Wiesława

Tyburowskiego, zatytułowana Ruch naturalny ludności żydowskiej okręgu metrykalnego Brzostek

w latach 1894–1938.

Celem niniejszej pracy jest scharakteryzowanie urodzeń, małżeństw i zgonów Żydów

w rzeszowskim okręgu metrykalnym oraz odpowiedź na pytanie jak kształtował się ruch naturalny

w owym okręgu na przestrzeni 47 lat, od 1896 do 1942 roku. Postaramy się także ustalić, czy

społeczeństwo Żydów rzeszowskich uległo procesowi transformacji demograficznej, który był

charakterystyczny dla innych społeczeństw przełomy XIX i XX wieku.

4

Rodział I Historia Żydów rzeszowskich Zarys dziejów od pierwszych wzmianek źródłowych do Zagłady

Pierwsze informacje na temat osadnictwa żydowskiego w Rzeszowie pojawiają się w źródłach

w roku 15501. Badacze są jednak zgodni, że nie jest możliwe dokładne określenie momentu

pojawienia się Żydów w tym mieście. Ze względu na to, iż nie posiadali oni wówczas obywatelstwa

miejskiego, nie pojawiają się w oficjalnych dokumentach dotyczących miasta. Na ich obecność w XV

wieku wskazuje chociażby najstarszy nagrobek z żydowskiego cmentarza w Rzeszowie, pochodzący

z 1553 roku, który istniał tam jeszcze przed II wojną światową2.

Druga połowa XVI wieku to okres intensywnego rozwoju Rzeszowa, także pod względem

demograficznym. W tym czasie stał się on już miastem prywatnym, a jego właścicielem był Mikołaj

Spytek Ligęza3, z którym wiąże się najświetniejszy okres w dziejach Rzeszowa. Korzystne warunki

osadnictwa oraz przychylność właścicieli miasta sprawiły, że rzeszowska społeczność żydowska

zaczęła się powiększać.

W rzeszowskich aktach radzieckich pod datą 1592 znajduje się informacja, iż swe domy

w Rzeszowie posiadało sześciu Żydów, którzy płacili rajcom miejskim podatek, tzw.

szarwark (odnotowani tam jako mieszkańcy miasta, nie jego obywatele)4. Początkowo

zamieszkiwali oni obszar dawnych ziem parafialnych w pobliżu starej synagogi, poza granicami

miasta. W roku 1599 ukazała się specjalna ordynacja dworska, która zakazywała Żydom

posiadania w mieście więcej niż siedmiu domów. W tym czasie Rzeszów zamieszkiwało ok.

100 Żydów5, na których czele, wedle źródeł, stali seniorzy Icko Marcides i Józef

6.

Wraz z napływem Żydów do Rzeszowa w drugiej połowie XVI wieku zaczynają

powoli powstawać struktury kahalne. Początkowo Rzeszów jako jeden z tzw. przykahałków

gminy żydowskiej w Przemyślu i wchodził w skład ziemstwa przemyskiego, na którego czele

stał archirabin. Prawdopodobnie dopiero w XVIII wieku kahał rzeszowski uniezależnił się

w pełni od Przemyśla7.

Teren wyznaczony Żydom na osiedlanie się w XVII wieku stał się dzielnicą Rzeszowa

jako tzw. Nowe Miasto. Między innymi wskutek migracji związanych z powstaniem

1 Tomasz Opas, Stan posiadania i własność nieruchomości Żydów w Rzeszowie w XVIII i pierwszej połowie XIX

wieku (do 1848 r.), [w:] Prace historyczno-archiwalne, t. I, pod red. Jana Basty, Rzeszów, 1993, s. 110. 2 Wacław Wierzbieniec, Żydzi rzeszowscy [w:] Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów, 2004, s. 820.

3 Właściciel dóbr rzeszowskich w latach 1580-1637.

4 T.Opas, op. cit.

5 Andrzej Potocki, Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2004, s. 157.

6 Wacław Wierzbieniec, op.cit., s. 821.

7 Było to spowodowane m.in. narastającym od połowy XVII w. kryzysem w przemyskiej gminie żydowskiej.

5

Chmielnickiego w 1648 roku liczba Żydów osiedlających się w Nowym Mieście znacznie

wzrosła, oblicza się, że w połowie XVII wieku mieszkało tu 680 Żydów. Zakaz osiedlania się

ludności żydowskiej w granicach Starego Miasta został zniesiony dopiero w 1696 roku przez

księcia Hieronima Augusta Lubomirskiego8.

Na początku XVII wieku (ok. 1610 r.)9, prawdopodobnie na miejscu starej drewnianej,

została wybudowana pierwsza murowana synagoga w Rzeszowie, tzw. Synagoga

Staromiejska10

. Władysław Hennig uważa, iż jej wnętrze było praktyczną realizacją zasad

wprowadzonych przez rabina Mojżesza Isserlesa (Remuh) i pod tym względem była to trzecia

w Polsce bożnica tego typu (po krakowskiej synagodze Kuppa i synagodze rymanowskiej) 11

.

Bożnica ta jeszcze w XVII wieku uległa trzem poważnym zniszczeniom: po raz pierwszy

wkrótce po wybudowaniu, w 1657 r., w wyniku najazdu siedmiogrodzkiego, potem w czasie

napadu Tatarów w 1672 r. i wreszcie w pożarze miasta w roku 1698. Druga synagoga, tzw.

Nowomiejska12

, powstała w latach 1705–1712, na mocy przywileju Hieronima

Lubomirskiego z 6 stycznia 1686 roku. Przy ścianie Synagogi Staromiejskiej mieścił się

pierwszy cmentarz żydowski, w połowie XVII w. w jego okolicy utworzono drugi, a na

starym chowano jedynie osoby zasłużone. W XVIII wieku Żydzi rzeszowscy posiadali też

dom rabina, szkołę oraz szpital, a na przełomie XVIII i XIX wieku nieopodal synagogi

Staromiejskiej powstał jeszcze chasydzki klojz. W okresie staropolskim istniała w Rzeszowie

Talmud Tora, natomiast w roku 1757 zarejestrowano w mieście 10 mełamedów13

nauczających w chederach oraz jesziwę, której rektorem w latach 1757–1758 był rabin Berek

Lewkowicz.

Zofia Szulc podaje, iż w XVIII wieku Żydzi wykonywali w Rzeszowie 55 różnych

zawodów, wśród których dominowali rzemieślnicy (głównie krawcy oraz złotnicy), kupcy

(w 1757 roku było ich 27), szynkarze (w tymże roku 22), piekarze i rzeźnicy, lichwą trudniło

się 9 osób14

. Żydzi od początku stanowili ważne ogniwo w rozwoju gospodarczym miasta,

z czego zdawali sobie sprawę jego właściciele, bo jak słusznie zauważa Barbara Wizimirska,

ich stosunek do Żydów wyznaczały dwa podstawowe interesy: religijny oraz gospodarczy15

.

8 Właściciel Rzeszowa, żył w latach 1647–1706.

9 Władysław Hennig, Synagoga Staromiejska, [w:] Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów, 2004, s. 652.

10 Obecnie mieści się w niej Archiwum Państwowe.

11 Władysław Hennig, op. cit.

12 Obecnie Biuro Wystaw Artystycznych.

13 W. Wierzbieniec, Szkolnictwo żydowskie, [w:] Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów, 2004, s. 666.

14 Zofia Szulc, Struktura zawodowa ludności żydowskiej w Rzeszowie w XVIII wieku (na podstawie regestrów

podatkowych) [w:] Prace historyczno-archiwalne, t. I, pod red. Jana Basty, Rzeszów, 1993, s. 95–97. 15

Barbara Wizimirska, Chrześcijanie i Żydzi w Rzeszowie w XVII i XVIII wieku, [w:] Prace historyczno-

archiwalne, t. I, pod red. Jana Basty, Rzeszów, 1993, s. 75.

6

Tak jak dziedzice potrzebowali Żydów i z ich działalności czerpali niemałe zyski16

, tak

chrześcijańska część handlarzy czuła się zagrożona narastającą konkurencją z ich strony.

Z tego powodu Mikołaj Spytek Ligęza w 1599 roku zabronił Żydom handlu niektórymi

towarami17

. Nastroje antyżydowskie spotęgowały się najbardziej w latach 80. XVII wieku,

kiedy doszło do tumultów, głównie z udziałem czeladników oraz młodzieży uczącej się

w Kolegium Pijarów. Badacze zgodnie podkreślają, że miały one jednak niewielki zasięg

i występowały incydentalnie18

. Choć w gospodarce obowiązywał protekcjonizm, wolności

osobiste Żydów nierzadko były ograniczane, jak chociażby poprzez powtarzające się

w I połowie XVIII wieku zakazy zawierania małżeństw poza Rzeszowem, czy karane

konfiskatą mienia i odpowiedzialnością zbiorową opuszczanie miasta bez zgody jego

właściciela19

. Mimo tego handel żydowski rozwijał się, gdyż, jak podkreśla Wizimirska,

ograniczenia obowiązywały tylko formalnie, głównie jednak liczył się interes zamku20

.

Rozumiała to również kolejna dziedziczka, Anna Konstancja Lubomirska21

, która w 1705

roku przyznała Żydom pełną swobodę handlu wszystkimi towarami, jednocześnie

dopuszczając ich do cechów do tej pory zarezerwowanych wyłącznie dla chrześcijan22

.

Interes religijny uwidaczniał się z kolei w rozporządzeniach Kościoła katolickiego

dotyczących żydowskich mieszkańców Rzeszowa. Były to typowe jak na owe czasy prawa

i ograniczenia, zezwalające na pewną swobodę religijną, nie kolidującą jednak ze strefami

wpływów kościelnych i zbytnio się nie afiszującą. Należał do nich m.in. przywilej biskupa

przemyskiego Wacława Hieronima Sierakowskiego23

z 1745 roku, który z jednej strony

potwierdzał prawo Żydów do już istniejących synagog i cmentarza, a z drugiej wymagał

stosowania się do pewnych przepisów związanych z praktykami religijnymi24

oraz relacjami

z ludnością chrześcijańską25. Uzależniał również budowę nowej synagogi oraz powiększanie

cmentarza od zgody biskupa lub jego następcy.

16

Na przykład podatek od targu tygodniowego, zwany krupką kupiecką, jaki gmina żydowska wpłacała do

skarbu zamkowego. 17

O tej ordynacji wspominałam już wcześniej. 18

Największy miał miejsce w 1680 roku, wywołany przez studentów Kolegium Pijarskiego, został szybko

stłumiony przez władze miejskie. 19

Duży wpływ na to miał pogłębiający się kryzys gospodarczy. 20

B. Wizimirska, op. cit. 21

Żona Hieronima Augustyna Lubomirskiego. 22

Powstają m.in. żydowskie cechy piekarzy, krawców, rzeźników. 23

Urodzony w roku 1700, biskup przemyski w latach 1741-1760, od 1760 aż do śmierci w 1780 roku arcybiskup

lwowski. 24

Zakazywał Żydom głośnych, publicznych modłów oraz hucznych wesel, a także handlu w niedzielę i święta,

podczas procesji kościelnych nakazywał im pozostanie w domach. 25

Nie wolno było Żydom zatrudniać służby chrześcijańskiej, pobierano od nich opłaty na rzecz rzeszowskiego

kościoła farnego.

7

Żydzi, tak jak wszyscy inni mieszkańcy Rzeszowa, zobowiązani byli dbać o miasto26

,

a w razie czego także je bronić. Już w 1627 r. Ligęza nakazał Żydom wystawić do obrony

miasta własnego hetmana (obok miejskiego i przedmiejskiego), którym został jako pierwszy

Moszko Aftarz, natomiast osiemnastowieczny uniwersał Jerzego Ignacego Lubomirskiego

wyznaczał do obrony żydowskim mieszkańcom Rzeszowa 4 spośród 8 miejskich bram.

W okresie, kiedy miasto było własnością prywatną, kahał był feudalnie zależny od

dziedzica, który szeroko ingerował w sprawy gminy. Do jego kompetencji należało m.in.

zatwierdzanie rabina, a także wyroków sądów rabinackich, zezwalanie na zakup placu bądź

domu oraz na opuszczenie miasta, a od 1757 roku nawet publiczne rzucenie choremu

w synagodze nie mogło się odbyć bez jego zgody. Rola rzeszowskiej gminy żydowskiej

wzrosła pod zaborem austriackim, głównie dzięki liberalnemu ustawodawstwu oraz

w związku z uzyskaniem przez Rzeszów statusu wolnego miasta27

.

W wyniku pierwszego rozbioru Polski Rzeszów został przyłączony do ziem będących

pod panowaniem Habsburgów, wchodząc tym samym w krąg austriackiego systemu

prawnego i administracyjnego. Znalazłszy się na terenie prowincji koronnej nazwanej

Królestwem Galicji i Lodomerii, od 1773 roku Rzeszów był siedzibą cyrkułu pilzneńskiego,

a po zmianach w podziale administracyjnym kraju kolejno – cyrkułu rzeszowskiego28

oraz

powiatu (również w okresie tzw. Autonomii Galicyjskiej)29

. W Rzeszowie mieściła się także

siedziba izraelickiego okręgu metrykalnego.

W początkowym okresie zaborów gminy żydowskie funkcjonowały bez zmian,

a Żydzi stanowili w mieście sporą grupę. W spisie ludności z 1790 roku na 3336 wszystkich

mieszkańców miasta odnotowano 1649 Żydów30

. Pierwsze rozporządzenia austriackie nie

były dla Żydów korzystne, gdyż zwiększały dotychczasowe podatki jakimi ludność ta była

objęta, jak również wprowadzały nowe (przemysłowy i majątkowy). Poprzez zgodę na

nieograniczoną emigrację nowe władze dążyły do zmniejszenia liczby ludności żydowskiej na

przyłączonych terenach. Patenty Józefa II z lat 1784 i 1785 usuwały Żydów m.in. z dzierżaw

gruntów chłopskich, browarów, dziesięciny pańskiej i duchownej, zakazywały też

prowadzenia szynków. W okresie panowania Józefa II31

nasiliła się germanizacja Żydów

galicyjskich, przejawiając się między innymi w szerokiej akcji nadawania im nazwisk

26

Między innymi: konserwacja dróg i mostów, uczestnictwo w straży pożarnej, opłacanie urzędników miejskich

i zamkowych. 27

Od 1845 r. 28

Do 1846 r. 29

1868–1918. 30

Robert Witalec, Historia Żydów rzeszowskich od XVI w. do 1944 roku (krótki zarys dziejów), [w:] Prace

historyczno-archiwalne, t. I, pod red. Jana Basty, Rzeszów, 1993, s. 67. 31

1780 – 1790.

8

o brzmieniu niemieckim, zachęcaniu do osadzania się na roli, zakazie noszenia przez nich

tradycyjnych strojów czy nadawaniu przywilejów neofitom. Przy kahałach powstały

niemiecko-żydowskie szkoły32

, których ukończenie wymagane było do uzyskania zgody na

zawarcie ślubu czy też dalszą naukę. W Rzeszowie taka szkoła powstała w 1785 roku,

pierwszym nauczycielem w niej został Jakub Sklör33

. Za czasów austriackich rozwinęła się

edukacja. Jeszcze za panowania Marii Teresy, w 1776 roku wprowadzono do żydowskiego

szkolnictwa elementarnego obowiązkową naukę języka niemieckiego, a od 1871 roku dzieci

w wieku 6 – 12 lat miały nakaz uczęszczania do państwowych szkół ludowych.

Na sytuację prawną Żydów galicyjskich, a więc i rzeszowskich, znaczny wpływ miały

Patent tolerancyjny Józefa II z 1789 roku oraz konstytucja z 31 XII 1867 roku, która

wprowadziła pełne równouprawnienie bez względu na narodowość czy wyznanie. Patent

tolerancyjny gwarantował ludności żydowskiej wolny handel i dostęp do uprawiania

rzemiosła, ale ograniczył kompetencje kahału jedynie do spraw religijnych i opieki

społecznej. Gmina żydowska stała się jedną ze 141 podobnych gmin w Galicji, a od 1872

roku mogła zacząć ubiegać się o własny statut, który dostała w 1880 r. i który obowiązywał

niemal niezmieniony od 1897 do 1927 roku. W ramach Patentu Żydzi otrzymali dostęp do

zawodów takich jak adwokatura, mogli być doktorami prawa świeckiego, ale nie zostali

dopuszczeni do stanowisk w magistratach, radach miejskich oraz urzędach państwowych

a ich kariera wojskowa kończyła się na stopniu podoficera.34

Wraz z wejściem 20 X 1860

roku tzw. dyplomu październikowego, w Austrii nastała era rządów konstytucyjnych. Już

w latach 1859–1860 wychodzi szereg rozporządzeń, które znoszą wiele ograniczeń

nałożonych na ludność żydowską, między innymi dotyczących podejmowanych zawodów,

zawierania małżeństw, zatrudniania służby chrześcijańskiej czy osiedlania się na wsi.

Konstytucja grudniowa 1867 całkowicie zniosła odrębne prawodawstwo wobec Żydów.

W XIX wieku społeczność żydowska Rzeszowa znacznie się powiększa, opanowując

handel detaliczny i po części też hurtowy, zwłaszcza tytoniem, zbożem i solą. W latach 60.

XIX wieku w handlu i rzemiośle pracowało ok. 58% tej ludności35

. Żydzi zaczynają też

pojawiać się w dziedzinach do niedawna jeszcze dla nich niedostępnych, jak właściciel

nieruchomości, zaczynają też pracować w administracji i wolnych zawodach, wzrasta ich

udział w życiu publicznym miasta. W 1816 roku w Rzeszowie żyje 3575 żydowskich

32

Deutsch- judische Schulen, istniały w latach 1784–1806. 33

Józef Świeboda, Edukacja Żydów w Galicji 1772–1918, [w:] Prace historyczno-archiwalne, t. II, pod red. Jana

Basty, Rzeszów, 1994, s.79–80. 34

Tadeusz Bieda, Żydzi w Rzeszowie w świetle spisu ludności z 1869 r. (struktura zawodowa Żydów), [w:] Prace

historyczno-archiwalne, t. I, pod red. Jana Basty, Rzeszów, 1993, s. 132. 35

Tadeusz Bieda, op. cit., s. 145.

9

obywateli, obok zaledwie 1029 chrześcijan i ta większość utrzymuje się do końca XIX wieku

(w 1890 r. liczba Żydów spada do 45,9% ogółu mieszkańców miasta).36

Wprowadzony

w 1873 roku przymus szkolny skutkuje powstawaniem szkół prywatnych, a wśród nich szkoły

żydowskiej Ozerowicza (1885) i żeńskiej szkoły Berty Kammerling. Oblicza się, że w 1877

roku istniało w Rzeszowie 25 chederów37

, z których największy był cheder Mendla Wogela,

ale nie wszystkie one posiadały koncesje na nauczanie. W latach 1883–1890 w mieście

istniała także powołana przez Radę Miasta Szkoła Przemysłowa Uzupełniająca „Agudas

Achim” oraz szkoła ślusarska dla żydowskich rzemieślników fundacji barona Maurycego

Hirscha (1893).

Społeczność żydowska była już wtedy bardzo zróżnicowana, środowisko chasydzkie walczyło

o władzę w gminie z Żydami postępowymi, którzy zaczęli szerzyć w Rzeszowie idee żydowskiego

oświecenia i asymilacji. W 1883 Stowarzyszenie Agudas Achim38

otworzyło pierwszą w mieście

szkołę wieczorową dla młodzieży żydowskiej, w której nauczano języka polskiego. W języku polskim

wychodził też pierwszy żydowski tygodnik społeczno-polityczny „Postęp”39

, którego redaktorem

został Herman Lieberman. Najbardziej znanym przedstawicielem Haskali w Rzeszowie był Mosze

Dawid Geszwind, który m.in. przetłumaczył na język hebrajski poemat Juliusza Słowackiego „Ojciec

zadżumionych”40

. Skutkiem działań postępowców była wyjątkowa jak na owe czasy ordynacja

wyborcza w rzeszowskiej gminie żydowskiej, która zastępowała popularną ordynacje kurialną

(podział na koła wyborcze wedle zamożności członków gminy) bardziej demokratyczną metodą

głosowania poprzez stworzenie dla wszystkich uprawnionych do głosowania jednego koła

wyborczego.

W tym czasie na uwagę zasługuje powstały w 1910 roku, jako jeden z pierwszych w Polsce,

żydowski klub sportowy „ Bar Kochba” 41

. Początkowo składał się tylko z sekcji piłki nożnej, po I

wojnie światowej reaktywowano go jako wielosekcyjne Żydowskie Towarzystwo Sportowo-

Gimnastyczne „Bar Kochba”, z przynoszącą spore dochody sekcją bokserską.

Z drugiej strony rozwijał się prężnie ruch chasydzki, który w Rzeszowie reprezentowany był przez

zwolenników cadyków z Dzikowa (Dzikower Kloiz, ufundowany przez Noe Spiro), Nowego Sącza

(Kloiz Sądecki, który należał do Chune Halberstama), Bełza (Machzikej Chadas), Bobowej

i Kołaczyc, popularni byli też cadykowie rezydujący w samym mieście: Lazar Weisblum (Reb

Luzerl)42

, Jehuda Ungar z Sokołowa, Abraham Chaim Horowitz z Połańca, Cwi Elimelech43

, czy jego

36

Wacław Wierzbieniec, Żydzi rzeszowscy, s. 822. 37

W. Wierzbieniec, Szkolnictwo żydowskie, [w:] Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów, 2004, s. 667. 38

Przymierze Braci, powstało we Lwowie, działało w latach 1880–1892, jego głównym zadaniem było szerzenie

oświaty wśród galicyjskich Żydów, a także zwalczanie przejawów antysemityzmu. 39

Ukazywał się od lipca do listopada 1895 roku. 40

Wydany w Przemyślu w 1883 roku. 41

Pierwszym prezesem został dr Maurycy Spira. 42

1838–1920, wnuk cadyka Elimelecha z Leżajska.

10

syn Jozue z Rybotycz44

. Oblicza się, że w 1920 roku istniało w Rzeszowie 13 prywatnych żydowskich

domów modlitwy45

, z których część z pewnością należała do chasydów.

Pod koniec XIX wieku w Rzeszowie zaczyna pojawiać się syjonizm. Jeszcze przed I wojną

światową rozpoczęły w mieście działalność organizacje i partie syjonistyczne takie jak Chowewej

Syjon, Poalej Syjon, powstał Związek Kobiet Narodowo-Żydowskich „Sulamith”46

oraz inne

stowarzyszenia o takim charakterze, a znany w mieście działacz syjonistyczny Abraham Abba

Appelbaum założył pierwszą tutaj szkółkę hebrajską. Wpływy syjonistów w Rzeszowie zdecydowanie

wzrosły po I wojnie światowej, kiedy udało im się nawet przejąć na krótko władzę w gminie.

W okresie międzywojennym Rzeszów zasłynął jako jedno z głównych centrów syjonizmu

w Małopolsce, stając się miejscem działań ogólnopolskich partii i organizacji o takim profilu, z czego

najpopularniejszą na tym terenie była Organizacja Syjonistyczna47

. Oblicza się, że w latach

międzywojennych, dzięki pomocy młodzieżowych organizacji syjonistycznych działających

w mieście48

, do Palestyny wyemigrowało ponad 60049

młodych Żydów i Żydówek z Rzeszowa.

Po I wojnie światowej Rzeszów znalazł się w nienajlepszej sytuacji. Miasto było

zdewastowane, drogi znajdowały się w fatalnym stanie, brakowało żywności, opału, lokali

mieszkalnych, zimą 1918–1919 szerzyły się epidemie, głównie grypy „hiszpanki”, ale także cholery,

czarnej ospy i tyfusu. Z powodu napięć wywołanych ciężką sytuacją powojenną, brakiem żywności

i trudnościami aprowizacyjnymi50

3 i 4 maja 1919 doszło do antyżydowskich wystąpień, w których,

według raportu Żydowskiego Komitetu Ratunkowego51

poszkodowanych zostało ok. 200 Żydów.

Zniszczono także ok. 200 żydowskich mieszkań i ok. 50 sklepów. W sprawozdaniu z rzeszowskiego

więzienia wymienia się 136 osób aresztowanych za udział w zamieszkach, a władze miasta zakazały

nawet przejściowo targów, by uniknąć gromadzenia się ludności wiejskiej, która łatwo dawała się

sprowokować.

Rzeszów po odzyskaniu przez Polskę niepodległości stał się siedzibą powiatu,

w którego skład wchodziło 5 miast i 11 gmin. Pierwsze dane o liczbie ludności miasta po I

wojnie światowej pochodzą dopiero ze spisu powszechnego z 1921 roku, według którego

Rzeszów liczył 24 940 mieszkańców, z czego Żydów było w mieście 11 361. W maju 1919

roku, ze względu na fatalne warunki życia, władze miasta zmuszone były ograniczyć

43

Ok. 1842 – 9 IV 1924, uczeń cadyka Chaima Halberstama z Nowego Sącza, wcześniej cadyk w Błażowej,

w Rzeszowie osiadł po I wojnie światowej. 44

1862 – 19 II 1932. 45

Wacław Wierzbieniec, Izraelickie prywatne domy modlitwy, [w:] Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów, 2004,

s. 187. 46

1902–1927. 47

Oprócz tego działały w mieście także: Mizrachi, Żydowska Socjalistyczna partia Robotnicza Poalej Syjon,

Nowa Organizacja Syjonistyczna i Stronnictwo Państwa Żydowskiego. 48

Należały do nich: Hanoar Hacijoni, Brith Hakanaim, Hechaluc, Haszomer Hacair, Dror, Akiba, Bejtar. 49

Wacław Wierzbieniec, Żydzi rzeszowscy, s. 824. 50

Andrzej Potocki do przyczyn zajść dołącza także podejrzenie o mord rytualny; A.Potocki, op. cit., s. 158. 51

Utworzony 7 V 1919 w Rzeszowie, podlegał centrali w Krakowie.

11

imigrację do Rzeszowa, co doprowadziło do stagnacji demograficznej (wskaźnik

bezwzględnego przyrostu ludności w ciągu 10 lat wyniósł 7,9% , w czasie, gdy ogólnopolski

wynosił 18,9%)52

. Brak przemysłu skutecznie hamował rozwój miasta aż do połowy lat 30.

W nowych warunkach kwitło jednak życie polityczne i kulturalne, Rzeszów był też

regionalnym ośrodkiem oświaty.

Żydzi rzeszowscy uczęszczali do szkół państwowych i prywatnych, skupiających nie

tylko samą młodzież żydowską, oprócz tego posiadali własną szkołę powszechną (od 1929 r.)

oraz koedukacyjne gimnazjum (od roku szkolnego 1933/1934) i liceum ogólnokształcące

(od roku szkolnego 1937/1938), które powstały dzięki staraniom Żydowskiego Towarzystwa

Szkoły Ludowej, Średniej i Zawodowej i mieściły się w tzw. Domu Ludowym53

należącym

do Fundacji im. Adolfa Tannenbauma54

. Początkowo obowiązujący statut gminy żydowskiej

z 1897 roku zmieniono w latach 1927–1928 na nowy. Rzeszowski kahał został zaliczony do

tzw. gmin wielkich (ponad 5 tysięcy członków)55

i składał się z zarządu oraz rady,

a bezpośrednią kontrolę nad nim sprawowało starostwo. Po chwilowych rządach syjonistów,

w latach 20. władzę w rzeszowskiej gminie żydowskiej przejęli ortodoksi z Ascherem

Silberem na czele, popierani przez samorząd miejski a także miejscowych chasydów (tzw.

„partia kahalna”). Poza sporami między syjonistami i ortodoksami również wewnątrz tych

ostatnich dochodziło do podziałów.

Oprócz „partii kahalnej” istniała tzw. ”partia rabina”, która popierała miejscowego

rabina gminnego Arona Lewina.56

Poza gminą wyznaniową, Żydzi rzeszowscy rozwijali swą

działalność polityczną w zarządzie miejskim, gdzie utworzyli Klub Radnych Żydowskich,

na którego czele stanął dr Wilhelm Hochfeld, sprzyjający asymilacji i będący równocześnie

drugim wiceburmistrzem. Również tutaj dotarły spory ideologiczne i tak stopniowo

wyodrębniła się z owego Klubu frakcja radnych ortodoksyjnych z Noem Spiro na czele,

a ostatecznie powstało kilka Izraelickich Klubów Radnych: Ortodoksyjnych, Asymilatorów,

52

Włodzimierz Bonusiak, Stosunki ludnościowe, [w:] Dzieje Rzeszowa, t. III, pod red. Feliksa Kiryka, Rzeszów,

2001, s. 89. 53

Obecnie Wojewódzki Dom Kultury. 54

Żył w latach 1864–1930, filantrop, twórca Fundacji im. A. Tannenbauma w Rzeszowie oraz funduszu na rzecz

ubogich mieszkańców Rzeszowa (zarówno Żydów jak i nie Żydów). 55

Oprócz Rzeszowa należały do niego także: Błędowa Zgłobieńska, Boguchwała, Bratkowice, Bzianka,

Cierpisz, Dąbrowa, Drabinianka, Kraczkowa, Krasne, Łąka, Łukawiec, Malawa, Miłocin, Mrowla, Niechobrz,

Nosówka, Palikówka, Pobitno, Przybyszówka, Racławówka, Ruska Wieś, Staromieście, Staroniwa, Świlcza,

Terliczka, Trzciana, Woliczka, Wólka, Zaczernie oraz Zwięczyca. 56

Żył w latach 1879–1941,syn rabina rohatyńskiego i rzeszowskiego Natana Lewina, wcześniej rabin

w Samborze, w latach 1922–1927 i 1930–1935 poseł na sejm z listy Agudas Isroel, biegle władał językiem

polskim.

12

Żydowskiej Partii Socjalistycznej oraz Partii Syjonistycznej. Przykładowo w 1934 roku na 35

członków Rady Miasta Rzeszowa było 15 Żydów.

Badania wskazują nie najlepszy stan zdrowotności mieszkańców Rzeszowa w okresie

międzywojennym57

. Przyczynił się do tego zły stan higieniczny a także brak nowoczesnego,

mieszczącego odpowiednią liczbę ludzi szpitala (na 200 tys. mieszkańców powiatu

przeznaczonych było 190 łóżek, z czego w szpitalu powszechnym 120, żydowskim 30,

a wojskowym 40)58

. Rzeszowska gmina żydowska na opiekę społeczną oraz leczenie chorych,

w tym też utrzymanie szpitala żydowskiego, przeznaczała większość swoich dochodów.

Oprócz tego działały jeszcze różnego rodzaju stowarzyszenia i fundacje charytatywne,

pomagających ubogim i potrzebującym. To w większości z ich dotacji utrzymywały się

rzeszowski żydowski dom starców, sierociniec oraz żydowska ochronka. Także szkolnictwo

żydowskie znajdowało się w Rzeszowie w rękach osób prywatnych (na przykład jesziwa Sera

Kodesch, utrzymywana od 1931 roku przez stowarzyszenie osób popierających

rzeszowskiego cadyka Chune Halberstama) lub organizacji takich jak Stowarzyszenie Talmud

Tora, syjonistyczna Mizrachi (w jej chederach nauczano około 200 uczniów), czy mająca

wśród rzeszowskich ortodoksów spore wpływy Agudat Israel.

Rozpoczęcie w jesieni 1936 roku budowy fabryki obrabiarek i sprzętu artyleryjskiego

„Hipolit Cegielski S.A.” oraz powstałe rok później Państwowe Zakłady Lotnicze

przyciągnęły do Rzeszowa spore rzesze robotników. W porównaniu z 1931 rokiem ludność

Rzeszowa wzrosła w końcu roku 1936 o 55%59

. Szacuje się, że w roku 1936 Rzeszów liczył

około 30 tys. mieszkańców, podczas gdy w latach 1938–1939 ich liczba wzrosła do

ok. 41–42 tys60

. Włodzimierz Bonusiak zauważa jednak przewagę napływu ludności

chrześcijańskiej nad ludnością wyznania mojżeszowego, a także zmniejszenie się liczby tej

ostatniej, poprzez emigrację do Palestyny czy wyprowadzki do większych miast61

.

Według Starostwa Powiatowego Rzeszowskiego na początku 1939 roku gmina żydowska

w Rzeszowie liczyła 14 tys. członków. Ich liczba wzrosła jeszcze przed wybuchem II wojny

światowej w związku z żydowską emigracją z Niemiec oraz we wrześniu 1939 roku razem

z falą uchodźców z centralnej i zachodniej Polski. Z drugiej strony oblicza się, iż ok. 5 tys.

Żydów opuściło Rzeszów, udając się na Wschód.

57

Juliusz Petrus, Stosunki gospodarcze, [w:] Dzieje Rzeszowa, Rzeszów, 2004, s. 80. 58

Ibidem, s. 81. 59

Włodzimierz Bonusiak, Stosunki ludnościowe, [w:] Dzieje Rzeszowa, Rzeszów, 2004, s. 90. 60

Ibidem, s. 90. 61

Ibidem, s. 94–95.

13

Pierwsze niemieckie naloty na Rzeszów odbyły się 7 IX 1939 roku, szczególnie zaś

miasto ucierpiało w trzygodzinnym bombardowaniu, jakie miało miejsce następnego dnia,

a już 9 IX zostało zajęte przez oddziały Wehrmachtu. Do 17 IX funkcjonował w mieście

naprędce utworzony Tymczasowy Zarząd Miasta, potem zastąpiony przez Radę Miasta,

złożoną z dawnych radnych, którzy nie zdążyli jeszcze opuścić Rzeszowa, a prezydentem

został inż. Maksymilian Rybicki. Rzeszów znalazł się w Okręgu Wojskowym Kraków, jego

komendantem wojskowym mianowano kpt. Alfreda Lorenza. W połowie września władzę

wojskową okupant zastąpił władzami cywilnymi. Utworzone 3 XII 1939 roku starostwo

powiatowe rzeszowskie obejmowało przedwojenne powiaty rzeszowski i kolbuszowski,

zamieszkałe łącznie przez 295 tys. osób. Starostą powiatowym rzeszowskim (naczelnikiem)

został dr Eisenlohr, pod koniec grudnia 1939 r. zastąpiony przez SS-Sturmbahnfuhrera

dr. Heinza Ehausa, który funkcję tę pełnił już do końca okupacji. Rzeszowski aparat policji

i służby bezpieczeństwa podlegał krakowskiemu Dowódcy Policji i SD jako tzw. placówka

graniczna (Aussendienstellen). Jej kierownikiem od V 1940 do końca okupacji był

SS-Hauptsturmfuhrer Hans Mack. Dwa dni po zajęciu przez Niemców Rzeszowa został

utworzony Komitet Tymczasowy Gminy Żydowskiej, przekształcony wkrótce na

Tymczasowy Zarząd Gminy Wyznaniowej, a na jego czele stanął Jare Ozjasz. Rabin gminny

Aron Lewin opuścił miasto, w jego miejsce rabinem został Józef Reich, a od 1942 Markus

Adolf. Niemcy rozpoczęli systematyczną dewastację i rabunek żydowskiego mienia.

Synagogi zdemolowano i przeznaczono najpierw na stajnie, potem magazyny, cmentarze

zrównano z ziemią62, a macewy posłużyły do utwardzania dróg. 13 września 1939 r.

wprowadzono oznakowanie żydowskich firm i sklepów Gwiazdą Dawida. Majątki żydowskie

przeszły w ręce miasta, w październiku 1939 r. utworzono specjalny oddział, który przejął

kontrolę nad mieniem, zarówno tym porzuconym przez uciekinierów63

, jak i tym, którego

właściciele nadal pozostawali w mieście64

. Poszczególne majątki powierzono specjalnym

komisarzom, początkowo w większości Polakom, w późniejszym okresie natomiast

Ukraińcom.

W Rzeszowie obowiązywały wszystkie ustawy dotyczące Żydów, jakie wprowadzono

w Generalnym Gubernatorstwie. Prowadziły one do stopniowego ograniczenia ich wolności

osobistej poprzez dyskryminację, wykluczanie ze społeczeństwa, uniemożliwiały

62

Niszczenie starego cmentarza rozpoczęto już w połowie października 1939 r., nowy, powstały w połowie XIX

wieku cmentarz tzw. na Czekaju, również został zdewastowany, choć chowano na nim zmarłych w okresie

trwania okupacji. 63

Podlegało ono zarządowi tzw. „Oddziału 17”. 64

Rozporządzał nim tzw. „Oddział 22”.

14

praktykowanie przez nich religii. Zakazano im m.in. noszenia tradycyjnych strojów,

zamknięto mykwę, zakazano uboju rytualnego. Końcem października 1939 roku Niemcy

utworzyli Judenrat, a na jego czele postawili adwokata rzeszowskiego, dr. Bernarda

Kleinmanna. W styczniu 1940 r. zarząd Judenratu został rozstrzelany, Kleinmanna zastąpił

Benno Kahane. W sierpniu 1940 r. wprowadzono godzinę policyjną i zakazano Żydom

opuszczania miasta. Plany rozmieszczenia getta rzeszowskiego powstały już na początku

1941 roku, stosowne rozporządzenie wydał natomiast starosta rzeszowski w grudniu tegoż

roku65

. W tym czasie (czerwiec 1940 r.) Rzeszów szacunkowo liczył 11 800 Żydów66

.

W mieście przebywała spora ilość uchodźców, od końca 1939 r. przybywali Żydzi wysiedleni

z Kalisza i Łodzi, ich losem zajmował się specjalnie utworzony w maju 1940 r. Referat

Wysiedleńców, którym kierował Kaliszanin Lejbuś Jakubowicz.

Liczącą ok. 12 500 osób społeczność żydowską67 zamknięto w getcie 10 II 1942 r.

W wyniku przesiedleń Żydów z Błażowej, Czudca, Głogowa, Kolbuszowej, Majdanu

Kolbuszowskiego, Leżajska, Łańcuta, Sędziszowa Małopolskiego, Strzyżowa i Tyczyna

rzeszowskie getto osiągnęło liczbę ponad 23 000 mieszkańców68

i pod względem fatalnych

warunków życia nie odbiegało zupełnie od innych utworzonych w tym czasie gett.

Prowadziły do niego 3 bramy, a w jego skład wchodziły 24 ulice i 2 place.

Rzeszów był jedną z pierwszych miejscowości w dystrykcie krakowskim, gdzie podjęto

ostatni etap działań związanych z tzw. ostatecznym rozwiązaniem kwestii żydowskiej.

Pierwsza wielka akcja w getcie, nadzorowana przez SS-Sturmbannfuhrera Martina Fellenza69

,

przy wsparciu batalionu SS Truppenubungsplatz z Pustkowa, miała tu miejsce w dniach od 7

do 13 VII 1942 roku, w jej wyniku na ulicach getta zginęło około 360 osób, a około 14 000

wywieziono do Bełżca. Kolejne akcje odbyły się 8 VIII (ok. 1000 kobiet razem z dziećmi

wysiedlono do obozu pracy w Pełkiniach koło Jarosławia, skąd wkrótce trafiły do Auschwitz)

i 15 XI 1942 roku, w wyniku tej ostatniej do Bełżca trafiło ok. 2000 Żydów. Szacuje się, że

po tych trzech akcjach w getcie rzeszowskim pozostało ok. 3 000 mieszkańców. W ramach

rozporządzenia o utworzeniu wtórnych gett w pięciu miejscowościach dystryktu

krakowskiego, wśród których obok Krakowa, Bochni, Przemyśla i Tarnowa znalazł się także

Rzeszów, w grudniu 1942 r. dołączyło do nich jeszcze około 1000 osób przesiedlonych z gett

w Krośnie, Jaśle i Sanoku. Znacznie zmniejszone po pierwszym wysiedleniu getto podzielono

65

Rozporządzenie dotyczyło utworzenia żydowskich dzielnic na obszarze powiatu Reichschof. 66

W. Wierzbieniec, Żydzi rzeszowscy, s. 825. 67

W. Wierzbieniec, Ibidem, s. 826 68

W. Wierzbieniec, Ibidem. 69

Szef sztabu dowództwa SS i policji dystryktu krakowskiego.

15

na dwie części: getto Ost (Judisches Zwangsarbeitslager), w którym umieszczono osoby

w wieku 18–45 lat, pracujące w różnych zakładach na terenie miasta i getto West

(Schmelzgetto) dla kobiet, dzieci i osób starszych, niezdolnych do pracy.

Już na początku okupacji, w grudniu 1939 wydano rozporządzenie o przymusie pracy

wszystkich Żydów w Generalnym Gubernatorstwie w wieku od 14 do 50 lat. Latem 1942 r.

na terenie tzw. Lisiej Góry został założony żydowski obóz pracy, jako filia fabryki

produkującej silniki do niemieckich samolotów. Obóz zlikwidowano w lipcu 1944 r.,

z momentem zbliżania się frontu wschodniego, a przebywających w nim więźniów

w większości rozstrzelano, części też udało się zbiec. W lipcu 1944 roku pewną liczbę Żydów

rzeszowskich wywieziono także do fabryki samolotów we Flossenburgu, jednak niewielka

tylko ich część dotarła na miejsce, większość nie przeżyła podróży. Getto zlikwidowano we

wrześniu 1943 r., wywożąc część mieszkańców getta Ost do obozu w Szebniach, pozostałych

zaś, wraz z ludnością z getta West do Auschwitz-Birkenau. Kilkadziesiąt osób, które

pozostawiono w getcie do prac przy segregowaniu dobytku wysiedlonych, Niemcy wywieźli

z miasta w grudniu 1943 roku. Rzeszów został wyzwolony 2 VIII 1944 r., oblicza się, że

wojnę przeżyło około 700–800 rzeszowskich Żydów, z czego większość na terenie ZSRR70

.

Zaprezentowany tu krótki zarys dziejów rzeszowskiej społeczności żydowskiej

pozwala na wyobrażenie sobie jej wielkości oraz znaczenia dla historii miasta i regionu,

nakreśla również tło niezbędne do zrozumienia przemian jakie zachodziły w ruchu

naturalnym tej społeczności, którymi to zajmiemy się w dalszej części pracy.

70

W. Wierzbieniec, Ibidem.

16

Rodział II Prawodawstwo dotyczące prowadzenia ksiąg metrykalnych

Ewidencja bieżąca ludności jest jednym z podstawowych, a zarazem najstarszych źródeł

wykorzystywanych w badaniach procesów demograficznych. W pojęciu tym, obok ewidencji

stanu ludności (zawartej w księgach meldunkowych) oraz ewidencji jej ruchu wędrówkowego

(prowadzonej na podstawie zameldowań i wymeldowań) mieści się także ewidencja ruchu

naturalnego, zapisywana w księgach stanu cywilnego71

. Ruchem naturalnym ludności określa

się zmiany w jej stanie cywilnym (małżeństwa, rozwody, separacje) a także liczebnym

(urodzenia i zgony), na skutek których stan i struktura grupy osób zamieszkujących dany

obszar ulegają pewnemu zróżnicowaniu. Ewidencję bieżącą prowadzi się w celach

pozastatystycznych, a zawarte w niej dane posiadają cechy ciągłości i aktualności.

Pojawienie się pierwszych rejestracji bieżących ludności wiąże się z postanowieniami

Soboru Trydenckiego z 1568 r., który zobowiązywał parafie kościoła rzymskokatolickiego do

zapisywania wszystkich chrztów, ślubów i pogrzebów, by na tej podstawie można było

wydawać wiernym dokumenty publicznie potwierdzające ich wiarę. W XVII wieku zapisy

metrykalne zostały upowszechnione, a w okresie Oświecenia, w celach statystycznych

a także militarnych oraz fiskalnych, zaczęła je wykorzystywać cywilna władza państwowa.

Pod jej wpływem akta metrykalne zaczęły powoli zmieniać swój wyłącznie wyznaniowy

charakter i stały się dokumentami o powszechnym znaczeniu prawno-administracyjnym,

obejmując, obok kościoła katolickiego, także inne wyznania, wśród których znaleźli się

i Żydzi. Proces ten objął tereny całej Europy i miał swoje miejsce na ziemiach polskich,

a zapoczątkowała go tutaj decyzja sejmu 1764 o oblatowaniu metryk w aktach grodzkich72

.

W wyniku rozbiorów rozwój prawa dotyczącego prowadzenia ksiąg metrykalnych przebiegał

w Polsce w odniesieniu do praw wprowadzanych przez zaborców i był dość zróżnicowany.

Archiwum Państwowe w Rzeszowie posiada w swoich zbiorach księgi metrykalne oraz

inne dokumenty o charakterze metrykalnym trzech wyznań: rzymskokatolickiego,

prawosławnego i izraelickiego. Przedmiotem naszego zainteresowania są przechowywane tu

izraelickie akta zaślubin z lat: 1896, 1897, 1899, 1900–1914, 1917–1942; księgi urodzeń z lat:

71

Podział za Jerzym Z. Holzerem,. s.15. 72

Jerzy Michalewicz, Żydowskie okręgi metrykalne i żydowskie gminy wyznaniowe w Galicji, Kraków, 1995,

s.31.

17

1866–1876, 1876–1879, 1880–1888, 1888–1893, 1893–1897, 1897–1900, 1900–1902, 1902–

1903, 1903–1903, 1904-1906; oraz księgi zgonów z lat: 1842–1875, 1875–1876, 1877–1883,

1883–1894, 1894–1901, 1901–1906. Wchodzą one w skład zespołu nr 533, który nosi nazwę:

Akta Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Rzeszowie i został wyłączony w 1986 r. z zespołu

Akta miasta Rzeszowa73

oraz wpisany do księgi nabytków pod pozycją 2180. Jego granice

chronologiczne to lata 1842–1942 (1944–1945), a granice terytorialne obejmują miasto

Rzeszów, jego przedmieścia oraz gminy: Błędowa Zgłobieńska, Boguchwała, Bratkowice,

Bzianka, Cierpisz, Dąbrowa, Drabinianka, Kraczkowa, Krasne, Łąka, Łukawiec, Malawa

z Wilkowyją, Miłocin, Mrowla, Niechobrz, Nosówka z Zabierzowem i Kielanówką, Ruska

Wieś, Staromieście, Staroniwa, Świlcza, Terliczka, Trzciana, Woliczka, Wólka pod lasem,

Zaczernie i Zwięczyca. Zespół został podzielony na okresy: do roku 1918, 1918–1939, 1939–

1942, 1944–1945, akta segregowane są w kolejności według lat74

. Dalszą część materiałów

źródłowych, jakie wykorzystano w niniejszej pracy, stanowią księgi metrykalne wyznania

mojżeszowego, serie: urodzin z lat 1906–1943 i zgonów z lat 1907–1943, przechowywane

w archiwum Urzędu Stanu Cywilnego w Rzeszowie. Najstarsza księga o charakterze

metrykalnym – urodzenia z lat 1842–1866, wytworzona przez rzeszowski izraelicki okręg

metrykalny, przechowywana jest w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym

Ukrainy we Lwowie i nie została uwzględniona w niniejszej pracy. Materiały te są tylko

częścią dokumentacji o ruchu naturalnym żydowskich mieszkańców Rzeszowa, starsze

dokumenty tego typu najprawdopodobniej spłonęły w pożarze, jaki miał miejsce

w Rzeszowie w 1842 r. (spaliły się wówczas dwie synagogi) oraz uległy zniszczeniu podczas

I i II wojny światowej. O tym, że ruch naturalny ludności żydowskiej Rzeszowa był

rejestrowany także przed okresem, z którego pochodzą najstarsze zachowane księgi

metrykalne, świadczą zobowiązujące do tego nakazy prawne, a także materiały z sąsiednich

żydowskich okręgów metrykalnych, jak na przykład Sokołów Małopolski, gdzie zachowały

się metryki urodzeń z 1825 roku. Ze względu na czas powstania, wykorzystane materiały

źródłowe można podzielić na trzy grupy: pochodzące z okresu austriackiego, wytworzone

w okresie II Rzeczpospolitej oraz powstałe w czasie okupacji niemieckiej.

Rzeszów po I rozbiorze znalazł się w kręgu wpływów prawa austriackiego, które

wydało szereg rozporządzeń dotyczących prowadzenia ksiąg stanu cywilnego. Jednym

z pierwszych był patent Józefa II z 20 II 1784 r., który określał ogóle zasady powszechnego

73

Jest to największy zespół w zasobach AP w Rzeszowie, liczący ponad 4 tys. j. a., które w dalszym ciągu są badane.

74 Akta uporządkowała Krystyna Barć.

18

obowiązku prowadzenia ksiąg metrykalnych75

i objął również Żydów. Paragraf 6 uniwersału

z 1784 r. mówił: „Żydzi powinni także prowadzić trojakie rejestry z przepisanymi rubrykami,

z małą zmianą z powodu ich religijnego wyznania” 76

. Patent z 7 V 1789 r. zaliczał

początkowo prowadzenie metryk urodzeń, zaślubin i zgonów do podstawowych obowiązków

rabina gminnego, ale dążenia władz austriackich do nadania metrykom statusu dokumentu

urzędowego zmuszały do ujednolicenia zasad ich prowadzenia w skali całego kraju oraz

wszystkich wyznań. W tym celu rozporządzeniem z dn. 10 VII 1868 r. ustanowiono

specjalnie do tego celu zaprzysiężonych urzędników, tzw. metrykantów, wybieranych na

drodze konkursu, posiadających obywatelstwo austriackie i znajomość uznanych języków77

oraz poddanych specjalnemu egzaminowi. Aktu zaprzysiężenia dokonywali miejscowi

starostowie, a w Krakowie i we Lwowie – prezydent miasta. Urzędowy status metrykanta

potwierdzała pieczęć z napisem: „Prowadzący metryki izraelickie w...”, miał on również

swojego zastępcę. Uchwała z 1868 r. znosiła nadzór księży katolickich nad izraelickimi

metrykami, którzy do tej pory mieli obowiązek przeprowadzania okresowej kontroli

i uwierzytelniania wpisów. W ten sposób otrzymały one moc dowodu respektowanego przez

władze administracyjne i sądowe. Księgi metrykalne były sporządzane w dwóch

egzemplarzach, dostarczał je starosta (ponumerowane i opieczętowane), duplikaty składane

były co roku, w styczniu, do archiwum starostwa, które też musiało zatwierdzać wszelkie

zamiary dokonywania zmian we wpisach. Początkowo zapis w księgach metrykalnych był

uproszczony i zawierał tylko najbardziej podstawowe dane dotyczące osoby. Poszerzono go

dopiero w II połowie XIX wieku78

. Księgi urodzeń zawierały następujące rubryki79

: numer

porządkowy, datę (dzień, miesiąc, rok) i miejsce urodzenia (miejscowość i numer domu)

dziecka, jego imię i płeć oraz to czy jest ono ślubne, rzekomo ślubne, bądź nieślubne; dane na

temat jego rodziców: imię, nazwisko, zatrudnienie i miejsce zamieszkania ojca a także matki

(tu również dane o jej rodzicach); kumowie, świadkowie, obrzezujący, akuszerka (miejsce

zamieszkania i zatrudnienia, podpis); dzieci nieżywo urodzone oraz uwagi, gdzie najczęściej

umieszczano adnotacje na temat stanu cywilnego rodziców dziecka (metryki ślubów lub

równorzędne dokumenty stanowiły o tym, że dziecko pochodzi z zalegalizowanego prawnie

związku, czyli jest ślubne, małżeństwa rytualne, nie uznawane przez prawo, musiały być

potwierdzone podpisami świadków, a dzieci z tych związków uznawano za rzekomo ślubne).

75

W Austrii reformy w zakresie prowadzenia ksiąg metrykalnych zostały zapoczątkowane przez W. A. Kunitza,

za rządów Marii Teresy. 76

Ibidem. 77

Język niemiecki, język polski, język rosyjski. 78

Nowe przepisy zaczęły obowiązywać od 1 I 1977 r. 79

Zgodnie z rozporządzeniem Namiestnictwa z 14 IX 1876 r.

19

Obowiązujący od 1876 r. formularz zaślubin składał się z kolei z: numeru porządkowego,

danych narzeczonego oraz narzeczonej (imię, nazwisko, miejsce: urodzenia, zatrudnienia oraz

zamieszkania, wiek, stan cywilny i dane o rodzicach); daty i miejsca ślubu; podpisu i miejsca

zamieszkania rabina lub szkolnika; podpisów, miejsca zamieszkania oraz zatrudnienia

świadków. W księgach zgonów odnotowywano natomiast: liczbę porządkową, datę i numer

karty oględzin pośmiertnych, datę i miejsce zgonu, datę i miejsce pogrzebu; dane personalne

zmarłego oraz jego rodziców, jego płeć, wiek i stan cywilny a także przyczyny zgonu i uwagi.

Początkowo Żydzi nie bez oporu przyjmowali ingerencje władz państwowych w sprawy do

tej pory podporządkowane ich własnej, odrębnej samorządności, a w dodatku powiązane

z wiarą. Obowiązek sprawdzania izraelickich ksiąg metrykalnych przez duchownych

katolickich został później zastąpiony kontrolą okresową urzędników powiatowych, co

w znacznej mierze ograniczało swobodę metrykantów, a informacje do tej pory

wykorzystywane do celów religijnych stały się oficjalnymi statystykami społeczności

żydowskich, z których zaczęło korzystać państwo.

Informacji urzędom metrykalnym udzielała spora ilość osób: rabini, szkolnicy,

obrzezacze, Bractwo Pogrzebowe i przełożeni cmentarzy, krewni, akuszerki, itd., co musiało

być zaopatrzone w pewne reguły. I tak informacji o ślubie trzeba było udzielić w ciągu 8 dni,

obrzezania i zgony zawarte były w miesięcznych rejestrach. Istniał również obowiązkowy

nakaz zgłaszania podobnych wydarzeń przez same osoby zainteresowane, co nieraz

prowadziło do nieporozumień i zatargów. Wpisy do metryk dokonywane były w łacinie lub

językach uznanych80

. Język hebrajski i jidysz zostały zakazane już w patencie z 28 VII 1787

r., chociaż zdarzało się, że podpisy świadków były wykonane w alfabecie hebrajskim.

W II połowie XIX wieku na terenie Galicji Zachodniej księgi w większości prowadzono

w języku polskim. Na podstawie wpisów określano przynależność do danej gminy, stanowiły

one także podstawę do realizowania obowiązku służby wojskowej, powszechnego obowiązku

szkolnego, praw wyborczych, uprawnień majątkowych, itp.

Okręgi metrykalne były wyznaczane przez starostów, a ich zasięg przeważnie pokrywał

się z granicami gminy wyznaniowej. Tworzenie okręgów metrykalnych zapoczątkowało

rozporządzenie austriackich ministrów: spraw wewnętrznych, sprawiedliwości oraz wyznań

religijnych i oświaty z dn.15 III 1875 r., w którym zawarli oni m.in. kryteria ich wyznaczania

na podstawie demograficznego i gospodarczego potencjału danego okręgu. Siedziba

metrykanta miała znajdować się pośrodku tego okręgu lub w miejscowości o największej

80

Reskrypt ministra spraw wewnętrznych z 16 IX 1875 r.

20

liczbie Żydów, a struktura okręgu podporządkowywała się obowiązującemu średniemu

szczeblowi administracyjnemu podziału kraju, co od początku stwarzało pewne problemy

natury organizacyjnej. Wydano szereg rozporządzeń, które miały regulować granice okręgów

metrykalnych z granicami żydowskich gmin wyznaniowych, część decyzji została wydana

przez władze lokalne i powiatowe, ze względu na lepszą znajomość realiów życia

społeczności żydowskich. Żydowskie okręgi metrykalne Galicji w 1900 r. obejmowały swymi

granicami 6311 gmin administracyjnych81

, a większość pokrywała się z obszarem wpływów

gmin wyznaniowych. Rzeszowski żydowski okręg metrykalny zamieszkiwało w owym

okresie 7635 Żydów, a gęstość zaludnienia wynosiła 22,7 osoby na kilometr kwadratowy82

.

Okres formowania okręgów metrykalnych trwał 30 lat. Ostatnie rozporządzenie regulujące

ich granice wydano 6 VI 1905 r.

Zasada sporządzania aktów stanu cywilnego przez organizacje kościelne uznanych przez

państwo wyznań (w tym też przez gminy izraelickie) istniała przez cały XIX wiek, utrzymała

się również w okresie międzywojennym. Jeśli chodzi o Żydów, w II Rzeczpospolitej istniały

trzy typy rejestracji urodzeń, małżeństw i zgonów, co też miało znaczny wpływ na kompletność

zapisywanych danych83

. W pierwszym typie zapisu dokonywał rabin (lub, za jego

upoważnieniem, inny urzędnik kahalny), okresowo przenosząc zebrane dane do ksiąg

prowadzonych przez miejscowy Urząd Stanu Cywilnego. Drugi typ polegał na dokonywaniu

rejestracji, na podstawie zeznań świadków, przez urzędnika USC, a trzeci typ, to gdy rabinem

(bądź podrabinem) i zarazem urzędnikiem USC była jedna i ta sama osoba. W okresie

międzywojennym sytuacja prawna dotycząca prowadzenia ksiąg metrykalnych i stanu

cywilnego nie została unormowana, wciąż obowiązywały prawa wprowadzone przez

poszczególnych zaborców, w związku z czym nie były one jednakowe na terenie całego kraju.

Próbą ich ujednolicenia zajęła się Komisja Kodyfikacyjna Rzeczpospolitej Polskiej 9 marca

1931 roku, tworząc projekt ustawy o aktach stanu cywilnego, jednak nie ma dowodów, by

wszedł on kiedykolwiek w życie. W Rzeszowie sporządzanie bieżącej rejestracji ludności nadal

należało do specjalnie wyznaczanych świeckich urzędników. W czasach II wojny światowej

Rzeszów, jako starostwo okręgowe (Kreishauptmanschaft Reichshof), znalazł się na terenie

dystryktu krakowskiego Generalnego Gubernatorstwa (Generalgouvernement fur die besetzen

polnishe Gebiete)84

, które zostało utworzone dekretem Hitlera z 12 X 1939 r. Dekret ten zaczął

81

Jerzy Michalewicz, Ibidem, s. 42. 82

Jerzy Michalewicz, Ibidem, s. 85. 83

Artur Markowski, Badania nad ruchem naturalnym ludności żydowskiej małych miast II Rzeczpospolitej, [w:]

Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, t. III, Kraków, 2003, s. 177. 84

Po agresji Niemiec na Francję usunięto z nazwy „polnische Gebiete”.

21

obowiązywać od 26 X 1939 r. i dzielił obszar Generalnego Gubernatorstwa (GG) na cztery

dystrykty: krakowski, lubelski, radomski oraz warszawski, a po agresji III Rzeszy na ZSRR, na

mocy dekretu z 1 sierpnia 1941 r. powstał jeszcze piąty dystrykt – Galicja, co razem stanowiło

ok. 39% ziem II Rzeczpospolitej. Na terenie GG obowiązywały specjalne okupacyjne struktury,

organem administracji społeczności żydowskiej stały się Judenraty (Rady Żydowskie),

utworzone na mocy telefonogramu Reinharda Heydricha z 21 IX 1939 r., nad którymi

zwierzchność sprawowały władze niemieckie. Zarządy Judenratów składały się

z przewodniczącego wyznaczanego przez okupanta spośród osób wpływowych oraz radnych,

a ich funkcjonowanie ustalało rozporządzenie Generalnego Gubernatora Hansa Franka z 18

listopada 1939 r. Początkowo do zadań Rad Żydowskich należało przeprowadzenie spisu

ludności żydowskiej, organizacja spraw związanych z przesiedleniami oraz wykonywanie

wszelkich rozkazów, jakie bezpośrednio wychodziły od SS i gestapo. Wraz z utworzeniem gett

funkcje Judenratów znacznie poszerzono, co było związane z organizacją przesiedleń Żydów do

dzielnic zamkniętych, a następnie sporządzaniem list osób, które miały zostać wysiedlone do

obozów śmierci. Aparat urzędniczy w gettach składał się ze sporej liczby osób,

zaangażowanych w pełnienie rozmaitych funkcji i liczył, w zależności od rozmiaru getta, od

kilkudziesięciu do kilkunastu tysięcy ludzi. Obok licznych zadań do Judenratów, zgodnie

z życzeniem okupanta, należało także sporządzanie bieżącej rejestracji ludności, tak jak to

robiono do tej pory, wpisując do ksiąg metrykalnych urodzenia, małżeństwa oraz zgony osób

o pochodzeniu żydowskim. W Rzeszowie Radę Żydowską utworzono pod koniec października

1939 r., a na jej przewodniczącego wybrano dr. Bernarda Kleinmanna. Przepisy prawne

dotyczące prowadzenia ksiąg metrykalnych pozostały bez zmian.

Jak już wcześniej zostało wspomniane, osoby oraz instytucje zaangażowane w udzielanie

informacji urzędom metrykalnym stanowiły bardzo ważne ogniwo w procesie zapisywania

informacji, dotyczących urodzeń, małżeństw oraz zgonów. Do tych osób należeli przede

wszystkim rabini, zajmujący centralną pozycję w gminie żydowskiej, będący jednocześnie

przywódcami duchowymi miejscowej społeczności oraz urzędnikami gminnymi, którzy

udzielali małżeństw i rozwodów, wydawali zgody na separacje, a także uczestniczyli

w grzebaniu zmarłych. Znanych jest siedmiu rabinów oraz jeden podrabin, którzy pełnili swe

funkcje w Rzeszowie w interesującym nas okresie, a są wśród nich: Ezechiel Zvi, pełniący swą

funkcję przez 45 lat (zm. 1856 r.); Isaak Chaim Wallerstein, podrabin, niezatwierdzony jako

rabin gminy wyznaniowej (do 1871r.); Zvi Hersh Orenstein (1871–1873)85

; Joshua Ozjasz

85

Wcześniej rabin w Brześciu Litewskim, po usunięciu stamtąd przez władze rosyjskie pełnił funkcję rabina

rzeszowskiego, a następnie rabina lwowskiego.

22

Heshel Wallerstein (zm.1904)86

; Natan Lewin (1905–1926)87

; Aron Lewin (1927–1939)88

oraz

z okresu okupacji: Józef Reich i Markus Adolf (od 1942 r.).

Ważnych informacji dostarczały metrykantom także osoby pracujące w szpitalach

i związane z położnictwem: lekarze uwierzytelniający dane dotyczące zgonów i posiadające

wykształcenie paramedyczne akuszerki odbierające porody. Szpital Powszechny w Rzeszowie

został założony w roku 1832 z dobrowolnych datków mieszkańców Rzeszowa i okolic, a status

placówki powszechnej uzyskał on w latach 50. XIX wieku, co zobowiązywało go do leczenia

wszystkich chorych, bez względu na przynależność gminną czy wyznanie. Wiadomo, że

w połowie lat 40. XIX wieku szpital liczył 20 łóżek. Do końca roku 1874 mieścił się on

w domu wynajmowanym od małżeństwa Saula i Gitli Hasklerów, nowy budynek, dzięki

któremu znacznie poprawiły się warunki sanitarne w szpitalu wybudowano w latach 1885–1887

i pomieścił on wówczas 83 łóżka. W listopadzie 1897 roku obok budynku głównego Szpitala

Powszechnego ulokowano szpital zakaźny, zarówno jeden, jak i drugi był stosunkowo

nowocześnie wyposażony. W latach 1857–1879 ordynatorem szpitala był dr Marceli

Pedenkowski, po nim funkcję tę objął dr Stanisław Jabłoński, a od 1913 r. dr Roman Hinze.

Wśród lekarzy wymienić można doktorów medycyny: Edwarda Drobnera, Adama Zagórskiego,

Józefa Elsnera, Fryderyka Strassera, oraz lekarzy pomocniczych: Władysława Prószyńskiego

i Oskara Zimermana. Szpital leczył choroby zakaźne, choroby oczu, skóry, wykonywał różne

zabiegi, składał złamania, przeprowadzał reanimacje, ważnym kryterium przyjęcia była wysoka

gorączka. W 1886 r. wskaźnik śmiertelności wynosił 6,7 zmarłych na 1000 leczonych89

.

W czasie pierwszej wojny światowej w szpitalu zatrudnionych było ok. 30 osób, a wśród nich

lekarze: F. Strasser, S. Zinneman i J. Teller. W okresie II Rzeczpospolitej jako konsultant

z zakresu laryngologii zatrudniony był tu dr Ascher Heller. W tym okresie w szpitalu panowała

ciasnota, a jego wyposażenie pozostawiało wiele do życzenia, szczególnie zaś brakowało

aparatu rentgenowskiego. Za okupacji niemieckiej w Szpitalu Powszechnym mieścił się

Oddział Cywilny dla Niemców.

Szpital żydowski został założony w Rzeszowie w 1824 r., początkowo jako przytułek dla

osób starszych i był utrzymywany z dotacji gminy wyznaniowej oraz dobrowolnych datków.

Wiadomo, że w roku 1866 ordynatorem szpitala był dr Zygmunt Blum, natomiast w latach

1870–1876 funkcję tę pełnił chirurg Herman Rotter. Badacze historii miasta twierdzą, że szpital

86

Syn Isaaka Chaima Wallersteina, autor prac Kerem Yehoshua i Sede Yehoshua. 87

Ur.w 1857, od 1896 r.rabin gminny w Rohatyniu, potem w Rzeszowie, znany ze swych responsów

talmudycznych, zmarł w 1926 r. 88

Informacje o nim zostały już zawarte w przypisie nr 56 do rozdziału I niniejszej pracy. 89

Jan Basta, Szpital Powszechny, [w:] Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów, 2004, s. 672.

23

żydowski nie odgrywał większej roli w rzeszowskim systemie służby zdrowia, a wielu Żydów

korzystało z opieki szpitala powszechnego90

. W latach 20. utworzono Towarzystwo Budowy

i Utrzymania Szpitala Żydowskiego z dr. Józefem Tellerem na czele, które przy pomocy

finansowej Jointu oraz żydowskich mieszkańców miasta planowało wybudować szpital na 100

łóżek. Jego budowę rozpoczęto w 1923 r. a zakończono, z braku środków, dopiero w roku

1938. Zdołano jedynie otworzyć Oddział Wewnętrzny na 30 łóżek, dalszą rozbudowę przerwał

wybuch II wojny światowej. W czasie okupacji niemieckiej szpital funkcjonował nadal, gdyż

istnienie żydowskich szpitali na terenie Generalnego Gubernatorstwa było przez jego władze

tolerowane91

. W dokumentach figurował on jako Krankenstube bei der judische Gemeinde

Rzeszów, natomiast od 1942 r. jako Ambulatorium der judische Gemeinde Reichshof. O jego

funkcjonowaniu i obsadzie wiadomo niewiele, poza tym, że przed wojną jego dyrektorem był

dr Zygfryd Binder, wśród lekarzy wymienia się także: I. Beiera, H. Kronfelda, Helenę

Hirschhorn, O. Zinnemanna, Aschera Hellera i H. Hauptmanna.

W lutym 1942 r. Niemcy wymordowali pacjentów pozostających w szpitalu i taki sam los

spotkał najprawdopodobniej jego personel medyczny, a budynek przejęty został po wojnie

przez rzeszowski Szpital Powszechny. W czasach austriackich funkcjonowały w Rzeszowie

wyznaczane z urzędu akuszerki powiatowe i miejskie oraz tak zwane akuszerki

„wolnopraktykujace”. Do najbardziej znanych w tym czasie należały: Anna Muller, Maria

Dudzik i Karolina Pedenkowska92

. Funkcje te zniesiono w okresie II Rzeczpospolitej a ich

zawód zaczął powoli tracić na znaczeniu. Obok akuszerek żydowskich, porody u społeczności

żydowskiej rzeszowskiego okręgu metrykalnego odbierały również Polki, co widać w zapisach

z ksiąg urodzeń, szczególnie zaś częste było to zjawisko w przypadku osób zamieszkujących

niewielkie miejscowości oraz wsie.

Informacji udzielały urzędom metrykalnym także osoby mające styczność ze zmarłymi,

a do takich osób niewątpliwie należeli członkowie Bractwa Pogrzebowego (Chewra Kadisza),

którzy dbali o prawidłowy pochówek zmarłego i organizowali ceremonię pogrzebową. Bractwo

takie istniało w Rzeszowie już w czasach przedrozbiorowych, a w latach 20. i 30. funkcję

przewodniczącego pełnił w nim Asher Silber.

Ze względu na charakter i zasób zachowanych źródeł demografia historyczna,

w odniesieniu do kolejnych epok dziejowych, stosuje różne metody statystyczne. Materiał

90

Jan Basta, Ochrona zdrowia w dziewiętnastowiecznym Rzeszowie. Studium z dziejów lecznictwa w mieście

galicyjskim średniej wielkości, [w:] Prace historyczno-archiwalne, t.V, pod red. Jana Basty, Rzeszów, 1997,

s. 86. 91

Grzegorz Zamoyski, Szpital żydowski, [w:] Encyklopedia Rzeszowa. Rzeszów, 2004, s. 676. 92

Jan Basta, Akuszerki, [w:] Encyklopedia Rzeszowa, Rzeszów, 2004

24

źródłowy wykorzystany w niniejszej pracy obejmuje drugą połowę XIX wieku oraz okres

międzywojenny i II wojnę światową, jest więc zaliczany do tzw. epoki statystycznej, co

eliminuje niektóre problemy badawcze. Część źródłową od 1918 r. dotykają już zagadnienia

demografii współczesnej.

25

Rozdział III Urodzenia

Niniejszy rozdział opracowany został w oparciu o prawie kompletne dane dotyczące urodzeń

w rzeszowskim izraelickim okręgu metrykalnym w latach 1866–1943, zapisanych w księgach

urodzeń, które przechowywane są w rzeszowskim Archiwum Państwowym93

oraz w Urzędzie Stanu

Cywilnego w Rzeszowie94

.

Statystyki urodzeń, małżeństw i zgonów prowadzone w zaborze austriackim są według wielu

badaczy jednymi z najdokładniejszych. Wybitny demograf Stefan Szulc podaje, iż opóźnienia przy

rejestracji urodzeń wynosiły tu kolejno: 1,8% w 1928 roku, rok później już tylko 1,1%, w roku 1930

1,0%, w 1931 roku – 1,6%, a w roku 1932 – 1,3%95

. Wacław Wierzbieniec zwraca jednak uwagę na

możliwość zaniżania danych dotyczących urodzeń kobiet, które w judaizmie nie miały takiego statusu

jak mężczyźni oraz na nie odnotowywanie niektórych martwo urodzonych, bądź zmarłych zaraz po

porodzie dzieci96

. Wydaje się jednak, iż nie są to aż tak częste przypadki aby móc zmienić radykalnie

obraz analizy demograficznej, jaki tu przeprowadzono.

Statystyka urodzeń

W rzeszowskim żydowskim okręgu metrykalnym, na przestrzeni 78 lat (od 1866 do 1943

roku) urodziło się 19 135 dzieci, w tym 8984 (47,5%) dziewczynki i 9943 (52,5%) chłopców97

.

Wynika z tego, iż średnia roczna urodzin wynosi 245,3. Najwięcej dzieci, bo aż 352 przyszło na świat

w roku 1895. Podobnie dużo, to jest 344 urodzenia odnotowano w roku 1923. Najmniej urodzeń

z kolei miało miejsce w latach 1876 (52 przypadki, ale tutaj rejestracja nie jest pełna, gdyż nie objęła

wszystkich miesięcy) oraz 1915 (73 urodzenia). W sąsiednim żydowskim okręgu metrykalnym,

w Sokołowie, również w roku 1915, odnotowano znaczny spadek urodzin, co niewątpliwie potwierdza

93

Są to księgi oprawne, dobrze zachowane, udostępnione na mikrofilmach, zawierają wpisy o urodzeniach z lat:

1866–1876 (sygnatura księgi: 55), 1876–1879 (sygn. 56), 1880–1888 (sygn. 57), 1888–1893 (sygn. 62), 1893–

1897 (sygn. 63), 1897–1900 (sygn. 64), 1900–1902 (sygn. 66), 1902–1903 (sygn. 68), 1904–1906 (sygn. 70).

W roku 1876 wpisano jedynie urodzenia, które miały miejsce od stycznia do marca oraz w grudniu, brakuje

wpisów z pozostałych miesięcy. 94

Księgi oprawne, dobrze zachowane, przechowywane pod oznaczeniem: USC 5143, kategoria A, zawierają wpisy dotyczące urodzeń z lat: 1906–1909, 1909–1910, 1911–1912, 1912–1915, 1915–1919, 1919–1920, 1920–

1923, 1923–1925, 1925–1930, 1930–1934, 1934–1938, 1938–1942. W księdze z lat 1938–1942 odnotowano

dodatkowo dwa urodzenia z roku 1943. 95

Wacław Wierzbieniec, Żydzi w województwie lwowskim w okresie międzywojennym. Zagadnienia

demograficzne i społeczne, Rzeszów, 2003, s. 121. 96

Wacław Wierzbieniec, Ibidem, s. 122. 97

Dla 208 osób płeć nie jest znana.

26

tezę o ucieczce ludności żydowskiej, obawiającej się pogromów ze strony wkraczających wojsk

rosyjskich98

.

Na wykresie 1 widać, że liczba urodzeń w II połowie lat 60. i w latach 70. XIX wieku waha

się od ponad stu (176 w 1868 roku, 187 w roku 1873) do ponad dwustu (231 w 1867 roku, 252 w 1869

roku, 223 w roku 1875). W roku 1876 ilość urodzin gwałtownie spada do 52 przypadków, co jest

najniższą odnotowaną w badanym okresie sumą, ale, jak już zaznaczono wcześniej, może ona nie być

wiarygodna ze względu na brak odnotowanych urodzeń w niektórych miesiącach tego roku, czego

przyczyna nie jest nam znana. Potem urodzenia w rzeszowskim żydowskim okręgu stabilizują się na

okres 19 lat (1877–1895), kiedy to średnio rocznie rodzi się 283,2 osoby, co stanowi ok. 28%

wszystkich badanych urodzeń .Od 1896 roku liczba dzieci przychodzących na świat nieco wzrasta,

osiągając na przestrzeni kolejnych 19 lat średnią roczną 321,7 i stanowiąc łącznie ok. 30% wszystkich

urodzin. Po tym okresie liczba urodzonych zaczyna stopniowo spadać, osiągając w 1915 roku 73

przypadki, co jest jedną z najniższych wartości odnotowanych w badanym okresie. W kolejnych latach

ilość dzieci przychodzących na świat w żydowskim okręgu metrykalnym w Rzeszowie stopniowo

wzrasta, by osiągnąć jedną z najwyższych wartości, jaką odnotowano na przestrzeni badanych 78 lat,

to jest liczbę 344 urodzeń w roku 1923. W II połowie lat 20. i w latach 30. XX wieku odnotowujemy

z kolei spadek liczby urodzeń, począwszy od 301 w 1924 roku, 267 w roku 1926, 237 w 1928 roku,

205 w roku 1930, 182 w roku 1932, a skończywszy na 160 urodzeniach w 1936 roku i 157 w roku

1938. W okresie II wojny światowej, w latach 1939–1943, w rzeszowskim izraelickim okręgu

metrykalnym przyszło na świat łącznie 302 dzieci, czyli jedynie 2% wszystkich urodzeń w badanym

okresie 78 lat, co daje średnią roczną 60,4. Należy jednak pamiętać, że dane te mogą być zaniżone,

gdyż nie zawsze odnotowywano te urodzenia, które z powodu trudnych warunków jakie panowały

w zamieszkiwanym przez Żydów getcie były martwe.

98

Por.: Grzegorz Zamoyski, Ruch naturalny ludności w żydowskim okręgu metrykalnym w Sokołowie w latach

1877–1939, s. 244.

27

Tabela 1. Urodzenia w żydowskim okręgu metrykalnym w Rzeszowie

w latach 1866–1943

Rok Liczba urodzeń Rok Liczba urodzeń

1866 46 1905 96

1867 231 1906 324

1868 176 1907 325

1869 252 1908 304

1870 210 1909 326

1871 200 1910 316

1872 157 1911 327

1873 187 1912 321

1874 211 1913 251

1875 223 1914 259

1876 52 1915 73

1877 302 1916 177

1878 300 1917 179

1879 294 1918 205

1880 259 1919 281

1881 256 1920 287

1882 293 1921 305

1883 276 1922 331

1884 287 1923 344

1885 277 1924 301

1886 277 1925 299

1887 258 1926 267

1888 285 1927 256

1889 269 1928 237

1890 284 1929 231

1891 255 1930 205

1892 295 1931 197

1893 302 1932 182

1894 295 1933 180

1895 316 1934 197

1896 352 1935 177

1897 313 1936 160

1898 339 1937 179

1899 317 1938 157

1900 318 1939 147

1901 323 1940 126

1902 338 1941 91

1903 297 1942 36

1904 347 1943 2

28

Wykres 1. Urodzenia w żydowskim okręgu metrykalnym w Rzeszowie w latach 1866–1943

0

50

100

150

200

250

300

350

400

18

66

18

68

18

70

18

72

18

74

18

76

18

78

18

80

18

82

18

84

18

86

18

88

18

90

18

92

18

94

18

96

18

98

19

00

19

02

19

04

19

06

19

08

19

10

19

12

19

14

19

16

19

18

19

20

19

22

19

24

19

26

19

28

19

30

19

32

19

34

19

36

19

38

19

40

19

42

29

Metryki urodzeń zawierały wiele informacji zarówno o przychodzących na świat

dzieciach i ich rodzicach, jak i osobach towarzyszących narodzinom, lekarzach i akuszerkach.

Jak już wcześniej wspomniano, rzeszowscy Żydzi korzystali z usług personelu medycznego

zatrudnionego nie tylko w szpitalu żydowskim, który mógł pomieścić niewielką liczbę

pacjentów, ale także lekarzy i pielęgniarek z rzeszowskiego szpitala powszechnego.

Analizując spis akuszerek, uczestniczących w porodach dzieci żydowskich, można dojść do

wniosku, że były to zarówno Żydówki, jak i chrześcijanki, osoby wykształcone medycznie

(np. „akuszerka szpitalna”), ale też kobiety nie będące zawodowymi akuszerkami, a jedynie

posiadające w tej kwestii pewne doświadczenie (np. „wieśniaczka”, osoby, które określano

jako „Błażejka”, „Kołodziejowa”, „Józefowa”, „Mateuszowa”, „Leszkowa”, „Stecka”, itp.).

Od drugiej połowy XX wieku, w latach 20 .i 30. tegoż wieku pośród popularnych akuszerek

znalazły się: Ernestyna Weissmann, Sonia Nadel, Joanna Goldmann, Aniela Porada, Szewa

Both, Anna Kochmann oraz Katarzyna Nawrocka (odbierała porody w Niechobrzu), Zofia

Kwiatkowska (zajmowała się porodami w Malawie), Marianna Rogala (działała w Łukawcu).

Znaczna ilość porodów odbywała się jeszcze w tym czasie w domach, co miało istotny wpływ

na śmiertelność noworodków.

Urodzenia nieżywe odnotowywano w specjalnie do tego przeznaczonej rubryce.

W latach 1877–194399

w rzeszowskim izraelickim okręgu metrykalnym urodziło się 648

martwych dzieci, co stanowiło 3,8% wszystkich urodzeń w tym okręgu. Martwych urodzeń

płci męskiej odnotowano 157 i przewyższały one liczbę nieżywych urodzeń żeńskich, których

z kolei było w latach 1877–1943 101. W 16 przypadkach płeć dziecka jest nieznana. Dzieci

zmarłych przed nadaniem imienia, bądź przed obrzezaniem było w tym samym czasie 315

(1,9% ogółu urodzeń w latach 1877–1943). Dla lat 1904, 1905 i 1906 obliczenia są niepełne.

Martwe urodzenia były dość częste w latach po I wojnie, od 1918 do 1921 roku stanowiły

średnio 5,7% wszystkich. Najwięcej martwych dzieci, bo aż nieco ponad 10% wszystkich

urodziło się w roku 1922, co było zapewne spowodowane fatalnym stanem higieny w latach

tuż po I wojnie światowej, niedożywieniem, epidemiami i brakiem odpowiednich warunków

sanitarnych w mieście.

99

Dla lat wcześniejszych nie ma danych o urodzeniach nieżywych.

30

Tabela 2. Liczba dzieci nieżywo urodzonych i zmarłych przed obrzezaniem, bądź

nadaniem imienia w rzeszowskim izraelickim okręgu metrykalnym w latach 1877–1943

Rok Dzieci

nieżywo

urodzone

Dzieci zmarłe przed

nadaniem imienia

bądź przed obrzezaniem

Urodzenia martwe i

żywe łącznie

Procent dzieci nieżywo

urodzonych

Procent dzieci

zmarłych przed nadaniem imienia

bądź przed

obrzezaniem

Procent urodzeń

martwych i dzieci zmarłych przed

nadaniem imienia bądź obrzezaniem łącznie

1877 12 11 302 4,0% 3,6% 7,6%

1878 8 9 300 2,7% 3,0% 5,7%

1879 19 14 294 6,5% 4,8% 11,2%

1880 19 4 259 7,3% 1,5% 8,9%

1881 5 5 256 2,0% 2,0% 3,9%

1882 6 9 293 2,0% 3,1% 5,1%

1883 7 5 276 2,5% 1,8% 4,3%

1884 17 13 287 5,9% 4,5% 10,5%

1885 4 4 277 1,4% 1,4% 2,9%

1886 14 10 277 5,1% 3,6% 8,7%

1887 8 2 258 3,1% 0,8% 3,9%

1888 18 4 285 6,3% 1,4% 7,7%

1889 7 8 269 2,6% 3,0% 5,6%

1890 7 3 284 2,5% 1,1% 3,5%

1891 2 1 255 0,8% 0,4% 1,2%

1892 9 3 295 3,1% 1,0% 4,1%

1893 10 1 302 3,3% 0,3% 3,6%

1894 5 5 295 1,7% 1,7% 3,4%

1895 14 9 316 4,4% 2,8% 7,3%

1896 13 11 352 3,7% 3,1% 6,8%

1897 13 5 313 4,2% 1,6% 5,8%

1898 12 3 339 3,5% 0,9% 4,4%

1899 10 2 317 3,2% 0,6% 3,8%

1900 9 12 318 2,8% 3,8% 6,6%

1901 7 6 323 2,2% 1,9% 4,0%

1902 9 6 338 2,7% 1,8% 4,4%

1903 10 3 297 3,4% 1,0% 4,4%

1904 0 6 347 0,0% 1,7% 1,7%

1905 0 2 96 0,0% 2,1% 2,1%

1906 3 5 324 0,9% 1,5% 2,5%

1907 8 7 325 2,5% 2,2% 4,6%

1908 5 12 304 1,6% 3,9% 5,6%

1909 7 4 326 2,1% 1,2% 3,4%

1910 13 4 316 4,1% 1,3% 5,4%

1911 7 3 327 2,1% 0,9% 3,1%

31

Rok Dzieci

nieżywo

urodzone

Dzieci zmarłe przed

nadaniem imienia

bądź przed obrzezaniem

Urodzenia martwe i

żywe łącznie

Procent dzieci nieżywo

urodzonych

Procent dzieci

zmarłych przed nadaniem imienia

bądź przed

obrzezaniem

Procent urodzeń

martwych i dzieci zmarłych przed

nadaniem imienia bądź obrzezaniem łącznie

1912 9 2 321 2,8% 0,6% 3,4%

1913 8 10 251 3,2% 4,0% 7,2%

1914 5 5 259 1,9% 1,9% 3,9%

1915 4 3 73 5,5% 4,1% 9,6%

1916 1 3 177 0,6% 1,7% 2,3%

1917 9 2 179 5,0% 1,1% 6,1%

1918 12 3 205 5,9% 1,5% 7,3%

1919 15 7 281 5,3% 2,5% 7,8%

1920 17 6 287 5,9% 2,1% 8,0%

1921 17 3 305 5,6% 1,0% 6,6%

1922 34 3 331 10,3% 0,9% 11,2%

1923 21 6 344 6,1% 1,7% 7,8%

1924 17 3 301 5,6% 1,0% 6,6%

1925 15 4 299 5,0% 1,3% 6,4%

1926 8 3 267 3,0% 1,1% 4,1%

1927 12 5 256 4,7% 2,0% 6,6%

1928 13 4 237 5,5% 1,7% 7,2%

1929 8 4 231 3,5% 1,7% 5,2%

1930 5 4 205 2,4% 2,0% 4,4%

1931 7 3 197 3,6% 1,5% 5,1%

1932 9 4 182 4,9% 2,2% 7,1%

1933 8 2 180 4,4% 1,1% 5,6%

1934 14 3 197 7,1% 1,5% 8,6%

1935 10 2 177 5,6% 1,1% 6,8%

1936 11 2 160 6,9% 1,3% 8,1%

1937 9 3 179 5,0% 1,7% 6,7%

1938 14 1 157 8,9% 0,6% 9,6%

1939 9 2 147 6,1% 1,4% 7,5%

1940 7 2 126 5,6% 1,6% 7,1%

1941 2 0 91 2,2% 0,0% 2,2%

1942 1 0 36 2,8% 0,0% 2,8%

1943 0 0 2 0,0% 0,0% 0,0%

Razem 648 315 16982 3,8% 1,9% 5,7%

32

Wysoki procent nieżywych urodzeń zanotowano także w latach 1879 , 1880 – kolejno

6,5% i 7,3%, 1888 – 6,3%. Od połowy lat 20. XX wieku procent dzieci martwo urodzonych

nieco spada, stanowiąc w okresie od 1925 do 1933 średnio ok. 4% wszystkich urodzeń. Od

połowy lat 30. z kolei średni procent martwych urodzeń wzrasta do 6,5%, w roku 1934

stanowi 7,1% wszystkich urodzeń, a cztery lata później dochodzi aż do 8,9%. W latach II

wojny światowej średni procent dzieci urodzonych martwo oraz zmarłych wkrótce po

urodzeniu jest równy 3,9. Najmniej martwych urodzeń miało miejsce w latach: 1891 (2

przypadki, stanowiące 0,8% ogółu urodzeń w tym roku) i 1916 (tylko 1 przypadek stanowiący

0,6% wszystkich urodzin, ale i wtedy działania wojenne mogły wpłynąć na dokładność

statystyk).

Analiza płci noworodków

Na wykresie 2. widać znaną demograficzną prawidłowość, odkrytą już w XVII wieku przez

angielskiego statystyka, uważanego za ojca demografii, Johna Graunta, według której zawsze rodzi się

więcej chłopców niż dziewczynek. W całym badanym okresie ilość chłopców, którzy przyszli na świat

w rzeszowskim izraelickim okręgu metrykalnym przewyższała ilość dziewczynek. W latach 1866–

1943 na 100 urodzeń żeńskich wypadało 110,6 urodzeń męskich, co widać w zestawieniach

dziesięcioletnich w tabeli 3.

Tabela 3. Liczba urodzeń chłopców na 100 urodzeń dziewczynek w latach 1866–1943

Lata Liczba urodzeń

chłopców Liczba urodzeń

dziewczynek Liczba urodzeń chłopców na 100

urodzeń dziewczynek

1866–1875 1019 874 116,5

1876–1885 1365 1231 110,8

1886–1895 1425 1411 100,9

1896–1905 1583 1457 108,6

1906–1915 1513 1313 115,2

1916–1925 1450 1259 115,1

1926–1935 1111 1018 109,1

1936–1943 477 421 113,3

Razem 9943 8984 110,6

33

Zarówno tabela 3, jak i wykres 2 pokazują wyraźnie, że w okresach wojny i kilka lat

po niej liczba chłopców przychodzących na świat wzrasta. Jest to prawidłowość

demograficzna, do końca nie wyjaśniona, charakterystyczna dla ludności wszystkich wyznań,

nie tylko dla Żydów. Widać wyraźnie, że w latach 1906–1915 oraz w następnym

dziesięcioleciu różnica pomiędzy urodzeniami męskimi a żeńskimi jest większa, na 100

urodzeń dziewcząt rodzi się kolejno 115,1 i 115,2 chłopców. Im dalej od wojny, tym ta

różnica staje się mniejsza, w latach 1926–1935 już na przykład na 100 dziewczynek przyszło

na świat 109,1 chłopców.

Wykres 2. Urodzenia według płci w latach 1866–1943 w przedziałach dziesięcioletnich

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

dziewczynki

chłopcy

34

Sezonowość urodzeń

W rzeszowskim izraelickim okręgu metrykalnym najwięcej urodzeń miało miejsce

w miesiącach zimowych oraz wiosennych. W styczniu przyszło na świat aż 1769 (9,2% wszystkich

urodzeń), a w grudniu 1734, czyli 9,1%. Z kolei 1682 dzieci urodziło się w maju, co daje 8,8% ogółu

urodzeń, 1640 w kwietniu (8,6%) i 1598 w lipcu (8,4%). Łącznie w grudniu i styczniu urodziło się

18,2% wszystkich dzieci, natomiast od maja do lipca przyszło na świat 25,7% osób. Najmniejszą

liczbę urodzin odnotowano w miesiącach: wrześniu – 1481 (7,7%), lutym – 1489 (7,8%), kwietniu –

1490 (również 7,8%) i w sierpniu – 1504 (7,9%). Urodzenia w miesiącach marcu, październiku

i listopadzie stanowiły po 8,2% wszystkich urodzeń, czyli średnio na miesiąc rodziło się 1562,3 osoby.

Wykres 3. Sezonowość urodzeń w latach 1866–1943

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

liczba urodzeń

35

Urodzenia nieślubne

Jak już wcześniej wspomniano, wśród Żydów popularne były małżeństwa rytualne, które

stanowiły duży problem dla urzędów metrykalnych. W świetle prawa małżeństwa takie były nie

ważne, również dzieci zrodzone w takich związkach uważano za nieślubne. Na wykresie 4 widać, że

w latach 60. i na początku lat 70. XIX wieku urodzenia ślubne przewyższały te nieślubne, co było

pewnie związane z przestrzeganiem dopiero co wprowadzonych przepisów prawnych dotyczacych

zawierania małżeństw100

. Liczba urodzeń nieślubnych, aż do początku XX wieku przekraczała połowę

wszystkich odnotowanych, w latach 1877–1900 stanowiąc 72,1%. Od roku 1901 nieślubne dzieci stają

się w statystykach coraz rzadsze, by w latach 1916–1942 stanowić już tylko 19% wszystkich

urodzonych. Ciężko jest stwiedzić jaki procent dzieci nieślubnych faktycznie pochodził ze związków

niezalegalizowanych w żaden sposób, a jaki ze związków rytualnych, gdyż w wielu przypadkach

w rubryce „Uwagi” odnotowywano przyznanie się do ojcostwa w obecności świadków.

Wykres 4. Zestawienie urodzeń ślubnych i nieślubnych w latach 1866–1943

100

Szerzej o tym w rozdziale dotyczącym małżeństw.

0

50

100

150

200

250

300

350

400

18

66

18

70

18

74

18

78

18

82

18

86

18

90

18

94

18

98

19

02

19

08

19

12

19

16

19

20

19

24

19

28

19

32

19

36

19

40

urodzenia ślubne

urodzenia nieślubne

36

Podsumowanie

W badanym okresie w żydowskim okręgu metrykalnym Rzeszów odnotowano stopniowy

spadek liczby urodzeń. Po względnej stabilizacji na dość wysokim poziomie, jaką daje się zauważyć

od II połowy lat 70. XIX wieku aż do początku I wojny światowej, w okresie destabilizacji wojennej

ilość urodzeń gwałtownie spada. Utracony potencjał demograficzny szybko odbudowuje się na

początku lat 20. XX wieku, po czym od 1923 roku liczba dzieci żydowskich przychodzących na świat

w rzeszowskim okręgu metrykalnym z roku na rok maleje. Spadek urodzeń w roku 1923 jest

charakterystyczny dla całego województwa lwowskiego.

Charakterystyka urodzeń według płci potwierdziła znaną ogólnie prawidłowość większej

ilości urodzeń męskich niż żeńskich, przy czym w rzeszowskim okręgu metrykalnym, w całym

badanym okresie, średnio na 100 dziewczynek rodziło się 110,6 chłopców.

Także badania nad sezonowością urodzeń nie wprowadzają żadnych nowych ustaleń.

Porównując je z urodzeniami w innych żydowskich okręgach metrykalnych, można zauważyć pewien

zbliżony rytm charakteryzujący się nasileniem w miesiącach zimowych (grudzień–styczeń) oraz

wiosennych (maj–czerwiec) i spadkiem w okresie późnego lata i jesieni (sierpień–listopad) oraz

wczesnej wiosny (marzec). Wiąże się to zapewne ze specyfiką silnie zurbanizowanej społeczności

żydowskiej, która posiadała własny rytm życia.

Porównując z kolei ilość urodzeń nieślubnych dochodzimy do wniosku, że była ona wysoka,

zwłaszcza w XIX wieku, gdy stanowiła ponad 70% ogółu urodzeń. Wprawdzie od 1900 roku procent

dzieci nieślubnych spadł do 19, jednak stanowił on nadal charakterystyczny dla żydowskiego ruchu

naturalnego element związany z problemem małżeństw rytualnych bardzo rozpowszechnionych wśród

tej społeczności.

37

Rozdział IV Małżeństwa

Małżeństwo, wedle definicji, jest to „ukształtowana rozwojem historycznym instytucja

społeczna, regulująca formę związku pomiędzy mężczyzną i kobietą”101

. Formalności,

związane z zawarciem małżeństwa ustalają prawa państwowe lub kościelne, różnie

interpretowane, w zależności od epoki i grupy społecznej.

Dla Żydów małżeństwo było zarówno kontraktem zawieranym między kobietą

i mężczyzną, jak i wypełnieniem boskiego przykazania, które nakazywało im być płodnym

i rozmnażać się. Prawa dotyczące kontraktów małżeńskich zostały spisane w drugim traktacie

trzeciego porządku Miszny, zwanym Ketubot, który mówił, między innymi, o wzajemnych

obowiązkach małżonków. Podawał także co zrobić by się rozwieść, jak postępować

w przypadku małżeństwa nieletnich oraz zawierał szereg innych praktycznych informacji,

takich jak dni najkorzystniejsze na zawarcie małżeństwa przez panny (środa) albo wdowy

(czwartek).

Akta zaślubin, badane w poniższym rozdziale, powstały w okresie obowiązywania

prawodawstwa austriackiego, które wprowadzało istotne zmiany w procedurze zawierania

związków małżeńskich przez Żydów. Zmiany te dotyczyły szeregu formalności, które miały

doprowadzić do ustanowienia pełnoprawnego, uznawanego przez państwo związku między

dwiema osobami odmiennej płci. Podstawowe trudności dotyczyły tu sprawnego

dostosowania praw cywilnych do obowiązujących od wieków wśród społeczności żydowskiej

przepisów religijnych, które podkreślały jej odrębność i decydowały o dalszym istnieniu.

Nie jest więc zaskoczeniem fakt, iż wprowadzane innowacje początkowo spotykały się

z niechęcią a nawet oporem ze strony Żydów.

Status prawny małżeństw żydowskich w roku 1896, z którego pochodzą najstarsze,

kompletne zachowane akta zaślubin, które zostały wykorzystane jako materiał źródłowy

w niniejszej pracy, był już niejako ustabilizowany. Istotne przepisy w tym zakresie weszły

w życie 1 I 1812 r., wraz z kodeksem Allgemeines Gesetzbuch fur die gesamnten Deutschen

Erblander der Osterreichischen Monarchie (ABGB) 102

. Zostały one zawarte w paragrafach

od 123 do 136 i dotyczyły tylko i wyłącznie małżeństw wyznawców religii mojżeszowej,

101

Jerzy Michalewicz, Elementy demografii historycznej, Warszawa, 1979, s. 177.

102 Ogólny zbiór praw dla wszystkich niemieckich obszarów Monarchii Austriackiej.

38

uwzględniając specyfikę tego wyznania i starając się do niej dostosować. Największym

novum we wprowadzonych ustaleniach był dla Żydów niewątpliwie obowiązek zawierania

ślubu przed rabinem bądź szkolnikiem. Inaczej niż u chrześcijan, prawo religijne Żydów nie

ustanawiało specjalnych osób, które miały wyłączność na udzielanie ślubów. Od XV wieku

ceremonie zaślubin zwyczajowo prowadził rabin103

, ale nie było to koniecznością, bez której

ślub byłby nieważny. Kontrakt ślubny (ketubę), który zawierał zobowiązania męża wobec

żony (na wypadek śmierci któregoś z małżonków, rozwodu, bądź niemożności wypełnienia

małżeńskich powinności) musiał być podpisany jedynie przez świadków, a niekiedy też przez

pana młodego104

. Jednak prawo żydowskie zaleca, aby świadkami były osoby „biegłe

w prawie, nieposzlakowane i żonate”105

, co faktycznie nie wykluczało rabinów. Paragraf 127

ABGB mówił:

„Ślubu musi dokonać w obecności dwu świadków rabin lub nauczyciel religii (szkolnik)

gminy głównej jednej lub drugiej strony narzeczonej; po wykazaniu się tychże potrzebnymi

świadectwami. Rabin lub nauczyciel religii może ustanowić do ślubu także rabina albo

nauczyciela religii innej gminy.”106

Funkcjonariusze innych gmin, upoważnieni ustawowo do udzielania ślubów, mogli

dokonać ceremonii zaślubin tylko w przypadku odpowiedniego zezwolenia („delegacji”) od

rabina danej gminy, w której chciano tego dokonać (patrz: aneks, rys. 16a i 16b ). Początkowo

przywiązywano także ogromną wagę do wpisu w księdze ślubów, a za zaniedbanie tego

przepisu groziło rabinowi bądź szkolnikowi ukaranie grzywną, karą cielesną, a nawet

usunięcie na zawsze z piastowanego urzędu107

. Karze podlegali także narzeczeni, którzy

łamali prawo cywilne dotyczące małżeństw oraz osoby udzielające nielegalnych ślubów.

Z czasem zaczęto przywiązywać większą wagę do samego faktu zawarcia związku

małżeńskiego i związanych z tym procedur. Aby tego dokonać narzeczeni musieli spełnić

określone wymagania i dostarczyć niezbędne dokumenty (patrz aneks), wśród których

kluczową rolę odgrywało świadectwo zapowiedzi (patrz: aneks, rysunki 1,2 i 3). Tak jak

w przypadku chrześcijan Żydzi zobowiązani byli do publicznego oznajmienia zamiaru

pobrania się. Miało to zostać ogłoszone w synagodze lub domu modlitwy w trzy szabaty (lub

103

Rafał Żebrowski, Ślub, [w:] Polski Słownik Judaistyczny, t. II, Warszawa, 2003, s. 673.

104 Ibidem, s. 672.

105 M. Śliż, Prawo małżeńskie dla galicyjskich Żydów (1848-1914), [w:] Żydzi i judaizm we współczesnych

badaniach polskich, t. III, Kraków, 2003, s. 104. 106

M. Śliż, Ibidem, s. 107.

107 M. Śliż, Ibidem, s. 108.

39

inne święta) następujące po sobie, w miejscu, gdzie miało dojść do ślubu lub w gminach,

z których pochodzili narzeczeni. Celem tego było między innymi ujawnienie ewentualnych

przeszkód do zawarcia małżeństwa. Aby ślub był ważny zapowiedzi musiały zostać

ogłoszone co najmniej raz „w okręgu metrykalnym tak narzeczonego, jak i narzeczonej”,

o czym oznajmiał paragraf 74 ABGB108

. Od konieczności dostarczenia świadectwa

zapowiedzi, które było nowością dla Żydów, można było niekiedy otrzymać dyspensę. By

móc legalnie zawrzeć małżeństwo trzeba było mieć ukończone 14 lat, w przypadku osoby

nieletniej lub pełnoletniej, ale z różnych przyczyn nie samowolnej, potrzebna była zgoda ojca

(patrz: aneks, rys. 22 i 23), a jeśli dodatkowo osoba była dzieckiem nieślubnym, oprócz zgody

prawnego opiekuna musiała także uzyskać zezwolenie sądu. Związku małżeńskiego nie

mogła zawrzeć osoba chora psychicznie, a także Żyd z wyznawcą którejkolwiek z religii

chrześcijańskich (małżeństwa osób bezwyznaniowych oraz wyznających religie

niechrześcijańskie z wyznawcami religii mojżeszowej były prawnie dozwolone). Osobne

normy prawne ustanowiono też w kwestii pokrewieństwa i powinowactwa małżonków,

a zawarto je w paragrafie 125 ABGB:

„Przeszkoda małżeństwa z pokrewieństwa rozciąga się u Żydów w linii bocznej tylko na

małżeństwo między bratem i siostrą, następnie między siostrą i synem lub wnukiem jej brata lub

siostry; przeszkoda zaś małżeńska z powinowactwa ogranicza się do osób następujących: Po

rozwiązaniu małżeństwa mąż nie może żenić się z krewną żony w linii wstępnej lub zstępnej, ani

też z siostrą żony; a żona nie może iść za mąż za krewnego męża w linii wstępnej lub zstępnej

ani też za brata męża, ani za syna lub wnuka brata, lub siostry mężowskiej.”109

Zakaz pobierania się żony z bratem zmarłego męża kłócił się z żydowskim prawem

lewiratu, które posiadało bardzo starą tradycję, wcześniejszą nawet od Prawa Mojżeszowego.

Lewirat polegał na ożenku wdowy po bezdzietnym mężu (takim, który w ogóle nie posiadał

żadnych dzieci, nie tylko z kobietą, której lewirat dotyczył, ale i z wcześniejszymi żonami)

z jego bratem, który urodził się przed zgonem zmarłego, nawet jeśli przyszedł on na świat

choćby jeden dzień wcześniej (wtedy by wziąć ślub musiała ona czekać do ukończenia przez

niego 13 lat). O obowiązku lewiratu, jako sposobie by imię zmarłego „nie zaginęło

w Izraelu”, jest napisane w Księdze Powtórzonego Prawa (25, 5–6) a także w traktacie

talmudycznym Jewamot (hebr. Wdowy). Od małżeństwa z bratem męża mogła wdowę po

108

M. Śliż, Ibidem, s. 106.

109 M. Śliż, Ibidem, s. 103

40

nim uwolnić chalica110

, bądź też zawierana jeszcze za życia umierającego małżonka umowa

pisemna (sztar chalica) z jego braćmi, którzy zobowiązywali się do dokonania po jego śmierci

aktu chalicy, małżonek mógł też będąc już na łożu śmierci udzielić żonie rozwodu, co

znacznie ułatwiało sprawę. Judaizm reformowany odrzucał prawo lewiratu, które jednak było

przestrzegane przez ortodoksów, dlatego wprowadzone przez Austriaków prawa odnośnie

powinowactwa przyszłych małżonków napotykały na pewien opór ze strony ludności

żydowskiej.

Elementem niezbędnym do zawarcia legalnego związku małżeńskiego było też bardzo

długo zezwolenie od urzędu obwodowego, pod który podlegała gmina główna narzeczonej

i narzeczonego. Tą niezmiernie uciążliwą konieczność zniosło dopiero rozporządzenie

cesarskie z 29 listopada 1859 r. Nie mniej ważne było dostarczenie przez przyszłych

małżonków świadectw urodzenia (patrz: aneks, rys. 20), z którymi też był nie rzadko kłopot,

gdyż z powodu wcześniejszych zaniedbań we wpisach do ksiąg urodzeń, bardzo często

takowe nie istniały (patrz: aneks, rys 10). Oprócz tego obowiązywały też różne opłaty, jak ta

za udzielenie żołnierzowi pozwolenia na ślub, zniesiona 1 lipca 1848 r. Do 1857 r.

koniecznością było zdanie egzaminu z religii, który później został zastąpiony przez egzamin

z wiedzy ogólnej, a od 1858 r. obowiązkiem przedstawienia świadectw szkoły ludowej.

Wśród społeczności żydowskiej zasadniczym problemem były tak zwane małżeństwa

rytualne, zawierane zgodnie z prawem żydowskim, zawartym w Talmudzie, które jednak

według norm prawa cywilnego pozostawały nieważne. Zgodnie z postanowieniami kodeksu

ABGB z 1811 roku małżeństwem mogło być tylko związek dwóch osób odmiennej płci,

zawarty w sposób ustawowy, jako umowa cywilna, a nie ceremonia religijna, którą

pozbawiono mocy prawnej. Momentem szczytowym, jeżeli chodzi o ilość zawieranych

małżeństw rytualnych, był okres pierwszych lat zaboru austriackiego, kiedy nowe władze

dążyły do ograniczenia liczby Żydów zamieszkujących przyłączone tereny, między innymi

poprzez stwarzanie rozmaitego rodzaju przeszkód w zawieraniu legalnych związków

małżeńskich111

. Nie można do końca ustalić jaką część wszystkich małżeństw stanowią

małżeństwa rytualne, gdyż nie było to odnotowywane. Pomocne stają się tutaj księgi urodzeń,

110

(hebr. ściąganie) obrządek, uwalniający wdowę po zmarłym bezdzietnie mężczyźnie od wynikającego

z prawa lewiratu obowiązku poślubienia jego brata, dający jej jednocześnie prawo do ponownego wyjścia za

mąż. 111

Miało to na celu zmniejszenie ich przyrostu naturalnego. Małgorzata Śliż w swej pracy cytuje J. Buzka, który

stwierdził, iż polityka władz austriackich względem Żydów w latach 1772–1788 przyczyniła się do

zahamowania przyrostu naturalnego ludności żydowskiej na okres czterdziestu paru lat. Małgorzata Śliż, Rytualne małżeństwa Żydów w Galicji w drugiej połowie XIX wieku, [w:] Studia Judaica 4: 2001 nr 1–2 (7–8),

s. 99.

41

w których zapisywano czy dziecko było ślubne, czy nie. Można się domyślać, że spora część

spośród dzieci nieślubnych pochodziła właśnie z małżeństw rytualnych. Ilość takich

małżeństw zależna też była od stopnia asymilacji danej społeczności żydowskiej, tego, czy

zamieszkiwała ona wieś, miasteczko, czy jakiś większy ośrodek miejski. Kłopoty prawne

z małżeństwami rytualnymi dotyczyły głównie spraw dziedziczenia, które było możliwe tylko

w przypadku pokrewieństwa ślubnego, nieślubne dzieci nie mogły nosić nazwiska ojca,

występowały też problemy dotyczące służby wojskowej (osoby te nie mogły np. zostać

zwolnione z poboru do wojska ze względu na bycie jedynym żywicielem rodziny, gdyż ojciec

i dziad nie są zdolni do zarobkowania). W miarę upływu lat coraz bardziej przestrzegano

przepisów, ludność powoli też przyzwyczajała się do istniejącego status quo, w związku

z czym coraz mniej było małżeństw rytualnych112

, co nie znaczy jednak, że zanikły one

zupełnie – zawierano je jeszcze w okresie międzywojennym113

.

Kalendarz świąt żydowskich ściśle regulował życie religijnych Żydów. Również

względem terminu zawierania małżeństw obowiązywały pewne przepisy. Ceremonia zaślubin

nie mogła dokonać się: w szabat i święta oraz w ich przeddzień (z wyjątkiem Purim

i Chanuki), w okresie półświątecznym114

Pesachu115

i Sukot116

, w czasie liczenia omeru117

,

z wyjątkiem Rosz Chodesz (pierwszego dnia nowego miesiąca księżycowego, stanowiącego

podstawę do obliczania kalendarza żydowskiego), Lag ba-Omer (Trzydziesty Trzeci Dzień

Liczenia Omeru, 18 dzień miesiąca ijar, który ma charakter półświąteczny) i Szloszet jemej

ha-hagbala (3, 4 i 5 dzień miesiąca siwan – w trzy dni, które mają upamiętnić przygotowania

Mojżesza do otrzymania Dziesięciorga Przykazań). Śluby zabronione były również w czasie 3

112

Np. w okręgu metrykalnym Brzostek w latach 1894–1902 dzieci nieślubnych było 49 %, natomiast w latach

1929–1938 już tylko nieco ponad 1%. 113

M. Śliż, Ibidem, s. 100.

114 Dni powszednie czasu świątecznego, środkowe dni Pesach i Sukot objęte przepisami religijnymi zawartymi

w talmudycznym traktacie Moed katan, które m.in. zabraniają urządzania w tym czasie obrzędów żałobnych,

a także zawierania małżeństw.

115 Najważniejsze i najstarsze święto żydowskie, zwane Żydowską Wielkanocą, w Diasporze obchodzone przez

osiem dni, rozpoczyna się 14 dnia miesiąca nisan, nocą. Pierwsze i ostatnie dwa dni są uważane za pełne święto,

a cztery środkowe za półświęta.

116 Święto Szałasów, mające przypominać wędrówkę Izraelitów przez pustynię, po wyjściu z Egiptu,

obchodzone jesienią, rozpoczyna się 15 dnia miesiąca tiszri i trwa przez 7 dni.

117 Siedem tygodni, 49 dni, począwszy od wieczoru 16 dnia miesiąca nisan (drugi dzień Pesach) do Szawuot,

które publicznie odlicza w synagodze kantor. Dni te oddzielały od siebie dwa momenty składania w Świątyni

Jerozolimskiej dwóch ofiar ze zbóż: jęczmienia i pszenicy (po złożeniu tej drugiej ofiary można było zacząć spożywać nowe ziarno). Liczenia omeru (hebr. snop) ściśle przestrzegano nawet po zburzeniu Świątyni w 70 r.

W średniowieczu zaczęto uważać ten okres za półżałobny, w związku z czym zawieranie małżeństw było wtedy

zabronione.

42

tygodni przed Tisza be-Aw118

i w czasie Dziesięciu Dni Pokuty119

. Najlepszym dniem na

zawarcie związku małżeńskiego jest natomiast, według tradycji, wtorek, kiedy to Bóg

dokonując Stworzenia Świata miał dwukrotnie zauważyć, że stworzone dzieła „były dobre”

(Rdz 1,10 i 12) 120

.

Statystyka małżeństw

Niniejsza część została opracowana w oparciu o prawie kompletne akta zaślubin z lat 1896–

1942, znajdujące się w zespole nr 533121

w Archiwum Państwowym w Rzeszowie. Brak danych z lat

1898, 1915 i 1916, czego przyczyna nie jest do końca znana – nie wiadomo, czy wpisy się nie

zachowały, czy też w tych latach nie zawarto ani jednego związku małżeńskiego. Pomocny może

okazać się tutaj fakt, iż w niedalekim żydowskim okręgu metrykalnym w Sokołowie w roku 1915

również nie odnotowano ani jednego przypadku zawarcia związku małżeńskiego. Z pewnością taki

stan rzeczy wiąże się z wojną 1914–1918 i inwazją rosyjską 1915, w czasie której uległo zniszczeniu

wiele dokumentów. W żydowskim okręgu metrykalnym Rzeszów, w latach 1896–1942, czyli na

przestrzeni 47 lat zawarto 3099 małżeństw. Daje to średnio 65,9 związków małżeńskich rocznie.

Najwięcej ślubów udzielono w roku 1942 – 184 śluby, a najmniej w 1902 roku – jedynie 3 śluby.

Liczba zawartych małżeństw przekroczyła sto także w latach: 1919 – 137 ślubów, 1899 – 132 śluby

i 1922 – 127 ślubów. Z kolei małą liczbą zawartych związków małżeńskich odznaczają się lata: 1914

– 5 ślubów, 1903 i 1905 – po 8 ślubów, 1900 – 9 ślubów a także rok 1901 – 12 ślubów. Największe

natężenie małżeństw występuje w latach 1917 – 1925, w całym tym okresie zawarto aż 816 związków

małżeńskich. Od roku 1925 ilość ta nieznacznie spada do 670 ślubów, zawartych w przedziale

dziesięcioletnim do 1935 roku i spadek ten wiąże się z pewnością z kryzysem gospodarczym z lat

1929 – 1935. W 1936 roku następuje kolejny wzrost liczby małżeństw, który zostaje jednak

zahamowany w roku 1940, ze względu na wojnę i w następnym roku systematycznie spada. Rok 1942,

w którym odnotowano największą ilość ślubów wśród ludności żydowskiej Rzeszowa to okres

118

Dziewiątego Aw, dzień żałoby i postu, upamiętniający zburzenie Pierwszej (586 p.n.e.) oraz Drugiej (70 n.e.)

Świątyni Jerozolimskiej, jest też uważany za symbol wszystkich nieszczęść jakie spotkały Żydów (według

tradycji tego dnia upadła twierdza Betar w czasie powstania Bar Kochby 135 r.n.e., wtedy też wygnano Żydów

z Anglii w 1290 r. oraz z Hiszpanii w 1492 r.).

119 Jamim Noraim (hebr. Straszne Dni), pierwsze 10 dni żydowskiego nowego roku, między Rosz ha-Szana

a Jom Kipur, poświęcone pokucie i wyrażaniu żalu za popełnione grzechy, w czasie których modlono się o zapisanie w Księdze Żywych.

120 Rafał Żebrowski, op. cit., s. 671.

121 Są to akta luźne z lat: 1896 – sygn. 3; 1897 – sygn. 4; 1899 – sygn. 5; 1900–1901 – sygn. 6; 1903…1905 –

sygn. 7; 1904 – sygn. 8; 1906 – sygn. 9; 1907 – sygn. 10; 1908 – sygn. 11; 1909 – sygn. 12; 1910 – sygn. 13;

1911 – sygn. 14; 1912 – sygn. 15; 1913 – sygn. 16; 1914…/1916 – sygn. 17; 1917 – sygn. 18; 1918 – sygn. 19;

1919 – sygn. 20; 1920 – sygn. 22; 1921 – sygn. 23; 1922 – sygn. 24; 1923 – sygn. 26; 1924 – sygn. 25; 1925 –

sygn. 27; 1926 – sygn. 28; 1927 – sygn. 29; 1928 – sygn. 30; 1929 – sygn. 31; 1930 – sygn. 32; 1931 – sygn. 33;

1932 – sygn. 34; 1933 – sygn. 35; 1934 – sygn. 36; 1935 – sygn. 37; 1936 – sygn. 38; 1937 – sygn. 39; 1938 –

sygn. 40; 1939 – sygn. 41

43

wywózek mieszkańców rzeszowskiego getta do obozu w Bełżcu122

. Przed wywiezieniem miało

rzekomo chronić posiadanie stałego zatrudnienia, dlatego w tym czasie wystąpiła fala fikcyjnych

ślubów, zatwierdzanych urzędowo przez rabina, gdyż przywilej ten rozciągał się także na

współmałżonków osób posiadających stałą pracę123.

Wykres 1. Ilość ślubów zawartych w rzeszowskim izraelickim okręgu metrykalnym

w latach 1896–1942

W okresie od 1896 do 1939 roku ślubów w rzeszowskim izraelickim okręgu metrykalnym

udzieliło pięciu rabinów urzędujących w tym czasie w Rzeszowie, a byli to: rabin Ch. W. Ellenbogen,

rabin Osias Heshel Wallerstein, rabin dr N. H. Bau, rabin Natan Lewin i rabin Aron Lewin. Najwięcej,

bo aż 1416 ślubów udzielił rabin Natan Lewin, który urząd swój sprawował w Rzeszowie przez 21 lat

(1905–1926), co daje średnio ok. 67,6 małżeństw rocznie (było to również w okresie kiedy ilość

zawieranych małżeństw była znaczna). Na drugim miejscu, jeżeli chodzi o ilość udzielonych ślubów

znajduje się syn Natana Lewina, Aron Lewin, który objął po ojcu urząd rabina w Rzeszowie i w ciągu

zaledwie 12 lat udzielił aż 770 ślubów (rocznie ok. 64,2). Pozostali rabini udzielili kolejno: Osias

Heshel Wallerstein – 176 ślubów, Ch. W. Ellenbogen – 80 ślubów i rabin dr N. H. Bau – 69 ślubów.

Oprócz tego, zgodnie z prawem i za stosownym upoważnieniem (delegacją) w badanych aktach

zaślubin, w okresie od 1896 do 1939 roku w zastępstwie rabinów ślubów udzieliło sześciu urzędników

gminnych, a byli to: Berisch Steinberg, zastępca rabina (udzielił łącznie aż 85 ślubów, początkowo,

jako przewodniczący kolegium asesorów rabinackich124

, w zastępstwie za rabina Natana Lewina, a od

stycznia 1927 już jako delegat nowo wybranego rabina Arona Lewina), asesor rabinacki Josef

122

Akcje miały miejsce od 7 do 13 lipca 1942 123

W. Wierzbieniec, Życie religijne,[w:] Dzieje Rzeszowa, t. III, Rzeszów, 2001, s. 635.

124 Ten honorowy tytuł otrzymał on z rąk rady gminnej tuż po pogrzebie rabina Natana Lewina, posiadał on

grono zwolenników, którzy byli radzi widzieć go nowym rabinem Rzeszowa.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

44

Ellenbogen (19 ślubów na mocy upoważnienia rabina Natana Lewina i 57 ślubów jako delegat rabina

Arona Lewina), asesor rabinacki Markus Adolf (najwięcej, bo aż 102 śluby, z upoważnienia rabina

Arona Lewina), nauczyciel religii (szkolnik) Zygmunt Kammerling (1 ślub, jako delegat rabina Natana

Lewina) oraz dwie osoby, które podpisane były jako „zastępca rabina” i „urzędnik metrykalny”

(udzieliły one po jednym ślubie).

Dla okresu od roku 1907 do 1942 możliwe jest obliczenie ilości wdów i wdowców

pobierających się po raz kolejny w rzeszowskim okręgu metrykalnym. Na przestrzeni tych 36 lat

nowożeńców wcześniej owdowiałych było łącznie 75, z czego 15 kobiet i 60 mężczyzn. Średnia

wieku wdowców była wyższa niż średni wiek wdów i wynosiła 47,3, przy czym najstarsi wdowcy

w chwili ponownego ożenku mieli 70 (ślub w 1920 roku), 73 (pobrał się w roku 1930) i 74 lata (ślub

w 1917 roku). Z kolei średni wiek kobiet owdowiałych w momencie ponownego wyjścia za mąż

wynosił 38,5, a najstarsze wdowy miały po 51 (ślub w 1926 roku) i 53 lata (małżeństwo ponowne

w roku 1942). Z kolei najmłodszym wdowcem zawierającym małżeństwo w rzeszowskim okręgu

metrykalnym był 28-letni mężczyzna (w 1925 roku), podczas gdy w przypadku wdów najmłodsze

miały po 30 lat (trzy przypadki: w 1912, 1920 i 1922 roku). Dla okresu tych samych 36 lat obliczono

także liczbę osób, które przed zawarciem kolejnego małżeństwa musiały się rozwieść z poprzednim

partnerem bądź partnerką. Łącznie było ich 18, po 9 rozwódek i rozwodników.

Wykres 2. Liczba zawartych małżeństw w cyklach dziesięcioletnich

366

616

816

671630

1896–1905 1906–1915 1916–1925 1926–1935 1936–1942

45

Tabela 1. Ilość ślubów udzielonych w rzeszowskim izraelickim okręgu metrykalnym

w latach 1896–1942

Rok Ilość ślubów Rok Ilość ślubów

1896 68 1920 85

1897 57 1921 79

1898 0 1922 127

1899 132 1923 94

1900 9 1924 91

1901 12 1925 59

1902 3 1926 61

1903 8 1927 61

1904 69 1928 70

1905 8 1929 75

1906 76 1930 59

1907 61 1931 66

1908 87 1932 89

1909 73 1933 55

1910 73 1934 61

1911 83 1935 74

1912 71 1936 114

1913 87 1937 77

1914 5 1938 88

1915 0 1939 84

1916 0 1940 46

1917 78 1941 37

1918 66 1942 184

1919 137 Razem: 3099

46

Analiza wieku małżonków

Najmłodszą osobą, jaka w badanym okresie zawarła związek małżeński w żydowskim okręgu

metrykalnym w Rzeszowie, była 14-letnia dziewczynka, która pobrała się w 1942 roku z 18-letnim

chłopakiem. W tym samym roku ożenił się z 22-latką też najmłodszy mężczyzna, mający w momencie

zawarcia małżeństwa 15 lat. Należy tutaj zwrócić uwagę na okoliczności zawarcia tych dwóch

małżeństw, które są nadzwyczajne i mogą nieco zafałszować ogólny obraz, gdyż prawdopodobnie nie

były to śluby dobrowolne, a zawarte fikcyjnie, w celu ratowania życia. Wyłączając dane z czasu

wojny (1939–1942) i badając jedynie okres od 1896 do 1939 roku zauważamy, że najmłodszą żoną

została w 1899 roku 15-letnia dziewczynka, która poślubiła 27-latka, a najmłodszym mężem okazał

się 19-latek, który w 1937 roku zawarł ślub za swoją rówieśniczką. Najstarszym małżonkiem był

84-letni mężczyzna, który w 1936 roku pobrał się z 68-letnią kobietą. 14 lat to najniższy wiek, jaki

odnotowano w przypadku kobiet, najstarsza zaś małżonka miała 71 lat i poślubiła w 1922 roku 74-

latka. Zdecydowana większość, bo aż 59% wszystkich badanych zawarła związki małżeńskie mając

powyżej 20, ale nie przekroczywszy 30 lat. W przypadku kobiet w przedziale wiekowym 21–30 lat

znalazło się 61,1% wszystkich biorących ślub w badanym okresie, a wśród mężczyzn było to 56,8%.

Ok. 25% wszystkich nowożeńców stanowiły osoby w przedziale wiekowym 31–40 lat: 21,5% kobiet

i 28,7% mężczyzn. Dość znaczny procent wychodzących za mąż to kobiety, które nie ukończyły 20

roku życia, stanowią one aż 7,5% wszystkich badanych125

, co przewyższa ilość kobiet będących

w przedziale wiekowym 41–50 lat (ślub w tym wieku wzięło 5,8% kobiet). W przypadku mężczyzn

sytuacja jest odwrotna, po czterdziestce a przed pięćdziesiątką żeniło się 7,4% badanych Żydów,

z kolei tylko 1,3% ze wszystkich wziętych pod uwagę nowożeńców płci męskiej decydowało się na

ślub, nie mając skończonych 20 lat. Osoby zawierające małżeństwo po pięćdziesiątce, stanowiły 3,4%

wszystkich objętych badaniami. Natomiast większy procent żeniących się (1,8%) stanowili mężczyźni

w przedziale wiekowym 61–70 lat, niż mający poniżej lat 20. Tutaj należy wspomnieć o problemie

małżeństw rytualnych, o których była już mowa wcześniej. Znaczna liczba małżeństw, w których

oboje małżonków jest w wieku powyżej czterdziestki może wskazywać na pewne opóźnienia

w rejestracji ślubów, już wcześniej zawartych, jednak wedle prawa państwowego nie ważnych. Brak

odpowiedniego zapisu nie pozwala nam stwierdzić jaki procent małżeństw należał do tych, które

wcześniej były jedynie małżeństwami rytualnymi.

125

Podobnie było w sąsiednim okręgu metrykalnym Sokołów, gdzie stanowiły one 6,8 % wszystkich

zawierających związki małżeńskie (por. Grzegorz Zamoyski, Ruch naturalny ludności w żydowskim okręgu

metrykalnym w Sokołowie w latach 1877–1939), inaczej zaś w okręgu metrykalnym Brzostek, gdzie kobiety

wychodzące za mąż w wieku 15–19 lat stanowiły jedynie 2,8 % wszystkich badanych (por. Wiesław

Tyburowski, Ruch naturalny ludności żydowskiej okręgu metrykalnego Brzostek w latach 1894–1938).

47

Tabela 2. Średni wiek małżonków zawierających małżeństwo w rzeszowskim izraelickim

okręgu metrykalnym w latach 1896–1942

rok mężczyźni kobiety rok mężczyźni kobiety

1896 36,1 31,8 1922 32,7 29,7

1897 35,5 32,1 1923 31,8 28,4

1899 35,3 32,2 1924 30,5 28,1

1904 35,6 32,1 1925 29,7 28,1

1906 29,5 26,4 1926 29,7 27,8

1907 31,1 29,1 1927 30,6 28,2

1908 32,7 29,1 1928 30,6 27,5

1909 32,5 29,2 1929 30 26,5

1910 32 28,9 1930 31,2 28,6

1911 28,7 27,4 1936 32 30,3

1912 31,9 30 1937 33,5 31,6

1913 31,3 29,1 1938 32,4 29,7

1917 34,7 33,3 1939 32 30,6

1918 31,8 29 1940 33,9 30,9

1919 31,3 28,1 1941 29,9 27,9

1920 35,1 31,1 1942 29,3 29,7

1921 29,4 26,8

W większości w rzeszowskim okręgu metrykalnym dominował model małżeństwa, w którym

mężczyzna był starszy od kobiety (średnio o 5,6 roku) – ok. 64% wszystkich małżeństw, związki

małżeńskie, w których to żona była starsza od męża (w tym wypadku o średnio 4,2 roku) stanowiły

ok. 27%, a te, które tworzyli równolatkowie – ok. 9% wszystkich badanych. Ciekawie wygląda

zestawienie procentowe zrobione przy pomocy danych z okresu tylko i wyłącznie wojny (1939–1942),

procent mężów starszych od żon maleje tu do ok. 58%, natomiast wzrasta ilość żon starszych od

mężów – stanowią one aż 34,2%, równolatkowie, którzy w tym okresie zawarli związek małżeński

stanowią z kolei 7,2% wszystkich wziętych pod uwagę.

Wykres 3. Rozkład przedziałów wieku nowo

metrykalnym

Uwagi: Brakuje danych dla 545 kobiet i dla 547

nięto przedziały wiekowe: 71–80, w którym znalazło si

Rozkład przedziałów wieku nowożeńców w rzeszowskim okrę

Uwagi: Brakuje danych dla 545 kobiet i dla 547 mężczyzn; sporządzając wykres, z powodu nieczytelno

80, w którym znalazło się 11 osób oraz 81–90, w którym znalazła si

48

ców w rzeszowskim okręgu

z powodu nieczytelności pomi-

90, w którym znalazła się 1 osoba.

49

Sezonowość małżeństw

Sezonowość obliczono tutaj dla małżeństw zawartych w przedziale czasowym od 1896 do

1939 roku, pominięto zaś okres II wojny, gdyż drastycznie zwiększona liczba ślubów w lipcu 1942

zafałszowałaby obiektywny obraz. Najwięcej, bo aż 334 (11,9% wszystkich badanych) małżeństw

zostało skojarzonych w czerwcu. W lipcu ich liczba gwałtownie spadła do 191, co stanowiło 6,8%

wszystkich zawartych małżeństw, aby w dwóch kolejnych miesiącach znowu wzrosnąć – do 277

(9,9%) w sierpniu i do 206 (7,4%) we wrześniu. Kolejny widoczny spadek ilości zawieranych

małżeństw miał miejsce w październiku, kiedy to odnotowano najniższą w całym roku liczbę ślubów –

133 (4,8%). Od listopada znowu można mówić o wzroście, gdyż w tym miesiącu doszło do

skojarzenia 241 małżeństw, co stanowiło 8, 6% wszystkich badanych, w grudniu zaś zawarto 288

ślubów, czyli 10,3% i ten miesiąc zaraz za czerwcem był okresem, w którym zawarto najwięcej

związków małżeńskich. W styczniu odnotowujemy niewielki spadek, do 226 ślubów (8,1%), z kolei w

lutym i marcu kolejne wzrosty (268 w lutym – 9,5% wszystkich zawartych małżeństw i 292

w marcu – 10,4%). W kwietniu skojarzonych zostało 197 (7%) małżeństw a w maju jedynie 155

(5,5%). Na niewielką liczbę związków małżeńskich wśród Żydów w okresie jesiennym miał wpływ

nierolniczy charakter ich zatrudnienia126

a także fakt, iż na ten czas przypadało szereg świąt

żydowskich, w czasie których zawieranie małżeństw było zwyczajowo zabronione.

Wykres 4. Sezonowość małżeństw w żydowskim okręgu metrykalnym Rzeszów w latach 1896–1939

126

Por. Wiesław Tyburowski, op. cit., s. 206.

0

50

100

150

200

250

300

350

400

50

Podsumowanie

Krzywa małżeństw, jakie zostały zawarte w rzeszowskim okręgu metrykalnym w zbadanym

okresie, od końca XIX wieku do II wojny światowej, początkowo wykazywała tendencje rosnące.

Działo się tak aż do lat 20. XX wieku, przy czym ilość zawieranych małżeństw spadła w okresie I

wojny, aby w latach 1919 i 1922 osiągnąć najwyższą liczbę, kolejno 137 i 127 odnotowanych

przypadków. Po tym okresie wzrostu spada ona nieznacznie i aż do kolejnej wojny kształtuje się na

takim samym, wyrównanym poziomie. Należy się tutaj zatrzymać na chwilę na latach II wojny

światowej, a w szczególności na roku 1942, w którym liczba zawartych małżeństw osiąga liczbę aż

184 przypadków, w dodatku wszystkie one zostały odnotowane w jednym miesiącu, w przeciągu kilku

dni. Jest to najwyższa w badanym okresie liczba małżeństw a spowodowała ją sytuacja związana

z groźbą wywiezienia do obozu zagłady, o której wspomniano już wcześniej.

Model badanych małżeństw w ponad 60% wyglądał tak, że mężczyzna był starszy od kobiety

(średnio o ok. 5 lat). Co ciekawe, w czasie II wojny wzrasta procent małżeństw, gdzie to kobieta jest

starsza od swojego partnera (małżeństwa takie stanowiły w tym okresie aż 34,2%).

W żydowskim okręgu metrykalnym Rzeszów średni wiek dla kobiet, które wychodziły za mąż

wynosił 29, a dla żeniących się mężczyzn 31 lat. Najwięcej osób pobierało się będąc w przedziale

wiekowym 21–30 lat – stanowiły one około 60% badanych.

51

Rozdział V

Zgony

Zgodnie z żydowską tradycją ciało należało pogrzebać w ciągu 24 godzin od momentu

śmierci. Sprawami związanymi z pogrzebem zajmowało się bractwo pogrzebowe (hebr. Chewra

kadisza), którego członkowie, zarówno mężczyźni, jak i kobiety, pełnili swe funkcje bezpłatnie,

a przynależność do bractwa była uważana za wielki zaszczyt. Członkowie bractwa oceniali między

innymi pobożność i zasługi zmarłego i na tej podstawie decydowali o miejscu jego pochówku, gdyż

zgodnie z tradycją, człowiek pobożny nie mógł leżeć obok złoczyńcy. Do obowiązków rzeszowskiego

bractwa pogrzebowego, którego tradycja sięga czasów przedrozbiorowych należało również grzebanie

osób zmarłych w szpitalu i więzieniu. Pochówkiem zmarłych, którzy nie posiadali rodziny zajmowało

się z kolei stowarzyszenie Chesed szel Emet (hebr. Łaska Prawdy). Zwłoki obmywano podczas

ceremonii tahary (hebr. oczyszczenie), w specjalnie do tego przeznaczonym pomieszczeniu domu

przedpogrzebowego, zwanym z jidysz Aare-sztibł, albo w domu zmarłego, owijano je w całun i na

marach przenoszono w orszaku pogrzebowym na cmentarz. Od XIX wieku mary zastąpiono, ze

względów sanitarnych, karawanem, który jednak w środowiskach ortodoksyjnych długo nie był

uznawany. Mar używano nadal do przenoszenia ciała z karawanu do wykopanego tego samego dnia

grobu, gdzie składano je dopiero do trumny, bądź wkładano owinięte jedynie w całun. Z nielicznymi

wyjątkami, kobiet, mężczyzn oraz dzieci chowano oddzielnie, istniał także podział kwatery kobiecej

na panny i mężatki. Początkowo cmentarze żydowskie zakładano w obrębie murów miasta,

przeważnie w okolicach synagog, ale rozporządzenia władz państwowych nakazały pod koniec XVIII

wieku zakładać wszystkie cmentarze poza miastem. W Rzeszowie, w okresie, o którym mowa

w niniejszej pracy, istniały dwa żydowskie cmentarze: stary, zlokalizowany niedaleko synagog, na

terenie którego znajdował się także dom przedpogrzebowy oraz nowy, założony w XIX wieku przy

drodze do Tyczyna, na tak zwanym Czekaju.

Prawna regulacja spraw związanych z grzebaniem zmarłych została wprowadzona przez

władze państwowe dopiero pod koniec XVIII wieku, w Rzeszowie pierwsze rozporządzenia dotyczące

tej kwestii wydane zostały przez władze austriackie. Już od 1756 roku, na mocy dekretu nadwornego

nakazano, by grzebać zwłoki nie szybciej niż po upływie 48 godzin od momentu śmierci. Zwłoki osób

zmarłych na choroby zakaźne, które mogły zaszkodzić innym, przebywającym w ich otoczeniu

żywym musiały być, zgodnie z rozporządzeniem namiestnictwa z sierpnia 1884 roku, przeniesione

zaraz po śmierci do specjalnej kostnicy. W czerwcu 1884 namiestnictwo nakazało też Żydom grzebać

wszystkich ich zmarłych w trumnach, a za nie przestrzeganie tego nakazu groziły kary, albo pieniężna

do 100 złr., albo areszt do 14 dni127

.

127

Jacek Dziobek-Romański, Prawo grzebalne w Galicji (1772–1918). Zarys problematyki, [w:] Studia

i materiały z dziejów społecznych Polski południowo-wschodniej, t. I, Rzeszów, 2003, s. 153.

52

25 lutego 1784 r.128

, by zapobiegać częstym w owym okresie przypadkom grzebania osób

pozornie tylko martwych, została ustanowiona urzędowa instytucja oglądacza zwłok. Osoba taka była

wybierana przez lekarza powiatowego i sama musiała być lekarzem, który pomyślnie przeszedł

egzamin przed wydziałem lekarskim. Działała ona pod przysięgą, a do jej obowiązków należało także

sprawdzanie, czy do śmierci nie doszło w wyniku przestępstwa, czy nie wystąpiły zaniedbania

w trakcie leczenia i czy nie ma zagrożenia epidemią. Ważnym aspektem pracy oglądacza zwłok był

obowiązek dostarczania wiarygodnych informacji osobom odpowiedzialnym za rejestrację zgonów,

a bez wystawianej przez niego karty pośmiertnej nie można było pogrzebać zwłok.

Statystyka zgonów

Od 1842 do 1943 roku w żydowskim okręgu metrykalnym w Rzeszowie zmarło 16 456

osób129

, w tym 8702 mężczyzn (53,2%) i 7652 kobiety (46,8%). Dla 102 osób płeć jest nieznana, 34

spośród nich zmarły w czasie wojny, a więc brak odnotowanej płci mógł być spowodowany

trudnościami w jej rozpoznaniu, albo też pośpiechem i zamieszaniem wojennym. W znacznej

większości pozostałych przypadków zauważa się, iż płci nie odnotowywano przy osobach, które

w chwili śmierci nie miały określonego wieku, często też nie posiadały własnego imienia, co wskazuje

na noworodki zmarłe zaraz po urodzeniu, bądź płody. Wynika z tego, że średnio w roku umierało

169,8 osób.

Wykres 1. Liczba zgonów w izraelickim okręgu metrykalnym w Rzeszowie

w latach 1842–1943

128

Ibidem, s.133. 129

Przy obliczeniach nie wzięto pod uwagę danych z lat 1902–1905, a dane z roku 1901 są niepełne, gdyż księgi

zgonów z tego okresu zaginęły już współcześnie, w trakcie przenoszenia z Urzędu Stanu Cywilnego do

Archiwum Państwowego w Rzeszowie. Zostały one odnalezione dzięki interwencji autora, jednak zabrakło już czasu na dokładniejsze ich zbadanie. Obliczono jedynie, że w tym czasie doszło do 704 zgonów, co daje łącznie

17 156 przypadków śmierci w rzeszowskim izraelickim okręgu metrykalnym w latach 1842–1943.

0

100

200

300

400

500

600

700

18

42

18

46

18

50

18

54

18

58

18

62

18

66

18

70

18

74

18

78

18

82

18

86

18

90

18

94

18

98

19

02

19

06

19

10

19

14

19

18

19

22

19

26

19

30

19

34

19

38

19

42

53

Wykres 1 ukazuje ilościowy rozkład zgonów Żydów w rzeszowskim okręgu metrykalnym na

przestrzeni 100 lat, począwszy od 1842 a skończywszy na 1943 roku włącznie. W początkowym

okresie widoczne są znaczne wahania krzywej, co może być spowodowane ogólnie złym stanem

ówczesnej higieny oraz licznymi epidemiami, jakie w owym czasie nawiedzały mieszkańców

Rzeszowa. W badanym okresie, tylko w części obejmującej XIX wiek zanotowano liczbę zgonów

przekraczającą 300. W 1847 roku odnotowano 302 przypadki śmierci, a w kolejnych dwóch latach

nadal ich liczba przekraczała 200, co z pewnością wiąże się z epidemią cholery i ospy, jaka miała

miejsce w Rzeszowie w roku 1949. 341 zgonów zanotowano także w roku 1855, kiedy to szalała

w mieście czerwonka, tylko w czerwcu tego roku zarejestrowano 82 przypadki zgonów, z czego

w większości na tę właśnie chorobę. Kolejny wysoki punkt na krzywej obrazującej ilość zgonów

widnieje w roku 1873, w którym zmarły aż 354 osoby, głównie z powodu kolejnej mającej wtedy

miejsce epidemii ospy i cholery. Począwszy od 1856 a skończywszy na 1867 roku można zauważyć

pewną stabilizację. W okresie tych 10 lat ilość zgonów wynosiła średnio ok. 156 na rok. Od lat 90.

XIX wieku aż do I wojny światowej zauważa się spadek umieralności w rzeszowskim izraelickim

okręgu metrykalnym, a ilość odnotowanych przypadków oscylowała wokół 100, średnio rocznie

w tym okresie umierało ok. 150 osób. Ta względna stabilizacja spowodowana była pewną poprawą

warunków sanitarnych w mieście, do czego między innymi przyczyniło się powstanie w 1901 roku

Miejskiego Biura Sanitarnego, do którego obowiązków należało nadzorowanie działalności szpitali

i szkół, organizowanie szczepień, dbanie o dobre zaopatrzenie miasta w wodę, kontrola stanu

sanitarnego zakładów przemysłowych oraz kontrola środków spożywczych sprzedawanych na targach,

walka z prostytucją, konserwacja kanałów ściekowych i czyszczenie miasta. W latach I wojny

światowej oraz jakiś czas po wojnie, aż do roku 1921 umieralność wzrosła do ponad 200 przypadków

rocznie (224 w 1915 r., 205 w 1918 r., 262 w 1920 r.). Spowodowane było to oczywiście działaniami

wojennymi i licznymi chorobami zakaźnymi jakie rozwijały się w tym czasie (między innymi

epidemia grypy hiszpanki w 1917 roku), a także ciężką sytuacją powojenną, głodem, brakiem

mieszkań i fatalnym stanem higieny w mieście. Od lat 20. XX wieku umieralność Żydów

w Rzeszowie znowu spada, a w roku 1925 odnotowujemy nawet najniższą w badanym okresie liczbę

zgonów, która wynosiła 86. Na przestrzeni 18 lat, aż do 1939 roku średnio rocznie umierało wtedy ok.

118,8 osób. Taki stan rzeczy utrzymuje się aż do drugiej wojny światowej, w czasie której dochodzi

do niemal całkowitej zagłady rzeszowskich Żydów, w związku z czym ich umieralność wzrasta

drastycznie. W 1942 roku, w którym doszło do akcji likwidacyjnych miejscowego getta, osiągnięto

najwyższą w badanym okresie liczbę zgonów, sięgającą 617.

54

Tabela 1. Średnia roczna ilość zgonów w okresie od 1842 do 1941 roku, z podziałem na

dziesięciolecia

Lata Średnia dziesięcioletnia

1842–1851 158,3

1852–1861 176,2

1862–1871 176,7

1872–1881 189,5

1882–1891 165,5

1892–1901 157,5

1902–1911 152,1

1912–1921 179,4

1922–1931 116,1

1932–1941 163,3

Jerzy Kamiński oraz Lesław Grzegorczyk w rozdziale zatytułowanym „Zdrowie mieszkańców

Rzeszowa i jego ochrona w XIX wieku”, który znalazł się w tomie II Dziejów Rzeszowa, zanotowali,

iż w okresie tym największa umieralność wśród Żydów spowodowana była chorobami zakaźnymi

(19,9%), następnie chorobami układu oddechowego (18,4%) oraz gruźlicą (17,3%), wysoka była też

liczba dzieci martwo urodzonych, która wynosiła 7,2% (dla porówniania u katolików – 3,1%)130

.

Wśród Żydów z kolei mniej było niż u katolików przypadków zgonów spowodowanych chorobami

nerek i krążenia, udarami, oraz nowotworami131

. Na podstawie zgromadzonych materiałów udało się

zbadać chorowalność wśród Żydów rzeszowskich na początku XX wieku oraz w latach 20. i 30. tegoż

stulecia132

.

W XX wieku, wyłączywszy okres I wojny światowej i ciężkich lat powojennych oraz nie

biorąc pod uwagę II wojny światowej, zauważamy pewne zmiany w rozkładzie procentowym

przyczyn zgonów rzeszowskich Żydów. Najwięcej, bo aż prawie jedna czwarta zgonów spowodowana

była chorobami układu krążenia (24%). Wśród nich dominowały głównie udary mózgu i zawały

mięśnia sercowego, a także ogólnie określane wady serca. 15% wszystkich przyczyn zgonów

stanowiły choroby układu oddechowego, gdzie zdecydowanie najwięcej było przypadków śmierci

spowodowanych zapaleniem płuc i zapaleniem oskrzeli. Przypadki gruźlicy policzone zostały

oddzielnie i wyniosły 9%. Stosunkowo wysoki procent (14%) stanowiły również przypadki zgonów

spowodowanych tak zwanym uwiądem starczym, natomiast dominujące w poprzednim stuleciu

śmierci wywołane chorobami zakaźnymi (takimi jak angina, błonica, czerwonka, dur brzuszny, grypa,

130

Jerzy Kamiński, Lesław Grzegorczyk, Zdroeie mieszkańców Rzeszowa i jego ochrona w XIX wieku, [w:]

Dzieje Rzeszowa, t. II, pod red. Feliksa Kiryka, Rzeszów, 1998, s. 645. 131

Ibidem. 132

Wybrano lata: 1907–1912 oraz 1924–1938, ze względu na to, iż w tym okresie nie dochodziło do żadnych

wojen ani większych epidemii, które mogłyby zdeterminować ukazany obraz umieralności na poszczególne

choroby.

55

koklusz, odra, pęcherzyca, róża, szkarlatyna, tężec czy żółtaczka) zmniejszyły się radykalnie,

stanowiąc jedynie 5% wszystkich przyczyn zgonów.

Wykres 2. Przyczyny zgonów w latach 1907–1912 i 1924–1938 razem

Podobnie, w porównaniu z XIX wiekiem, spadła liczba dzieci nieżywo urodzonych, które

stanowiły jedynie 2%, natomiast przyczyny zgonów dzieci wkrótce po urodzeniu, określanych przez

ówczesnych ogólnie mianem braku sił żywotnych wynosiły 5% wszystkich badanych przyczyn

zgonów. Dokładne scharakteryzowanie objawów bądź przypadłości, które kryły się pod określeniem

braku sił żywotnych jest trudne, niektórzy badacze wiążą z tym na przykład wczesne biegunki

niemowlęce133

. Zgonów wywołanych chorobami układu trawiennego (tu głównie schorzenia jelit,

katar żołądka, zapalenie otrzewnej i schorzenia wątroby oraz biegunki) i zgonów, które spowodował

rak (przeważał rak żołądka i wątroby) było mniej więcej tyle samo i stanowiły one po 6% wszystkich

przyczyn śmierci. Stosunkowo niewiele było przypadków śmierci z powodu chorób nerek (3%). Do

innych przyczyn zgonów, które stanowiły 11% zaliczono tu cukrzycę, zakażenia krwi, rozmaite

zapalenia (mózgu, stawów), gangreny, przepukliny, krwotoki wewnętrzne i konwulsje, choroby

ogólnie okreśłane jako wewnętrzne, czyraki i wrzody skórne, choroby umysłowe, drgawki (tu należy

133

Jerzy Kamiński, Lesław Grzegorczyk, op. cit., s. 645.

brak sił żywotnych

5%

gruźlica

9%

inne

12%

choroby układu

krążenia

23%

choroby układu

oddechowego

15%

choroby układu

trawiennego

6%

choroby nerek

3%

nieżywo urodzone

2%

rak

6%

uwiąd starczy

14%

choroby

zakaźne

5%

56

zwrócić uwagę, iż określenie to mogło dotyczyć zarówno drgawek objawowych związanych

z gorączką, jak i krzywicy, tężyczki, awitaminozy, zaburzeń elektrolitowych itp.), wyniszczenie,

ogólna słabość, wstrząs mózgu, oraz przyczyny związane ze zgonami nagłymi, takie jak: zatrucia,

poronienia, rany postrzałowe, samobójstwa ( jedynie 10 przypadków w całym badanym okresie),

oparzenia, zamarznięcia, uduszenia, utonięcia a nawet przypadki śmiertelnego potrącenia przez

samochód (łącznie 2, w 1930 i 1940 roku).

Ciekawie wygląda zestawienie przyczyn zgonów w I połowie XX wieku oraz

w dwudziestolecia międzywojennego. Okazuje się, że w latach 1907–1912 najwięcej osób umierało na

choroby układu oddechowego, a nie na choroby układu krążenia, jak w latach 1924–1938. Znaczną

różnicę zauważa się też w ilości zgonów spowodowanych rakiem, które przed I wojną światową

stanowiły tylko 1% wszystkich zgonów, podczas gdy w latach 20. i 30. XX wieku już 6% wszystkich

przyczyn. Mogło być to spowodowane rozwojem medycyny i wyższą rozpoznawalnością raka wśród

chorób powodujących zgony. Choroby układu krwionośnego, które w okresie 1924–1938 stanowiły aż

27% wszystkich przyczyn śmierci Żydów w rzeszowskim okręgu metrykalnym, w I połowie XX

wieku wyniosły tylko 10% ogółu. Znaczna zmiana wystąpiła również w przypadku dzieci martwo

urodzonych, które przed I wojną światową osiągały aż 7%, natomiast w latach 1924–1938 nie

odnotowano ani jednego takiego urodzenia. Również ilość zgonów spowodowanych brakiem sił

żywotnych zmniejszyła się nieco w dwudziestoleciu międzywojennym (z 7% w latach 1907–1912 do

4% w latach 1924–1938). Nieco wyższy procent Żydów (17%) zmarł na tak zwany uwiąd starczy

w latach 1907–1912 niż w latach międzywojennych (13%). W przypadku pozostałych przyczyn

śmierci nie zauważono większych zmian.

Wykres 3. Przyczyny zgonów w latach 1907–1912

brak sił żywotnych

7%

gruźlica

8%

inne

15%

choroby układu

krążenia

10%

choroby układu

oddechowego

19%choroby układu

trawiennego

7%

choroby nerek

4%

nieżywo urodzone

7%

rak

1%

uwiąd starczy

17%

choroby zakaźne

5%

57

Wykres 4. Przyczyny zgonów w latach 1924–1938

Analiza wieku zmarłych

Najstarsza zmarła w interesującym nas okresie osoba miała 111 lat, dwie osoby w chwili

śmierci miały skończone 107 lat, jedna 105, dwie 104, jedna 103, cztery 102, jedna 101 i aż pięć 100.

Zmarli, którzy mieli skończone 90 lat stanowili 1,2% wszystkich badanych. Niemowlęta zmarłe przed

ukończeniem 1 roku życia stanowiły 16,5% (2722) wszystkich zgonów, a śmierci wszystkich dzieci w

przedziale wiekowym do 2 lat stanowiły najwięcej, bo aż 36,5% (6003) ogólnej liczby zmarłych.

Procent zgonów w wyższych grupach wiekowych znacznie spada, kolejno do 9,9% (1636) w

przedziale od 3 do 10 lat, 4,7% (772) w przedziale 11 – 20 lat i 4,7% (769) w wieku 21–30. Osoby

zmarłe po ukończeniu 30 lat ale przed czterdziestką stanowiły nieco większy procent wszystkich

zgonów, a sięgał on 5,2% (859), zmarli z kolejnej grupy wiekowej (41–50 lat) osiągnęli liczbę 953, co

stanowiło 5,8% wszystkich śmierci. Kolejny znaczniejszy wzrost widoczny jest w przedziałach

wiekowych, począwszy od osób po pięćdziesiątce (501– 60 lat: 1261 przypadków śmierci, co daje już

7,7% ), aby osiągnąć 9,7 (1604) w przedziale 61–70 lat.

Z kolei zmarli, mający ukończone 70 lat stanowili 15% (2478) wszystkich badanych. Widać

więc wyraźnie, że ryzyko zgonu spadało znacznie po ukończeniu przez dziecko 2 lat, aby znów

wzrosnąć w przypadku osób około sześćdziesiątki.

brak sił żywotnych

4%

gruźlica

10%

inne

14%

choroby układu

krążenia

27%

choroby układu

oddechowego

13%

choroby układu

trawiennego

6%

choroby nerek

3%

nieżywo urodzone

0%

rak

6%

uwiąd starczy

13%

choroby zakaźne

4%

58

Wykres 5. Liczba zgonów według płci w przedziałach wiekowych

Na wykresie 5 widać, iż w większości grup wiekowych przeważały zgony mężczyzn.

Nadumieralność mężczyzn szczególnie widoczna jest w przypadku dzieci do drugiego roku życia,

gdzie ilość męskich zgonów wynosiła 3273, podczas gdy zgony dziewczynek w tym przedziale

wiekowym sięgały 2674. Więcej kobiet niż mężczyzn umierało będąc w wieku od 31 do 40 lat (435

kobiet i 424 mężczyzn), kobiet i mężczyzn, którzy w chwili śmierci skończyli 21, ale nie osiągnęli

więcej niż 30 lat było mniej więcej po równo (379 kobiet i o 10 więcej mężczyzn). To, iż kobiet

będących po trzydziestce ale jeszcze przed czterdziestką umierało więcej niż ich męskich rówieśników

spowodowane było znaczną liczbą śmierci podczas porodu i w połogu134

.

Średni wiek w chwili zgonu, obliczony dla badanego okresu, oddzielnie dla kobiet i mężczyzn

ukazuje, iż wiek zmarłych mężczyzn w każdym przypadku był niższy. Najniższą średnią dla mężczyzn

odnotowano w latach 1862–1871 i wynosiła ona 15, podczas gdy średni wiek kobiet zmarłych w tym

samym dziesięcioleciu był równy 16. Począwszy od 1872 roku średnia wieku w chwili zgonu wzrasta,

zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn. Początkowo w przypadku kobiet wynosi on 21, potem 24, 28,

36 i 38 lat, aby w latach 1922–1931 osiągnąć 47 lat, a w kolejnym dziesięcioleciu aż 56 lat. Również

wiek mężczyzn wzrasta w podobnych proporcjach, osiągając w latach 1922–1931 43, a w następnym

dziesięcioleciu 52 lata.

134

Por. Grzegorz Zamoyski, Ruch naturalny ludności w żydowskim okręgu metrykalnym w Sokołowie w latach

1877–1939, s. 253.

0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500

0–2

3–10

11–20

21–30

31–40

41–50

51–60

61–70

71–80

81–90

91–111

ilość zgonów

prz

ed

zia

ły w

iek

ow

e

liczba zgonów mężczyzn

liczba zgonów kobiet

59

Tabela 2. Średni wiek zmarłych kobiet i mężczyzn w kolejnych dziesięcioleciach,

począwszy od 1842 a skończywszy na 1941 roku

Lata Kobiety Mężczyźni

1842–1851 23 22

1852–1861 21 18

1862–1871 16 15

1872–1881 21 19

1882–1891 24 21

1892–1901 28 24

1902–1911 36 31

1912–1921 38 36

1922–1931 47 43

1932–1941 56 52

Sezonowość zgonów

Badając sezonowość zgonów ludności żydowskiej w rzeszowskim okręgu metrykalnym nie

wzięto pod uwagę okresu II wojny światowej, w czasie której liczba zgonów Żydów w okręgu

metrykalnym w Rzeszowie rozkłada się w miarę równomiernie w ciągu roku. Najwyższą liczbę

zgonów odnotowano w miesiącach zimowych (grudzień – 1449, styczeń – 1454) oraz wczesną wiosną

(marzec – 1430), z kolei najmniej osób zmarło w miesiącu czerwcu (1124). W pierwszym kwartale

roku zmarło 26,6% badanych, w drugim 23,6%, w trzecim 23,9%, a w czwartym 25,9%. W okresach

zimowym i wczesnowiosennym szerzyły się rozmaite choroby zakaźne, takie jak grypa, a ponadto

wzrastała podatność na wszelkie infekcje (np. zapalenia płuc), które przy ówczesnym poziomie

medycyny w wielu przypadkach kończyły się tragicznie.

60

Wykres 7. Sezonowość zgonów w rzeszowskim izraelickim okręgu metrykalnym

w latach 1842–1939

Podsumowanie

Krzywa zgonów w żydowskim okręgu metrykalnym w badanym okresie wykazuje tendencję

spadkową. Do lat 80. XIX wieku charakteryzuje się dosyć sporymi wahaniami, spowodowanymi przez

jeszcze liczne w tym czasie epidemie. Od lat 90. natomiast poziom zgonów stabilizuje się (średnia

roczna wynosi około 150 osób) i wzrasta dopiero w czasie I wojny światowej oraz kilka lat po niej,

gdy warunki egzystencji były bardzo trudne, brakowało mieszkań, panował głód, a opieka medyczna

stała na bardzo niskim poziomie. Natomiast około roku 1923 liczba zmarłych w izraelickim okręgu

metrykalnym w Rzeszowie spada i aż do kolejnej wojny kształtuje się na wyrównanym poziomie,

nieco niższym niż ten sprzed I wojny (średnio ok. 119 osób rocznie).

Zauważa się, iż zgony męskie przewyższają zgony kobiece w każdej grupie wiekowej, czyli

występuje tu zjawisko zwane nadumieralnością mężczyzn. Na przestrzeni badanych 100 lat ogólna

ilość zmarłych mężczyzn była o ponad 1000 wyższa niż ilość zmarłych kobiet (w całym tym okresie

na 100 kobiet umierało średnio 114 mężczyzn).

Analiza wieku zmarłych wykazała, iż 36,5% z nich stanowiły dzieci do lat 2. Jednak z biegiem

lat średni wiek w chwili zgonu zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn wzrastał, a wraz z poprawą

warunków życia i postępem medycyny coraz więcej dzieci dożywało dorosłego wieku. W latach 80.

i 90. XIX wieku wynosił on dla zgonów żeńskich 24 lata a dla męskich 21, w pierwszym

dziesięcioleciu XX wieku wzrósł natomiast do 36 dla kobiet i 31 dla mężczyzn. W latach 20. kobiety

umierały będąc średnio w wieku 47, a mężczyźni 43 lat, a w kolejnym dziesięcioleciu zaś wiek ten

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

61

wzrósł aż do 56 lat w przypadku kobiet i 52 w przypadku mężczyzn. Widać tu też wyraźnie, że

w badanym okresie średnia długość życia kobiet była zawsze większa niż średnia długość życia

mężczyzn.

Ciekawa okazała się analiza przyczyn zgonów, która stwierdzała, że w pierwszych latach XX

wieku aż do I wojny światowej najwięcej zgonów (19%) powodowały choroby układu oddechowego,

a także uwiąd starczy (17%). Z kolei w okresie międzywojennym choroby układu oddechowego

stanowiły już tylko 10% wszystkich przyczyn, a najwięcej osób w tym okresie zmarło z powodu

chorób układu krążenia (aż 27%) i przyczyn zaliczanych do innych (14%). Z analizy wynika też, że

w porównaniu z okresem sprzed I wojny światowej w latach 20. i 30. wzrósł procent osób zmarłych

z powodu raka, z 1% do 6%, co mogło wiązać się z postępem medycyny i większą rozpoznawalnością

poszczególnych chorób.

Z kolei po zbadaniu sezonowości zgonów Żydów w rzeszowskim okręgu metrykalnym

w latach 1842–1939 ustalono, że najwięcej zgonów miało tutaj miejsce w pierwszym i czwartym

kwartale roku (po około 26% wszystkich), czyli w miesiącach zimowych (grudzień, styczeń),

późnojesiennych (październik, listopad) i wczesnowiosennych (marzec). W kwartałach drugim

i trzecim zmarło po około 23% badanych. Najmniej przypadków śmierci odnotowano w miesiącu

czerwcu. Porównując zebrane informacje z danymi z innych żydowskich okręgów metrykalnych

stwierdzono ich bardzo dużą zbieżność.

62

Zakończenie

Bilans ruchu naturalnego w żydowskim okręgu metrykalnym

Rzeszów w latach 1896–1942

Okres, którym się tutaj zajmujemy można podzielić na dwie części, z których każda stanowi

etap pewnego procesu demograficznego, charakterystycznego dla społeczeństw żyjących na przełomie

XIX i XX wieku. Mowa tutaj o procesie transformacji demograficznej, jakiemu w różnym tempie

ulegały społeczeństwa, zarówno miejskie jak i wiejskie, oraz należące do różnych grup

wyznaniowych. Pierwszy z badanych etapów obejmuje lata od II połowy XIX wieku do wybuchu

I wojny światowej, kiedy to liczba urodzeń w rzeszowskim izraelickim okręgu metrykalnym była

wysoka i przekraczała 300 przypadków rocznie, przy równocześnie sporej ilości zgonów, oscylującej

wokół 150. Takie krzywe urodzeń i zgonów charakterystyczne są dla poprzedniej, „starej” równowagi

demograficznej, kiedy to naturalnymi czynnikami regulującymi wysoki poziom urodzeń były

chociażby epidemie. Drugi etap stanowią lata międzywojenne, w czasie których zauważalny jest

stopniowy spadek liczby urodzeń, jaki następuje po roku 1923, w którym ich liczba osiągnęła

najwyższą wartość, równą 344. Liczba urodzeń wzrastająca po I wojnie, a od roku 1923 zmniejszająca

się jest charakterystyczna również dla całego województwa lwowskiego, w którym ówcześnie

znajdował się Rzeszów135

i jest procesem przejściowym136

.

Równocześnie od lat 20. XX wieku ilość zgonów spada nieznacznie, w porównaniu z okresem

sprzed I wojny światowej i stabilizuje się na poziomie około 100 przypadków rocznie. I wojna

i ciężkie lata powojenne wpłynęły na znaczny spadek liczby dzieci, przychodzących na świat

w rzeszowskim okręgu metrykalnym a także na wzrost ilości zgonów osób nie będących ofiarami

wojennymi. II wojna natomiast przerywa zarysowany tutaj pokrótce proces przemian

demograficznych, jakiemu uległa zarówno żydowska społeczność Rzeszowa, jak i Żydzi z innych

terenów Polski. Od połowy roku 1939 drastycznie wzrasta liczba zgonów rzeszowskich Żydów, przy

jednoczesnym spadku ilości ich urodzeń. Przyrost naturalny w owym czasie kształtował się na

poziomie ujemnym, osiągając od 1939 roku kolejno: -18, -143, -287 i rekordowo dużo, bo aż -581

w 1942 roku.

135

Por.: Wacław Wierzbieniec, Żydzi w województwie lwowskim w okresie międzywojennym. Zagadnienia

demograficzne i społeczne, Rzeszów, 2003, s. 125. 136

Por.: Grzegorz Zamoyski, Ruch naturalny ludności w żydowskim okręgu metrykalnym w Sokołowie w latach

1877 – 1939, s.257.

63

Tabela 1. Przyrost naturalny w rzeszowskim izraelickim okręgu metrykalnym

w latach 1896–1942

Rok Przyrost naturalny

Rok Przyrost naturalny

1896 211 1920 25

1897 154 1921 149

1898 182 1922 207

1899 165 1923 212

1900 158 1924 167

1901 170 1925 213

1902 183 1926 142

1903 147 1927 143

1904 179 1928 126

1905 -68 1929 105

1906 191 1930 103

1907 180 1931 89

1908 167 1932 55

1909 177 1933 72

1910 149 1934 68

1911 174 1935 72

1912 196 1936 45

1913 127 1937 53

1914 75 1938 46

1915 -151 1939 -18

1916 10 1940 -143

1917 7 1941 -287

1918 0 1942 -581

1919 106

W czasie I wojny światowej wartość przyrostu naturalnego wahała się od 75 osób w 1914

roku, poprzez -151 rok później, 10 i 7 w kolejnych latach, aż do poziomu zera w 1918 roku, czyli

średni roczny przyrost naturalny w tym okresie wynosił -11,8 osoby. Ujemny przyrost naturalny

odnotowano jeszcze tylko w roku 1905 (-68). W latach 1922, 1923 i 1925 wartość przyrostu

naturalnego osiągnęła najwyższe liczby, kolejno: 207, 212 i 213 osób (średnio rocznie w tych latach

210,7 osoby), podobnie jak w roku 1896: 211 osób. Z kolei od lat 30. XX wieku odnotowuje się

spadek przyrostu naturalnego, zapewne ze względu na panujący kryzys gospodarczy i znaczne

pogorszenie się warunków życia. Średnio rocznie wyniósł on w latach 1931–1938 62,5 osoby, co ma

związek z opisanym wcześniej spadkiem liczby urodzeń a w miarę wysoką ilością zgonów (średnio na

rok 116,1 osoby). Na przestrzeni badanych 47 lat w rzeszowskim izraelickim okręgu metrykalnym

uwidacznia się wyraźny spadek przyrostu naturalnego, co również jest charakterystycznym

zjawiskiem dla procesu transformacji demograficznej.

64

Na wykresie 3 widać linie trendu związane z procesem transformacji demograficznej,

o którym tutaj mowa. Poziom urodzeń spada wcześniej od poziomu zgonów, bo jeszcze przed I wojną

światową, natomiast liczba zgonów po jakimś czasie także zaczyna maleć. Jednocześnie ilość

małżeństw pozostaje na poziomie niezmienionym.

Wykres 1. Przyrost naturalny w żydowskim okręgu metrykalnym Rzeszów

w latach 1896–1942

-1500

-1000

-500

0

500

1000

1500

2000

18

96

18

98

19

00

19

02

19

04

19

06

19

08

19

10

19

12

19

14

19

16

19

18

19

20

19

22

19

24

19

26

19

28

19

30

19

32

19

34

19

36

19

38

19

40

19

42

dane roczne średnie pięcioletnie średnie dziesięcioletnie

65

Wykres 2. Liczba urodzeń, małżeństw i zgonów w izraelickim okręgu metrykalnym

Rzeszów w latach 1896–1942

Badając współczynnik dynamiki demograficznej dla lat 1896–1942 również zauważamy

relacje z wcześniejszymi obliczeniami. Od końca XIX wieku do początku I wojny światowej na

1 zgon średnio rocznie przypadało 2,07 urodzeń, co wskazuje na rozszerzoną reprodukcję ludności

czyli wzrost badanej populacji. Liczba ludności tej populacji maleje z kolei w latach 1914–1918, kiedy

to na 1 zgon przypadło mniej niż 1 urodzenie (0,97), także przyrost naturalny był w owym czasie

ujemny. Lata powojenne charakteryzują się niskim współczynnikiem dynamiki demograficznej, który

w kolejnych 3 latach wyniósł średnio 1,55. Od roku 1922 zaznacza się, wspomniany wcześniej,

przejściowy wzrost przyrostu naturalnego, co wiąże się ze zwiększoną liczbą urodzeń przypadających

w tym okresie na 1 zgon wynoszącą średnio 2,51 osoby. Taki stan rzeczy utrzymuje się do roku 1928,

przy czym najwyższy w badanym okresie współczynnik dynamiki demograficznej odnotowano

w 1925 roku – 3,48 urodzeń na 1 zgon. Lata 30. XX wieku to okres spadku, począwszy od 1929 roku

przez kolejne 10 lat średnia liczba urodzonych przypadających na 1 zgon kształtuje się na poziomie

1,62 osoby. W latach II wojny światowej, wraz z tragicznymi dla ludności żydowskiej wydarzeniami,

załamuje trend demograficzny, charakterystyczny dla tej społecznosci. Liczba ludności badanej tu

populacji zaczyna drastycznie maleć, osiągając w latach 1939–1942 na 1 odnotowany zgon średnio

0,42 osoby.

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

1896–1905 1906–1915 1916–1925 1926–1935 1936–1942

Ilość urodzeń

Ilość zgonów

Ilość małżeństw

66

Można zatem stwierdzić, że poza okresami wojen w czasie od 1896 do 1942 roku populacja

ludności żydowskiej w okręgu metrykalnym Rzeszów wzrastała, przy czym współczynnik dynamiki

demograficznej był wyższy przed I wojną światową (kiedy to kształtował się średnio na poziomie

2,01), niż w okresie międzywojennym, gdy spadł do średnio 1,62.

Tabela 2. Współczynnik dynamiki demograficznej w latach 1896–1942

Rok

Współczynnik

dynamiki demograficznej

Rok

Współczynnik

dynamiki demograficznej

1896 2,50 1920 1,10

1897 1,97 1921 1,96

1898 2,16 1922 2,67

1899 2,09 1923 2,61

1900 1,99 1924 2,25

1901 2,11 1925 3,48

1902 2,18 1926 2,14

1903 1,98 1927 2,27

1904 2,07 1928 2,14

1905 0,59 1929 1,83

1906 2,44 1930 2,01

1907 2,24 1931 1,82

1908 2,22 1932 1,43

1909 2,19 1933 1,67

1910 1,89 1934 1,53

1911 2,14 1935 1,69

1912 2,57 1936 1,39

1913 2,02 1937 1,42

1914 1,41 1938 1,41

1915 0,33 1939 0,89

1916 1,06 1940 0,47

1917 1,04 1941 0,24

1918 1,00 1942 0,06

1919 1,61

67

Wykres 3. Współczynnik dynamiki demograficznej w latach 1896–1942

Przedstawiono tutaj bilans ruchu naturalnego, jaki kształtował się w żydowskim okręgu

metrykalnym w Rzeszowie na przestrzeni 47 lat, począwszy od końca XIX wieku, a skończywszy na

tragicznym roku 1942. Ukazuje on przejście rzeszowskiej społeczności żydowskiej ze „starego”

modelu demograficznego do modelu „nowego”, właściwego społeczeństwom współczesnym. Poprzez

zaprezentowanie zjawisk charakterystycznych dla owego przejścia, jakimi są: stopniowo malejący

przyrost naturalny, a co za tym idzie wydłużenie się życia ludzkiego oraz starzenie się społeczeństwa

uwidoczniono wstępną fazę procesu transformacji demograficznej.

-

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

3,00

68

Podsumowanie

W niniejszej pracy przeanalizowano podstawowe elementy składające się na obraz ruchu

naturalnego, takie jak umieralność, ilość urodzeń i małżeństw, wiek i płeć osób urodzonych, zmarłych

i zawierających małżeństwa, sezonowość tych zdarzeń.

Do szerszej analizy przedstawionego tutaj materiału mogłyby posłużyć jeszcze dane dotyczące

ruchu wędrówkowego oraz informacje zawarte w spisach ludności. Również najstarsza zachowana

księga urodzeń z lat 1842–1866, która znajduje się w archiwum lwowskim mogłaby stanowić

interesujący przyczynek do badań. Ciekawą rzeczą wydają się dokumenty dołączone do akt zaślubin,

których różnorodność ukazano w aneksie do niniejszej pracy. Ich analiza, w świetle zmieniającego się

prawodawstwa dotyczącego zawierania małżeństw mogłaby przynieść interesujące spostrzeżenia.

Zebrane informacje posłużyły do wyciągnięcia pewnych wniosków, o których pisano wyżej,

a na podstawie których stwierdzono, że rozwój demograficzny ludności żydowskiej Rzeszowa na

przełomie XIX i XX wieku przebiegał podobnie jak w przypadku innych silnie zurbanizowanych

społeczności tego okresu.

69

Bibliografia

1. Jerzy Zdzisław Holzer, Demografia, Wydanie VI zmienione, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,

Warszawa, 2003.

2. Jerzy Michalewicz, Elementy demografii historycznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,

Warszawa, 1979.

3. Jerzy Michalewicz, Żydowskie okręgi metrykalne i żydowskie gminy wyznaniowe w Galicji doby

autonomicznej, Księgarnia Akademicka, Kraków, 1995.

4. Wacław Wierzbieniec, Żydzi w województwie lwowskim w okresie międzywojennym. Zagadnienia

demograficzne i społeczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, 2003.

5. Krzysztof Zamorski, Zasadnicze linie przemian demograficznych Galicji w drugiej połowie XIX

i na początku XX wieku, [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t. II: Społeczeństwo i gospodarka, pod red.

Jerzego Chłopeckiego i Heleny Madurowicz-Urbańskiej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły

Pedagogicznej, Rzeszów, 1995.

6. Krzysztof Zamorski, Transformacja demograficzna w Galicji na tle przemian ludnościowych

innych obszarów Europy Środkowej w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 1991.

7. M. Dyba, A. Obersztyn, Elementy statystyki dla historyków, Katowice, 1986.

8. Grzegorz Zamoyski, Ruch naturalny ludności w żydowskim okręgu metrykalnym w Sokołowie

w latach 1877–1939, [w:] Studia i materiały z dziejów społecznych Polski południowo-wschodniej,

t.I, pod red. Zdzisława Budzyńskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów,

2003.

9. Jacek Dziobek-Romański, Prawo grzebalne w Galicji (1772–1918). Zarys problematyki, [w:]

Studia i materiały z dziejów społecznych Polski południowo-wschodniej, t. I, pod red. Zdzisława

Budzyńskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, 2003.

10. Dzieje Rzeszowa, t. I: Rzeszów od najdawniejszych czasów do I rozbioru, pod red. Feliksa Kiryka,

wydawnictwo Urzędu Miasta Rzeszowa, Krajowa Agencja Wydawnicza, Rzeszów, 1994.

11. Dzieje Rzeszowa, t. II: Rzeszów w czasach zaborów i niewoli (1772–1918), pod red. Feliksa

Kiryka, wydawnictwo Urzędu Miasta Rzeszowa, Krajowa Agencja Wydawnicza, Rzeszów, 1998.

12. Dzieje Rzeszowa, t. III: Rzeszów w okresie międzywojennym i okupacji (1918–1944), pod red.

Feliksa Kiryka, wydawnictwo Urzędu Miasta Rzeszowa, Rzeszów, 2001.

70

13. K. Szela, Żydzi w Rzeszowie, [w:] Rzeszów-Rzeszowszczyzna. Przeszłość daleka i bliska (materiały

pomocnicze dla nauczycieli), pod red. Sylwestra Czopka, Muzeum Okręgowe w Rzeszowie,

Stowarzyszenie Archeologów Polskich Oddział w Rzeszowie, Rzeszów, 2000.

14. Tadeusz Kowalski, Eksterminacja ludności na Rzeszowszczyźnie w okresie II wojny światowej

(1939–1945), Towarzystwo Naukowe w Rzeszowie, Rzeszów, 1987.

15. Stanisław Poradowski, Zagłada Żydów rzeszowskich, [w:] Biuletyn Żydowskiego Instytutu

Historycznego, nr 1–2, 1988.

16. Małgorzata Śliż, Rytualne małżeństwa Żydów w Galicji w drugiej połowie XIX wieku, [w:] Studia

Judaica 4, nr 1–2 (7–8) s. 97–110.

17. Polski Słownik Judaistyczny, pod red. Zofii Borzymińskiej i Rafała Żebrowskiego, Prószyński

i S-ka, Warszawa, 2003.

18. Prace historyczno-archiwalne, pod red. Jana Basty, Archiwum Państwowe w Rzeszowie (1993–

2007), Regionalne Towarzystwo Badań nad Historią Mniejszości Narodowych w Rzeszowie

(1993–2003), Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Rzeszowie (1996–2007):

18.1. Robert Witalec, Historia Żydów rzeszowskich od XVI wieku do 1944 roku (krótki zarys

dziejów), t. I, 1993.

18.2. Tadeusz Bieda, Żydzi w Rzeszowie w świetle spisu ludności z 1869 roku (struktura

zawodowa Żydów), t. I, 1993.

18.3. Tadeusz Bieda, Eksterminacja Żydów w Rzeszowie w latach 1939–1944, t. I, 1993.

18.4. Tomasz Opas, Stan posiadania i własność nieruchomości Żydów w Rzeszowie w XVIII

i pierwszej połowie XIX wieku (do 1848 roku), t. I, 1993.

18.5. Wacław Wierzbieniec, Rzeszowska izraelicka gmina wyznaniowa na początku XX wieku,

t. II, 1994.

18.6. Józef Świeboda, Edukacja Żydów w Galicji 1772–1918, t. II, 1994

18.7. Grzegorz Zamoyski, Mniejszości narodowe na Rzeszowszczyźnie w świetle wyników spisu

powszechnego z 1931 roku, t. II, 1994.

18.8. Zofia Szulc, Przepisy prawne dotyczące prowadzenia ksiąg metrykalnych w Galicji, t. III,

1995.

18.9. Wacław Wierzbieniec, Z dziejów Gminy Żydowskiej w Rzeszowie (od XVI do XX wieku),

t. III, 1995.

18.10. Zofia Szulc, Akta metrykalne w zbiorach Archiwum Państwowego w Rzeszowie, t. IV,

1996.

71

18.11. Jan Basta, Ochrona zdrowia w dziewiętnastowiecznym Rzeszowie. Studium z dziejów

lecznictwa w mieście galicyjskim średniej wielkości, t. V, 1997.

18.12. Sabina Rejman, Śluby w okolicach Rzeszowa w okresie przedautonomicznym na podstawie

ksiąg metrykalnych, t. VII, 1997.

18.13. Zofia Szulc, Akta dotyczące kościołów i organizacji wyznaniowych do 1975 roku

w zasobie Archiwum Państwowego w Rzeszowie, t. VIII, 1999.

18.14. Małgorzata Sochacka, Społeczność żydowska w Tyczynie w świetle akt metrykalnych z lat

1877–1941, t. XII, 2002.

18.15. Jolanta Kamińska-Kwak, Inteligencja w międzywojennym Rzeszowie, t. XII, 2002.

18.16. Ewa Rabczak, Straty osobowe, materialne i kulturalne Rzeszowa poniesione podczas II

wojny światowej, t. XVI, 2005.

72

Aneks

Rysunek 1. Świadectwo zapowiedzi z roku 1920 wystawione w Leżajsku

73

Rysunek 2. Świadectwo zapowiedzi z 1921 roku wystawione w Poznaniu

74

Rysunek 3. Świadectwo zapowiedzi z roku 1921 wystawione w Złoczowie

75

Rysunek 4. Świadectwo zaślubin z roku 1942

76

Rysunek 5. Karta rozpoznawcza (Kennkarte)

77

Rysunek 6. Dowody tożsamości

78

Rysunek 7a. Świadectwo bezżenności wystawione w 1937 roku w Tel Awiwie

79

Rysunek 7b. Świadectwo bezżenności wystawione w 1937 roku w Tel Awiwie (rewers)

80

Rysunek 8. Świadectwo ubóstwa wystawione w roku 1930 w Krakowie

81

Rysunek 9. Świadectwo zaślubin z roku 1920

82

Rysunek 10. Akt zeznania w sprawie urodzenia sporządzony w roku 1919

83

Rysunek 11. Poświadczenie rozwodu z roku 1919

84

Rysunek 12. Świadectwo zaślubin z roku 1899

85

Rysunek 13. Poświadczenie odbytej służby wojskowej wystawione w roku 1920 w Stryju

86

Rysunek 14. Świadectwo przynależności do gminy żydowskiej w Rawie Ruskiej

87

Rysunek 15. Akt ślubu zawartego w roku 1920

88

Rysunek 16a. Upoważnienie (delegacja) dla asesora rabinackiego Józefa Ellenbogena od

rabina Arona Lewina do udzielenia ślubu

89

Rysunek 16b. Upoważnienie (delegacja) dla asesora rabinackiego Józefa Ellenbogena od

rabina Arona Lewina do udzielenia ślubu (rewers)

90

Rysunek 17. Akt ślubu z roku 1933

91

Rysunek 18. Świadectwo przynależności do gminy żydowskiej w Rzeszowie wystawione

w 1923 roku

92

Rysunek 19. Metryka śmierci wystawiona w roku 1923 w Tarnowie

93

Rysunek 20. Świadectwo urodzenia wystawione w roku 1922 w Warszawie

94

Rysunek 21. Poświadczenie śmierci wystawione w roku 1921 w Jarosławiu

95

Rysunek 22. Dekret pełnoletniości wystawiony w Rzeszowie w roku 1919

96

Rysunek 23. Pozwolenie na ślub wystawione przez jej ojca w roku 1921

97

Rysunek 24. Zezwolenie na zawarcie małżeństwa wystawione przez armię w 1921 roku

98

Rysunek 25. Akt ślubu z 1921 roku