II

PRAPASKENA E BERATIT

«Misioni Stoinig» ne Shgiperi. Nijaz Dizdarevigi«eminence grise» e Nako Spirut. Majori sovjetikIvanov «na njeh» nepermjet Stoinigit n Vendosja eudhehegjes sone kryesore ne Beratin e lire n NakoSpiru , Kogi Xoxe, Sejfulla Maleshova e Pandi Kristoingranohen ne komplotin titist . Liri Gega ne roline «kokes se turkut» n Tre hapat e «misionit Stoinig»:i pari - largimi nga Shgiperia i Miladin Popovigit;i dyti - pergarja e Byrose sone Politike; i treti -pergarja e KQ te PKSH dhe denimi i udheheqjessone kryesore n Prapa «unitetit» te komplotisteveziejne farat e pergarjes e te vetedemaskimit te tyre nDiskutimi i V. Stoinigit - platforma titiste per nen-shtrimin e PKSH dhe gllaberimin e Shgiperise nTitoja , ndermjetes i anglezeve n Revoltat popullorene Kosove n Stoinigi servir idene e «Federates ball-kanike» me ne krye Jugosllavine n Frytet e hidhurate Plenumit te Beratit.

Periudha nga gushti i vitit 1943, kur u largua Vukmano-vig Tempoja e gjer ne gusht 1944, kur erdhi te ne VelimirStoinigi, eshte nje nder periudhat me te stuhishme e me te

ndritura te historise se Partisö sone e te Luftgis Nacionalgli-rimtare ne Shgiperi. Gjate kesaj kohe Partia jone Komuniste

119

i shtoi e i kaliti me teper radhet e saj, perpunoi dhe ndogime konsekuence nje vije te garte e te drejte marksiste-leni-niste ne te gjitha fushat dhe si rezultat u arriten fitore temedha.

Forcimi dhe konsolidimi i Frontit Antifashist Nacional-Vlirimtar , organizimi dhe fuqizimi ne fshatra e ne qytete ikeshillave naciona1V1irimtare, perbejne nje deshmi tjeter tepunes e te luftes kolosale qe beri Partia jone ne kete periudhe.Konferenca e Dyte Nacionalglirimtare e organizuar ne Labinotte Elbasanit ne shtator 1943 dhe vendimet e saj shume te

rendesishme , paraprine gjithe punen e madhe e largpamese tePartise per krijimin e shtetit te ri demokratik e popullor ne

Shgiperi . Kurorezimi i kesaj pune ishin organizimi dhe zhvi-Ilimi me sukses te plote i Kongresit historik te Permetit, nemaj 1944, i cili zgjidhi perfundimisht nje nga detyrat strate-

gjike te Partise - krijoi shtetin e ri shqiptar te demokracise

popullore.Ushtria Nacionalglirimtare Shqiptare gjate kösaj periu-

dhe, ne perpjekje te pareshtura me okupatorin e tradhtaretvendes, i shtoi me shpejtesi radhet e saj , u armatos e u kalit

ne perpjekje dhe e afirmoi veten si nje ushtri e tipit te ri.

Ajo, veg te tjerash , perballoi me sukses nje nga goditjet me te

renda te armikut , Operacionin e madh nazist te Dimrit 1943-

-1944 dhe ne pranveren e 1944-es mori iniciativen ne dore e,

me urdher te Shtabit te Pergjithshem, u hodh ne kunderme-symje. Pas krijimit te nje numri te konsiderueshem brigadashe njesish tö tjera, te cilat ne maj 1944 perfshinin ne radhet etyre mbi 35 000 luftetare, perveV, ^etave territoriale e vull-

netareve te armatosur ne fshatra , u kalua ne krijimin e Divi-

zionit I Sulmues e, pak me pas , ne Divizionin II te UN(7L

Shqiptare . Ne fund te majit 1944 , me cilesine e Komandantit

te Pergjithshem , i dhashe urdher Ushtrise Naciona1V1irimtare

te hidhej ne mesymjen e pergjithshme per Oirimin e plotete Shgiperise nga pushtuesit gjermane dhe per shpartallimin

e plote te Ballit Kombetar , te Legalitetit dhe te gjitha for-

cave te tjera te reaksionit . Flaköt e betejös vendimtare per-fshine Jugun dhe Veriun e Shgiperise. Gjith^ka shkonte mi-

120

re si ne frontin e jashtem kunder forcave hitleriane, ashtu

dhe ne frontin e brendshem. Fitorja vendimtare nuk qe elarget.

Tamam ne kete periudhe u intensifikuan si kurre me pareperpjekjet dhe tentativat e aleateve anglo-amerikane per te

nderhyre egersisht ne punet tona te brendshme, per te mos

lejuar qe Shgiperia t'u shpetonte nga duart. Por keto plane

te aleateve ne i goditem ne kohe. Edhe ne te ardhmen do tetregonim kujdes e vigjilence te pareshtur ndaj rrezikut anglo-

-amerikan, lufte e perpjekje me ta do te kishim, por, ne fund

te fundit, davaja e tyre ne Shgiperi ishte e humbur.Pikerisht ne keto momente, kur stuhia e luftes dhe e re-

volucionit ne Shgiperi ishte ne kulm, mberriti ne Shtabin tonete Pergjithshem i derguari i Titos, kolonel Velimir Stoini^i

dhe ndihmesi i ketij, Nijaz Dizdarevigit. Me ardhjen e tyre nis

nje nga periudhat me te veshtira e me delikate te historisesone te luftes e te pasluftes - periudha e ndeshjeve dhe e

konflikteve te hapeta e te fshehta me udhehegjen e Beogra-dit. PKSH dhe populli shqiptar per disa vjet me radhe do te

hynin keshtu ne nje lufte te re, te vegante, pa topa e mi-traloza, por po aq, ne mos me te veshtire e me pasoja me te

rrezikshme, se lufta me arme kunder armiqve te hapet.

«Misioni Stoinic»

Velimir Stoinigi erdhi ne Shgiperi ne fund te gushtit1944 me cilesine e shefit te misionit ushtarak jugosllav prane

Shtabit tone te Pergjithshem.

1 Se ku ka mbaruar sot ky Velimir Stoinisi nuk e dime dhe nuk lakemi degjuar me emrin pas punes famekege qe zhvilloi ne Shgiperi,kurse Nijaz Dizdarevisi , pas diplomatit me papion ne Paris e me voneambasador me tespihe ne Algjeri , se fundi ishte kryetar i Komisionit periyeshtjet e Jashtme ne Skupshtinen Federative Jugosllave . (Shdnimi tautorit.)

121

- Detyra e misionit tone, - na tha qe ne takimin e pare

ne Helmes, - eshte qe, se pari, t'i transmetojme vellazerishtShtabi-t tuaj te Pergjithshem pervojen e Shtabit Jugosllav ne

lidhje me operacionet e medha e te kombinuara tash qe tru-pat gjermane po terhigen nga Greqia, se dyti, te vendosim

lidhje te rregullta midis shtabeve te pergjithshme dhe ush-

trive te dy vendeve tona, te shohim mundesite qe te koordi-

nojme ne te ardhmen edhe operacione te medha te perbash-

keta dhe, se treti, te ndihmojme per organizimin e metejshemte ushtrise moter te Shgiperise.

Por shume shpejt, qe ne bisedat e para me kete koloneldhe me ndihmesin kryesor te tij, Nijaz Dizdarevirin, do tebindeshim se misioni i tyre vetem emrin, etiketen dhe me-nyren e veprimit kishte ushtarake. Bile vete Stoinigi qe netakimin e pare na tha se vinte edhe me cilesine e «instruk-

torit te KQ te PKJ», prane udhehegjes sone, por ne nuk ia

pranuam kete dhe ai e shprehu pezmatimin fare hapur. E

verteta eshte se ai vinte per te tjera «detyra». Disa prej tyre,

ato me te dukshmet e me te kapshmet, per shkallen e njohjes

sone ne ato kohe, do t'i kuptonim qysh atehere. Te tjeratdo te gartesoheshin me vone, kur ne do t'u ktheheshim e dot'u riktheheshim gjithö atyre qö ndodhen prej momentit te

mberritjes se ekipit te Stoinio.^it ne Shqipöri.Koha do te vertetonte se, mbi te gjitha, «misioni Stoi-

ni(Z» ishte nje mision special qe dergohej nga Titoja, ne fundine luftes ne Shgiperi, per gellime te erreta politike, diversio-niste e agjenturore. Ai erdhi pcr te organizuar goditjen ndaj

PKSH e vijes se saj, erdhi per te nenshtruar PKSH, per ta

kthyer ne vegel e bisht te PKJ. Ai erdhi pikerisht ne prag te

I?lirimit te plote te Shgiperise per te goditur bazat mbi te cilat

po ngrihej pushteti i ri popullor e per te pergatitur terrenin

e kthimit te Shgiperise ne republike te shtate tö Jugosllavise.

Per vete marredheniet e posa(Zme qe kishim krijuar me

PKJ, ne e pritem ngrohte e me perzemersi te derguarin e ri

te udhehegjes jugosllave. Ai na foli per gjendjen ne Jugoslla-

vi, per luften partizane e per sukseset e arritura nen udhe-

hegjen e PKJ e te Titos. Edhe ne, qe ne takimin e pare, i

122

folem shoqerisht per gjendjen dhe per sukseset e ushtrisö

sone, per Frontin dhe per pushtetirn e ri popullor qe po ngrihej.

- Ndonje dite tjeter, - tha, - mund t'ju flas dhe peroorganizimin e eksperiencen e Partise sone Komuniste.

- Do t'ju degjojme me gjithe qejf, - i thashe, - ne je-mi nje Parti e re dhe kemi nevoje te njohim pervojen e par-tive me te vjetra e me te medha dhe te shkembejme mendime.

Keshtu ne nje mbledhje tjeter, Velimir Stoinigi na foli

per PKJ, per te kaluaren e saj, si dhe per luften e zhvillimin

e drejte qe kishte marre ajo me ardhjen e Josip Broz Titos nekrye, si dhe per autoritetin e madh qe kishte fituar ajo ne po-

pull, me luften heroike qe po bente nen udhehegjen e tij drejtfitores.

Me kete rast edhe une i fola per historikun e Partise

sone qe nga themelimi i saj, per perhapjen qe kishte marre,

sukseset qe kishte arritur etj., etj. Sa mbarova une koloneli e

hodhi tej rolin e ushtarakut» dhe tha:

- Misioni im kryesor vertet eshte ushtarak, por si kua-der partie dhe me porosi te posa^me te udhehegjes se partise

sone, do te bisedojme edhe per ceshtje partie e per gjithgkatjeter, - dhe filloi rende-rende te na beje «verejtje» per vi-

jen tone, te na numeroje «gabimet>• qe paskesh bere «vazhdi-misht» Partia jone!

Nje nga kritikat «kryesore» qe kishte sjelle Velimir Stoi-nisi ishte se gjoja ne vijen e Partise sone gene dukur «vazh-dimisht» lekundje si nga e djathta dhe nga e majta dhes'mungoi te lidhe «oportunizmin» e vijes sone me kritikat e

Vukmanovis Tempos. Ne fakt Tempo na predikonte luftenvellavrasese, na rekomandonte goditjen e Ballit Kombetar te

porsalindur, kritikonte perpjekjet e Partise sone per te terhe-qur nga Balli Kombetar elementet e genjyer. Kurse Velimir

StoiniVi na akuzoi se ne vijen tone ka pasur oportunizem dhe

kete e «argumentoi» me faktin qe perfagesuesit e Keshillitte Pergjithshem tö Frontit NacionalQlirimtar biseduan me per-

f<gesuesit e Ballit Kombetar ne fshatin Mukje, afer Kruje,9, ne

fund te korrikut e ne fillim te gushtit 1943. Njekohesisht dukecilesuar Mukjen si nje «veprim oportunist», ai, po me kete

123

-argument», na qortoi se ishim treguar sektare qe nuk i vazh-

duam edhe me tej bisedimet me keta kolaboracioniste te fa-shizmit italian dhe tradhtare te popullit tone.

Pasi e degjova me qetesi kete person (e pakta qe mund te

mendonim atehere, - i informuar keq per vijen tone), i thashe:- Jo vetem qe ju jeni ne kontradiksion me veten tuaj

dhe me Tempon, por me lejoni tö konkludoj se ju nuk e-njihni situaten ne vendin tone. Duhet te dini se Balli Kom-

betar eshte balli i tradhtise, kreret e tij jane kolaboratore

tö fashisteve italiane. Partia qe me krijimin e tij (Ballit), i berithirrje qe te bashkohej kunder okupatorit. Ky s'ishte opor-

tunizem ne vijen tone, por ishte vije e drejte. Balli Kombetarna luftoi dhe bashkepunoi me pushtuesit italiane. Ne prag te

kapitullimit te Italise po krijoheshin momente te reja ne luf-ten tone dhe ne duhej t'i shfrytezonim. Per kete u beme thirr-

je edhe nje here ballisteve te hynin ne lufte si kunder push-

tuesve italiane, qe ishin ne prag te kapitullimit, ashtu edhekunder pushtuesve te rinj gjermane. Kreret e Ballit Kombetar

iu pergjigjen thirrjes sone per te biseduar e per te vendosurse V'duhej bere me pas. Ne kishim qellimet tona, ata kishin

te tyret. Ata erdhen ne bisedimet me ne per te f ituar pakkredi pas diskreditimit te madh qe kishin pesuar ne popull,.kurse ne, siv thashe, niseshim nga gellimi qe ta terhignim Ba-

llin ne lufte kunder pushtuesve te rinj, nazisteve te eger gjer-

mane. E, nese edhe kete radhe kreret e Ballit do te vazhdoninlodren e vjeter, atehere ata do te demaskoheshin me mire eperfundimisht ne sy te popullit dhe do te braktiseshin nga

elementet e mashtruar qe perbenin bazen e kesaj organizate.Per kete u be Mukja. Te derguarit e Frontit tone Nacionalvli-

rimtar ishin instruktuar garte se venin ne Mukje per t'i

thene Ballit te futej ne lufte dhe, jashte kesaj, nuk duhej bere

asnje marreveshje.Kreret e Ballit ne Mukje kishin planet e tyre. Ata donin

jo vetem te krijonin nje komitet te perbashket, por donin pa-

ritet ne drejtimin e Shgiperise se ardhshme. E kerkonin kete

ata qe kishin bashkepunuar hapur me Italine fashiste e, ne

nje kohe, kur s'jepnin asnje garanci se do te luftonin kunder

124

gjermanöve dhe kur, ve^ te tjerash , kerkuan qe ne te prano-nim edhe tezen e «Shgiperise se madhe», te «Shgiperise et-nike» . Edhe dy te derguarit e Partise sone rane ne kurthin eBallit, pranuan kerkesat e tij, sepse njeri prej tyre , MustafaGjinishi, siv po del, ka gene agjent i Intelixhens Servisit anglezdhe tjetri, Ymer Dishnica, ishte njö oportunist . Qe ne momen-tin e pare, Partia, sa mori vesh kete tradhti te delegacionitte vet, e denoncoi . Prandaj , shoku Velimir, une po ju themse nuk gendrojne kritikat tuaja ndaj Partise e udhehegjes sesaj, as per oportunizem , as per sektarizem.

- Kembengul se denimi qe i bete Mukjes ishte sektari-zem, - perseriti Velimiri. - Duhet te gjenit gjuhen per t'ibindur kreröt e Ballit.

- Kurre! Kjo do te ishte tradhti, tradhti ndaj Partisö,- iu pergjigj Miladini gjithe zemerim. - Po te kishim berekete, ne duhej te na vinte populli shqiptar rreze nje muri ete na hiqte plumbin. Perse luftuan ky popull e kjo Parti?Qe te ndanin pushtetin me reaksionin?

Debati u ndez e vazhdoi gjate . Kryesisht flitnim une,Velimiri e Miladini . Koci Xoxe rrinte krejt i heshtur, vetemse, sipas bisedes, here skuqej e here zverdhej, kurse NakoSpiru s'kishte «rast» te angazhohej ne debat: italishtja e ki-shte lidhur pas numrit dy te «misionit Stoini^», pas jugoslla-vit te zgjuar e dinak , Nijaz DizdareviVit . I perkthente Dizda-reviVit r,' thoshim ne.

- Nuk them te ndanit pushtetin, - iu pergjigj me inatStoiniVi Miladin PopoviVit. - Te merrnit pjese ne mbledhjete parashikuara ne Mukje , kete dua te them. Mos u perpignite fshihni sektarizmin tuaj. Ai eshte me brire!

- Ku e shihni ? - e pyeta.- Ne ato qe thashe per menyren si vepruat me Mukjen.

Por kam dhe fakte te tjera. Sektarizmin jua kane nxjerre neshesh Liri Gega e Mehmet Shehu. ?'jane ato qe bejne ata?

- Ata kane kusuret e tyre e per to ne i kemi kritikuare do t'i shikojme me thelle . Por mos harro se bashkepunetori tyre i ngushte , bile frymezues ne te gjitha shtremberimete aktet sektare te tyre ka gene shoku juaj, Dushan Mugosha.

125

- Ta lerne Mugoshen, - nderhyri Stoinigi, - ai na ta-

kon neue, e shohim ne punen e tij. Fjalen e kemi te shoket

tuaj. Liri Gega ne Vlore heq e ve ne qarkor e ne komande kei do qejfi. Mehmet Shehu ne Peqin vret 50-60 balliste 1a1e,

ne Veri Liria sillet me palle zhveshur.- E njihki mire gjendjen tone! - i thashe me nj'e ironi

te dukshme.- Besoj se e njoh. Bile e njoh shume mire ! - u pergjigj

me fodullek Velimir Stoinigi.

- Shoku kolonel! - ia ktheva ne moment me ton te

prere. - Jemi shoke e miq, respektojme e nderojme partine

e papullin tuaj vella, por, me ndjeni, me duket po dilni ngakompetencat tuaja si ushtarak, gofte si i derguar i Shtabit te

Pergjithshem Jugosllav, gofte edhe si anetar i nje partie tje-

tör. Nderhyrja juaj eshte pa vend dhe toni i papranueshem-

- Ne jemi komuniste, ne radhe te pari, - tha ai, duke

u terhequr ca. - S'ka te keqe se bisedojme edhe per kötoVeshtje. Ju thashe, kam edhe porosi te posa^me nga shoku

Tito te bisedoj me ju edhe per keto ^eshtje.- Mire, si komuniste edhe mund te bisedojmö, - i tha-

shö, - por kini parasysh ku flitni e pörse flitni.- Me ndjeni, - u pörgjigj i skuqur. - Ndoshta thashe

ndonje shprehje jo te matur, por duhet te me kuptoni, gjith-gka jua them ne rruge shogerore, si miq qe jemi e per temiren tuaj. S'kam asnjö gellim tjeter. Por, le ta leme per-

sot, do tö bisedojmö mö shtruar herö tjeter.

U ndamö ftohtö, sido qe i buzegeshem e i shtrenguam

doren njeri-tjetrit. Por nga mendja s'me hiqej ajo qe ndodhi,sidomos akuza e papritur per «sektarizem». Ndersa nje vit

e ca mö pari ne benim perpjekje per te afruar elementet na-

cionaliste e kedo tjeter ne rrugen e luftes kundör pushtuesite per kete nga Tempoja u akuzuam per «oportunizem», me

pas, kur Ballit i vume kufirin te thana, del se paskemi rene

ne «sektarizem». Nuk m'u durua e i them Miladinit:- S'e marr vesh kötö gje. Kita tö derguar duan tö na

ndihmojne, apo duan me Vdo kusht te na «gjejne», ose te navönö mbi kurriz «nje gabim...»?!

126

Miladini qeshi si me zor, me ra kraheve dhe s ' tha asnjefjale. Ishte nje e qeshur qe rralle ia kisha pare mikut tim teluftes e te mundimeve. Brenda asaj qeshjeje ndihej deshperim,keqardhje , ndoshta dhe dyshim per ato qe po leshonin sho-ket e partise se tij.

- Te luftojme , te luftojme e te ecim perpara, - tha, -pa keto pune do te sqarohen . Ne fund te fundit Tempoja eVeloja dhe dreqi e di kush tjeter , s'jane as PKJ, as KQ iPKJ.

- Nuk do te doja ta ve ne dyshim, - i thashe.Ishin dite plot pune, tension e probleme nga me te ndry-

shmet e te veshtirat qe kerkonin zgjidhje te drejte e urgjente-Nje pjese te madhe te kohes e te forcave , ne ato dite e net,une me shoke ia kushtonim pergatitjes se planeve strategjikee operative per betejat qe zhvillonin ose qe planifikonim tezhvillonin divizionet dhe njesite e tjera te medha e te vogla

te ushtrise sone, qe ishte hedhur ne ofensiven e pergjithshme.Kohe e mund na kerkonin problemet e medha te jetes sePartise ne terren e ne ushtri , problemet e Frontit e te keshi-llave nacionalvlirimtare . Ca me teper ne Kongresin e Permetitkishim krijuar Komitetin Antifashist Naciona1s1irimtar qe kry-ente funksionet e Qeverise Demokratike dhe kjo Qeveri, qekryesoja, nuk ishte nje krijese shkresash e as nje grupim nje-rezish , qe duhej te rrinin diku ne pritje te dites kur te merr-nin fugine.

Jo, ishim nje Qeveri ne veprim , Qeveri qe kishim fuginene pjesen me te madhe te Shgiperise e nga dita ne dite poshtriheshim ne qytetet , ne fshatrat e ne krahinat qe glirohe-shin . Se Q'fushe e pafund problemesh komplekse ishte kjoe krijimirt , e organizimit dhe e drejtimit te pushtetit, seQ'mund, pune , studim, debate na u desh te benim, do te flashollesisht nje here tjeter. Dua vetem te theksoj se situata,faza ku kishte arritur lufta jone, dhe nje sere rrethanash tetjera , na detyronin te mendonim e te pergjigjeshim per gjith-Gka - qe nga problemet e medha te betejes perfundimtareper vlirim . qe nga sigurimi i ushqimit e i strehes per popull-sine e zonave te Vliruara , bile edhe te pagliruara , qe nga or-

127

ganizimi i punös se pare ndertimtare e gjer te marrja emasave te para per fazen kur Partia e populli do te kishin

gjithe Shgiperine e Lire e demokratike . Neper kembe kishim

aleatet anglo- amerikane qe, si kumarxhinj te regjur politike,

dite per dite na hidhnin karta te reja per te na futur ne

qorrsokak , rrotull kishim reaksionin e brendshem, qe shihte sepo e humbiste davane e perpigej te na krijonte nje mije e

nje pengesa e veshtiresi . Shtoju ketyre mungesen e pervojes

thuajse te te gjithe ne per problemet e organizimit e te drej-timit te nje shteti te ri, shtoju mungesen e ndjeshme te kua-

drove dhe tabloja , sadopak, behet me e garte . E tamam, ne

kete vale te pafund punesh , veshtiresish e problemesh kardi-

nale, te mesme e te vogla , futet mes nesh «misioni Stoinig»

me gellimet dhe synimet e tij te caktuara.Ne ditet e para te shtatorit kishim zbritur ne Odri^an

(Helmesi me pese shtepi nuk mund te na mbante ), dhe qe

aty, pörmes lidhjesh te panderprera e te shumta, drejtonim

gjithe vendin. Zilja e telefonit nuk pushonte , njoftimet e ra-

dionderlidhjes vinin nga te gjitha anet, hyrje-daljet e ko-

rriereve e te shokeve ishin te panderprera . Hynte nganjehere

per «konsultim», per «ndihme » ose thjesht per nje dobar dan1

edhe Velimir Stoini(;i . Perpigej te mesonte gjithQka e te fuste

hundet kudo . Ne nje moment , ndersa po shkembenim dy fjale

ne kembe me te, me vjen oficeri nderlidhes e me thote:

- Shoku Komandant ! Nga Gjirokastra njoftojne se do

te hedhin ne ere uren e Dragotit . Po afrohen autokolona gjer-

manesh nga gryka e Drinos dhe e Vjoses dhe ura e Dragotit

eshte njö pike kyc. Kerkojne mendimin tuaj.- Ne asnje menyre! - i thashe. - Te urdherohen me-

njehere qe jo ta hedhin ne ere, por ta mbrojne me Ido kusht

uren e Dragotit.- Ku bie kjo ure? - pyeti sakaq gjithe interesim Veli-

mir Stoini^i.U afrova te harta dhe ia tregova.- Pse te mos hidhet ne ere ?! - shpertheu ai sikur ta

1 Serbokroatisht - miredita.

128

kishte ngrene grereza. - Pshte nje ure teper strategjike. Pote kalojne autokolonat gjermane ne te , do t'ju hapet shumepune juve, por edhe neve. Le te sakatohen e te asgjesohengjermanet matane, ndryshe depertojne neper gjithe Shgiperi-ne, na futen edhe neve ne Jugosllavi.

- Mos u shgetesoni, - i thashe. - Urdhri yne eshte qenga Kakavija e gjer ne Han te Hotit te mos mbetet gjermani gjalle. E, ne rnbetshin, do t'i ndjekim kemba-kembes edhematane kufijve tane.

- Atehere pse te mos e shkatörroni edhe kote ure?! -pyeti prape. - Prishja e saj do te pengoje shume depertimin...

- Sepse erdhi koha te na duhen edhe urat, - ia kthe-va. - Nje pjese te madhe i kane hedhur e po i hedhin neere vete gjermanet, shumö te tjera po i hedhin ne ere me

nje zell te Vuditshem oficeret e misioneve angleze. Por tani

qe forcat tona ushtarake kane nen kontroll te gjitha rruget,

grykat e malet tona, te hedhesh ne ere urat do te thote tehedhesh ne ere pasurine e popullit ne fuqi. Ju nuk e dini seper veprimet tona ura e Dragotit eshte pike strategjike. Per

sa i perket ndalimit te kolonave te armikut, duhet te dini se

,,rang ures ndodhet gryka e Kelcyres, te cilen forcat tona ekane bere tö pakapercyeshme per gjermanet.

Shefi i misionit ushtarak jugosllav doli i pakenaqur. Sigthashe, vertet misioni i tij kryesor nuk ishin problemet ush-

tarake, por edhe ne kete aspekt atij i kishin ngarkuar detyra,ata qe e kishin derguar. Nder keto njera ishte: «Te ndikonte»

te ne qe, gjate kesaj periudhe, te angazhonim ne luftime, netokat tona, sa me shume njesi gjermane qe ndodheshin ne

Shgiperi ose qe terhigeshin nga Greqia e te mos lejohej, pra,depertimi i forcave naziste ne Jugosllavi. SiV morem veshme vone, me urdher te Shtabit te Pergjithshem Jugosllav ki-shin krijuar nje perde te forte ne kufijte midis Gregise e

Magedonise me synim qe te parandalohej terhegja e gjermane-

ve ne ate drejtim strategjik. «Dere» e vetme per terhegje, ke-sisoj, mbetej Shgiperia. Sipas kesaj «ndarjeje te dyerve» le

te derdhte, pra, egersine e saj te fundit mbi tokat e forcattona bisha naziste e plagosur per vdekje.

9 -67 129

Natyrisht, ne asnjeherc s'na kishte shkuar ndcr mend se

mund te beheshin ne lufte edhe ndarje te tilla rolesh. Gjith-

mone kishim luftuar e luftonim me te gjitha forcat e mun-desi'te per t'i shkaktuar vdekjen gdo nazisti kudo ku e gje-nim, pa menduar kurre se mund te benim nje «terhegje te

leverdishme taktike» ne ndonje gryke, per ta lene armikun

te asgjesohej nga dikush tjeter. Käte e kishin vertetuar te

gjitha betejat tona te zhvilluara gjer ne gusht 1944, kete e

vertetoi me se miri lufta heroike dhe e panderprere e forcave

tona nga gushti ne nentor 1944 e, pas iylirimit te Shgiperise,

kalimi i nje pjese te mire tö ketyre forcave ne ndjekje te na-

zisteve jashte kufijve tane shteterore, ne Jugosllavi. Shkurt,per kete pjese te misionit te tij, Velimir StoiniiQit s'iu desh

te harxhonte fare mund. Mbetej i lire te perqendrohej ne

aspektet e tjera , me kryesoret. Dhe kete pune, sig thashe, ai

e filloi sapo hodhi kemben ne Shgiperi.Si ia filluan punes Velimir StoiniSi dhe shoket e tij? Ata

i ndane rolet. Velimiri hiqej «kompetenti» per organizimin

e ushtrise , te partise, te pushtetit, te sigurimit, te arsimit, te

kultures etj. Me nje fjaM, ishte «koke e madhe» dhe qe nje

-favor i madh» qe i bente Partia Komuniste e JugosllavisePartise sone, duke derguar kete fare burri per te na dhene

«eksperience».Kurse Nijaz Dizdarevi^i ishte nje dhelper e vertete. Njeri

i zgjuar, por i lig, intrigant ne kulm. Ato qe dinte i dinte mire

e i thoshte mire. Ishte i ngarkuar te punonte me rinine tone

e ta organizonte kete ne rezistence kunder Partise, ne rastse kjo do te kundershtonte zbatimin e planeve djallezore te

jugosllaveve. Nijaz DizdareviQi, jo vetem qe u be «eminente

grise» e Nako Spirut, por vuri ne levizje edhe «kordat ezemres» per UDB-ne jugosllave. Al gjate komplotit na «u da-

shurua» me nje anetare te Plenumit te Komitetit Qendror te

Partise sone e i premtoi se do te martohej me te dhe, pasi

mori gjithe te dhenat qe i duheshin, iku dhe e la.Disa dite para mberritjes se «misionit Stoinig», na kishte

ardhur ne Helmes edhe nje major sovjetik, Ivanovi. Merret

me mend, e pritem me krahe hapur e me te gjitha nderimet

130

qe i takonin perfagesuesit te ushtrise se lavdishme staliniane.Por majori Ivanov gjynah qe perfagesonte nje ushtri te tillesi Ushtria e Kuqe. Ishte tip i zgjuar , finok e, sie u duk niepas, edhe ai kishte ardhur me mision ushtarak , por dhe mete tjera, «speciale». Mbaj mend mire se si rrinte tere ditente shkallet e priste kolonelin Stoinig dhe fakt eshte se Ivanovi«e njohu» Shgiperine dhe ne, luftetaret e saj, me atü driteqö ia pershkruante StoiniQ!. Per fat te keq Bashkimi Sovje-tik po e njihte Shgiperine me syzet e StoiniZit dhe jo vetemne prag te Clirimit , por edhe disa vjet me pas, sovjetiket «nanjihnin» ne me q'u molloiste Titoja, Kardeli, Gjilasi e te tjere.Majori Ivanov poshte e perpjete vazhdimisht u bene reklameVelimir Stoinigit dhe Nijaz Dizdarevigit per te na «konfir-muar» te verteten se «dy shoket jugosllave jane kapacitete».Kurse ne realitet Velimir Stoiniii ishte nie kerrig gomari, njenjeri i rendomte , qe kishte mesuar disa formula e vetem perato dinte te fliste, pa folur ketu per udhezimet qe i kishindhene e te cilat i nxirrte nga ganta e i citonte ore e gast.

Debatet e para qe paten me ne, veVanerisht kundershti-met e prera qe i beine une dhe Miladini , i binden perfundi-misht Velimir Stoini4;in dhe Nijaz Dizdareviigin se duhej fi-Iluar menjehere puna per veprime e ndryshime radikale. Ve-li:mir Stoinigi me kembengulje punonte ta acarante gjendjen.Komunikonte Ido dite me radio me shtabin e Titos, sigurishtme «organizativin » e ketij, Rankovigin , dhe prej andej merrteudhezime veprimi.

Kur pa se Miladini , si jugosllav , nuk i mbeshteste ata nekritikat qe benn , perkundrazi i kundershtonte , atehere ker-kol ta hiqte nga skena ate dhe te me izolonte mua nga shoket,per te me goditur me lehte. Dhe keshtu beri . Ndodheshimakoma ne Odri^an kur arriti ta hiqte qafe Miladinin. I dhaketij urdhrin e Titos qe «te kthehej sa me pare ne Jugosilavic'he te paraqitej ne raport». Poshtersia e grupit te VelimirStoini?it arriti deri atje sage, as «shogerisht», nuk me vurine dijeni per kete vendim qe merrej per nje shok qe kishtepunuar per 3-4 vjet prane nesh e kishte luftuar bashke mene. Miladinin e kishin porositur qe, kur te bisedonte me mua

131

per ikjen e tij, te mos me thoshte qe e therritnin ne raport,por thjesht e «dergonin te punonte me nje detyre tjeter ne

Jugosllavi».Ne fillim, ai per te mos me lenduar, nuk ma tregoi te

verteten.- Po perse pikerisht ne köto momente?! - i thashe. -

Edhe disa jave dhe Vlirohet Shgiperia. Te hyjme edhe njehere bashke ne Tirane, jo ashtu ilegalisht, me bomba e na-gante ne xhep si me 1941 e me 1942, por te lire, si fitimtare,

pastaj ik. Do te mbledh popullin e do t'i them: «E shihni keteburre? Ky eshte malazez, jugosllav. Por eshte dhe yni, eshte

dhe shqiptar. Emrin e ka Miladin Popovii^, ne e quajme AliGostivari. Eshte shoku yne, vellai yne, komunist qe per 4

vjet me radhe bashke me ne e me ju luftoi, sakrifikoi, u rrit

me ne, dha gjithe Q'pati per kete fitore, per lirine. Tani do teike. Putheni te gjithe dhe udhe e mbare i gofte!». I flisja

keshtu dhe Ali Gostivari qante.- Degjon? - i thashe. - Duhet te rrish edhe disa jave.

Te shikosh lirine.- Aq shume dua Enver, por... duhet te iki. Ky eshte

urdhri i gendres sime.E ndjeva se diQka me fshihte. Takova StoiniiZin dhe, ne

eurer te udhehegjes sone, 1 kerkova te ndermjetesonte ne

udhehegjen e tij per shtyrjen e urdhrit.- Gje qe s'behet, - tha ftohte e prere Velimir Stoi-

nigi. - Shoku Tito vetem nje here urdheron.

- Mire, - i thashö, - po si, me Q'rruge do te shkoje

ne Jugosllavi?!- Mal me mal, - u pergjigj. - Jemi akoma ne lufte.

- Jo, - i thashe. - Kete s'do ta lejojmö. Ne me 1942

e me 1943 kemi pritur e percjelle ilegalisht me makina Blla-zhon e Tempon qe ishin shendoshe e mire, si molla, e jo te

mos e bejme kete gje per Miladinin tani qe thuajse jemi

Qliruar. Ti e di, ai eshte i semure, vuan nga tuberkulozi.

- Po Vfare t'i bejme? - pyeti dhe shtoi: - Une divetem kete: Te niset sa me pare per ne Jugosllavi.

Me shkoi nder mend nje plan dhe kerkova urgjent nje

132

takim me nje nga oficeret e misionit anglez. Ishte koha kur

anglezet donin -ta kishin mire» me ne, qe t'u miratonim «va-

riantet» e njepasnjeshme te zbarkimit. Kishim arritur atehere

edhe nje marreveshje me ta per te kuruar ne spitalet e alea-

teve, ne Bari te Italisö, nje numer partizanesh te plagosurrende. Anglezi u paraqit ne dhomen ku punoja.

- Zoti oficer, - i thashe, - kerkoj nje nder konfiden-cial prej jush.

Anglezi harroi se qe ushtarak e u perkul nga «kenagesia»qe po i jepja rastin te me bente nie nder tö tille.

- Nje partizan, shok imi i ngushte eshte shume semure.Mund ta transportoni me mundesite tuaja sa me shpejt neBari?!

- Po si jo, neser ne mbremje! - u pergjigj gjithe «ga-tishmeri» anglezi dhe vazhdoi: - Me dhate rastin, zoti gje-

neral, t'ju them se dua te bisedoj diVka me ju.

E kisha llogaritur se do te paguaja «haraV».- Pasneser ne mengjes! - ia prita aty per aty.- All right! - perplasi ^izmet anglezi dhe doli.

Takova Miladinin e Stoini^in dhe iu drejtova ketij tefundit:

- Miladinin do ta nisim neser ne mbremje per ne Bari

me emrin shqiptar «A1i Gostivari». Hyni ne lidhje me shta-

bin tuaj qe te marrin masat e ta presin perfagesuesit jugo-sllave prane Shtabit Aleat ne Itali. Qe andej besoj se neanijet e avionet qe lidhin Vdo dite shtabin tuaj me ShtabinAleat, do te gjendet nje vend per Miladin PopoviiZin.

Velimir Stoini.^i u nxi nga zemerimi, qe kjo pune uzgjidh mire e bukur, por nuk kishte si te kundershtonte. Undame.

Para se te nisej Miladini po shetiste i menduar. E arritadhe, kur po zbritnim drejt sheshit te kishes ne Odriian, mehodhi krahun ne supe dhe me tha:

- Enver, dje nuk te tregova se s'doja te te shtoja mer-zine. Por ti duhet ta dish. Une po iki sepse m'i kane venekembet ne nje kepuce, ne eurer te Titos. Nuk jane te kenaqurnga puna ime. Por po te them nje gje: ky Velimir Stoinici

133

dhe Nijaz Dizdarevi^i po sillen si armiq . Kujdes me ta. Ve-

tem te arrij i gjalle ne Jugosllavi e te mund te takohem meTiton , se nuk do te rri pa folur dhe pa i demaskuar.

Keshtu e larguan Miladinin.Menjehere pasi percollem Aliun , therres ne zyren time

Velimir Stoinikin dhe e pyes per arsyen e largimit te Mila-dinit . Ai ftohte me tha:

- Kishte urdher nga Titoja qe te kthehej ne Jugosllavi.- Besoj, - i them, - se nuk kishte urdheruar Titoja

qe te mos ma komunikoje edhe mua kete vendim per njeshok , qe punoi ne keto vite te veshtira bashke me Partine tone.

- Te paska vene ne korent Miladini per kete? - pyeti.

- Ai me vuri ne korent , por te perkiste edhe ty ta beje

nje gje tö ti11e, - i thashe ftohte dhe e pyeta: - Pse u

thirr Miladini ne Jugosllavi?- Per te dhene llogari, - m'u pergjigj ai me arrogance.- Nuk jam as kunder qe shkoi, as kunder qe te jape

llogari per punen e tij perpara KQ te PKJ, - i thashe, -por jam per ate qe duhej te me vije edhe mua ne dijeni. Nerast se eshte o.Zeshtje thjesht per «dhenie llogari», - vazhdo-va, - Miladini ka pasur per te dhene llogari me pare nePartine tone, ku ai punoi . Dhe une po ju them se ai punoi

shume mire, si komunist internacionalist. Kurse ju nuk ve-

pruat drejt , kjo eshte pikepamja ime.- Ju mund ta ruani pikepamjen tuaj, ne ruajme tonen,

- me tha Velimir Stoinici dhe u ndame duke i dhene doren

ftohte njeri-tjetrit.Fillon pas kesaj hapi i dyte i «misionit Stoiniq» . Ne qen-

d'er te goditjes mbetesha une. Natyrisht, as dija e as meshkonte nder mend ato dite se iz'pergatitej e r,'kurdisej rro-

tull meje , por atmosferen e ftohte qe po krijohej nuk mund

te mos e ndieja.Ishin ditet e fundit te gendrimit ne Odrigan, kur me

vjen ne dhomen e punes Velimir Stoinivi e gjithe seriozitetme drejtohet:

- Shoku Sekretar i Pergjithshem...E kuptova qe kishte ardhur per «pune partie», sepse

134

kishte adaptuar disa rregulla «speciale» protokollare ne ma-

rredhenie me ne: Kur vinte per geshtje ushtarake, niste me«Shoku Komandant», kur vinte per « geshtje pushteti» e niste

me «Shoku Kryetar», kur vinte per Veshtje partie e niste

me «Shoku Sekretar i Pergjithshem».

- Kemi pasur keto kohe nje sere diskutimesh por s'ikemi Quar gjer ne fund. Mendoj se duhet te shtrohemi mire,- me tha.

- Sipas rastit e mundesive, - ia ktheva. - Ju e kup-

toni sa te zene jemi.

- E shoh, - tha, - por e quaj te domosdoshme. Janeme rendesi per vijen tuaj, per krejt punen tuaj.

- Mire, - i thashe, - sapo te gjej rast do t'ju njoftoj.

- Jo, jo. Mendoj t'i shtrojme gjeresisht ne Byrone tuajte Komitetit Qendror. Bile me vjen keq qe ju gjer tani s'ekeni mbledhur Byrone per te me degjuar zyrtarisht.

- Byroja, shoku Stoinic, - i thashe, - mblidhet sipas

planit te punes qe ka, sipas problemeve dhe kushteve qe na

paraqiten. Por, jua them sinqerisht, as e kam pare e as eshoh te arsyeshme qe te mblidhja Byrone per ato qe tho-ni ju.

- Kjo duhej bere qe me pare, - tha ai rende e i ofen-duar. - Me sa di ju keni se shpejti nje mbledhje te Byrose.Shoket jane grumbulluar, bile u njoha edhe me Liri Gegen qe

sapo mberriti nga Veriu.

- Qe kemi nje mbledhje tö Byrose, - i thashe, - kjoeshte e sakte, por, ajo eshte mbledhje e Byrose se Komitetit

Qendror te Partise sone dhe, po jua them haptas, kerkesajuaj per te marre pjese ne te eshte pa vend, e papranueshme.

- Doni te thoni se akoma jeni kunder qe une te marrpjese ne te? - pyeti.

- Ju s'duhet as te na shtronit kerkesa te tilla, qe janene kundershtim me normat e nje partie me vete, pavaresishtnga marredheniet tona vellazerore.

Tek po me shihte ne sy, pak me gjate e pa folur, unepashe shprehjen e nje zemerimi te brendshem dhe t e . njebuzegeshjeje cinike. Pastaj dicka mermeriti dhe iku. Se c'qe

135

kjo buzegeshje, e kuptova sapo kishim filluar mbledhjen e

Byrose sone Politike. Ne kete mbledhje kishim vendosur te

analizonim problemet me urgjente te situates, te percakto-

nim planin e punes se Byrose per periudhen gjer ne ?lirimin

e Shgiperise dhe, me kryesorja, une do te parashtroja tezatkryesore te raportit qe do t'i paragitnim Plenumit te ardh-

shem te KQ te Partise. Ne mbledhje merrnim pjese une, KoVi

Xoxe, Nako Spiru, Ramadan (;itaku dhe Liri Gega (dy ish-

-anetaret e tjere te Byrose, Ymer Dishnica e Gjin Marku,te zgjedhur ne Konferencen e Pare te Vendit ne mars 1943,

ishin perjashtuar nga Byroja Politike e nga Komiteti Qend-

ror i Partisö me kohe: Ymer Dishnica per tradhtine qe na

kishte bere ne Mukje me Ballin Kombetar ne gusht 1943dhe Gjin Marku per mospjesemarrje thuajse asnjehere ne

mbledhjet e Byrose Politike si dhe per kompromisin fame-keq me gjermanöt ne Berat ne vjeshten e 1943-shit).

Sapo filluam mbledhjen e Byrose ngrihet KoVi Xoxe ethote:

- Propozoj te ftojme per te marre pjese ne kete mble-

dhje delegatin e udhehegjes jugosllave, shokun Stoinig.

Kundershtuam prere une, Ramadan Citaku dhe ne fillim

edhe Liri Gega. Me Ko^i Xoxen ishte solidar Nako Spiru.Mbledhja e Byrose, e nisur per problemet me te rendesishmete momentit e te se ardhmes u be papritur nje seance batutash:

- Ai eshte shef i misionit ushtarak, - tha ne nje mo-

ment Baca. - Perse te vije ne Byro?- Pshte perfagesues i nje ushtrie dhe i nje partie moter!

- ia priti Koi?i Xoxe.- Atehere tö therresim edhe Ivanovin, - ia ktheva une.

- Bile, sipas kesaj logjike, - shtova me ironi, - mund teftojme si vezhgues edhe anglezin, aleate i kemi...

Gjakrat u ndezen, gje kjo qe per mua ishte krejt e pa-

pritur dhe e habitshme. Kurre s'na kishin ndodhur me pareskena te tilla. Mege s'po merreshim vesh, u propozua te ven-

doste vota. Liri Gega papritur ngriti doren bashke me Ko(ZiXoxen e Nako Spirun. Ne minoritet mbetem une dhe Rama-

dan Vitaku.

136

Keshtu iu dha e drejta Velimir StoiniVit te merrte

pjese, te diskutonte e te diktonte ne Byrone tone Politike.

Qe nga ky moment nis nje nga proceset me te hidhurae me te renda ne jeten e Partise sone, procesi i perVarjes seByrose sone Politike, i «riorganizimeve» e i «kooptimeve» te

saj e, me pas, i tronditjes se krejt Komitetit Qendror te

zgjedhur ne Labinot ne mars te vitit 1943.Per te arritur ne keto rezultate Velimir Stoini^it iu desh

te punonte sipas nje plani te menduar mire e me kujdes. Sigthashe, ai, qysh sa mberriti ne Shqipöri, kishte nisur ngazbatimi i planit te tij, por une vete, per herb te pare, vetem

ne ate mbledhje te Byrose Politike, ndjeva se digka seriozepo ndodhte kur Velimirit iu dha me vota vendi i «mikut te

nderuar». Menjehere pasi mbarova diskutimin tim kryesor,

ku u parashtrova shokeve tezat e raportit qe do te perga-

titja per Plenumin e 2-te te KQ, fjalen e kerkoi me njefare

«politese» StoiniQi. Na falenderoi me dy fjale per «nderin»

qe i benim e «besimin» qö shfaqi ndaj tij Byroja jone duke

e ftuar ne kete mbledhje dhe, menjehere, hapi Vanten:- Nga V'foli shoku Sekretar i Pergjithshem, - tha,

- po marr vesh se mbledhja qenka shume e rendesishme.

Per koincidence, (!) ato qe dua t'ju them völlazörisht, per-puthen plotesisht me temen e kesaj mbledhjeje, e cila do te

diskutoje mbi problemet qö do t'i shtroni Plenumit te Ko-

mitetit tuaj Qendror.. . Krejt ato qe foli per dy orö te mira (perve4 kohes seperkthimit), ishin ne esencö teza qe permbysnin kokeposhte

gjithe ^'kisha parashtruar une ne diskutimin hyres. Ne kötö

menyre tezat e tij ishin pörmbysje e krejt vijes dhe e fito-reve te arritura nga Partia jonö, ishin njbkohesisht, nese do

te pranoheshin, nje platformö krejt e shtrembör per te ardh-men. Ne esence ato pörmbanin:

Se pari, njö propagandim euforik te «sukseseve ma-

dhbshtore» te PKJ dhe te Titos. E ngrinte Titon ne qiell,gati-gati e barazonte me Stalinin dhe hapur linte te kuptohej

se, ne saje te ndihmes se tyre te madhe, «shgiptaret dhe

bullgaröt po fitonin ne lufte».

137

Menjehere pas tiradave himnizuese per Titon, PKJ dhevijen e tyre .,gjeniale», «krijuese» etj., Stoini^i perseriti pre-re e ashper ato qe ne i kishim mesuar permendsh: «S'kenipasur nje vije te garte», «keni vuajtur nga sektarizmi, opor-

tunizmi e prape sektarizmi».Me keto teza Velimir StoiniVi synonte te godiste vijen

e Partise sone gjatc kohes se luftes dhe ta nxirrte ate «te

pagendrueshme, te pagarte, sidomos sektare».Se dyti, ndonese mbledhja u kushtohej rezultateve te

luftes sone, Stoini^i e kaloi kete me ndonje fraze ne ere, bileme ton per^mues dhe ngrinte e leshonte vetem «pervojen»,

«shembullin», «kontributin e madh» e te shquar te ushtrise

jugosllave.Nje propagande kaq e bujshme e Velimir Stoinigit per

luften e tyre, kishte gellim te krijonte pershtypjen se Luftajone Naciona1V1irimtare «nuk ishte ndonje gje e madhe», ajo

«nuk ngrinte ndonje peshe po te krahasohej me luften e

popujve te Jugosllavise». Ai me kete linte hapur te kuptohejse ne Slirimin ia detyronim luftes jugosllave dhe punonte

ne kete drejtim per te krijuar pikepamjen qe «lufta joneishte nje lufte e thjeshte ^etash», ose, ca me keq, «nje lufte

terroristesh dhe atentatoresh». Pra, ai nxori nga Santa tezate vjetra armigesore te VukmanoviC Tempos, me te cilin une

kam gene gjithmone ne kundershtim te hapet dhe ne grindje.

Se treti, vija e Partise ne lidhje me Frontin AntifashistNacionalQlirimtar, sipas Velimirit, ishte, gjithashtu, nje vije

e gabuar, nje vije «sektare», derisa u akuzuam ne mbledhjese «nuk kemi mbajtur qendrim te drejte» ndaj krereve «pa-

triote» (si Cen Elezit, qe nuk e kishim futur ne Front), per-

1 Element nga paria e Dibres. kundershtar i Partise dhe 1 FrontftNCL. Ne vjeshten e vitit 1944, me nderhyrjet e Velimir Stoinisit per

kete agjent te vjeter te kraleve te Serbise, nen pretekstin se Cer Elezi-nuk ishte treguar aktiv sa kreret e tjere reaksionare kunder LevizjesNacionalslirimtare-, u pranua ne radhet e Frontit NacionaliZlirimtar. Pas

vendosjes se pushtetit popullor Cen Elezi e vuri veprimtarine e tij

ne sherbim te politikes reaksionare anglo-amerikane e te mbeturinaveti reaksionit ne Shgi.peri.

138

seriti, gjithashtu, ate qe na leshoi diten e pare te mberritjesse «nuk beme mire qe nuk vazhduam bisedimet» me ballis-

tet ne Mukje. Me kete, sipas tij e atyre qö e kishin derguar,

duhej te rehabilitonim Ymer Dishnicen.Se katerti, vija organizative e Partise dhe Politika e kua-

drit, perseri sipas tyre, dilte «e gabuar», «e zhvilluar ne plan

personal», se gjoja «kishim menjanuar shoke te devotshem

nga funksionet drejtuese» etj., etj.

Si konkluzion, sukseset e PKSH ishin «te vogla», «te

Gala» dhe «ne gofte se PKSH doli fitimtare, kjo u be me

shume ne saje te Jugosllavise , te PKJ dhe te Titos... Kaq

per te kaluaren. Tash q'duhej bere? Keto, sipas StoiniZit,duheshin «rregulluar» e, qe te rregulloheshin sic duhej, ne

komunisteve shqiptare, s'na mbetej tjeter veGse «te ndiqnim

rrugen jugosllave, keshillat dhe udhezimet e Titos-, te cilati kishte sjelle Velimir Stoini4i. Ideja gendronte ketu: «Kush

eshte ne kete rruge eshte komunist i vertete, te tjeret duhet

te skartohen».Keto ishin, te permbledhura shume shkurt, akuzat e para

kryesore te Velimir StoiniVit dhe gellimet e fshehta qe ai

desh te arrinte permes tyre pikerisht tani, ne prag te ?liri-

mit te plote te Shgiperise, kur po dilnim fitimtare mbi pu-

shtuesit nazifashiste, tradhtaret e reaksionin e brendshem.

Nuk mund te them se menjehere, qe ne kete mbledhje

realizova gjeresine, thellesine dhe gellimet e fshehta te punesarmigesore qc po organizonin te derguarit e Titos kunderPartise e shtetit tone te ri. Jo, e verteta do te dilte garte ne

shesh me vone, por duhet te them, se qysh ne ato momente

per nje gje isha me se i ndergjegjshem : po na beheshin

verejtje e akuza te padrejta e te pamerituara.Prita reagimin e shokeve, por ata kishin ulur koken e

gendronin vete ne «pritje». Mendova se duhej te gene prekur

nga menyra si 1 vuri Stoinici vize gjithe punes sone dhe,

ngage e kishim «mik te nderuar», s'donin ta kundershtoninhapur e qe ne mbledhjen e pare. Por ne geme komuniste

dhe per hir te se vertetes s'kishte pse na mbetej hateri as

neve, as mikut.

139

E mora fjalen perseri (megjithese nuk me binte te flisjaprape une e vetem une), dhe, pasi e falenderova Stoini^inper «interesimin» e «preokupimin» e tyre etj., fillova te ra-dhis shkurt e tö hedh poshte gjithrka s'qe e drejte ne «ve-rejtjet» dhe akuzat e tij ndaj vijes e gjendjes sone.

- Me kuptoni drejt, - i thashe me poshte. - Nuk jamdakord me «verejtjet» tuaja qe sapo permendet , jo se s'napelgejne verejtjet apo keshillat shogerore, por e verteta te neeshte krejt ndryshe. Shoket do te thone mendimin e tyre eju do te bindeni.

- Ashtu gofte! - tha Stoinigi me nje nengeshje te pa-kuptueshme. - Do t'i degjojme edhe shoket.

Pas nje heshtjeje te shkurter shpertheu perseri po ajoatmosfere e pakenagshme qe na ndodhi ne mbledhjen kur u

diskutua nese duhej pranuar apo jo StoiniVi ne mbledhjettona te Byrose.

- Ato qö na referoi ketu shoku kolonel Velimir Stoi-nig, - e mori fjalen Koi^i Xoxe, - ne shume gjera kunder-

shtojne ato qe shoku Enver do te trajtoje ne raportin e Ple-

numit. Une them te mos nxitonemi. Te mendonemi mire epastaj te llafosemi.

- Ku ka kohe te mendonemi e pastaj te llafosemi! - uhodh aty per aty Liri Gega, me manine e saj te njohur per tekundershtuar Ko^i Xoxen, jo vetem per Vdo gje qe thoshte, por

edhe per ta pergeshur hapur per te foluren e tij «puro kor^;are».

- Po te keshe menduare ca ti, s'do te beje tere atcsektarizma qe kane mbuluar dhene, - ia ktheu KoVi Xoxe.

- Do te flasem mire edhe per sektarizmen tende ne Byro.- Me mire sektare se te shullehesha si ti ne diell! -

ia priti Liria, sipas menyres se saj , duke goditur Ko^in atjeku i dhimbte.

Do te flas me poshte per «alergjine» Kogi-Liri e per ske-nat qe ndodhnin shpesh midis tyre, por ketu dua te ve ne

dukje se edhe midis tyre, ne tö kaluaren, grindje te tilla te

hapeta ne Byro s'kishin ndodhur. Kryesisht «i rezervonin»inatet per njeri-tjetrin ne «kohen e Lire», ose vinin here tedy, here veq e me ankoheshin mua.

140

Keshtu, batute pas batute , Liri Gega e hodhi mendimine saj per problemin kryesor:

- Ka qenö apo jo sektare vija e Partise, - tha, - keteta diskutojme . Une vete kam vepruar sipas vijes...

Pashe se Velimir Stoiniigit i qeshi fytyra sapo ia per-kthyen kete «deklarate» te Liri Geges. E shenoi shpejt eshpejt ne bllok dhe tundi koken ne shenje aprovimi. Nemorine e mbledhjeve qe do te benim me pas , kur te zbritnimne Berat , pohimi djallezor dhe armigesor i Liri Geges se «kamvepruar sipas vijes », do te ishte nje arme e forte ne duarte Velimir Stoinigit dhe te bashkepunetoreve te tij . Sektariz-mi me brire (vertet qe i tille) i Liri Geges do t'u sherbenteatyre si «argumenti» baze «per te vertetuar» se vija e PKSHgjoja paska gene sektare!

Nako Spiru gjate gjithc kohes se debatit, ishte tepör iangazhuar . Shkruante ne nje bllok me shpejtesi kushedi ^fare.Me pas do te merrja vesh se mbante shenime te hollesishmenga mbledhjet tona per t ' ia dorezuar ne italisht mikut tetij, Dizdarevi(Zit. U b e kjo nje «detyre» e perhershme e Nakosqe atehere, dhe s' e mora vesh se si u ligjesua e behej hapuredhe ne syte tane.

Shume vjet me vone do te mesoja se ne Arkivin Qend-ror te Partise gjendej, midis tö tjerash, edhe doreshkrimi neitalisht i procesverbalit te Plenumit te 2-te te KQ te PKSH(Plenumi i Beratit). Shoket e rinj qe punonin me dosjet easaj kohe , perpara ketij «zbulimi» kishin pyetur me habi*:«C'do ky procesverbal ne italisht , perse eshte perkthyer?!».Kur ma treguan kete histori, qesha dhe m'u kujtuan mble-dhjet e tensionuara te vjeshtes se vitit 1944 dhe defteret eNakos «se palodhur» qe mbusheshin njeri pas tjetrit. Porme kete «ngarkese jashte planit» finoku Nako do te ma-novronte bukur : ne situata te mprehta, kur s'i interesontete prononcohej , zhytej ne «shenimet» dhe s ' e ngrinte kokenfare.

Megjithate, iu kerkua edhe atij mendimi se c'duhej bete.- Kur gjerat pergatiten mire, - tha me nje fraze nje-

qind kuptimeshe, - mosmarreveshjet zgjidhen me lehte.

141

Sa per Ramadan (;itakun, ky, si gjithnje, me te foluren

e vet te ngadalshme e te shtruar , si burrat e Kosoves (nga

ishte dhe e mbante pseudonimin Bace), tha:- Qe te mendosh para se te flasesh eshte nje zakon i

mire. Por dua te them nje gje: per ne nuk shtrohet probleminese ka te drejte shoku Enver , nga njera ane, apo shokuVelimir , nga ana tjeter . Shoku Enver paraqiti tezat per ra-portin kryesor te Byrose qe do te mbahet ne Plenumin eKomitetit Qendror te Partise . Keto teza jane te te gjithevene, sepse, mire apo keq, te gjithe ne kemi thene fjalen ekemi bere punen per vijen qe kemi percaktuar e qe e njo-him te gjithe . Prandaj nuk e kuptoj, pörse duhet te zgjatemiper te thene mendimin nese gendrojne apo nuk gendrojneverejtjet e shokut Velimir per vijen qe kemi miratuar e ndje-kur ne vete?!

Nderhyrja e drejte dhe e logjikshme e Ramadan (7itakut,pas kundershtimit qe ky kishte shfaqur ne mbledhjen e

meparshme per pranimin e StoiniVit ne Byro, me siguri evuri emrin e Baces ne rreth te kuq ne bllokun e komplo-tisteve jugosllave . Nuk jane te rastit nderhyrja dhe presionii hapur qe bene ata gjate muajit tetor ne Byro per ta per-jashtuar Ramadan ^Vitakun nga Byroja e Komitetit toneQendror.

Pikerisht kjo mbledhje e pare e Byrose sone ne praninee Velimir Stoinigit dhe «tezat » e tij do te sherbenin si plat-forma «zyrtare >» e gjithe morise se mbledhjeve, te takimeve,te grindjeve pa fund qe do te na hanin ore, dite e net teGrauara gjate tetorit dhe nentorit te atij viti, kur kishim ena pritnin aq pune ne prag te S;lirimit.

Ne keto mbledhje do te merrte pjese , «natyrisht», edhe

shoku jugosllav , i deleguari i Titos, i cili nuk do te mbetejvetem ne ato qe tha ne OdriVan , por, ne menyren me bru-tale, do te vazhdonte sulmet kunder vijes se Partise sone,duke me nxjerre mua «pergjegjes kryesor» per «gabirnet erenda» qe gjoja ishin vertetuar ne vijen e Partise sone, gjatekohes se luftes.

Ndonese nuk shquhej per «mendje te holle», punen e tij

421

prej intriganti e agjenti te stervitur te Tito-Rankovi^;it e beri

mire. Vone do te realizonim se gjithgka e bente sipas njeskenari te pergatitur me kohe e me kujdes nga udhehegja

jugosllave. Ky skenar i fshehte bazohej ne dy «arme» qe

jugosllavet i kishin ne duar: Se pari, ne besimin dhe ne res-pektin qe ushqente Partia jone ndaj PK, luftes e popujve

te Jugosllavise, nen udheheqjen e Titos. Se dyti, ata me kohe

kishin filluar punen per te pergatitur agjenturen e tyre Bren-

da udhehegjes se Partise sone.SiV thashe me lart, ne ishim te interesuar per forcimin

e lidhjeve internacionaliste me ta dhe si shoke komuniste,

donim te perfitonim nga ajo eksperience e mire qe mund tegjente zbatim te ne. Por ato qe na dukeshin jo te drejta ose

te papershtatshme per kushtet tona ne nuk i kishim pranuar

e nuk i pranonim. Me gjithe kundershtimet e herepashershmeqe kishim pasur me shoket jugosllave, ne nuk e kishim hum-

bur besimin te PKJ dhe te Titoja. Udhehegja jugosllave ekishte instruktuar Velimir Stoinigin se si ta shfrytezonte pike-

risht kote fakt.

Nga ana tjeter, jugosllavet kishin shtene me kohe ne

duar te dhena te hollesishme per shoket kryesore te udhe-heqjes sone , per nivelin e tyre, karakterin, prirjet, tempera-

mentin, aftesite e secilit, opinionin qe gezonte ne Parti e ne

masat etj. Jo me kot Titoja, ne Jetren e tij te shtatorit 1942,kerkoi karakteristikat e shokeve qe u zgjodhen ne KQ te

Partise nga Konferenca e Pare e Vendit. Me pas, te dhenate hollesishme , te mbledhura ne takimet me ne e ne rrugete tjera agjenturore do t'i jepnin udhehegjes se vet Bllazho

Jovanovigi, Vukmanovi^ Tempoja e te tjere. Udhehegja ju-

gosllave i studionte keto me kujdes dhe kur po afrohej kohaper te pergatitur perfundimisht planin e veprimit te «misio-

nit Stoiniq», terhogi urgjent Dushan Mugoshen nga Shgiperia,

sepse, siv na u tha, «ngarkohej me detyre tjeter». SiQ u zbuluame vone edhe deri ne ditet tona, Dushan Mugosha, me pseu-donimin (7alamani, kishte rekrutuar agjente te fshehte ne

radhet e kuadrove te ushtrise sone e te terrenit, ku bashke-

vepronte. Por te kthehemi ne kohen e luftes, kur rreth 3-4

143

muaj pas largimit te Mugoshes, mberriti ne Shgiperi, i per-

gatitur me se miri, Stoini^i.Ne kete menyre i urdheruar, sigurisht nga Tito-Ranko-

vigi, te dhenat e grumbulluara mbi ne, Velimir StoiniVi po iperdorte tash me sukses: edhe per te shtypur rezistencentime dhe te shokeve te tjere te shendoshe te Partise, edheper te nxitur punen fraksioniste antiparti te Sejfulla Male-shoves, te Kogi Xoxes, te Nako Spirut dhe te shokeve te tyre.Pra, ai u perpoq dhe qysh ne Odrigan mundi te krijonte njesituate te title: : do gje qe bente ose qe thoshte «Veloja»«ishte e drejte», pse «kete e thoshte Titoja, e thoshte PKJdhe kush e kundershtonte ishte armik dhe duhej luftuar».

Per arsye e motive nga me te ndryshmet, qysh ne ketefaze te pare te veprimtarise se tij agjenturore, StoiniQi arriti

te bente per vete nje numer shokesh kryesore te udhehegjes

sone.Cilet ishin me kryesoret?Njeri nder ta ishte Sejfulla Malöshova. Ai njihet dhe

nuk do t'i bej biografine, por fakt eshte se vlera e tij n^^kohen e luftes ishte zero. Ai asgje s'beri, asnje detyre qe

i ngarkuam nuk kreu, gjoja ishte i penes, por asnje trakt

nuk qullosi. Ishte nje dembel shembullor. Nuk di se si dhenga i^'burim i kishte date nami si «profesor i marksizem-le-

ninizmit ne Moske», veVse asnje leksion nuk pergatiti. Mendi-

met e tij politike per shume ^eshtje ishin tö gabuara, libe-

rale te theksuara. Ai ishte nje arrivist qö i pelgenin mburrjet,privilegjet, ishte prototipi i njö mikroborgjezi. Te gjitha ketokarakteristika te Sejfulla Maleshoves, jugosllavit Velimir Stoi-

nig, gofte per ate kohe edhe per perspektiven, i pelgenin,

prandaj, me lloj-lloj menyrash ia perkrahte. Sejfullai ishte

gati te zihej me nje shok gofte edhe per nje gje tö vogöl si,per shembull, per nje furce dhembesh. Karakterizohej nga nje

mendjemadhösi e theksuar. Ai mbahej se ishte «revolucionari vjeter», se «kishte ardhur nga Moska» e se «ishte profesor

i teorisö marksiste», prandaj ushqente idene se do tö ishte«shefi» i pakontestuar i Partise dhe i Luftes NacionalGlirim-

tare. Derisa kjo nuk po realizohej, ai ishte ne opozitc te

144

heshtur me Partine . Mua me konsideronte si nje person qekisha zene vendin e «predestinuar per te qysh para se tevinte kembet ne Shgiperi ». Askush s ' ia vinte veshin ketijmegalomani perveg meje. Me gjithe keto te meta e gabirne qekishte dhe me gjithe kritikat qe i beja, prapeseprape sjelljaime me te ishte korrekte.

Jugosllavet e kishin psikologjisur mire natyren e Sejfu-Ilait, veganerisht etjen e tij per «shef partie» dhe kishin gje-tur tek ai njeriun e pcrshtatshem , gofte edhe per nje pe-riudhe, per te zhvilluar vepren e tyre per4arese ne Partine

tone e per te me eliminuar mua. Keshtu StoiniVi e Dizdare-viVi e mbajten prane Sejfullane, i perkedhelen djallezishtsedren e tij mikroborgjeze , hidhnin bile llaf se «gjynah qe njekapacitet si ti akoma je vetem kandidat i Komitetit Qendror»etj. Shume shpejt , pra, ata e bene Sejfullane njeriun e tyre,e afruan, e futen ne pune dhe ia «i;monin » shume «aftesiteteorike», sidomos kur Sejfullai sulmonte poshtersisht Partineper gendrime dhe faje qe ishin krejtesisht te paqena.

Sejfulla Maleshova si mikroborgjez, demokrat liberal, dhetrockist , as nuk u permbajt fare nga vorbulla ku po e ndillninjugosllavet. Nga llumi i armigesise se thelle ku qe zhytur, fi-Iloi sulmin e ulet kunder Partise . Sipas tij «jeta dhe lufta evertete» e Partise fillonte sot «qe po i vinte ^zeshtjet ne vendshoku Velimir Stoini^ », nenkupto edhe Sejfulla Maleshova.

Elementi tjeter ku u kap dhe u mbeshtet fuqimisht Stoi-niQi ishte Kogi Xoxe . Ky ishte nje anetar i vjeter i Grupitte KorQes , nje zanatQi i vogel qe hynte ne grupin e puneto-reve , mbasi punonte si teneqexhi. Ne fillim i donte Partinedhe komunizmin , por ishte i frikshem , s'bente perpjekje perte zgjeruar horizontin e per te ngritur nivelin e dijeve, ishtenje nga ata punetoret e pakte korQare te te eilet spikatninarroganca, fodulleku dhe qe mbeten, si te thuash , «analfa-bete». As ai, as Pandi Kristoja nuk benin asnje perpjekjeper te mesuar . KogZi Xoxe mesonte disa gjera te shkeputuradhe tere kohen zhgarraviste ca shenime lakonike tö palexue-shme , te cilat vetem ai mund t'i deshifronte . Bile edhe ketonuk 1 shkruante ne leter te zakonshme, por mbi zarfe. Kjo

10-67 145

ishte nje mani e tij . Por edhe letra shume nuk i duheshin,

se ai shkruante pak ose aspak . Kogi nuk ishte as organizator,

as njeri i aksionit. Ai kishte nje mendim te madh per veten

e tij , e hiqte veten gjithi^ka . E vetmja merite e tij gendronte

ne faktin se ishte punetor dhe prandaj ishte zgjedhur ne udhö-

heqje dhe une e respektoja . Mundohesha ta ndihmoja, por

edhe e kritikoja , se ai ne asnje gje nuk shkelgeu , perkundrazi.

Titistet e kishin perpunuar atü me kohe, me anen e Vuk-manoviQ Tempos, qysh kur ky erdhi ne Shgiperi dhe beri me

Xoxen udhetimet «ballkanike» ne Greqi . Une, sig thashe, s'pa-

she atehere ndonje te keqe ne afrimin e Tempos me KoVi Xo-xen dhe rashe dakord te shkonin dy herb bashke ne Greqiedhe per faktin se Xoxja dinte greqishten dhe origjinen e kishte

nga Negovani . Por Ko^i Xoxe u kthye nga Greqia plotesishtnjeriu i Tempos dhe i agjentures jugosllave.

Sa kohe qe ishte ne burg, ne kishim respekt per Kogin.Kur doli nga burgu dhe punoi tok me mua ne udhehegje, udeziluzionuam. E derguam me detyre tü udhehigte luften ne

Korde, ai merrej me «bazat dhe prapavijat », interesohej per

leckat qe grumbulloheshin ne Lavdar e ne Punümire . Atje iu

dhane te gjitha mundesite te punonte , te krijonte, te organizon-

te, por u tregua nje shok ordiner i udhehegjes , s'dha ndonje

gje konkrete as ne drejtim te punes se Partise, pale ne ate te

ushtrise . Me mendjemadhesine dhe me pretendimet qe kishte,qe e pamundur te mos kishte kultivuar nje pakenagesi te ma-

dhe ne veten e tij. Kute gjendje shpirterore , sigurisht , ia dinte

mire Tempoja, ia dinte edhe Velimir Stoinigi , i cili e mori

ne dorezim , e perpunoi , e fryu ne drejtimin qe thame me

lart dhe e beri nje arme te tijen kunder Partise sone dhe

kunder meje personalisht . KoQi Xoxe, keshtu i perpunuar

dhe i fryrü , doli si nje «nga proletaret e persekutuar» dhe

«nga njerezit e Partise, me zemer proletare e me nje viere

te madhe per Partine»1.

1 Me pas Rankovisi , homologu jugosllav i Kogi Xoxes, nuk mungoi

t'ia rekomandonte Ko0 Xoxen edhe Stalinit si «udheheges me shpirt

proletar», si «mie i vendosuri» e «i garti» ne udhöhegjen e PKSH!, etj.

146

Njeriu i trete qe Stoinigi mundi te bente per vete ishteNako Spiru.

Nakoja nuk u perngjiste dy te pareve nga disa ane. Ish-te i zgjuar , i garte ne vije, i guximshem dhe organizator imire. Une e doja , e respektoja dhe e rekomandova , pas vde-kjes se Qemalit, qe ta zevendesonte kete ne rini dhe neudhöheqjen e Partise . Me Nakon keshillohesha vazhdimisht,pse me te shumten e kohes gendronim tok. Ai ne gdo koheishte ne udfiehegjen efektive.

Por Nako Spiru ishte po aq sa dy te paret, nje mikro-borgjez nga shpirti dhe disa tipare negative i kishte shumete theksuara. Ishte ambicioz ne kulm dhe i prirur per intri-ga. Thashethemet dhe kritikat me vend e pa vend i kishtene maje tü gjuhes. S'mungonte t'i nxiste per te ecur perpa-ra dhe te lavderonte ata qe i pelgenin ; ishte njeri i tarafevedhe kishte deshire te madhe e punonte ne kete drejtim, qe teishte i rrethuar nga njerüz qe ta degjonin, t'i bindeshin e t'izbatonin urdhrat qe ai jepte. Nakoja ishte kurioz 1 madh,germonte per dike edhe per faktet me te vogla , personale.Shume here kur vinte e me fliste per njerin ose per tjetringjera te vogla e personale qe s'na perkitnin , guditesha me tedhe e kritikoja.

- Ku i merr vesh keto, mor Nako? - e pyesja meqortim.

- Kam metodat e mia dhe njerezit qe mü informojne, -me pergjigjej.

Te gjitha keto ishin prirje te rrezikshme per nje komu-nist dhe per nje udhüheges dhe, vev te tjerash, edhe si pa-soje e ketyre Nakoja u fut ne atü pune te ndyre antiparti qekurdisen te dürguarit e Titos.

Jugosllavet ia njihnin dhe ia njohün edhe me mire kütotü meta serioze . Velimir StoiniQi, veganürisht ndihmüsi i tij,Nijaz DizdareviiZi, qe gjoja merrej me rininü, ia ushqyen te

gjitha keto ambicie dhe e komprometuan shume rende. Ataarriten deri atje sa Nako Spiru t'u drejtonte Titos dhe KQte PKJ raporte te fshehta te shkruara me doren e tij, qe iapürdoren me vone si presion, pjese te se cilave edhe 1 bo-

147

tuan, ku ai, duke pershkruar «gjendjen e vajtueshme te luftes

sone, gabimet, gjendjen e keqe ne Parti», me sulmonte hlua,me bente pergjegjes dhe kerkonte ndihmen e tyre qe teshkarkohesha nga posti i Sekretarit te Pergjithshem te Par-tise. Deri ketu do te arrinte ky shok ne punen e tij antiparti.Jugosllavet, duke i studiuar mire prirjet karrieriste te Na-kos, deshiren mikroborgjeze per pushtet, shpirtin e tij prejkritizeri, e ushqyen ne keto drejtime dhe ia perkedhelensedrön dhe ambiciet. Nakoja do te bashkohej me «kritikat»e «akuzat» e tyre ndaj vijes sonö, jo se «gaboi» ne vleresi-min e vijös. Tek «akuzat» e jugosllaveve Nakoja nuhati mu-ndesite qe i hapeshin per pushtet. Po te rrezohej si «e pa-drejte» vija e kaluar, do tö rrezohej bashke me vijen dhembartesi kryesor i saj, Sekretari i Pergjithshem i Partise.Kush do ta zinte vendin e tij?! Kuptohet, ai qe do te kon-tribuonte me shume ne nxirjen e se kaluares dhe qe do tefitonte kesisoj dashurine dhe mirönjohjen e jugosllaveve.Gjykoi keshtu, prandaj Nakoja do te futej me te tera forcatne komplot duke shkelur pördhunisht jo vetem mbi Parti-nö, por edhe mbi sakrificat e jeten e tij ne 3-4 vjetet e

luftes.Keta ishin, pra, tre brigandet kryesore qe jugosllavet,

nepermjet te derguarit te tyre Stoinig, do t'i ndörsenin tashme te gjithö egersine kunder vijes se Partise, kunder fitorevete padiskutueshme qe kishim arritur e po arrinim ne lufte.

Natyrisht, paraqitja qe u bera me lart kötyre elementevekurrsesi s'mund te behej e as tö imagjinohej me kete qartösi,jo vetem ne Odrigan, por as mö pas, kur zbritem ne Berat.Keta, pavaresisht nga ato tö meta qö u njihja, i konsiderojashoke e i trajtoja si shoke tö udhehegjes se Partise ne gdohap e veprim qö kryenim. Prandaj, kur degjova nga goja etyre mendime e akuza nga mö te röndat per Partinö, u be-fasova dhe ndjeva se ndodhesha para nje grupi shokösh, qene «bllok» po viheshin kunder vijes se Partisö dhe kunderpersonit tim, si Sekretar i Pergjithshem. Natyrisht, jo menje-

here realizova se jemi para nje komploti te organizuar. Kötate tre shoke te udhehegjes, gjithgka e pozonin me «preokupi-

148

min»» «per t'i pare gjerat», «per ta vleresuar drejt te kaluaren»,per te mesuar nga «pervoja dhe verejtjet shogerore te ve-llezerve jugosllave», «per te eliminuar gabimet», «per te ecurme mire ne te ardhmen», per te dale para Komitetit Qendrorsa «me te sakte», me «kritike e autokritike parimore», bile,bile «bolshevike» etj. Shkurt, te gjithe do te sterbetoheshinne fillim e ne fund per «te miren e Partise», «per shpetimine saj». (!) Por ne fakt te gjitha betimet «per te miren e Par-tise» ishin nje blof, ishin njö maske per te mbuluar kom-plotin qe po kurdisej ne shpinö tö Partise, prapa kraheve temi e te gjithe shoköve tö tjere qe gendronin ne pozita teshendosha e parimore.

. Ne kötö mbledhje te Byrose Politike, ku Stoinigi leshonte

akuzat e tij, merrte pjese edhe Liri Gega, por kösaj i kishte

rene «fati» tö perdorej nga agjentura jugosllave si «koka eturkut». Sig thashö edhe me lart, gjate «shörbimeve» tö tijne qarkun e Vlores, ne pranveren dhe ne veren e vitit 1943,

Dushan Mugosha e njohu mirö Liri Gegen, vuri re dobesite

e sl^umta te saj, veganerisht shpirtin ambicioz e karrierist

te Lirisö dhe e afroi per t'ia ushqyer me tej ne interes tepunes se tij agjenturore. Hakun tö mos ia harre, kete punetö poshter e antiparti me Liri Gegen, si edhe me disa te tjerö,

Mugosha e kreu me mjeshteri. Veprimet sektare qe njihen

e qe u denuan -gysh atehere nga Partia jone, ne radhö tepare, ^ ishin fryt i punös agjenturore tö Dushan Mugoshes, ku

nje zell tö dukshem shfaqi dhe «nxenesja» e agjentja e tij,Liri Gega.

.Dushan Mugosha meritonte per keto denimin me te madh,

por fakt eshte se ai nuk u largua nga Shqipöria si i denuar.Pörkundrazi, pasi e kreu rolin qe i kishte ngarkuar udhehegjae tij, duke rekrutuar e felliqur kö mundi, Duqi ia mbathi e

i la «trashegirn» Partisö sone, «gabimet nga sektarizmi», tö

cilat tash i duheshin udhehegjes se PKJ per te akuzuar udhe-hegjen «e paafte» e «sektare» te Partisö sonö Komuniste.

Por, qö e gjithe kjo «akuzö» te zinte vend e tö dukej kon-krete, jugosllaveve iu desh qö «te digjnin», gofte edhe perko-hesisht, agjenten e tyre besnike, Liri Gegen, si «misherim i

149

vijes sektare te PKSH». Prapa «gabimeve te Lirise» fshihejgoditja ne plan te gjere qe po i behej Partise sone Komuniste.

E gjithe kjo histori e hidhur dhe antiparti do te zhvillohejgjate muajve tetor e nentor ne qytetin e Lire te Beratit kune zbritem , me sa mbaj mend , disa dite pas •«mbledhjes plat-forme» te Odriganit.

Ne prag te komplotit

Vendosja e udhehegjes kryesore te Partise, e KeshillitAntifashist dhe e Shtabit tone te Pergjithshem ne qytetin elire te Beratit, pas afro 4 vjet lufte e perpjekjesh ne kushtete renda te ilegalitetit, tregonte se kishin arritur momente ven-dimtare dhe historike per vendin tone . Lufta Nacionalglirim-tare po kurorezohej me suksese te medha . Vija e drejte mark-siste-leniniste e Partise po e honte popullin tone drejt fitoresperfundimtare . Dashuria dhe besimi i popullit e i partizaneveper te ishte i madh dhe i rrenjosur thelle ne zemrat e tyre,pse ishte Partia ajo qe i edukoi, i organizoi , i armatosi, i roine lufte dhe ne Eitore.

Jugun e Shgiperise gati e kishim gliruar . Shtabi i Per-gjithshem kishte zbritur, pra, ne qytetin e Lire te Beratit

dhe ketu pergatitem planin strategjik per sulmin e ^lirimit

te Tiranes. Pak para se ne te hynim ne Berat, praparojagjermane qe ishte rrethuar nga forcat tona, gelloi me artileri

qytetin. U rrenuan disa shtepi, por nuk pati deine ne njerez.

Kjo goditje ishte si ajo frymemarrja e fundit e nje astmatiku,sepse ne keto ane tashme kishte triurnfuar liria . Prej ketej

u ddrgonim urdhrat e veprimeve ushtarake divizioneve, briga-dave e njesiteve te tjera territoriale, qe keto te pergendro-

heshin, te fillonin sulmin mbi kryeqytetin dhe, pasi ta ^lironinate, ta ndiqnin armikun kemba-kembes, der! ne ^lirimin e

plote te Shgiperise. Ne Berat isha, kur mora edhe lajmin e

i^lirimit te kryeqytetit tone te dashur e, pak me pas, lajmin

150

e vlirimit te thuajse krejt Shgiperise . Qe nga Berati u dhashe

urdher edhe disa brigadave te tjera te ushtrise sone ngadhe-njimtare te kapercenin kufijte taue shteterore dhe te kalonin

ne Jugosllavi . Atje, ato, bashke me dy brigadat e ushtrise

sone (e 5-ta dhe e 3-ta), te cilat qysh ne shtator kishin ma-

rre urdher per te kaluar kufijte dhe kishin Vliruar pjesen mete madhe te Kosoves, do te vazhdonin luften kunder nazisteve

gjermane tok me shoket partizane jugosllave . I udhezoja par-

tizanet tane qe, ne unitet te plote me partizanet jugosllave

dhe ne fryme internacionaliste , te luftonin pa kursyer asgje

per glirimin e popujve te Jugosllavisö . Fjalen e Partise ko-

munistet dhe partizanet shqiptare e bene realitet . Ata luf-

tuan me heroizem te madh ne Kosove, ne Mal te Zi, ne

Sanxhak , ne Bosnje-Hercegovine , ne Serbi e ne Maqedoni.

Ne keto luftime u vrane me qindra nga partizanet tane e

me mijera u plagosen , heroizmin dhe gjakun e te cileve ti-

tistet i shkelen me kembe dhe na i shperblyen me armigesie me komplote kunder Partise dhe atdheut tone socialist.Por ne kryem nje detyre internacionaliste dhe popujt e Jugo-

sllavise, sido qe te ndodhe , nuk do ta harrojne kote sakrifice

qe beri populli shqiptar per ta.

Dhe aty, ne Beratin e 1ire , kishim vendosur te zhvillonime te zgjidhnim nje sere detyrash te rendesishme , te eilat do

te mbeteshin ne histori si ngjarje te shenuara per ato mo-mente e per te ardhmen. Nje nder keto ishte pergatitja eraportit per mbledhjen e Keshillit Antifashist Nacionalizlirim-tar qe do te zhvillohej para Plenumit te KQ te Partisedhe pergatitja e dokumenteve te tjera perkatese . Kjo mble-

dhje e Keshillit , te eilen e zhvilluam me sukses te plote,kishte nje rendesi te madhe historike, sepse aty KomitetiAntifashist u shnderrua ne Qeveri Demokratike te Shgiperise.Keshtu qe , ne pragun e Clirimit , vendi kishte Qeverine e tij,te zgjedhur demokratikisht . Kjo Qeveri ishte, pra, organi krye-sor ekzekutiv dhe urdherdhenes i pushtetit tone popullor, ivendosur me lufte nga populli mbi germadhat e pushtetit teklasave armike te mundura se bashku me pushtuesit.

Detyra tjeter shume e rendesishme ishte, pa dyshim,

151

pergatitja e Plenumit te 2-te te KQ te Partise , pune qe, siVthashe, e kishim filluar qe ne OdriVan, por qe pas nderhyr-jeve dhe «tezave» te Velimir StoiniVit , po futej ne qorrsokake po zgjatej me diskutime e debate te pafund.

Gjate kohes se gendrimit ne Berat gendren e Shtabit tePergjithshem e kishim vendosur te shtepia e bejlereve Vrio-nas, ku kishim zyrat e punes dhe ku flija vetem une. Shokete tjere flinin neper shtepi te tjera te qytetit . Keta shoke, si:Nakoja, Ko^i , Sejfullai, vinin nga nje here ne dite, me duarne xhepa, pyetnin q'kishte ndonje lajm nga zonat ushtarakedhe shkonin . Pandi Kriston e kishim caktuar me detyre per«sigurimin ushtarak», por me vone u kuptua se ai merrejedhe me «sigurime» te tjera . Vezhgonte g'behej ne Shtab,kush hynte e kush dilte , g'bisedohej dhe u raportonte Kogite Velimir Stoinigit . Pandi ishte nje nder ata elemente qe uimplikua koke e kembö ne komplotin e Beratit. Ishte njenulitet ne gdo pikepamje dhe, nga e kaluara e tij , me per-jashtim te faktit qe vinte nga radhet e «proletareve» (ne te

vertete kishte gene Virak), nuk kishte asgje qe t'i ndriste.Mburrej here pas here si «element i vjeter» i Grupit Komu-nist te Korges , por te gjithe ne e dinim mire se, me 1935,kur nga ky grup doli fraksioni trockist i Niko Xoxit e iukundervu vijes se drejte dhe orientimeve te shokut Ali Kel-mendi, Pandi Kristoja ishte nje nder ata te pakte qe u ba-shkua me fraksionistin Niko Xoxi . Pas demaskimit te meri-tuar te fraksionit, Pandi «u terhoq», «pranoi» gabimin erende e u bashkua me pjesen e shendoshe te grupit . Por ngavesi i tij i vjeter per t ' u marre me veprimtari fraksionistenuk shpetoi . Veganerisht pas pranveres se vitit 1943 u ba-shkua me Xoxen tjeter , Kogin, u kthye ne bisht te verberte' ketij e , per rrjedhim, u vu ne ' sherbim te asaj agjentureqe kishte rekrutuar Kogi Xoxen - ne sherbim te agjenturesjugosllave . Gjithe vitet e luftes i kishte kaluar si «pa undier» dhe nisi te levrinte e te dukej, ne vjeshten e 1944-es,tamam atehere kur Kogi Xoxe e StoiniGi e gjeten me wendta aktivizonin per gellimet e tyre te erreta.

Sa per Liri Gegen , kjo me gendronte me «afer » e shtyre

152

nga te tjera motive e per te tjera gellime. Mendonte se nezyren time ndaheshin gradat e postet dhe synonte te zhvastendonje thele te madhe. Behej fare qesharake me etjen e sajper t'u dukur. Me vinte nganjehere me nje tope leter ne duar:

- Pa shikojeni! - thoshte me mburrje. - Kam nxjerredy ligje. Po te jeni dakord, t'i shtypim e t'i shperndajme.

- Voja doktor Nishanit' t'i shohe, - ia ktheja me qe-sendi. - Ai me shoket qe ka rrotull i dine keto pune.

- T'i aprovojme nje here ne te Byrose, - kembengulteLiria, - pastaj ia shpiem gati doktorit.

Ulja koken mbi punen qe kisha perpara e Liria dilte.

Pas ca vinte prape, me ndonje tjeter «propozim». Nje diteme ndaloi ne mes te rruges, kur po zbritnim me Nakon e

Kogin per te pare sahen ku, pas pak, do te zhvillonim mble-dhjen e Keshillit Antifashist Nacionalrslirimtar.

- Kam bere projektin per Qeverine, - tha gjithe serio-zitet e me zgjati nje flete letre. - I kam caktuar gjitheministrat dhe keshillin e ministrave. Po jua jap ta shikoni,kur te gjeni kohe, por e dini vete qö puna nuk pret...

Ia rrembeu Nakoja nga Bora dhe, pasi i leshoi «geverise seLirise» nje perde me tym duhani, nisi ta shikonte me ironinee tij te njohur.

- Dy te meta ka «qeveria jote», - i tha pastaj Lirise. -

Vendin e nje zevendeskryeministri e ke lene bosh dhe emri

yt, moj kaqole (shprehje e tij e preferuar qö e kishte ne majete gjuhes), nuk figuron asgjekundi. Ah, me fal, - shtoi pas-

taj, - i ke lene keto dy boshllege nga modestia...

- Jo, per ideal! - u betua Liria. - Nuk e kam leneper veten time, por s'e gjeja dot.

- Mire, mire, - i thashe. - Soja Pandi Kristos se ai igrumbullon propozimet.

1 Orner Nishani (1887-1954) - Patriot e demokrat revolucionar, njender figurat e shquara te Levizjes Nacionalglirimtare. Nga shtatori 1vitix 1943 anetar 1 Keshillit te Pergjithshem Nacionalslirimtar, ne Kon-grestn e Permetit u zgjodh Kryetar 1 Keshillit Antifashist Nacional^li-rimtaT. Pas tylirimit te vendit, nga viti 1946 gier ne korrik 1953, ka geneKryetar 1 Presidiumit te Kuvendit Popullor te RPSH.

153

Kishte ne keto harbutesi e manjakeri te Liri Geges edhenota per humor e zbavitje , por s ' ia kishim ngene, s'ishte as

koha , as atmosfera per te tilla gjera . Pergjithesisht sundonte

nje atmosfere e zymte , veganerisht rreth meje e Baces.Nakoja, KoVi, Sejfullai e te tjere, nen pretekstin se isha

i zene me pune, pse vinin e takoheshin me mua komandante

brigadash , anetare te Keshillit e shoke te tjere partie, me be-

nin nje bojkotim te heshtur, te padeklaruar.Ardhja e Hysni Kapos dhe e Gogo Nushit ne Berat e

ndryshuan disi gjendjen time shpirterore, sepse keta shokeme sollen dashurine dhe sinqeritetin e ngrohte tö komuniste-ve. Keta vinin nga fronti i luftes dhe jo nga dhomat ku kur-diseshin intriga e prapaskena.

Nderkaq , shtepia ku banonin Velimir Stoini^i e Nijaz

DizdareviQi , ose siv i thoshin «misioni ushtarak jugosliav'•, ish-

te kthyer ne «gender kryesore te punes» e te muhabeteve. Atjembeteshin me ore te tera Nakoja, KoVi, Sejfullai e te tjere. E

shihja kete «afinitet» te madh dhe s'me vinte mirö qe har-xhonin shume kohe kot e gendronin disi larg meje, pikerishtne nje kohe qe kishim nje mori te pafund punesh qe na ishin

grumbulluar e shume probleme te reja qe na lindnin gdo gast.Nga shoke te tjere do te merrja vesh se atje nuk trego-

heshin «historira», por shtremberohej historia . Kur vinin tekune, i shihja me fytyra te zymta dhe arrogante . Por sido qegjendja e krijuar e sjelljet e tyre mö benin pershtypje, prapenuk alarmohesha dhe as e humbja gjakftohtesine . Nervoziz-

mat dhe humoret e Nakos i njihja me kohe , megalomania dhemeskinerite e Sejfulla Maleshoves ishin gjera te zakonshme.

Nje gje tjeter me terhogi vemendjen ne ate kohe . Majori

Ivanov , qe perfagesonte misionin ushtarak sovjetik , pasi u mi-gesua me Velimir Stoinicin i shkurtoi rruget tek une. Vintesa per forme , i pispillosur, merrte nga nje informate dhe dilteshetitje. Nje dite, me kujtohet, filloi te me bente reklamen egjeneraleve jugosllave si per Peko Dap^eviiZin, Kosta Nagjin ete tjere. Si duket Velimir Stoinio, Nako Spiru e Sejfulla Ma-leshova po e perpunonin majorin Ivanov dhe e kishin bere

per vete.

1 i4

Vazhdoja, pra, te punoja panderprere per t ' i bere ballekerkesave te shumta te ushtrise, te pushtetit e te Frontit Na-cionaloirimtar . Kur me mbetej nga pak «kohe e lire», perge-ndrohesha ne raportin ose referatin , siV e quanim ndryshe, qedo te paraqisja ne Plenumin e Komitetit Qendror . Logjikame thoshte se ky referat , per momentet vendimtare kur dete mbahej dhe per forumin ku do te paraqitej , duhej te traj-tonte fort e thelle dy drejtime qendrore.

Se pari, mege thuajse po arrinim glirimin e plote te Shgi-perise, referati «Mbi vijen politike te PKSH» duhej te bentebilancin e kesaj vije qe nga themelimi i Partise e sidomos ngaKonferenca e Pare e Vendit e gjer ne Clirim.

Se dyti, situata e re ku po hynim shtronte para Partisedetyra te reja, te medha e kardinale , prandaj pjesa e dyte ereferatit duhej patjeter te trajtonte thelle kete gje, te pasqy-ronte detyrat e medha per te ardhmen, te percaktohej, pra,vija e ardhshme politike e nje partie ne fuqi.

Keshtu me thoshte bindja ime; nga bisedat me nje nu-mer shokesh , kjo bindje me qe forcuar me teper dhe nekete fryme po e shkruaja raportin qe do te mbaja ne Plenumine 2-te te KQ te Partise . Pas njefare kohe e perfundova dorene pare dhe ua shperndava shokeve te Byrose ta lexonin. Meinsistimin e Kogit e te Nakos, qe sillnin edhe «mendimin eshokut StoiniV », nje kopje iu dha edhe Sejfulla Maleshovesper ta pare.

- S'prish pune se nuk e kemi ne Byro, - tha Nakoja. -Le ta shohe se mund te na jape ndonje mendim , sidomos neaspektin e trajtimit teorik te problemeve. (!)

Por, ky variant i referatit nuk arriti ne Plenum. Gjojanen preokupimin qe referati te pasqyronte sa me mire «teverteten e vijes» , qe nga Nakoja , Sejfullai, KoVi e te tjereshpertheu «bombardimi» per Ido fraze e paragraf te variantitqe une u dhashe te lexonin.

tshte nje Odise e vertete te pershkruash se si u arrit nevariantin «zyrtar », ne ate qe une , pasi s'kisha c'beja me, udetyrova ta lexoja ne Plenum . Po permend vetem disa ngaketo episode.

155

Qysh ne fillim te variantit te pare te referatit beja njevleresim te matur e te pjekur te vijes se ndjekur nga PKSHne kushtet e renda te luftes e te terrorit dhe arrija ne konklu-zionin e drejte se vija politike e PKSH gjate viteve te lufteskishte gene nje vije e drejte e konsekuente, vije ne bazö te seciles qe rritur e forcuar vete Partia e, nen udheheqjen e saj,nje popull i tere po arrinte fitoren . vendirntare.

Me vijnö Sejfullai e Nakoja te ngrysur ne dhomen ku

punoja e nisen nga te tyret:- Qö ne fillim ka ekzaltime , - me thotö Sejfullai, - ka

shume levdata per vijen e pergjithshme te Partise.- Ku e mbeshtetni kete konstatim ?! - i pyeta.- Duhen balancuar drejt te tere komponentet perberes

te nje vije qe te percaktohet saktesisht karakteri i vijes, - ni-

si «filozofite » Sejfullai. - Ju ketu theksoni te pergjithshmen.

Por harroni te vegantat , sektarizmen dhe oportunizmön qe jane

dukur here njera , here tjetra. Duhen marre ne konsiderate te

tera , sepse s 'ka te pergjithshme pa te vei^ante.

- Degjo, Sejfulla, - i them. - S'jam kunder as te per-

gjithshmes , as te vegantes tende, por ketu s ' eshte as vendi, as

koha te tjerrim llafe. Konkretisht ku i mbeshtet ato qe thua?- Ju permendni vetem sukseset , fitoret, pozitiven! Da-

kord , po perse nuk vini ne dukje edhe sektarizmen e opor-tunizmen qe jane dukur?

- Se pari, - i thashe, - nuk i mohoj shfaqjet e qe-

ndrimet oportuniste apo sektare dhe ne vendin e duhur ato

jane theksuar . Se dyti, e kryesorja , ne arritem ne fitoren e

madhe . Ne kete fitore nuk mund te na honte as sektarizmi, as

oportunizmi , por vetem nje vije e drejte.

- Mendon ti, por mendimi yne eshte ndryshe, - m'u

pergjigj Sejfullai.S'me habiti aq shume mendimi «i tij» sesa gjakftohtesia

me te eilen foli . Ndjeva se punet ishin trashur keq. Dhe ca meteper , theksimi i Sejfullait , «mendimi yne», 1 thene ne pre-zencen e Nakos, qe gjer tani gendronte si jashte debatit, dukekafshuar here pas here thonjte nga nje nervozizem, karakteri-stike per te, me dha te kuptoja se ata s'kishin ardhur per disa

156

verejtje, por kerkonin ndryshime esenciale. Sidogofte, uneisha i bindur ne percaktimin se vija politike e Partise gjateviteve te luftes kishte gene e drejte, kete e kisha theksuar dhee kisha mbrojtur disa here ne debatet me Velimir Stoinigin,

prandaj nuk u terhoga . Por as ata s'u terhogen.

- Edhe ti, Nako, i nje mendjeje je me Sejfullane? - epyeta.

- Puqem me te! - u pergjigj Nakoja shkurt e prere.- Ta gjykojme edhe me te tjeret, - u thashe, - por le

te vazhdojme me poshte.Sejfullai nxori nga xhepi i brendshem disa fije letre te

zhubrosura dhe i shtriu mbi tavoline . Me ra menjehere ne sy

shkrimi i tij i shtrember e ngrege-ngrese , si shkrim fillestari

dhe papritur me ra nder mend fakti qe ne jeten e tij, Sejfu-llait shume pak i kishte takuar te shkruante shqip. Por kjovetem qe per nje moment. Nisi moria e «konstatimeve», e «ve-

rejtjeve», e «akuzave» me te ndyra e me te befasishme.

- Fronti ! - ngriti zerin ne nje gast , sikur kushedi V't'i

qe kujtuar. - Vija e Partise me Frontin! E ke zbukuruar shu-

me, Enver . Ne vijen ndaj Frontit jane bere gabime te medha.Si u organizua Konferenca e Pezes?! Pa kujtohu ! Pse s'er-

dhen atje Lumo Skendoja e Ali Kelcyra ? Pse Partia s'i beri

me vete keta e shume patriote te tjere me influence , por i la

te venin pas gunes se fashizmit ? Po Abaz Kupi ? Pse u largua

Bazi nga levizja e u hodh me reaksionin? Po te tjere kreresi keta e njerezit rrotull tyre? - nisi te merrte zjarr Sejfu-llai. - Jo! Fronti nuk i hapi dyert ashtu sig i takonte nje or-ganizate te tille masive dhe nuk i hapi jo se s'hapeshin, porishte tamam vija sektare e Partise, faktori qe goi ne nje re-

zultante te tille.E degjoja tek deklamonte me shume fodullek e nuk di se

si, edhe ne kulmin e zemerimit qe me kishte pushtuar, m'u

kujtua thenia e famshme e Leninit : «Filozofe pa koke».Prototipin e vertete te nje filozofi te tille e kisha perpara.

Por ketu debati nuk behej ne fushen «e paster » te filozofise.Permbajta zemerimin dhe ia ngula syte fytyres se vockel, tebardhe ne te verdhe , si brume i prishur , qe kisha perpara:

157

- Sejfulla, - i thashe, - kur ne pergatitem dhe zhvi-lluam ne zjarrin e luftes Konferencen e Pezes ti rrezik se s'di-

je fare se ekzistonte ne Shgiperi nje fshat me emrin Peze. Tiatehere rrezik se s'dije se ne kishim krijuar Partine tone Ko-muniste, se po ngrinim popullin ne lufte, se po merrnim neduar fatet e atdheut e te popullit . Ti gendroje ne mergim ate-here , Sejfulla , prandaj tani te pyes : Nga e di ti se si e qysh eorganizuam ne Konferencen e Pezes...?! Se dyti, nga e nxoreti konkluzionin se Lumo Skendon , Ali Kelcyren e Ilumin tje-tör te reaksionit ballist e paska hedhur Partia nen gunen eokupatorit ? Se treti, nga e di ti se vija e Frontit ka gene sek-tare e se dyert e tij kane gene te mbyllura per ata qe doninte luftonin ? Shkurt , pyetja ime permblidhet ne kete : Nga po-zitat e kujt, ne emer te kujt dhe ne favor te kujt i leshon ketoakuza e insinuata qe permende?!

- Ju lutem, - mermeriti tashme i bere dyll i verdhe,- ju doni te me imponoheni . Edhe per kete kam verejtje:Ju kerkoni te na impononi medoemos mendimet tuaja. Ju...

- Lerme mua, - i thashö, - ju hodhet akuza per Parti-ne dhe vijen e saj. Atyre pergjigjuni , une jam nje dhe kjos'ka shume rendesi.

- Qysh s'paska rendesi ?! Shefi i Partise eshte figuraqendrore dhe ne doren e tij...

- Sejfulla, - e nderpreva. - Leri hedhjet dhe perdre-dhjet . M'u pergjigj per ato qe te pyeta!

- Konkluzioni ynö eshte ai qe permenda , - u mundua tembledhö kthetrat qe nxori dhe hodhi vjedhurazi nje shikimnga Nakoja.

E vazhduam gjate debatin me Sejfullane e Nakon e, mepas, ne keto «diskutime » do te hynin edhe te tjeret . Me per-jashtim te Baces, te gjithe ishin bere nie.

Per shume pjese ata me sillnin fragmente e fraza te gat-shme dhe kembengulnin ne unison qe ne referat «gjetja» e ty-

re te zinte vend patjeter . I kundershtoja, u jepja argumente,por qe e pamundur «te bindeshin». Sillja nder mend ngjarjee gendrime te shkuara , i ballafagoja me teorine marksiste, ishoshitja nga te gjitha anet , por jo kurrsesi s'me mbushej me-

158

ndja se kishim vepruar gabim. «Po perse shoket mendojne

ndryshe?», pyesja e ripyesja veten . Kjo kthese e papritur pome shgetesonte po aq sa vete «verejtjet» e akuzat qe s'mba-ronin.

Nderkaq vinte Kogi e kembengulte qe ne referatin tim te

theksoja patjeter «kontributin e shquar te shokut Tito perecjen perpara te Partise sone», vinte Nakoja e körkonte qe te

«rishikohet me mire ajo pjese per rinine, se del e zbehte»,vinte Liri Gega e thoshte se «s'eshte gje ajo puna e sektariz-mit, do meshuar kunder oportunizmit».

- Te shtojme, - hidhej Sejfullai, - se qendrimi ynekarshi Ballit ka gene gjithmone i luajtshem , hezitues, opor-tunist.

- Po gjer tani ti the «gendrim sektar», qysh na u beoportunist ? - e pyesja.

- Dialektika i sheh te dyja! - konkludonte Sejfullai dhe

vriste mendjen se ku duhej «redaktuar» tjeter.Natyrisht , ne raportin qe u kisha dorezuar , une dilja edhe

me autokritike e me kritike per punen , por Nakoja, Ko^i, Sej-fullai e te tjere, qe kishin gellime , te cilat une nuk mund t'idija ne ate kohe, ne te gjitha rastet , kur flitej per te meta edobesi e kishin me te lehte ta forconin dozen per te arritur

caqet qe kishin vendosur ne prapaskene . Sapo shihnin se ne

vendin e duhur theksoja , per shembull , qe «jane dukur edhe

shfaqje te sektarizmit e te oportunizmit», hop kercente Sej-fullai :

- Ta bejme : «jane shfaqur hapur, shume here dhe nemenyre te dukshme...».

- Ne menyre alarmuese! - «redaktonte » aty per atyNakoja.

- Tamam, - binte dakord «filozofi» , - pra, ta leme ke-shtu : «Eshte dukur hapur e shume here ne menyre alarmuesenje doze e madhe si sektarizmi dhe oportunizmi».

Nder te parat gjera qe me beri pershtypje ishte puqja eplote e «mendimeve» te shokeve tane me «shoket» jugosllave.

Te njejtat pikepamje i kisha degjuar nga goja e Tempos njevit e ca me pare ne Labinot e ne Kucake , te njejtat akuza m'i

159

kishte perseritur Stoinigi ne Helmes e ne OdriVan gjate shta-torit e tetorit, te njejtat gjera po flitnin e perseritnin edhe

Sejfullai, Nakoja, KoQi.C'te qe kjo?

Sidomos qendrimi i Nakos me dukej krejt i habitshem

e i pakuptueshem. Ne kishte njeri qe te ishte me i informuar

e me i lidhur direkt me vijen e Partise sone, ky qe Nakoja,nje nder bashkepunetoret e mi me te afert gjate viteve te re-

nda te luftes. C,'te kishte ndodhur tani me te? Perse i kunder-vihej vetes?!

Nderkohe vazhdonim mbledhjet pambarim te Byrose seKomitetit Qendror, ku tirreshin e zgjeroheshin me tej batutat

dhe frazat e gatshme, qe me servireshin ne dhomen ku punoja

raportin dhe materialet e tjera. Nuk mund te mbahet mend me

saktesi se sa here u mblodhem ne ate periudhe afro dymujoreqe qöndruam ne Berat dhe sa net te tera na Wen me debate

e grindje pa princip. Por, ngage problemet qö ngriheshin e le-shoheshin ishin afersisht te njöjta, mund te thuhet se te gji-

tha ato mbledhje e takime ishin seanca te njö mbledhjeje tevetme. Diskutimet qö ne fillim moren nje rrugö tö shtrember

dhe qysh ato momente e ndjeva garte se «fjala» e Velimir Stoi-ni^it ne Odrigan na kishte prishur shume pune.

Natyrisht, qöllimet e verteta te ndörhyrjes se Stoini^;it nukishin akoma te qarta per mua, nuk i dija e s'kisha nga t'i dija,por fakti qe Kogi e Nakoja u influencuan aq shumö prej atyreqö tha Velimir StoiniVi dukej sheshit. Ndoshta, mendova, Ko-0 e Nakoja paraqiten solidare me «vörejtjet» e akuzat e Stoi-nigit me gellim qö tö tregohen ne syte e tij dhe ne syte e tetjereve se jane «te afte» tö kapin «gabimin» e tö mbajne qe-ndrim ndaj tij, bile jane «te aftö» te hedhin poshtö dhe ate qe

kanö pranuar apo aprovuar ne te kaluaren, per hater tö «per-

miresimit tö situates».Pa dyshim, gendrimi autokritik ndaj gabimeve te se ka-

luarös eshte nje norme e komunistöve te pjekur e te devot-shem. Por, ne rastin konkret, po quhej e gabuar ajo qö ne faktishte mö se e drejte. Ne kötö rast, gabimi i shokeve, mendoja,gendron ne faktin se vuajnö nga komplekset e inferioritetit.

160

Nuk jane ne gjendje te vleresojne drejt ate qe kemi bere tägjithe bashke e ta mbrojne me te gjitha forcat, por, perkundra-zi, heqin dore prej saj vetem e vetem se «keshtu e tha i dele-guari jugosllav». Me kete menyre veprimi s'mund te pajtohe-

sha, prandaj, me kujdes, perpigesha me te gjitha forcat qe t'i

bindja shoket ne tö verteten. Duke i kundershtuar me fakte

ato qe tha Velimir Stoinigi per vijen tone, luftoja, pra, qe sido-mos shoket tane te kthjelloheshin e te kuptonin se nga ato qei kishim drejt, s'kishte pse te hiqnim dore vetem e vetem se «ke-

shtu thote Velimiri». Bile, me kundershtimin tim te hapur mu-

ndohesha t'i bindja se nuk do te ndodhte asnje hata nese i

kundershtonim «verejtjet» e mikut edhe ne sy te tij.Por, me keqardhje, shihja se as Kogi, as Nakoja nuk bin-

deshin, por kembengulnin ne te tyren, duke u hedhur dege me

dege. Liri Gega ne keto mbledhje u ndodh «pro meje», porvetem per nje problem - «sektarizmin».

- Veprimet e mia , - kembengulte, - nuk kane qeneSektare, por te nevojshme e te drejta. Behej lufte, nuk behe-shin llogje...!

Sa per Ramadan Citakun, ky mö teper degjonte, pörgati-tej te thoshte «ndonje gje», por nderhyrjet e nxituara te Na-kos, te Kogit e te Lirise ose s'e linin te fliste fare, ose ia nder-pritnin fjalen sapo e niste. Pas disa seancash me debate tetilla, sulmet e tyre, veVanerisht te Kogi Xoxes, u pergendruan

papritur mbi Liri Gegen e Ramadan Citakun: Liri Geges iungrit me force akuza per sektarizem, kurse Baca u akuzuaper inaktivitet. U propozua e u vendos qe te dy te perjashto-heshin nga Byroja Politike dhe, meqö mbeteshim vetem tre,aty per aty u propozua te ,kooptonim dy te tjere.

- Keto t'i bejme qe tani, - tha KoVi Xoxe, - pastaj,

per te gene ne rregull, ia shtrojme edhe Plenumit propozi-

min e vendimin tone per perjashtimin e kötyre tö dyve! Atje

shtrojmö edhe per futjen ne Byro te shokeve te tjerö. Por tani

per tani, - vazhdoi, - mendoj tö kooptojme ne Byro dy sho-

ke, nga me tö miröt, Sejfulla Maleshoven e Pandi Kriston! Te

dy do tö sjellin frymö te re ne Byro.

Do tö flas edhe me poshte se tZfare fshihej pas ketyre pro-

11 - 67 161

pozimeve e vendimeve qe u thane e u bene aty per aty, por

ketu dua te ve ne dukje digka nga pershtypjet qe krijova neato momente.

Se pari, s'mund te mos me habiste fakti qe «propozimi» i

KoVit u be fare «papritur», por, po aq papritur u aprovua nga

Nakoja e Velimiri menjehere, si per digka te thjeshte, sikur fja-

la te qe per heqjen e dy karrigeve dhe jo te dy shokeve te Byro-se Politike te Komitetit Qendror. Si ta shpjegoja kete? «Lehtesi

e pafalshme ne zgjidhjen e problemeve dhe larje e inateve per-

sonale (kisha parasysh sidomos marredheniet KoQi-Liri), ne

rruge hakmarrese e jokomuniste», - mendova ato faste.Se dyti, u propozuan e u aprovuan aty per aty dy te rinj

per ne Byrone Politike pa asnje studim, konsultim, shqyrtim

paraprak te problemit, te qendrimeve te tyre etj. Si na delKo^i kaq papritur me keta dy emra?! Dhe si t'i pranonim«menjehere», pa marre mendimin e Komitetit Qendror, ose te

pakten, te atyre shokeve qe ndodheshin ato dito ne Berat?

Edhe ketij veprimi ato gaste i vura vulen e «lehtesise»,

«te marries se vendimeve ne kembe», te venies se «simpa-tive e te lidhjeve personale ne bazen e zgjedhjes se kua-

drit' etj.Kundershtimi im ndaj ketyre propozimeve te papritura

s'do te bente, sis nuk beri, asnje efekt, sepse isha nje kunderdyve, pa permendur ketu Velimir StoiniQin qe i ndrinte balli

nga kjo «marrje e initiatives» ne dore nga Kogi Xoxe.

Me vone doli garte se as propozimi nuk qe i papritur, as

aprovimi s'u be «lehte» e «ne kembe• nga Nako e Kori. Per-

kundrazi, gjith^Zka qe llogaritur mire, qe diskutuar e shoshitur

me kujdes ne prapaskene. Fare hapur kete do ta sqaronte, mi-dis te tjerave, Pandi Kristoja, 4 vjet me pas, ne Plenumin e

11 -M te KQ te Partise ne shtator te vitit 1948.- Ne Berat, - pranoi Pandi Kristoja, - me afroi Na-

koja dhe me foli per «gabimet» e Miladinit, per pakenagesitendaj Enverit, Baces e Lirise. Dite per dite ai dhe Koi^i me be-hin muhabete te tilla dhe si perfundim u vendos qe, para Ple-numit te hiqeshin ne fillim Liria e Baca nga Byroja dhe nePlenum te riorganizohej Komiteti Qendror. Atje te shihej edhe

162

geshtja e Enverit se ne Byro s'gahej dot. Ne nje moment, -vazhdonte Pandi, - une pyeta Nakon: «gfare do te behet meKomandantin? iy'pershtypje do te beje heqja e tij ne populle ne Parti?». «Ne duhet ta bindim, - m'u pergjigj Nakoja.- Po s'u bind e bind koburja»t.

Ne kete mbledhje te fshehte, ku jashte Byrose vendosejv'do te behej ne Byro, merrte pjese edhe Velimir Stoinivi.

Pandi Kristoja, siv deshmoi me gojen e tij, me 1948, «uinfluencua»2 dhe nisi te nxjerre ne pah pakenagesite e tij.

«Nuk perfillen punetoret, - kishte thene Pandi ne ate ta-kim te fshehte. - Une mbeta menjanö. Isha prane Shtabit neKucake, por V'beja? U katandisa ne kuzhinier».

Velimir StoiniVi e degjonte dhe miratonte me koke.- Tako je! Tako je3j - ty'origjine ka shoku?«Punetore, - i qe pergjigjur KoVi. - E kemi anetar te

Komitetit Qendror». Bukur, bukur, vazhdoni», - e kishte nxi-tur Pandin i derguari jugosilav.

Pandi kishte vjelle kunder Partise, Miladinit dhe meje

e'i kishte ardhur per mbare dhe StoiniVi kishte pyetur: «Sieshte ngritur ne Parti ky shok?». «Me lufte, me perpjekje!»,

- i qe pergjigjur KoVi (megjithese Pandi vete e kishte thenese s'kishte bere asgje, ose, e shumta, kuzhinier Shtabi. PorVelimir Stoinigi Vmonte tjeter gje. Vmonte aftesite e Pandi Kri-stos si kuzhinier shpifjesh, akuzash).

Pas ketij takimi Nakoja e kishte zene Pandi Kriston me-njane:

- Urime! - i kishte thene. - Ata (jugosllavet), janeshume te kenaqur me ty.

1 Nga procesverbali i Plenumit te 11-te te KQ te PKSH, 13-24 shta-tor 1948. AQP.

2 «Ko0 ka gene bashkepunetori me 1 afert i Nakos, i Velos e iDizdarit, - tha Pandi Kristoja, midis te tjerash, - dhe keta me influencuanedhe mua. Berati ka pak te mira e shume te kegija. Pakenagesite e miae te Kogit favorizuan punen armigesore te Beratit, pse Nako nuk dote guxonte ta bente vetem kete». (Nga procesverbali i Plenumit te 11-tete KQ te PKSH. 13-24 shtator 1948. AQP.)

3 Serbokroatisht - Ashtu echte! Ashtu echte!

163

Dy-tri dite me pas, Pandi Kristoja krah per krah me Sejfu-

llane, KoCin e Nakon, duke pasur si bosht lidhes Velimir Stoi-nigin, do te ngriheshin ne Byro si nje bllok i rende kundermeje.

Hapi i dytö i <.misionit Stoini(;» u realizua. Byroja e Ko-

mitetit tone Qendror u riorganizua ne prapaskene dhe tani ne

perberjen e saj nga 5 anetare, 4 ishin vegla te bindura te ju-

gosllaveve.Kuptohet, pas kesaj, peshtjellimi, sulmet e akuzat shper-

thyen me hapur dhe zinin vend me lehte. Izolimi im u be i

plote jo vetem ne Byro, por edhe jashte saj. Vetvetiu punet

Goroditeshin gjithnje e me teper dhe dita kur do te mbahej

Plenumi po afrohej. E pashe se per te percaktuar vijen e de-

tyrat per te ardhmen do te qe teper e veshtire. Situata ishte

krijuar qe te merreshin me te shkuaren, me saktö, me nxirjen

e se shkuares.

Ne nje nga köto dite, ne prag te Plenumit, me vjen

Nexhmija. Ishte e perlotur dhe me nje ndjenje shgetesimi e

deshperimi qe nuk e fshihte dot, me thote:- Si keshtu... tamam ne prag te Clirimit, paskeni ve-

ndosur te largohem nga udhehegja e rinise?

- Pse? - e pyeta i habitur. - Kush ta tha kete?

- Pse ben sikur nuk e di? Me thirri Nakoja, me propo-

zoi te bejme njö «shetitje», dolem anes Osumit dhe atje metha: «Ti kot erdhe ne Berat...» (ajo ishte ne rrethin e Dibres

e ne malesite e Shgiperise se Mesme, si e deleguar e Komi-tetit Qendror te Rinise prane Divizionit II partizan dhe per te-

rrenin ku vepronte ai).- Si kot... ?! i thashe, - me tregonte Nexhmija.

- Shoku Enver me bente nje leter e ne fund me thoshte sene nentor do te behet mbledhja e KQ te Rinise dhe Kongresi

i Gruas Antifashiste. Prita te me lajmeronit, por meqe lajm

s'me erdhi as nga ju, as nga shoqet e Gruas, mendova se do tekishte mbetur diku rruges njoftimi juaj. Ndaj erdha. Pse, s'du-

hej tö vija?- Jo, jo, mege erdhe ketu, rri, - me tha Nakoja. - Por

ti nuk do te punosh me me rinine. Je caktuar ne nie detyre

164

tjeter me rendesi, si anetare e Komisionit te Agjitpropit prane

KQ te Partise dhe tani do te punosh me Sejfulla Maleshoven.

Keto me tha Nexhmija dhe heshti. Heshta dhe une pak,e mblodha veten dhe, me te qeshur, i thashe:

- E per kete je merzitur?! Kemi shume per te bere e jo

te gjithe do te merremi me rinine. Edhe sektori qe te tha Na-

koja eshte shume i rendesishem, sidomos tani qe Partia e po-

pulli po marrin ne dore pushtetin.

1 thashe keto sepse s'doja qe ajo te merrte vesh per grin-

djet e per^arjet e medha ne udhehegje. S'doja t'i merrte vesh

edhe se gene probleme teper delikate e duheshin mbajtur

shume sekret, por edhe s'doja ta merzitja e ta shgetesoja, kur

nga dita ne dite pritnim lajmin e madh te Clirimit te Shgi-perise.

Por vete e kuptova se punet ishin me keq se V'i mendoja.

Duke mos e thirrur Nexhmijen as per Kongresin e Gruas, as

per mbledhjen e Komitetit Qendror te Rinise, Nakoja me sho-

ke donin qe ajo te mos qe prane meje, se mund t'i pengonte

ne ato qe donin te benin, mund te degjonte per g'thuhej e te

me sinjalizonte mua. Kjo me vajti menjehere ne mend dhe pye-

ta veten i tronditur: C'te jete kjo? A mos po behen veprime

prapa kraheve...?

Por heshta, sepse s'mund t'i akuzoja shoket per ve-prime te tilla, te uleta. Pakenagesi ndaj veprimeve e gendri-meve te tyre kisha, pikepyetjet po me shtoheshin pareshtur.

Qendroja ato dite me Hysnine e Gogon, por edhe atyre

nuk u thashe gje. Mendoja se gjithgka ishte problem i brend-

shem i Byrose, se do te zgjidheshin me kohe te gjitha veshti-

resite e krijuara, e quaja, gjithashtu, shkelje te konspiracionit

nese do te beja te kunderten. Por mendoja e veproja keshtu,

sepse s'dija akoma se ne prapaskenö po pergatitej nje komplot.

S'dija per pabesine qe po ushtronin ore e minute «shoket»,

pabesi, ne radhe te pare, ndaj Partise e popullit, por pabesi

edhe ndaj meje. Ta dija kete, patjeter punet do te shkonin

ndryshe. Hapur do te dilja para shokeve te KQ jo duke i per-

punuar, por per t'i sqaruar mbi te verteten, per t'i paralaj-

meruar mbi ate qe po kurdisej. E ngaqe s'dija se i?'ishte luaj-

165

tur ne prapaskene, shkova ne Plenumin e 2-te te Komitetit

Qendror te Partise i bindur se kishim mosperputhje mendi-mesh e pikepamjesh me te derguarin e udheheqjes jugosllavee se me te ishin «solidarizuar» padrejtesisht shoket e Byrosesone, por s'e kisha realizuar garte se V'fshihej ne te verteteprapa ketij solidarizimi.

Dy-tri dite para fillimit te Plenumit me vjen gjithe preo-kupim Ko(zi Xoxe e me thote:

- Duhet vene me mire ne dukje ndihma shpetimtare eshokeve jugosllave, sidomos e shokeve Tempo e Velo.

- ?fare duhet te theksojme me teper nga ndihma e ke-tyre shokeve? - e pyeta me nje ton «te zakonshem» e me

nje «sinqeritet» te tille, sa Kogi nuk nuhati asgje se ku sy-noja ne pyetjen time.

- Qe nga themelimi i Partise e gjer me sot! - me tha aime nje zell te habitshem. - Te theksojme se veQanerisht ar-dhja e shokeve Tempo e Velo na ndihmoi qe te dallojmegabimet e medha te meparshme e aktuale dhe t'i veme mirepikat mbi «i».

Puqjen e «argumenteve» te Tempos e te Stoinigit me atote Kogit, te Nakos e te Sejfullait ne fillim e pashe me habi,

pastaj si nje koincidence, dhe, sidomos gjate zhvillimit te pu-nimeve te Plenumit, u binda se s'qe koincidence, por nje «per-

vetesim» i «argumenteve» te jugosllaveve nga shoket tane. Ky

ishte snobizem, ishte shenje papjekurie, shfaqje e nenshtrimitdhe e venies se vetes a priori nen gjykimin e nje me te «fu-

qishmi», pavaresisht se si gendronte e verteta.

Ti! gjitha keto, pa dyshim, ishin te demshme e te denuesh-me, por mendoja se ne Plenum e sidomos pas tij, gjakrat do

te getesoheshin, shoket do te reflektonin drejt, do te gjykoninme mire dhe ne pune e siper do te ndreqeshin. Por keto argu-

mente te miat, me pas do te vertetohej se s'gene reale. Ato,

e shumta, ishin shprehje e deshires dhe e sensit te mire, po-,7itiv ne vleresimin e nie te panjohure te madhe. Kurse e ver-

teta gendronte gjetke dhe ishte shume me e rende dhe me ehidhur. Do te vertetohej, pra, se kundervenia e shokeve te By-

rose ndaj vijes se Partise e ndaj meje nuk ishte nje lajthitje

166

e rastit, por ishte nje pune e paramenduar dhe e thurur netakime e ne biseda prapa kraheve, nen nxitjen e nen drejtimine Velimir Stoini^it e te Nijaz Dizdarevigit.

Ky qe nje komplot qe ishte kurdisur per dy-tre muaj me

radhe ne fshehtesi, prapa kraheve te mi e te Komitetit Qe-

ndror te Partise dhe tani do te shperthente ne Plenum me tereegersine e vet.

Komploti i Beratit

Ne kushtet e renda, qe permenda me lart, me 23 nentor,

Plenumi filloi punimet. Perveq anetareve e kandidateve te zgje-

dhur te Komitetit Qendror te Partise ne Konferencen e Parete Partise ne Labinot ne mars 1943 (mungonte vetem kandi-

dati i ketij Plenumi, Mehmet Shehu, per arsye se ishte ngar-

kuar me veprimet per vendosjen dhe mbajtjen e rregullit ne

Tiranen e sapoQliruar), ne Plenum «u ftua» te merrte pjese si

perfagesues i nje partie moter edhe Velimir Stoinii^i. Them

«u ftua», sepse ashtu si kishin ardhur punet, Stoini^i edhe pa

ftese do te hynte ne mbledhje, i mbeshtetur nga shumica pro

tij ne Byro, per ta euar gjer ne fund edhe etapen e trete te

planit te tij - perearjen dhe ^oroditjen e Komitetit Qendror

te Partise dhe menjanimin tim nga udhehegja.

Me sa mbaj mend te tri referatet e caktuara u mbajten

qysh diten e pare. Refleks i gjithe asaj qe ziente e pergatitej

prej kohesh ne prapaskene, ishte edhe fakti qe i pari e mori

fjalen Sejfulla Maleshova, i cili mbajti nje referat «Mbi situa-

ten aktuale politike» te vendit. Pai^avurja qe kishte pergatitur

Sejfullai me shoket e tij, as e meriton qe te zihet ne goje.

Dua vetem te theksoj se «referati mbi momentin politik» ishte

me teper nje deklamim patetik i nje dore oportuniste, pa asnje

ide e problem, pa asnje orientim apo detyre per momentin e,

ca me pak, per te ardhmen. Njeriu qe e kishte kaluar luften

167

heroike te popullit e te Partise tangent, ai qe, jashte rrezikut,

«kembekryq permbi selishte»1, ngrohte duart mbi trupin e

zhuritur te atdheut, tani duke u mbeshtetur te lufta e heroizmi

i nje populli e i nje Partie te tere, gjente rastin te mburrej e

te krekosej per ate qe s'i takonte. Ende s'kishte ardhur koha te

shprehte idene e tij per «shef in e Partise», qe e nxori me vone.Referatin kryesor, qe ishte menduar te mbahej ne Plenum,

ate «Mbi vijen politike te PKSH» e lexova uns. Me sa di, ne

arkivin e Partise ndodhet nje kopje, por ajo eshte kopja e va-riantit, si te thuash «zyrtar», e atij varianti qe u pergatit me

«ndihmen», domethens me nderhyrjet, presionet, «redaktimet»,

heqjet e mbushjet qe i bene gjer nje dite para Plenumit Na-

koja, Sejfullai e Koei (Pandi Kristoja, si «sefte» ne Byro, ve-

tem miratonte «vsrejtjet serioze» te shokeve te tij, por s'qe

ne gjendje e'te nxinte me teper). Referatin e trete, me titu-llin lakonik: «Mbi organizimin» e mbajti Koei Xoxe. Pastaj

shperthyen diskutimet e debatet qe vazhduan rreth dy-tri di-

te me radhe. Kishte ndsr keto diskutime, te tilla, qe zgjatnin

me teper se dy-tri ore, sie qe diskutimi i pare i Nako Spirut(sepse ky fjalen e mori disa here me radhe), ose nje nder dis-

kutimet e Sejfulla Malsshoves, i cili, po ashtu si Nakoja e Koei,s'linte rast pa körkuar «nje minute sa per sgarim» dhe, pasi

ngrihej, e mbante Plenumin mbi gjysme ore me ato qe leshon-

te mbars e mbrapsht.Plenumi i 2-tc i Komitetit tone Qendror, i thirrur per te

diskutuar e per te zgjidhur detyra shume te rendesishme e his-

torike per Partine e per te ardhmen e atdheut e te socializmit,

u kthye kryekeput ne te kunderten e gellimit kryesor. Shumi-

ca e shokeve te Komitetit Qendror (pa psrfshirs ketu Naxhije

Dumen e ndonje tjetsr), u ndodhen, per habine dhe keqar-

dhjen e tyre, perpara nje sulmi te papritur e te ethshem, qe

godiste e hidhte poshte ato gjera qe per ta ishin te shenjta.

1 Ironizim me vargjet e Sejfulla Maleshoves:«Kembekryq permbi selishteJa marr kenges plegerishte»

168

Shoket, qysh ne diten e pare, provuan po ato ndjenja, dezilu-

zione qe mua me perplaseshin e me brenin per dy-tre muaj

me radhe.Fryma e referateve, veVanerisht ai i KoQi Xoxes, jo vetem

hidhte poshte gjithgka te mire nga e kaluara, por, me krye-

sorja, orientonte e u bente thirrje shokeve qe ne diskutimet

e tyre t'i shihnin e t'i trajtonin gjerat me atü drite te erröt,

me ate shikim te shtrember si ai vete. Mbaj mend mire fytyrat

e ngrysura te shokeve dhe heshtjen e plote e te akullt qe per-

colli leximin e referateve qe nga fillimi ne fund. Jo rastesisht,

qysh ne diskutimet e para , u ngriten Nakoja, Sejfullai, Pandi

dhe «intervenoi» disa here StoiniVi. Qellimi ishte qe heshtja

dhe habia e shokeve te mos ktheheshin ne te kunderten e

«frymes» qe diktohej nga lart. Ajo qö pritej u arrit. Shoköve,

te iZorientuar e te nxitur keq, u kerkohej te germonin ne te

kaluarön dhe, pas kösaj, merret me mend, shume nga diskuti-

met shkuan pas berihase. Pati nder to edhe mjaft diskutime

te drejta e te ekuilibruara, si ai i Gogo Nushit, i Hysni Kapos,

i Manush Myftiut e te tjereve, por fakt eshte se nje numer

anötarösh e kandidatösh te Komitetit Qendror, te influencuar

nga atmosfera e pergjithshme, shfaqön lekundje te theksuara

ne Plenum dhe pranuan, kush me shume e kush me pak, te-

zat e te derguarit jugosllav dhe te zedhenesve te tij, grupit Na-

ko, Ko(;i, Sejfulla e Pandi!

Per rrethanat ne te cilat u ndodhen, kjo shkarje e sho-keve, mund te themi ishte deri diku e justifikueshme dhe epritshme. Bile shoket e Plenumit u ndodhön perpara veshtire-

sish mö tö mödha se v'u ndodhem ne, anetaret e Byrose Po-litike, kur ne OdriGan per here te parö na leshoi «direktivat»

e tij Velimir Stoini^i. Ne atehere u ndodhem perpara akuzave

tö tö derguarve te nje partie tjetör dhe, nese te shoket e

tjerö tö Byrose s'do tö ekzistonin ato premisa e ambicie qe per-menda, atehere do te kishim dalö bllok kunder mikut» dhe

do t'ia linim «vörejtjet» e bashkö me to edhe vetö komplotinne duar. Kurse shoköt e Plenumit, tash s'i dögjonin «verej-

tjet» e akuzat vetem nga nje «i jashtöm», por po i dögjoninnga goja e vetö udhöheqösve tö tillö te Partisö, si KoGi, Nakoja,.

169

Sejfullai. Kjo rrethane e re u jepte «verejtjeve» e akuzave, si te

thuash, vulen zyrtare. Kryekomplotisti Stoinid; s'qe munduar

kot ne dy-tre muajt e gendrimit ne Shgiperi: Planin e zi te

Titos me shoke tash ia servirte Plenumit te KQ te PKSH jothjesht me duart e veta, por me duart e pjeses kryesore te

Byrose se KQ te Partise sone! Ky fakt i bente akuzat jugoslla-

ve me te «besueshme», sepse s'mund te flitej ne ate kohe pernje ngritje te tille te shokeve, sa te gene ne gjendje tö da-

Ilonin shpejt e garte i?'ishte e mire dhe ^'ishte kallp ne ato qe

thuheshin. Me kryesorja, askujt nuk i shkonte nder mend seky ishte nje komplot i organizuar ne prapaskene per gellime

djallezore nga ata qe na hiqeshin si miq e qe ne, per fat te

keq, i konsideronim si te tille dhe i propagandonim si te

tille.Akuza kryesore qe pershkoi nga fillimi ne fund Plenumin

si dhe gjithe periudhen para tij, kishte te bente me vijen po-litike te Partise sone . U goditen udhehegja e Partise e ne me-nyre te veVante une, se gjoja s'kishim gene ne gjendje te

percaktonim e te ndiqnim nje vije te drejte, se gjoja kishimrene nga sektarizmi ne oportunizem e anasjelltas.

Si -argumente» per kete u paragiten te gjitha ato qe kam

pershkruar me lart ne ataket qe kishim pasur me BllazhoJovanovigin e sidomos me VukmanoviV Tempon e Velimir

Stoinid^in. «E reja» e Plenumit ishte se keto akuza tö mirenjo-hura te jugosllaveve, tash i paraqitnin si «te vetat», si rezul-

tat «i gjykimit dhe i vleresimit» te tyre Nako Spiru, SejfullaMaleshova e Koi_Zi Xoxe. Keshtu ndodhi, per shembull, me Na-

ko Spirun, i cili paraqiti si te veten tezen e Tempos se «Partiajone dhe Komiteti Qendror i saj u gjenden te papergatitur pa-

ra themelimit te Ballit Kombetar dhe nuk e kuptuan se Balli

doli si reaksion kunder Frontit Nacionali?lirimtar», keshtu ndo-

dhi edhe me kryeoportunistin Sejfulla Maleshova, i cili, blo-fist e kontradiktor sic qe, na akuzoi per «oportunizem» me

Ballin per periudhen kur ne benim perpjekje qe te afronime te benim per vete sa me shume elemente nacionaliste e pa-triote e, veganerisht, njerezit e thjeshte dhe te mashtruar nga

demagogjia e Ballit etj.

170

Nuk ia vlen te ndalem ketu ne falsitetin e ketyre akuzave

per «oportunizem», vetem dua tö ve ne dukje nje gje: pershfagjet apo «vijen oportuniste», si Velimir StoiniVi ashtu edhe

pasuesit e tij nuk meshuan shume. Akuza per «oportunizem»

ne Plenum kaloi lehte (do ta shpjegoj me poshte pse), dhe

theksi e forcat u pergendruan tek akuzat per «sektarizem». Kjo

e fundit u cilesua si «e keqja me e madhe e Partise sone dhe

e udhehegjes se saj », faktori qe gjoja kishte penguar e fre-

•nuar zhvillimin e Frontit, te keshillave nacionalVlirimtare, te

-organizatave te masave dhe te vete Partise. Sektarizmi u cile-sua, gjithashtu, rreziku me i madh per te ardhmen, prandaj

sipas Stoini^it, Nakos, KoQit e te tjereve, duheshin lare he-

sapet me «sektarizmin» e «sektaret.>, ndryshe as Partia, as

Shqipöria e re s'do te na gendronin dot ne kembe!Sejfulla Maleshova, misherimi me i perkryer i oportunistit

klasik qe ka njohur Partia jone, ne nje nga diskutimet dhenderhyrjet e tij arriti gjer ne akuza te perbindshme:

- Sektarizma e theksuar ne vije, - deklaroi ai gjithemllef, - po e kthen Partine ne nje bande terroristesh! Te sho-

ket tane, sidomos tek ata te udhehegjes kryesore, ka humburzemra e vertete e komunistit qe i dhimbet jeta e njeriut!

Fakt eshte se shume nga shoket qe moren fjalen mbas tij,bile edhe nga ata qe u Vorientuan e u pajtuan me frymen qe

diktohej, kete akuze te Sejfullait e goditen dhe e hodhen po-

shte me indinjate. Unö vete edhe ne Plenum, por edhe paraPlenumit isha ndeshur ashpör me Sejfullane per kete akuze te

-poshter. Pak dite para Plenumit, ne kohen kur ai ishte koop-tuar ne Byro, me vjen ne zyre gjithe «alarm».

- Po behet shume terror! - me thote gjithe zemerim.

- Terror? - e pyeta i habitur. - Ku?- Ne Tirane! - pergjigjet. - Po vriten shume oficere

te penduar.

- Ne Tirane vazhdon lufta e madhe per rlirimin e krye-

qytetit, - i thashe. - Lufte per jete a vdekje. Ke quan te-,rror ti? Dhe per cilet oficere me ankohesh? Tani lufta po mba-

Tron, - i thashe. - Kur u betue thirrje te hidheshin ne male

^e te luftonin bashke me ne pushtuesit, s'levizen nga qoshet e

171

ngrohta . Tani jane «penduar» teper vone dhe me kriminelet nei kemi te ndara hesapet.

- A! Ja, ky eshte sektarizmi! - u hodh Sejfullai. - Ka

humbur zemra e vertete e komunistit, e atij qe i dhimbet je-

ta e tjetrit, qe mendon shume para se tc vendose qe te zhdu-ket nje njeri i cili mund te ndreqet e t'i sherbeje vendit!

Si duket qe prekur nga denimi i merituar qe mori armiku iPartise e i komunizmit, Zai Fundo, me te cilin kishte nie tekaluar te tere ne mergim, te kaluaren e «komunisteve tö ka-feneve». Ishte prekur, me sa dukej, edhe nga eliminimi ne 1u-fte e siper i atyre oficereve te ish-ushtrise mbreterore qe, passherbimit nen fashizmin, ishin kthyer ne agjente te Gestapose ne komandante te njesive tradhtare, qe luftonin krah perkrah gjermaneve ne Tirane e gjetke.

- Kjo eshte nje akuzö e rende, Sejfulla, - i thashe, -

e per kete akuze do te pergjigjesh.

- Pergjigjem, posi! - foli i ngrefosur Sejfullai. - E

perseris, shoket tane nuk kane idene se ekziston nje e drejte

humane e nderkombetare per te penduarit e roberit.

- Kush u pendua dhe kur? - e pyeta prere. - Vrasösit

dhe plaVkitesit, ata qe jane zhytur gjer ne fyt me gjakun e po-

pullit?! Ata qe pasi vrane e prene gjer me 15 nentor, me 16, kur

shohin se e humben davanö, bejne sikur «pendohen»? Jo, Sej-

fulla, per kriminelet ka ligje lufta. Keto jane ligjet me humane.

- Nuk jam i kesaj mendjeje! - tha oportunisti dhe iku.

Dhe ja, gjeti rastin e guximin jo vetem ta ngrinte edhe

ne Plenum akuzen e tij te perbindshme, por te arrinte te quan-

te udhehegjen e Partise «terroriste».

Pjesetaret e tjere ne komplot, KoQ!, Nakoja e Pandi u tre-

guan me «te matur» ne «argumentet» qe jepnin dhe, ne shu-me pikepamje , por kjo qe me e rrezikshme , sepse ishte me ve-shtire te diskreditoheshin e te deinaskoheshin aty per aty. Bi-le vete Stoinii?i, kur degjoi akuzen e Sejfullait, u ngrit dhe equajti «te avancuar», «te nxituar», bile «te padrejte... ».

Kjo ishte nje terhegje vemendjeje per te tjeret: mos ke-

putni broi?kulla si Sejfullai, se do te diskreditoheni e do te na

mbeten planet ne duar!

172

Keshtu, qofte Nakoja, Kogi e Pandi, por edhe Naxhije Du-

me e ndonje tjeter «e argumentuan » sektarizmin me fakte «me

te besueshme»: «vije sektare ndaj Frontft», ««gendrim sektar

ndaj Ali Kelcyres, ndaj Bazit te Canes, ndaj Cen Elezit» etj.

Mbi te gjitha, «argument» i forte ne duart e komplotisteve

ishin veprimet e njohura sektare te Liri Geges e te Mehmet

Shehut. Shume nga shoket qe i dinin e i njihnin veprimet e

shtrembra e sektare te ketyre te dyve, sollen fakte te reja dhe

kjo mjaftoi qe vijes se Partise dhe udhehegjes se saj t'i vi-

shej nofka e «sektarizmit».

Por e verteta, si per te gjitha akuzat e tjera, ishte krejtndryshe. Vija ashtu siQ nuk kishte qenö oportuniste, po ashtunuk kishte gene asnjehere as sektare.

Natyrisht, do tö ishte nje mashtrim e vetekenagesi vde-

kjeprurese sikur ne te mendonim se rrezige te tilla s'na ka-

nosnin ose se shfaqje te tilla s'genc dukur. Jo, kishte pasur ra-

ste te veVanta por ne, sa mesonim per to, sapo na informonin,

merrnim menjehere masat e duhura per t'i goditur ashper e

per te mos i lejuar te trasheshin.

U ngrit ne Plenum edhe Bedri Spahiu e, per te gene soli-dar me -«shoket», sidomos me Sejfullane, midis te tjerash tha:

- Sektarizmi nuk na ka munguar, sepse ishim te prireper kete! Edhe ne Gjirokaster, per shembull, ne, me 1942, mesektarizmen tone i mbyllem dyert Frontit per nacionalistet...!

Kaq tha Bedri Spahiu per kete rast, por «harroi», ose memire, s'deshi ta thoshte gjer ne fund te verteten, sepse po te

thoshte, do te vertetohej qe s'qe vija e Partisö sektare, por

shtremberimi qe ai vete i kishte bere vijes.

Sie thashe , nder elementet qe na hapi me shume pune e te-lashe ne kete drejtim ishte Liri Gega, sidomos me rastet e

shumta te gendrimeve te saj sektare ne Vlore apo ne Veri, ku

e derguam ne qershor te vitit 1944. Kudo ku shkonte Liri

Gega menjehere vinte autoritetin e vet mbi ate te Partise e teByrose se Komitetit Qendror, s'pyeste per askönd dhe bente

si t'i shkrepte. Vazhdimisht e kishim kritikuar ashper per kö-to veprime. KoGi Xoxe propozoi ta dergojme ne Veri. Ky der-

gim nuk qe pa gellim: Kogi Xoxe donte ta kishte sa mö larg

173

Liri Gegen se e konsideronte si rivalen me te afert qe i kishte

bere e mund t'i bente akoma «hije». Nga ana tjeter, ishte i bin-

dur se Liri Gega nuk mund te shkeputej nga prirjet e saj te se-

mura sektare dhe ketej shtoheshin motivet per ta akuzuarsi sektare dhe per ta eliminuar. Ne fakt ajo ne Veri e zhveshi

me keq pallen e sektarizmit, prandaj e thirrem te kthehej neOdrigan, me qellim qe t'i analizonim thelle e perfundimisht

veprimet e saj qe ishin ne kundershtim te plote me vijen e

Partise.Kjo ishte e verteta e padiskutueshme per vijen politike te

Partise sone, vije qe, siv thashe, kishte gene dhe mbetej edrejte, parimore dhe kurrsesi «here oportuniste e here sektare»,

siq na akuzuan i derguari i Titos, Stoinigi dhe njerezit e kur-

disur prej tij.Akuza tjeter qe u hodh ne Plenum e qe e shtremberoi krejt

te verteten kishte te bente me vijen organizative te Partise.

Platformen e kesaj akuze e parashtroi ne referatin e tij KoVi

Xoxe. Nga fillimi ne fund ky referat ishte nje shtremberim i

shemtuar i se vertetes, i mbushur me shpifje te renda pervijen organizative te Partise, por qe ne te vertete dilte tej ca-

qeve ••organizative» dhe perbente nje mbeshtetje te akuzesper krejt vijen politike e ideologjike te Partisö e te udhehegjes

se saj.Ne kete referat Kogi Xoxe shtroi, per here te pare hapur,

pikepamjet e tij antimarksiste e armigesore. Nga gjithe mo-ria e akuzave dhe e pikepamjeve te tij te poshtra, sidomos tri

probleme me kane mbetur te pashlyera ne mendje: i ashtu-quajturi «monopolizim i udheheqjes se Partise nga tri-kater ve-

ta»; roll i inteligjencies ne lufte, ne Front, ne pushtet etj., etj.;

roli i kuadrove.Edhe me pas do te flas per keto ^eshtje, sepse per 4-5 vjet

me radhe ne do te ndesheshim per dite me to e, per fat te keq,do te pesonim deine te medha, por ketu dua vetem te theksojse ku e kishin zanafillen keto 'pikepamje e pse KoGi Xoxe i le-shoi per here te pare ne Berat.

Sipas atyre qe lexoi Xoxja dilte se udhehegja e Partisesone gjate viteve te luftes na genkesh monopolizuar nga tre-

174

-kater veta dhe, shprehimisht «sgaroi» se keta gene, i pari,Miladin Popovigi ; i dyti, une ; i treti, Ramadan l itaku dhe ikaterti, per nje periudhe , Ymer Dishnica e, pastaj, sidomos,Liri Gega! Te tjeret, sipas Kogit, ishin lene menjane, ose nukpyeteshin fare.

Ishte e gjitha kjo nie shpifje e rende dhe behej ne mbe-shtetje direkte te akuzes kryesore per vijen tone politike. Qeketej dilte se vija na genkesh perpunuar nga tre-kater veta, emege vija qysh ne fillim u cilesua «e gabuar » , atehere keta tre--katör veta ishin pergjegjesit kryesore e tash duhej te pergji-gjeshin.

Mirepo , ne keto momente , Miladini ishte larguar, YmerDishnica, Liri Gega e Ramadan ^?itaku ishin perjashtuar defacto nga Byroja. Mbetej, pra, te laheshin llogarite me ate qekishte mbetur akoma, me Sekretarin e Pergjithshem te Par-tise . Sipas Xoxes e me pas, sipas Sejfulla Maleshoves , une u ei-lesova si «sinteza e te gjitha gabimeve te verejtura ne vijen po-litike e organizative».

Por djallezia ne fabrikimin e kesaj te ashtuquajture kater-she ne udhehegje , rrihte ne shume shtigje e behej per shumögellime . Jo rastesisht , i pari ne «katershe» rreshtohej MiladinPopovii^i . Indirekt «aprovohej » teza jugosllave se PKSH jo ve-tem e kishte krijuar nje jugosllav , por dhe e kishte udhehequrde facto nje jugosllav!

Kote tash s'e thoshte as Bllazho Jovanovigi e as Tempo-ja, por vete sekretari organizativ i Partisö , Kogi Xoxe! Kupto-het, per titistet , ky sherbim i KoVi Xoxes qe me vlera te me-dha.

Ne te njejten kohe venia absurde e Miladin Popovigit «nekrye» , kishte per gellim t'u thoshte anetareve te Komitetittone Qendror se Sekretari i Pergjithshem «me kot eshte zgje-dhur ne ate detyre , ai s'ka qenö ne gjendje te drejtonte, kabere g'i ka thene Miladini». Akoma me tej, paraqitja permbyse Vdo gjeje ne vijen e ndjekur , u servirej anetareve te Komi-tetit Qendror si «argument» i plote per t'u ngritur jo vetemkunder Sekretarit te Pergjithshem , por edhe kunder vete Mi-ladin Popovisit . Jugosllaveve per Miladinin u duhej vetem nje

175

«miratim»: qe gjoja ky kishte udhehequr de facto PKSH! As-

gje tjeter pozitive nuk donin per te , perkundrazi , e goditenhapur e kerkuan ta goditnin edhe shoket tane. Stoinii^i, pasi e

nisi Miladinin me urdher ne Jugosllavi , tash donte «argumen-

te» per «gabimet» e tij , me gellim qe t'i jepej «denimi i me-

rituar >•. Dhe , meqe nuk mund t'i thuhej hapur se «denohesh

ngage nuk punove per planet tona te fshehta», do t'i thuhej

«denohesh , sepse ne Shgiperi ke qene sektar , oportunist>• etj.,

etj.Nuk ia vlen te argumentoj ketu , sepse ishte nje shpifje

e peshtire ajo qe shtroi Xoxja ne referatin e tij, vetem dua te

ve ne dukje te verteten e padiskutueshme , se Partine tone dhe

Luften Nacional(;lirimtare i drejtuan jo tre-kater apo dhjete

persona , por gjithe Komiteti yne Qendror , bashkö me shume

kuadro te devotshem rreth tij, ndersa Miladin Popovi^i, i cili

duhet te konsiderohet si nje shok i Partisö sonö, vetem ka ndih-

muar , aq sa kane ndihmuar vev e ve(Z edhe shoket e tjere te

Komitetit Qendror.

Une vete , si Sekretar i Pergjithshem i Partise, kisha ve-

ne te gjitha forcat e mia per te luajtur rolin tim si udheheges

dhe drejtues i Partise, jam perpjekur te drejtoj Partine dhe

levizjen , t'i orientoj ato ne rruge te drejte, t'i ushqej shoket

me direktiva dhe me udhezime politike e organizative te vlef-

shme, duke u bazuar ne eksperiencen e Partise dhe ne ndih-

men e madhe qe me jepnin anetaret e tjere te Komitetit Qe-

ndror, te cilet drejtonin organizatat e terrenit dhe Luften Na-

ciona1V1irimtare ne gjithö Shgiperine . Ketu eshte vendi te thu-

het se edhe Miladin Popovivi u rrit krahas me ne . Ate e rriti

Partia jonö , ashtu sikunder na rriti te gjithe ne . Ai ishte nje

shok me tö vertete internacionalist , qe i donte shumö Shgipe-

rine dhe popullin shqiptar dhe ka mbajtur ne qdo rast qöndrim

te drejte komunist , internacionalist , ne mbrojtje te interesave

e te gendrimeve te drejta te vendit e te Partisö sone.

Asnjehere e ne asnje rast ne nuk kemi lejuar monopolizim

punösh dhe as kemi mönjanuar njörin ose tjetrin shok, per-

kundrazi , kemi bere gjith^ka per t'u futur sa me teper ne pu-

ne, ne veprim e ne drejtim.

176

KoVi Xoxe ne akuzen e tij, perveg qe kreu porosine e Stoi-

nigit , ne te njejten kohe gjeti rastin tö shprehte pakenagesite

e tij personale , qe kishte grumbulluar prej kohesh.

A kishim ne faj per mosaktivizimin e tij tö dukshem?!Kurrsesi . Menjehere pas themelimit tö Partise , ku u zgjodhanetar i Komitetit Qendror te Perkohshem , Kogi Xoxe u arres-tua dhe gendroi ne burg gjer ne fund te prillit te vitit 1943.Ta merr mendja , per kete periudhe ai dhe ne «akuzonim» ve-tem fashizmin qe na e mbylli Kogin ne qeli e s'e la te akti-vizohej ne punet qe kryenim . Me perjashtim te gendrimit temire e te forte ne burg, Xoxja gjate kesaj kohe s 'beri asgjetjeter (dhe s'kishte V'bente ) e ne, megjithate , ne Konferencene Pare te Vendit i beme nje nder shume tö madh , e zgjo-dhdm ne Komitetin Qendror , ne Byro, bile edhe sekretar or-ganizativ tö Partise , md shume se ishte punetor, se sa per afte-site nuk patdm mundesi t'ia njihnim , siq thashe , ai u burgosshpejt pas formimit tö Partise . Nje komunist i ndershem,thjesht per kete fakt , duhej t ' i gendronte kurdohere me dorene zemer Partise dhe, kur t'i jepej rasti , t'ia shpdrblente e t'iajustifikonte me te gjitha forcat nderin dhe besimin qe i jeptePartia . KoVi Xoxe beri te kunderten . Rastisi qe , sa doli ngaburgu, u bashkua me Tempon dhe veren e 1943-shit e kaloine shogeri me te. Ketu filloi e tatepjeta e KoVit. I pdrpunuarprej Tempos u terhoq menjane , u mbyll diku ne fshatrat eKorQes dhe u kthye ne nje intendent prapavije. A ishte fajiyne per kete?! Sa herd benim mbledhje e takime e therritnim,per gjith^Zka e vinim ne dijeni, i kerkonim mendimin, por ais'jepte gje. Per tö miren e punes s'kishte (Z'te jepte , per tö ke-qen e punes grumbullonte «verejtje» e pakdnagesi te vogla dhepriste rastin t ' i derdhte . Und vete, disa here me radhe, i ki-sha terhequr vemendjen te tregohej aktiv , me i hedhur, tömerrte me pdrgjegjesi per punet e ndryshme e sipas funksionitqe kishte, por ai vetöm heshtte. Ne menyre tö ve^antd mepreokuponte fakti qd ai s'po kryente si duhej detyren e sekre-tarit organizativ te Partise , dhe kete gje e shihnim te gjithe.Liri Gega , me etjen e saj per pushtet , bente gjithVka qe tamerrte vete persiper kote detyre , bile arriti te bindte edhe Ba-

12-67 177

cen e gjer ne njefare mase edhe Nako Spirun. Ndodheshim neHelmes, ne maj te 1944-es, kur pergatitnim Plenumin 1 te KQte Partise. Me vijne ne nje moment Liria e Baca dhe ajo ha-pur shtron propozimin qe «te shikohet mire» ^eshtja e sekre-tarit organizativ te Partise.

- Pse? - e pyeta.- Sepse Kogi s'e ben dot! Ka humbur fare! - me thote.- Duhet ta ndihmojme, - i thashe. - Bile, veVanerisht

ty te kemi porositur disa here ta ndihmosh.

- Jo, ashtu s'mundem me, - ma ktheu Liria. - Une te

bej punen e ai te quhet sekretar! Kjo s'vete. Ose ta beje vete,

ose t 'i gjejme ndonje ilaig kesaj pune.

- Per g 'ilag e ke fjalen ? - e pyeta.- Po ja, ose ta beje siV duhet bere detyren, ose ta he-

qim e ta zevendesojme me nje tjeter.

E kuptova qe ne fillim se ku donte te dilte por, se do teqe kaq karrieriste dhe e paturpshme, nuk e mendoja. E shty-

va me tej :- Po ke mendon ti? - e pyeta si «shume i interesuar».

- Ja, nie shok aktiv, te gjalle, luftarak. Si te them, ndo-

nje shok, per shembull... Shulent.Emrin e Shules e permendi aq dobet sa mezi degjohej.

- Mendimet e tua, - i thashe, - le t'i shtrojme neByro.

- Pse ne Byro? - u hodh perpjete. - Ketu jemi tre veta.Edhe me Nakon kam biseduar e ai me tha «shtroja Enverit».

Ja, kjo eshte Byroja!- Kurrsesi! - i thashe. - Pse, ku jemi? Ti s'ke idene

per punet organizative te Partise, megjithese hiqesh si me «ek-

sperte» ne kete fushe. Te jene tre shoke te Byros , ose edhe

te peste, po te ishim bashke e te diskutonim si tö na tekej, kjo

s'do te quhej e s'ka pse te quhej mbledhje Byroje. Duhet bere

mbledhja e Byrose, duhet shtruar d^eshtja ne prezence edhe teKoVit, ta diskutojme gjere e gjate e atje te sqarohet e verte-

ta. Qarte...?

1 Pseudonimi i Kristo Themelkos.

178

- Qarte! - tha me ze te keputur.

Ne mbledhjen e pare qe beme pas kesaj bisede, Liria shtror«propozimin» e saj me bindjen se do t'i aprovohej. E ngriti pro-blemin ne frymen qe Kogi s'kishte gene aktiv, qe i terhequr,diku qe mbyllur andej nga KorVa etj. Keto Liria i kishte drejt,por ajo gjithgka e thoshte nga pozita personale e me synimekarrieriste. Nejse, ajo iu pervesh KoVit mire . Per ato qe i tako-nin edhe ne thame verejtjet e kritikat tona ndaj Xoxes.

KoVi Xoxe kishte ulur koken e s'bente ze. U ngrit e beri:autokritike ne Byro e, midis te tjerash, tha:

- Drejt eshte! Une kam punuar i menjanuar, nuk e kamkryer dot ate qe me kerkonte detyra.

- Po nuk je ne gjendje ta kryesh detyren, atehere thuajhapur qe s'je per Byrone! - i nderhyri zjarr per zjarr-Liri Gega.

- Me mire nga ti e bej, - ia ktheu Kogi . - Por ti s'me:sheh dot me sy!

- S'shoh dot paaftesine! - iu ndersye Liria.Nderhyra menjehere qe te getesonin gjakrat.Sidogofte me kembenguljen time ne e hodhem poshte pro-

pozimin e Liri Geges dhe KoVi u keshillua qe t'i vere te gjithaforcat punes, te njohe mire problemet dhe, ne pune e siper,te afirmohet.

Ai, me syte perdhe, digka mermeriti, na falenderoi per be-simin dhe na «siguroi» se do te tregohej aktiv.

Tre-kater muaj pas kesaj erdhi Velimir Stoinigi dhe i pa-dukshmi Kori Xoxe doli ne skene, nisi te levize, u be «aktiv»,

iu hap goja dhe, ja tani, ne Plenum ngrihet e peshtyn mbi teverteten, na ankohet se e «kemi lene menjane», pa e pare mevend te thote asnje fjale se perse u shulleh e humbi, pra, pse ehoqi veten menjane per muaj e vite te tera nga lufta e nga puna.

Atehere kush mbetej tjeter qe gjoja qe lene menjane, si-pas tezes se Kori Xoxes?

Mbetej njeriu qe kishte gene me prane Byrose nga te gji-the, Nako Spiru. Kurre s'do ta imagjinoja se mund te thuhej nji

absurditet i tille, por fakt eshte se jo vetem KoQi, por edhevete Nakoja na u ngrit e tha ne Plenum:

179

- Nuk kam gene ne dijeni se isha ne udhehegjen krye-

sore te Partise!

Genjeshter me bisht! Kam folur hollesisht ne librin mekujtime «Kur lindi Partia» se q'vend zinte ne udhehegjen tone

Nako Spiru . Dua vetem te theksoj se ne ato igaste m'u erren

syte , sepse, ne kishte njeri qe qysh nga fillimi kishte marrepjese ne te gjitha mbledhjet e Komitetit Qendror e tö Byrose,qe dinte hollesi , qe ishte me i mirinformuar se kushdo, qeshpesh kishte folur edhe ne emer te Komitetit Qendror e teByrose, bile kishte marre edhe vendime ne emer te tyre e pa

na pyetur paraprakisht , ky qe Nako Spirut. E tani na thote«s'dija!».

Ua hodha fajin shpirtit ambicioz te Nakos, momentit te

turbullimit e te verberise qe e kishte mberthyer , tendences

meskine te kritizerit te semure . S'po kuptoja pse Nako Spiru

mohonte gjithgka , mohonte te verteten , shoket dhe veten e tij.

S'dija akoma se ai qe ingranuar koke e kembe ne nje komplot

prapaskene.Kjo qe , pra, e verteta mbi shpifjen e Kogi Xoxes se, gjo-

ja, ne udhehegjen e Partise sone punet ishin monopolizuar ne

tri-kater duar!

I title ishte edhe «konkluzioni » tjeter i tij, se ne Partinetone gjoja sundonin e drejtonin vetem intelektualet e, per kete,Partia gjoja kishte humbur karakterin proletar!

Nga ato qe thoshte Koi?i dilte se edhe luften e kishin berevetem intelektualet , edhe Frontin e mbushnin ata, edhe keshi-llat i kishin ndertuar ata! Kjo ishte absurde . Partia jone ver-

tet kishte bere nje pune te mire e kishte afruar shume inte-lektuale perparimtare e revolucionare , por fakt eshte se keta

intelektuale luajten ne lufte ate rol qe mund ta luaje inteli-gjencia e udhehequr nga nje parti komuniste e klases punetore.Barren kryesore , peshen me te madhe ne lufte e mbajten kla-

-sa punetore dhe fshataresia , madje , per nga pikepamja numeri-

1 Gjithe korrespondenca e shokut Enver Hoxha , botuar ne vellimet1, 2 te Veprave , si dhe ajo e pabotuar deshmon per lidhjet shume tengushta qe mbante shoku Enver dhe udhehegja e PKSH me NakoSpirun.

180

ke, luftetaret nga fshati perbenin shumicen derrmuese te lufte-

tareve tane. Ne te gjithe vijen tone gjate gjithe luftes, ne ta-kime, ne mbledhje , ne konsulta e ne konferenca ne kurdoherekishim theksuar me forte karakterin proletar te Partise, kur-

dohere kishim bere perpjekjet me te medha qe Partia tö ishteproletare jo vetem nga ideologjia e programi, por edhe nga per-berja e radheve te saj, qe vendin e pare nder te pranuarit e rinjta zinin punetoret e, pas tyre, elementet pararoje te fshatit

qe keta te zgjidheshin ne organet udhehegese te Partise, te

luftes etj., etj. E keto direktiva jo vetem i kishim hartuar drejt,

por edhe geme perpjekur qe te zbatoheshin drejt.Keto Ko^i i dinte, por ai i leshoi keto akuza per gellime

te caktuara: duke u nisur nga fakti qe vete kishte gene pune-

tor, «proletar», siq thoshte, (por qe ne fakt kishte qene niezanat^i mikroborgjez), ai kerkonte te hapte shtigjet per te ar-dhur ne krye te Partise, per t'u bere kryetar» i saj si «pro-letar» qe qe! Ai kembenguli me forte per t'u pranuar akuza eStoinii?it se «vija politike kishte gene e gabuar» dhe, kjo sipasXoxes, kishte ardhur ngage Partia «mbeshtetej tek intelek-tualet», se keta kishin bere «gabime te pafund», se s'gene negjendje te drejtonin e te udhehignin, se, ne fund te fundit, Par-

tia s'eshte e intelektualeve, por e proletareve e duhet drejtuarnga nje proletar etj.!

Kete akuze KoQi e shtroi ne Berat si gjoja ne parim dhe

shumekush mund ta merrte si nje parashtrim te drejte.

Por ishte njeri qe s'mund te kenagej nga ato qe tha Koi;ie qe do te reagonte shpejt ndaj tij. Ky ishte Sejfulla Malesho-va. Te dy, e bashke me Nakon te tre, ata ishin nje grup, nje

orkester ne Berat, por Brenda ketij «uniteti» komplotisteshnuk mund te mos zienin grindjet , kontradiktat e zakonshmee te gjithfarellojshme. Kur mori fjalen per kete problem Sej-

fullai, na beri nje teori te tere se «si duhet te ndertohet e teece perpara nje parti» dhe menjehere, pas kesaj, doli te nevojae nje «kryetari» (problemin e shtronte gjoja ne parim), qe te

jete shume i ditur , «ta njohe marksizmin ne maje te gishtave»,te jete ne gjendje te manovroje ne Ido situate!

E tori problemin, pra, ne ate menyre qe KoQit i rane djer-

181

se te ftohta . Dy ortaket ne komplot po i nxirrnin qysh ketudhembet njeri-tjetrit . Ne qe s'dinim asgje se c 'qe thurur pra-

pa kraheve , s'mund ta kuptonim merine e papritur qe lindi mi-dis tyre , por ata vete e nuhatnin njeri-tjetrin qe larg.

Sejfullai ishte , pra, per nje «shef partie» te ditur e tengritur, per nje teoricien e ketu ai kishte parasysh veten. Kogiishte per nje «proletar», pa shume «theorira» e «llafka», por,ama, «person me dishipline !» dhe ketu ai kishte parasysh veten.

Synimet e secilit, te hedhura si ne «parim» ne Berat, pak

me pas do te pelcitnin ne nje grindje te ashper , ne nje kaca-

fytje per pushtet midis te dyve.

Bashke me ta ne komplotin e Beratit ishte edhe Nakojadhe pikepamjet e KoVit per «proletarizimin» e udheheqjes sePartise per «eliten intelektuale» do te binin ndesh edhe mepikepamjet e Nakos si intelektual qe ishte . Me pas do te shih-nim se edhe midis tyre do te shperthenin grindje e akuza tepambaruara reciproke.

Siq u sqarua me mire, me vone, komploti i Beratit mbartte pervete komplotistet farat e kontradiktave e te luftes se brendshme.

Problemi i «kuadrove» ishte arma tjetrr e Ko^i Xoxes perte goditur vijen e meparshme te Partise . Sipas tij Partia ki-shte bere «pak ose aspak» pune per rritjen e kuadrove, se atokuadro qe qenö , ishin , sipas tij , ose «intelektuale te semure»,pose «te paaftö» ne pune e ne lufte. Duhej , sipas Korit , te ndry-shonte rrenjesisht puna e Partise me kuadrot , duhej bere nje,organizim i ri, duheshin marre masa konkrete etj., etj . Aty de-gjuam per here te pare te lakohej ne te gjitha rasat fjala «kua-drovik» . Sipas Koi^it, kudo duhej caktuar nje njeri « i besuar»per punen me kuadrin e ky ta kishte monopol kete pune. Du-ke filluar nga celulat e Partise ne baze e gjer ne gender, «kua-droviköt» do te lidheshin ne shkallö hierarkike me njöri-tjetringjer ne instancen me te larte , gjer te «kuadroviku » kryesor iKQ. Ky do te ishte Kogi Xoxe, heperhe si sekretar organiza-tiv i Partise dhe si «i ngarkuar » me punet e sigurimit!

Synimi ishte i rafinuar dhe ashtu si termi «kuadrovik»edhe krejt sistemi i «zgjedhjes e i rritjes» se kuadrit nuk gene«prodhime» te mendjes se flashket te Kogi Xoxes . Jo, ate di-

182

kush ia kishte diktuar , dikush ia kishte mesuar . Shpejt do te

dilte se keta ishin «migte» jugosllave.Keta , duke e pare se ne Berat ishte e pamundur qe Kogi

te zinte vendin e Sekretarit te Pergjithshem te Partise, perpu-

nuan geshtjen e kuadrove e te kuadroviköve . Kogi, si sekretar

organizativ , do te shtinte ne dore monopolin e kuadrit. Duke

marre sipas «modelit» jugosllav edhe detyren e ministrit te

Brendshem , Ko^i do ta hidhte me lehte poshtö vijen e möpar-

shme me kuadrot si «tö gabuar » , do ta vinte sigurimin mbi

Partinö e do te kishte dore te lire te niste nga spastrimet dhe

nga zevendesimi i kuadrove me ata qe do t'u sherbenin plane-

ve tö tij e te zoterinjve te tij . Kjo do te bente te mundur qe

te kriioheshin kushtet per ta menjanuar edhe Sekretarin e Per-gjithshem e Kogi tö merrte fugine ne nje terren te pergatitur

prej kohösh.

1 tille qe plani « i padukshem », por qe ngjarjet e rrethanat

e mepasme do tö hidhnin drite mbi te gjitha keto fije te kur-

disura ne prapaskene.Ne shume pikepamje referati i Kogit duhej quajtur «re-

ferati nuku!».- Partia nuku kish njö vijö te drejte , te organizuar,

nuku qe ne rregull , Fronti nuku punoi, köshillat nuku funk-

sionuan, rinia nuku u udhehoq , populli nuku u zgjua , gruaja

nuku u organizua , keshillat nuku gezojne autoritet , nuku ge-

zojnc simpathi, nuku luajnö rol, nuku e nuku...

Dhe pasi hodhi Ido gjö poshte nga puna e sakrificat tona,

Ko(Zi gjeti vendin te na vinte perballe eksperiencen e jugos-

llaveve.Ngriti ne qiell Titon , Tempon e Stoini^in si «shembelltyra

tö se drejtes», si «shpetimtaret tane» , ngriti ne qiell eksperien-

cen e tyre , te eilen «ne duhet ta marrim sa me shpejt» dhe

vazhdoi:- Ato qe nuku u bene ketu , i bejne partia e keshillat ne

Jugosllavi... - Dhe pasi foli e foli per kete «eksperience», ai

perfundoi:- Ja, ndryshimi i madh qe ekziston midis köshillave tane

dhe atyre te Jugosllavise!

183

Cila ishte, sipas Xoxes, arsyeja qe keshillat te ne «nuku ki-shin ecur mire»? Pshte tronditese ta degjosh , por ai keshtu e tha:

- Vija sektare e Partise ka bere qe keshillat nacionalgli-rimtare te shihen si celula partie . Ne kete menyre, siV kemishkuar, - perfundoi, - ka rrezik qe pushteti te mbetet neduart e Partise.

Absurditete te tilla duken vertet te pabesueshme, por tegjitha keto i degjuam ne Berat.

Ne referatin e tij KoVi Xoxe, duke hedhur qdo gje po-shte, perpigej te bente edhe ndonje argumentim «teorik», ma-dje ne nje rast na solli edhe pervojen e revolucionit rus te1905-s ! E habitshme na u duk . KoVi qe s'dinte as alfen e Revo-lucionit te Tetorit , tani te na fliste edhe per atö te 1905-s?!

E verteta ishte se atij dikush ia kishte diktuar referatin.Kjo kuptohej nga mohimi absolut, mohim qe nuk mund te lind-te vetem nga koka e trashe e Ko^it. Kjo dukej edhe nga kon-strukti i te shkruarit. Veshtire te merrje vesh shqipen e Koi^iXoxes. Ne fakt ishte nje perkthim nga tekst serbisht , nje per-kthim i keq, por edhe arroganca e prepotenca dukeshin pasIdo dy-tri fjalesh . Ajo s'mund te qe arroganca e nje personi,gofte ky edhe nga me negativet, sie qe ne realitet KoGi. Ishtearrogante e nje grupi, e njö forte me te madhe. Se cila qe kjo,atehere vetem mund te dyshoja qc, pas kesaj, ishte dora e Ve-limir Stoinigit dhe e Nijaz Dizdarevi(Zit. Por u binda akomame shume se dikush tjeter i kishte diktuar Ko^it te nxinte ato15-20 faqe letör, kur pashe se autoret e fshehte dhe mekaniz-mi i tyre, Kogi Xoxe, kishin harruar ne mes te euforise dherendjes per te goditur gjithGka, edhe fraza vetedemaskuese.Kur po fliste per Partine , rolin e saj ne lufte dhe per nevojene nje «politike me te matur» te Partise ne Front, leshoi edhenje fraze te tille:

- Partia nuk Buhet te dale ne plan te pare dhe mos ushgetesoni se mund te pesoni deme . Ju ne kete lufte keni kri-juar nje autoritet te madh dhe ky autoritet nuk mund te hu-mbase kollaj...

U skuqa kur e degjova e, pasi KoQi Xoxe mbaroi se ]exuaridhe u ul , e shfletova referatin e tij ne vendin perkates dhee pyeta:

184

- Kush «Ju»? Kujt i drejtohesh ketu?- Ju..., - u skuq Kogi, - ne bre, Partia, udhehegja.

- Aa? Ne! - i thashe me gesendi. - Pse, nga na drej-tohesh ti, nga V'pozita, nga jashte Partise?

- Ka shpetuar, - tha i tronditur. - Ja, me poshte, shi-

ko, them qe «duhet te jemi...».

- Qarte, garte, - i thashe dhe ia leshova letrat mbi ta-voline.

- Si garte? - pyeti.- Domethene me sqarove, - ia ktheva shkurt.

- Jo, - tha, - e kam hallin mos krijoni ndonje keqkup-tim. Bile, ja po i ve kryq kesaj pjese, - dhe pashe tek i rakryq e terthor asaj faqeje me majen e penes. Bile me falende-roi per vemendjen qe i kisha kushtuar kur lexonte!

Sie thashe, pas dy referateve, shume nga shoket, disa te

perpunuar e te vene gellimisht ne krah te KoVit, te Nakos e teSejfullait e disa te tjere te keqinformuar e te mashtruar, drej-

tuan me dhjetera pyetje duke kerkuar qe te sqaroheshin pro-

blemet e shtruara. Pöshtjellimi e Qorientimi pershkuan krejt

Plenumin. tshte interesant te vesh re se shoke shume te mire,si per shembull, Gogo Nushi, me preokupim per situaten e kri-

juar, por me ndershmeri komuniste hodhen ne Plenum drite

mbi ate qe qe bere ne prapaskene. Gogoja qe ne fillim tha:- Gjer ne Plenumin e Helmesit ne kishim nje simpati te

jashtezakonshme per shoket e udhehegjes dhe per Miladin Po-povigin, kurse nga referatet del se na paskan penguar.

Perse, pra, ky ndryshim kaq papritur? Gogoja e sqaroi aty

per aty:

- Une kam biseduar me Nakon pas Kongresit te Perme-tit dhe me vone e gjithmone ai me ka thene se «punet nuk

shkojne mire». Para ca ditesh Nakoja me ka thene se «une i ki-

sha kuptuar gabimet, por s'keshe thene gje se kisha frike».Ja, pra, ^'kishte ndodhur! Nakoja, KoQi, Sejfullai nuk ki-

shin mbetur me presionet e akuzat ne rreth «te ngushte», neByro, por kishin punuar edhe me te tjeret. Aty per aty melinden nje sere pyetjesh. ?'e shtyu Nakon ne keto veprime?tSi ndodhi qe Gogos ai filloi t'i fliste se «punet nuk shkojne

185

snire», ne, vjeshten e 1944-es, ne prag tö ?lirimit e s'e böri ke-

te gje me pare. Dihet, Nakoja qysh nga janari i vitit 1944 ndo-

dhej ne Tiranö, kontaktet e tij me Gogon ishin te perditshme,te dy atje drejtonin organizatön e Partisö, te dy qenö nder kua-

drot kryesore. Ky Nako qe paskösh pasur «gjithe ato verejtje»

pse t'ia thoshte, pra, Gogos tani, ne prag tö Plenumit tö Be-ratit e s'e beri kete mö pare, kur ishin bashke me njeri-tje-

trin?! Edhe logjika me elementare tö bind se Nakoja s'kishte bi-

seduar mö parö me Gogon, sepse me pare, pra, para veres, ais'kishte v'verejtje tö bente, s'kishte divergjenca as me udhehe-

qjen e Partisö, as me mua, as me Miladinin. Tip impulsiv e

nervoz siv qe, ai s'kishte pse t'i mbante fshehur e t'i ruante«verejtjet» per ne vjeshtön e 1944-es. Ne menyre te vetvetish-

me mendja me shkoi te «miku» jugosllav qö rrinte ne krye

te vendit e mbante shönime gjithe vrull. Gjith(;ka filloi te per-mbysej me ardhjen e tij, sidomos pas «tezave-platforme» qe na

leshoi ne Odrigan.

Pasi u ul Gogoja, u ngrit prape Nakoja per nje «sgarim»:- Eshte e vertete qe une ia kam thene Gogos ato qe tha.

Pozita ime ka gene e pagarte, por une nuk i kisha parö gjerat

me kete sy qö i shoh sot. Kjo do tö ishte merite per mua, pors'eshte. Syte na i i^eli shoku StoiniZ. Tani Gogoja shtroi ketu

se une kam pasur frikö qe t'i thosha mö pare. Jemi keqkup-tuar. Unö i kam thene se fjala ime nuk do te sillte rezultate,

kjo po. Kujtoja se do tö sillte me tepör dem sesa mire.

Diskutimet dhe nderhyrjet e shpeshta te Nakos ne Plenu-

min e Beratit perbejne ndoshta pasqyrön me te sakte te karak-terit kontradiktor te tij. Qendrimi i tij teresor atje ishte me

tepör negativ e armigesor se ne iZdo rast apo situate tjetör te

meparshme apo edhe te mepasshme.Ishte po ai Nako qe pak kohe mö pare, me fjalön e tij te

mprehte, shkruante artikuj, letra, u fliste te rinjve me entu-

ziazem, si(7 beri jo mö larg se gushti i 1944-es ne Kongresine Parö te BRASH-it ne Helmes. Tö gjitha «mohimet» e tij tötanishme, gjer pak muaj mö pare ishin pohime, ishin afirmime

tö thöna me gojen plot mbi vijen e drejte qe kishte ndjekur

Partia jone ne tö gjitha problemet - per keshillat, Frontin,

186

Gruan, Rinine, per vete organizimin e Partine e te udheheqjesse saj etj . Ai e bente kete se mbeshtetej ne nje realitet qe enjihte mire , ne vepra , ne ngjarje e ne njerez qe i kishte shoke.E tani gjithVka u permbys . Ai Nako qe gjer pak muaj me parefliste e shkruante me urrejtjen me te madhe per Ballin e reak-sionin, per Abaz Kupin etj., tani i kishte ulur borite, i kishtevene fare ne surdine . E guditshme , me teper se e ^uditshme!Te mos e njihja Nakon nga afer prej vitesh, do te mendoja seato qe thoshte me pare i kishte per hipokrizi. Jo! Ndersa fliste,gjithnje e me teper me krijohej bindja se di(.Zka kishte ndo-dhur me te, diQka e thelle e kishte hedhur papritur ne anene kundert. C'te qe kjo? fyfare fshihej prapa Nakos?

Isha i bindur se, nese Nakoja kishte genjyer e mashtruarndonjehere , po genjente e po mashtronte pikerisht tani, ne Berat.

Se V'kontradikte e gjalle ishte ne vetvete dhe ne ^'rrugete fölliqur ishte futur Nako Spiru , e tregon edhe nje fakt tjeter.Pasi mohoi, hodhi poshte e shtremberoi gjithi^ka , papritur, kurzuri t'u referohej fakteve e ngjarjeve me te fundit, ve^anerisht,?lirimit te vendit, krijimit te Qeverise , detyrave qe na dilninetj., «harroi» e u be nje Nako tjeter , Nakoja i meparshem:

- Populli, - tha, - ka pare te Partia jone flamurtarene luftes. Ne e ngritem popullin ne kembe , ne e sollem ketu etani, me punen tone populli duhet te shohe se Partia edhe mbpas do te jete forca kryesore e unitetit kombetar . Kjo eshteQeshtja . Faktori kryesor qe e vuri popullin ne levizje ka genePartia jone . Populli mberriti ne fitoren e Luftes NacionalQlirim-tare se kishte ne krye Partine tone . Ne jemi ne pozita drejtue-se, ne jemi ne komande. Tani eshte puna qe keto pozita t'imbajme . Situata te reja jane krijuar , duhet , pra, te gendroj-me ne keto pozita e t'i forcojme.

Ja, ky qe nje Nako . Nje Nako tjeter na u ngrit ne Berat.Qe ne fillim , ne Plenum , si anetar i komplotit , derdhi shumevrer, shume akuza , hodhi balte mbi Partine, udhehegjen e saj,mbi vete punen e perpjekjet e tij ne vitet e pergjakshme teluftes. E ndersa fliste , ndersa vazhdonte me akuzat , here-here,ne menyre te vetvetishme, ai, duke iu referuar fakteve, situa-tes, detyrave qe dilnin, padashur «zhvishej» nga roli i ulet i

187

komplotistit e binte ne kundershtim me veten, me ato qe ki-shte thene me pare.

SiV thashe, nder diskutimet me te pjekura e me te ekuili-bruara ne Plenum, ishte edhe ai i shokut Hysni Kapo. Naty-

risht, Hysniu s'mund te ngrihej hapur kunder asaj fryme qeishte, si te thuash, «zyrtare», zoteruese ne Plenum, por nuk ungrit as pro saj, ashtu siQ bene me ndergjegje ose pa nder-gjegje mjaft te tjere.

Hysniu kur foli per punön e Partise ne qarkun e Vlores,

u pergendrua te gabimet flagrante te Liri Geges e te Dushan

Mugoshes.

- Sektarizmi i Lirise dhe monopolizimi i puneve prej saje prej Dushan Mugoshes, - tha nder te tjera Hysniu, - bi-

nin Kapur ne sy dhe ne kemi pasur shume telashe e kunder-shtime me ta. Per köto kemi sinjalizuar udhehegjen e Partise

dhe shokut e udhehegjes nuk na thane ndonjehere se s'kishim

te drejte. Perkundrazi, kur e mbushen kupen, si Lirine dhe

Dushanin, udhehegja e Partise i largoi nga Qarkori i Vlores.Diskutimi i Hysniut vertetonte, pra, se s'ishte vija e as

direktivat tona «sektare», por te tilla gene veprimet e persona-

ve te veVante. Kjo nuk mund t'u pölqente Stoinii?it me kompa-

ni, prandaj u ngrit Sejfulla Maleshova e deshi «ta zinte» Hysni

Kapon ne fjale:

- Kam dy pyetje per Hysnine, - tha me ton eks katedra.

- E para, si mendon ti, sikur pas ofensives se dimrit te kishim

pasur nje qendrim josektar ndaj Skender MuVos, a mund te

vinte ai dhe njerezit e tij me ne?- Skender MuQoja, - iu pergjigj prere Hysniu, - e ki-

shte te garte gellimin e luftes sone, ai ishte kunder vijes se

Partise Komuniste, prandaj, as kishte ardhur e as do te vintekurre me ne. - Por, - shtoi Hysniu me zgjuarsi e ironi bashke,- me frymen si po diskutohet ketu, ai edhe mund te vinte...

- Pyetja e dyte eshte kjo, - vazhdoi Sejfullai i pake-

naqur: - Direktiva qe dha Komiteti Qendror ne Konferencen

e Pare te Vendit per denimin e Xhepit a ka shkaktuar dem?- Sikur ne ta kishim lene Xhepin te bente si te donte,

ai do te na kishte prishur shumö me teper pune . Gabimi yne

188

eshte se nuk e kishim demaskuar dhe nuk e kishin goditur aqsa duhej qe me pare, qe para Konferences , - iu pergjigjHysniu.

Velimir Stoini^i ne kete Plenum , nuk e la punen e tij ta be-nin vetem njerezit qe i kishte pergatitur mire per dy-tre muajme radhe . Gjate gjithe zhvillimit te mbledhjes ai gendronte hi-jerende, serioz, por i gelej fytyra e i qeshnin syte kur Kori,Sejfullai, Nakoja e te tjerö, e benin punen ashtu si e donteplani i Titos e i udhehegjes se partise se tij qe kishte sjellenga Jugosilavia . Por, sa shihte qe diskutimet merrnin ndonjerruge qe s'i interesonte , menjehere nderhynte me prepo-tence.

Keshtu ndodhi , per shembull, kur pas akuzave mbi gjoja«sektarizmin ne vije» , tehu i goditjes u pergendrua mbi ate qeu cilesua nga Ko^i e Sejfullai «klike ne udhehegje». Velimiripriti gjithe qejf qe te shperthente goditja mbi mua, por sho-ket e Plenumit bene te kunderten . U pergendruan te Liri Gegae, menjehere pas saj, te Dushani e Miladini . Per kete te funditVelimiri miratonte me koke dhe dozat e kritikes u forcuan.Hysniu, siV thashe, u beri nje portretizim mjaft te mire tipa-reve sektare e terroriste te Mugoshes. Shoke te tjere sollen fak-te te tjera . Mendoi Tuk Jakova se deti u be kos dhe mori lu-gen e foli per Bllazho JovanoviVin:

- Bllazhoja s 'na dha asgje ne Konferencen e Pare teVendit , sepse s'kishte V'te na jepte, - tha Tuku. - Ne e pyet-nim, ai ose rreshgiste, ose s'e hapte gojen . Na erdhi dhe Tem-

poja ato ditö, edhe ky s'na tha asgje se si e qysh organizohet

nje Komitet Qendror , cilat jane detyrat e Byrosö e te Sekre-tariatit etj.

Foli gate Tuku per te dy keta dhe V ' eshte e verteta, atoqe tha , i tha drejt . Por mendja naive e Tukut s'kishte kuptuarasgje se Q'po ndodhte . S'kishte kuptuar qe fjala s 'qe te go-diteshin te derguarit jugosllave , por, ne radhe te pare, duheshagoditur unö, shoket e tjere te udhehegjes dhe nga jugosllavetvetem njeri, Miladin PopoviQi. Te tjeret duheshin lavderuar.

Keshtu e donte «fryma» e Plenumit, por kete se kuptoi Tuku,

sic nuk e kuptuan edhe te tjere. Me fakte po dilte ajo qe ishte

189

e vertete: te ddrguarit jugosllave nuk kishin sjelle asnje te

mire te ne.U ngrit Velimir StoiniVi e me brutalitet u perpoq te vinte

ne vend «nderin» e te derguarve jugosllave:- Ky s'eshte Plenum per pundn e shokeve tane, - tha

rrepte, - por per punen tuaj, te shokeve tuaj kryesore. Per taflitni e jo per shoket Dushan, Bllazho, Tempo apo per mua.

Nderhyrje te tilla ai beri edhe me pare e me pas, por gji-

the vrerin e tij antishqiptar e rezervoi kryesisht per «pershe-ndetjen» qe i drejtoi Plenumit. Ne Plenumin e Komitetit Qen-

dror td PKSH ai u soll dhe foli me nie ton te atille sikur te

ishte ne nje celule batalioni te ushtrise jugosllave.1 gjithe diskutimi i tij permbante «platformen» qe na

shtroi ne Odri^an, vevse tani «md te pasuruar» e shume gjdrai tha me hapur, me me «guxim». Duke menduar se gel1imi qe

kishte po arrihej, nxori, pra, ne drite me gojen e vet shumefakte qe e komprometonin, qe vertetonin se gjith^ka po

ndodhte ishte veper e kurdisur prej tij.Qysh ne fillim, ai me akuzoi mua qe «nuk pranova te

mbledh Byrone e Komitetit Qendror», qe te vinte zotnia nefjale «te ekspozonte pikepamjet e tij». Ne fakt, sie kam thene

me lart, und nuk e quaja tö drejte e me vend qe njö shok ihuaj te merrte pjese ne mbledhjet e Byrose sone Politike.

Ndryshe ishte puna me Miladinin, ate e kishim kerkuar vete

dhe ai asnjöherö nuk na u imponua, nuk foli me tonin e Veli-

mir Stoini^it e nuk veproi si ai.- Und me shokun Dizdarevig, - i deklaroi gjithe mburrje

Plenumit, - erdhöm nga Jugosllavia me porosi qö t'ju ndih-

mojme ne te gjitha Veshtjet: Parti, ushtri, rini, Front etj. Und

kam ardhur me nje plan tö gatshem dhe tani po jua paraqit.

Und e kam ne detaje gjendjen e ketushme. Nuk e kam körkuar

se jam kurioz, as qö te nderhyj ne punet tuaja te brendshme,

as te cenoj autoritetin e ndonjerit...1.Aq shume «u betua» se «s'nderhynte», se «s'ulte presti-

1 Nga procesverbali i Plenumit te 2-te te KQ te PKSH ni! Berat.

t. 62-63. AQP.

190

gjin e askujt » etj., sa perseritja e shpeshtü e deklaratave te ti-lla te jepte te kuptoje se tamam per ketü punü te mbrapshtekishte ardhur.

1 «raportoi» hapur Plenumit pakenagesite ndaj meje e ndajMiladinit , theksoi se «shoket tuaj , kur erdhem nuk na perfillen,mbanin me teper lidhje me Miladinin sesa me mua qe kamardhur me cilesite e instruktorit te KQ te PKJ», se «u grindem

per shume geshtje», se «gendrimi i Miladinit e bunte te zor-shme punen time dhe takimin me shoket , prandaj kerkova lar-gimin e tij nga Shgiperia» etj., etj.

- Puna ne rini, - vazhdoi Velimir Stoinivi , - ka ndry-shuar . Shoku Dizdarevi^ gjeti shpejt gjuhe te perbashket meshoket e rinise dhe ka shkuar krejt dakord me ta. Por, ne Par-ti, - u ankua, - s'ecja dot. Ishte e veshtire te ecja . Keshtushkuan kot te gjitha mundimet e mia per te marre shpejt si-tuatün ne dore . Vetem pas mbledhjes se Byrose (e kishte fja-len per mbledhjen e OdriVanit ), ku u ra dakord te merrja pje-se, gjerat nisen te ecin drejt ! Ne atü mbledhje unü shtrova nietok direktivash qe po jua paraqit edhe juve ketu.

Se ^'gene keto «direktiva» tashme ato jane te njohura. Poprrse Stoini(zi e pa «te arsyeshme» t'i perseriste edhe nie herenie nga nie para gjithe shokeve te Plenumit?!

Ndoshta gaboj , por gjithnje kam menduar se StoiniQi, simendjemadh e jo aq mendjeholle qe qe, gjykoi se gjithizkapriste e arriti , se Partia jone u nenshtrua e tani duhej t'i tre-gonte krejt Komitetit Qendror se autori i vertete i gjithe ketijndryshimi, «heroi i ktheses» nuk ishin bandillet Nako Spiru,Sejfulla Malüshova , KoVi Xoxe e te tjere , por Velimir Stoi-ni^i Bora vete.

- Puna ishte, - tha midis te tjerash ai, - qe te shku-ndej udhehegja e, Partise suaj gjer ne kete gjendje sa te arri-nim ne nie mbledhje si kjo . Partia juaj s'mund ta bente dotkete shkundje vete, duhej nie fuqi nga jashte dhe ajo fuqi kaardhur me ne ketu1!

1 Nga procesverbali i Plenumit te 2-te te KQ te PKSH ne Berat,f. 66. AQP.

191

Monstruozitetet e ketij njeriu ishin te pashembullta.

Duke e mbeshtetur akuzen e Sejfulla Maleshoves se gjojate ne «kishte humbur zemra e komunistit», Stoinigi avancoi

me tej e na «porositi».

- Koka e njeriut, - tha, - nuk eshte si koka e kokoshit

mbi kercu. Koka e njeriut ka nje rol te madh, ajo nje here

lind e nje here vdes.Kam folur ne librin me kujtime «Rreziku anglo-ameri-

kan per Shgiperine» rreth perpjekjeve te anglezeve per nje

«pajtim» e «ribashkim» te Frontit Nacionalclirimtar me agjen-

tin e anglezeve, Abaz Kupin, ne periudhen e fundit te Luftes

NacionalQlirimtare, si dhe per synimet armigesore qe fshihe-

shin pas ketyre perpjekjeve. Pasi anglezeve s'u ndriti me ne,

zgjodhen si «nddrmjetös. per kete ribashkim Titon. Dihet se

ata bene shume tratativa nepermjet Velibitit, perfagesues i

Shtabit Jugosllav prane Shtabit te Aleateve ne Kajro, qe ky

t'i transmetonte Titos kerkesen e anglezevet.

Se ^'u bisedua e V'u arrit ne keto tratativa te Titos me

anglezet, nuk e di, por njö gje eshte e padiskutueshme: sapo

mberriti Velimir StoiniVi ne Shgiperi na böri presion per «ma-

turi» e pajtim me Abaz Kupin e njerözit e tij se ndryshe

demtohet «bashkimi» i popullit e shperthen «lufta civile». Te

njejten kerkese, te njejtat «arsye» na kishin paraqitur ato kohö

edhe anglezöt! Perputhja s'qe e rastit. Titoja e kishte pranuar

rolin e ndörmjetösit, rol qö, dashur padashur e vinte ne nje

plan me ata qö deshön tö sabotonin Luftgin tone NacionalGlirim-

tare e tö vinin ne duart e reaksionit fitoret e arritura me gjak.

StoiniGi e kreu, pra, porosine e Titos e tö anglezöve qysh

sapo mberriti, por, ndersa ne Odrit<an körkesa qe na beri hum-

bi ne ere (ne bisedat e atehershme s'mbanim procesverbal) ai,si per te pasuruar dokumentacionin per tö ardhmen, e shtroi

problemin edhe ne Berat qe tö protokollohej. Fjalet e tij ne

1 «... (3) te ngarkojme Titon (nepermjet brigadier Maklinit) te

influencoje mbi LN(; per te pranuar kthimin e Abaz Kupit...» dhe

« njejten kohe influencen e tij... Titon ta ngarkojme te perdore ne te

mbi LNC -ne. (Shih shenimet e plota ne librin: Enver Hoxha. «Rreziku

anglo-amerikan per Shgiperind (Kujtime)», f. 261 e 251 . Tirane, 1982.)

192

Berat, si per kete problem, ashtu edhe per gjithgka tjeter, jane

te shkruara e zeza ne te bardhen. Ai tha:

- Vija juaj me Bazin e Canes s'ka qene e drejte. Kjo vije

s'qe ne favor tö bashkimit te gjerö te masave, por ka sjelle

pergarje dhe, dihet, - tha, - perprja eshte luftö civile!Dhe kush na «hiqte verejtjen» e na «keshillonte» per «vije

ne favor te bashkimit te masave» e per te mos shkaktuar «lufte

civile»?! Tamam ata qe ne vendin e tyre e, sidomos, nee Kosove

e ne viset e tjera shqiptare ne Jugosllavi po ndiqnin nje politi-

ke thellesisht te shtrember, antipopullore, shtypese e per^arese.

Permenda me lart veprimin tone per dergimin e disa njösive

te ushtrise sone ne ndihme per ^lirimin e Kosoves e te popuj-

ve te Jugosllavise, per ndjekjen kemba-kembes te bishes

naziste.

Hyrja e forcave tona ne Kosove vertetoi edhe nje here vi-talitetin patriotik te popullit kosovar, shpirtin e tij te paepurrevolucionar. Ajo qe Tempot e te tjere, per vite te tera, per

gellime te caktuara, e quanin popullin kosovar «te lidhur mereaksionin», u hodh poshte shume shpejt. 53 000 djem e vajza

te Kosoves kreshnike, veganerisht pas hyrjes se forcave tona,mbushen radhet e brigadave te Ushtrise NacionalglirimtareShqiptare dhe te atyre kosovare. Ata, ndonese partizane terinj, u shquan per trimeri ne luften kunder nazifashisteve nje-lloj si partizanet me te vjeter. Hyrja e brigadave tona beri qene tere Kosoven te shtrihej pushteti i keshillave nacionalcli-rimtare, te perbere nga bijte me te mire e patriote te Ko-soves.

Mirepo tamam kur Kosova ishte kthyer ne nje i?erdhe teLuftgis Naciona1V1irimtare, erdhi papritur urdhri nga shtabi i

Titos qe, forcat partizane te Shgiperise e ato kosovare, te li-nin Kosoven e ta ndiqnin armikun nazist «drejt Veriut» te

Kosoves, ne thellesi te Jugosllavise. Forcat tona e zbatuan ke-te, sepse ato kishin shkuar per ta ndjekur fashizmin gjer ne^Zlirimin e plote te popujve te Jugosllavise. Por, me pas, do temesonim se gellimi i urdhrit te Titos per «ndjekjen e armi-

kut ne thellesi», s'ishte gje tjeter veiZse perseritja, thuajse eperpikte, e asaj dhelperie qe ishin munduar te realizonin dikur

13 - 67 193

kralet e knjazet ne luften kunder zgjedhes otomane. Sidomos

kur u pa garte se forcat osmane po shkaterroheshin e Shgi-

peria ndodhej ne prag te pavaresise kralet e Serbise e knjazet

e Malit te Zi, g'nuk bene qe forcat kryengritese shqiptare ta

linin Kosoven e gliruar e te angazhoheshin sa me gjatö nendjekje te forcave osmane ne vise te tjera, «drejt Jugut». Qelli-mi i tyre ishte qö ushtrite serbo-malazeze te pushtonin Kosoven

e vise te tjera te Shgiperise pa hasur ne gendresen e forcavekryengritese shqiptare, bile edhe te forcave pushtuese osmane.

Pikerisht kete po bente edhe Titoja me 1945. Ne Kosoven e Vli-

ruar nga forcat e ushtrise sone e ato kosovare, forcat e ushtrisetitiste hyne per eliminimin e keshillave nacionalglirimtare qe

ishin ngritur dhe per ndezjen e terrorit te shfrenuar e masivkunder shgiptareve. Kjo raprezalje e papare e titisteve me te

drejte shkaktoi revolten e madhe popullore, e cila vuri ne dyshim

edhe «Jugosllavine e re», sepse me te drejte populli kosovar s'po

shihte asnje ndryshim nga ato qe kishte pesuar nen «Jugoslla-vine e vjetör». Populli patriot i Kosoves, ne kete situatö teper

te nderlikuar, kerkoi «kthimin e partizaneve shgiptare», me qe-llim qe situata te zgjidhej drejtesisht e te pushonte terrori i

egör. Titoja me shoke, per te evituar nderlikimin e metejshemte situatave, u detyruan ta pranonin kete kerkese dhe partizanet

u kthyen. Ne Kosove nuk gjeten kurrfare forcash « te orga-nizuara reaksionare », sig propagandonin jugosllavet, por gje-ten nje popull qe i priti partizanet tane njelloj sikur te beninnje i^lirim te dyte te Kosoves. Situata u getesua dhe pas kesajTitoja planifikoi manovrat e reja. Lufta tash kishte mbaruar,

ne situaten e re ai mund t'i zgjidhte me forcat e veta pro-

blemet e mprehta ne Kosove. Por qe ta bente kete, larg syvete botes e sidomos larg syve tane, i duhej qe forcat tona telargoheshin perfundimisht nga Kosova e te ktheheshin ne

Shgiperi. Po si? Nga largimi i drejtperdrejte i forcave tona nga

Kosova nepermes kufijve te atjeshem shteterore, do te krijo-heshin skena te papelgyeshme, ndoshta te renda per titistet.

Kosovaret mund te ngriheshin perseri ne revolta, kur te shih-

nin se forcat e ushtrise sone po largoheshin. Per te dale ngakjo situate, Titoja perseri kopjoi kralet e dikurshem dhe in-

194

skenoi «nevojen e ndjekjes se bandave reaksionare drejt Ju-gut, drejt Gregise» e, per kete, kerkoi « ndihmen» e atyre for-cave tona qe ndodheshin atje. Ne , qe ende s 'i dinim mire pla-net e felliqura te Titos, u dhame urdher divizioneve te vep-ronin . Pasi mberriten ne kufijte me jugore te Magedonise,forcave tona iu tha se «s'ishte me nevoja » per gendrim neJugosllavi ! Kalimi u be ne zonen e Korges e te Prespes, largsyve te popullit te Kosoves. Tito-Rankovi^et mbeten te lireper te vepruar, siZ vepruan , me metodat e tyre barbare mbiKosoven martire.

Ja, pra , kush na «keshillonte » ne per nje «vije te drejte»,qe de te ponte «ne bashkimin e masave» . Ata qe me politikene tyre po zbatonin e planifikonin te thellonin vijen e gjenocidite te shfarosjes masive ne Kosove e ne eiset e tjera shqiptarene Jugosllavi.

Per le te vazhdojme me tej me «ligjeraten » e StoiniVit nePlenumin e Beratit.

Pasi hodhi balte mbi gjithe punen e fitoret tona , pasi na«trembi» me pretendimin se nuk i paskeshim te forta «pozitatas ne terren, as ne ushtri» , ai nuk harroi te na jepte edhe njetok «mathimash» te tjera per te ardhmen.

- Mos u rreni, - tha, - se gjoja i keni pozitat te forta.Kini parasysh se, vev te tjerash , ju rrezikon borgjezia e per-mbysur , por ju rrezikojne shume edhe armigte e jashtem. Juduhet ta kuptoni, - kercenoi, - se jeni te vegjel dhe, si tetitle, perbeni nje kafshate te mire per reaksionin.

Pasi e tori mire e mire «teorine e rrezikut », doli atje ku 1qe thene te dilte:

- E kam fjalen, - tha, - se ju nuk mund te ecni ve-tem, pa Jugosllavine dhe, veganerisht , pa nje Jugosllavi te tillesi kjo qe eshte krijuar tash ne Ballkan e ne Evrope. Kjo, -vazhdoi Stoini;i, - eshte geshtja e marredhenieve sa me teforta me ne, e lidhjeve tö perzemerta me Jugosllavine.

Me poshte do te flas me gjere per perpjekjet e gjithan-shme armigesore te udliehegjes titiste per realizimin e synimit

te vet final: gllaberimin e krejt Shgiperise. Veganerisht ne

195

vitin 1947 e ne fillim te 1948-s, ky synim u shpall hapur, por

dua te them se qysh ne Plenumin e Beratit Stoini^i e hodhi

si nje ballon d'essail idenö e kötij gllaberimi:

Se ne V'forma duhen forcuar marredheniet tona, - tha,

- nuk mund ta themi qe ne kete konference. Por le te jete

para nesh perspektiva e nje aleance, e nje konfederate, e. me

tutje. Ne kete perspektive, - diktoi, - ndertojini marre-dheniet me Jugosllavine. Perspektiva e Jugosllavise eshte per-

spektiva e Ballkanit, e Evropös . Emri i Titos i ka kapercyer

kufijte e Jugosllavise, atü duhet ta popullarizoni dhe ju. Men-dimi im, - e perfundoi ai kete geshtje, - eshte se ju flitnipak per ne, prandaj ne te ardhmen duhet te flitni me teper

per Jugosllavine e per Titon.Nuk ishte aty as vendi, as kushtet per te hyre ne disku-

time e per te kerkuar sqarime se ^'kuptonte Stoini^i me kete«konfederate e me tutje» dhe si u be kjo Jugosllavi «perspek-

tiva e Ballkanit dhe e Evropes». Mö pas do te sqarohej gjith-^ka. Ne Berat hidheshin vetöm «idete» e «direktivat» qe Stoi-

ni?i kishte sjelle nga Jugosilavia, te cilat, vee e veV apo edhe

te gjitha bashke, perbenin mina te kurdisura e me rreziqe tö

pallogaritshme per tö ardhmen e Partisö sonö e tö Shgiperise

se re . Te gjitha ishin mina politike e ideologjike dhe mbanin

marken e prodhimit titist. Ishte akoma heret t'i kuptonim ne

gjeresine dhe ne rrezikshmerine e tyre, por rrahja e sahatit tö

tyre nisi te na trokiste qysh ato gaste te turbullta, si nje makth

i madh. Por StoiniQi, per te mos na lönö rast qe tö mendonim

mö gjate per thelbin e deklaratave te tij per Jugosllavine dhe

aleancat, beri njö rrotullim te plotö e u kthye tek ajo qe ishte

mö kryesorja ne atü moment:- Ju ketu bete kritiken e Komitetit Qendror, por duhet

ta beni mö thelle e me fort, sidomos autokritikön. Ketö kriti-

kö, - vazhdoi, - duhet ta Soni me kete fryme edhe ne terren,

qö te orientohet dreit gjithö Partia...E tillö ishte ne vija te pörgjithshme krejt permbajtja e

1 Frengjisht - balon prove.

196

Plenumit qe po zhvillohej ne Berat, kur kryeqyteti, Tirana,porsa ishte Vliruar dhe pritej me dite e me ore dhe glirimi iplote i gjithe Shgiperise.

Dhe ne keto kushte e situata kruciale, fatkegesisht shu-mica e synimeve te «misionit Stoinig» u arrit. Mbi Partine

tone dhe vijen e saj tö drejte u hodh shume balte, ne rrugetö shtrembra e me metoda thellesisht armigesore. U godit eu demtua rende uniteti ne udhchegjen e Partise, veVanerisht

ne Byrone e Komitetit Qendror. Perveg Sejfulla Maleshovese Pandi Kristos u vendos tö shtoheshin ne Byro edhe dy «Sej-

fullare» tö tjere - Bedri Spahiu e Tuk Jakova dhe u propo-

zua qe, me pas, po tö qe «e nevojshme», te hynte ne Byroedhe Kristo Themelkoja! Se kush gene e g'bene keta gjate luf-

tes, kam folur te libri «Kur lindi Partia» e, me poshte, do töflas edhe g'bene pas luftes. Fja1en e kishim te «frytet» qö na

dha Berati. VeVse nje nga synimet kryesore te Stoinigit dhetö agjenteve tö tij qe nuk u arrit ne Berat qe se ata nuk mun-den tö md eliminojne mua nga udhehegja e Partise dhe siSekretar i Pergjithshem. Shoket e Plenumit, ndonese u vorien-tuan dhe pranuan shume akuza te padrejta, fakt eshte se atambeshteten vijen e pergjithshme te drejte tö Partise dhe ndajmeje shprehen ate qd ndienin: dashuri, respekt e besim. Me-gjithate, nga Q'u voll prej bandes se Stoinigit, autoriteti im,

jo si person, por si Sekretar i Pergjithshem i Partise, u errd-sua. Kete me rnird se kushdo e ndieja dhe e shihja und vetd.

Por koken nuk e ula. Edhe kur thuheshin gjerat me te zeza,kisha bindjen se ne kishim nje vije tö drejte dhe kisha besi-

min e patundur, se me pas gjithgka do te sqarohej e do tevihej ne vend. Mbi te gjitha kisha bindjen komuniste se, si-

do qe tö einte puna, do tö dija t'u gendroja Partise e popu-llit prane dhe le tö vendoste perfundimisht fjala dhe gjyki-mi i tyre i drejte per gjith^ka.

Por, «fryti» me i hidhur e me demprures i Plenumit töBeratit ishte orientimi qe u dha atje per tö ardhmen: Megd «ekeqja md e madhe» dhe «rreziku me i madh» per Partinetone u cilesua «sektarizmi», iu hapen dritat jeshile opor-tunizmit.

197

Kjo ishte edhe arsyeja kryesore se pse goditja gjoja e

oportunizmit ne vije ne Plenum u kalua lehte , pa shume the-

llim e argumente . Gjithgka nga shtabi i Titos kishte ardhur e

llogaritur mire. Akuza per «oportunizem» u hodh sa «per te

vertetuar» se Partia gjoja s'qe ne gjendje te pörcaktonte nje

vije te drejte e konsekuente, pastaj kjo akuze s 'kishte me

vlera per akuzuesit . Ata, ne fund te fundit , nuk i hante meraku

as per oportunizmin, as per sektarizmin . Meraku i tyre qe

nenshtrimi i Partise sone dhe i Shgiperise ndaj Jugosllavise,prandaj ne s'duhet te ishim «sektare», por «te butü», «te de-

gjueshem», «kokulur», «zemergjere », gjer ne sakrifikim te li-

rise, gjer ne shitjen e Shgiperise ! Ketu synonte «misioni Stoi-

niv» dhe, per fat te keq , terrenin per kete rruge ai e pergatiti.Ne menyre te veeante «direktivat» e Stoinigit per politi-

ken e ardhshme te Partise ne Front, ne keshillat nacionalgli-rimtare, ne organet e pushtetit , ne fushen e ekonomise, ne po-

litikün e jashtme etj ., perbenin atü truall te infektuar antiso-

cialist ku do tö mundoheshin ta zhytnin Shgiperine e reSejfulla Maleshova me shoke, menjehere pas (;lirimit.

Edhe per keto probleme kishim zhvilluar 2-3 muaj meradhe debate te gjera e te ashpra dhe, ne njeren ose ne tjet-'ren mase, ato zune vend edhe ne referatet e mbajtura ne

Plenum , por sidomos ne disa nga diskutimet . Fola me lart

per referatin , qe u detyrova te lexoja ne Plenum, dhe kunder-shtimet e hapeta qe kisha me shoket per shumicen e igeshtjeve,qe ata kembengulen «te shtoheshin» ose «te redaktoheshin».

Por dua te theksoj se kundershtimi im nuk shkoi fare kot.,i, Sejfullai e te tjere, me ne kryeSi «kompesim » Nako , Kor

Stoinigin , u detyruan «te pranonin» qe te mbeteshin ne re-

ferat disa nga pikepamjet dhe gendrimet e mia te drejta.Akoma me me force i theksova keto gendrime edhe ne njediskutim qe mbajta pak para mbylljes se Plenumit.

Keshtu , per shembull , per politiken e Partise ne Front

uni!, pasi fola per situaten e re te krijuar ne vend si rezultat

i fitoreve vendimtare ne lufte , midis te tjerash theksova:

- Duhet te kemi kujdes nga armigte e hapet e nga atate fshehte . Tash qe kushdo e sheh se fitorja echte jona, edhe

198

armigte e hapet e te deklaruar po perpigen te lidhen me atete fshehtin e nepermjet tij te hyjne ne Front. Deri dje ata

luftuan nga jashte, tash ata kerkojne tö luftojne nga Brenda.

Por tash eshte shume vone pse porta' tona per ta jane te

mbyllura. Thirrja qö u beme kohe me pare elementeve qe qen-dronin ne pozitat e okupatorit ishte apeli i fundit. Tash duan

te hyjne ne Front te gjithe ata qe kerkojne tö heqin pergjegje-

sine e tre-kater vjeteve qe luftuan me arme e me Vdo mjet tje-

ter kunder nesh. Detyra jone eshte, - theksova, - te mos

lejojme ne Front ata qe duan te na minojne Frontin ngabrenda.

Ky gendrim binte ndesh me pikepamjen e Sejfulla Ma-leshoves se, «po u mbyllen portat, Fronti behet i ngushte»,prandaj ne menyre direkte, por pa e atakuar ne emer Sej-fullane, shtrova pyetjen:

- Po valle me kete vije qe do te ndjekim mos behetFronti i ngushte? Jo, - nenvizova, - Fronti nuk ngushtohet.

Ai do te zgjerohet me gjithe ata elemente qe deri tash kane

gendruar menjane ose jane mashtruar nga tradhtaröt, por qes'i kane lyer duart me gjak.

Po ashtu si ne referat edhe ne diskutimin e fundit traj-

tova ne vije te pergjithshme disa nga detyrat e Frontit nete ardhmen, si organizate e madhe politike, ku do te grumbu-Iloheshin gjithe masat nen udhehegjen e PKSH.

- Detyrat e pushtetit qe gjer tani i ka kryer Fronti, tashe tutje do t'i kryejne keshillat, te eilet, - theksova, - duhett'i forcojme e t'i gjallerojme pareshtur. Fronti te forcoje ale-

ancen e punetoreve, te katundareve, te intelektualeve dhe tegjitha shtresave te tjera.

Ceshtja e pushtetit, - vazhdova, me tej, - eshte Qeshtje

qendrore e Partise dhe kjo jo vetem se eshte nje problemaktual para nesh, por edhe se ne kete terren na mungon

pervoja. Ne duhet t'i forcojme keshillat, t'i spastrojme ngaelemente te huaj qe kane hyre gabimisht ose me makinacionene ta, te bejme qe te keshillat populli te kete besim te plote,te shohe ne ta organet e veta te pushtetit.

Por, nese komplotistet u detyruan «te me lejonin» t'i

199

shtroja keto pikepamje, ne diskutimet qe mbajten ata i ata-kuan hapur dhe direkt. Keshtu, Sejfulla Maleshova, kur morifjalen, midis te tjerash nenvizoi:

- Eshte koha t'i hapim portat Frontit e ta zgjerojme metej. Edhe ne Jugosllavi, ku vazhdimisht ka pasur nje politike

te drejte te Frontit, tani portat po hapen per te gjithe e jo

me te ne qe jane bere gabime sektare. Ne jo vetem duhet tazgjerojme Frontin, - theksoi, - por te fitojmö edhe ata qei kemi humbur. Duhet te marrim, pra, edhe ata qe ne luftenuk i fituam dot!

Ne kete fryme folen e orientuan edhe KoVi, Pandi, BedriSpahiu e gjer diku edhe Nako Spiru. Po pergatitej terreni per

futjen ne Front te Cen Elezeve me shoke, po mbilleshin ne

koken e Partise farat e atyre te kegijave me te cilat do tendesheshim me pas.

Nje tjeter «direktive» e Stoini^it, qe do te na hapte shu-mö telashe e pune per te ardhmen, ishte ajo mbi gendrimin

e shtetit tone te ri ndaj aleateve.Ne gjate gjithe luftes kishim pasur nje vije te drejte ne

kete aspekt dhe, duke i njohur te tre «aleatet e medhenj»,

benim diferencimin e nevojshem midis Bashkimit Sovjetik nganjera ane, SHBA-sö dhe Anglise nga ana tjeter.

Atehere ne ende s'i dinim tratativat e lidhjet e fshehta ete hapeta te Titos me dy aleatet perendimore, sidomos meCergillin, por di^ka vume re kur ne nje nga debatet paraPlenumit, Velimir StoiniVi tha:

- Sot ju jeni nje shtet me nje politike zyrtare. Aleatete medhenj qe luajten nje rol deciziv ne kete lufte, duhet töshihen njelloj nga shteti i ri...

- Si? - i thashe, - duke vene ne nje plan BashkiminSovjetik me dy te tjeret?

- Ne pikepamje shteterore po, - me «sqaroi» Stoinigi.

- Politika e nje shteti te vertete s'ben diferencime. Ju s'idini keto, por do t'i mesoni. Natyrisht, - shtoi pastaj, - ne

menyre jozyrtare, per shembull, ne rruge partie, mund te kon-siderohet Bashkimi Sovjetik si me kryesori e aleati me inatyrshem, por ne rruge shteterore jo. Amerika dhe Anglia

200

janö kurdohere aleate dhe politika e sotme e tyre eshte pozi-tive e ne interesin tone.

M'u duk i Vuditshem nje arsyetim i tille dhe thelle ne

vetvete s ' isha dakord . Si mund te jete politika e nje shtetindryshe nga vija dhe politika e Partise ? Akoma me teper meberi pershtypje nje fakt tjeter. Kur Velimir Stoinigi me foli

per te theksuar «ne rruge jozyrtare» rolin e vegante te Bash-

kimit Sovjetik menjehere shtoi:- Ketu duhen pare edhe vegorite konkrete te luftes se

secilit vend . Per shembull , aleati i vertete i te gjitheve ne

eshte Bashkimi Sovjetik , por ju, si Shgiperi, aleat, si te them...- u pertyp ai, - aleat te vertete, te vegante , keni pasur e

keni Jugosllavinö e Titos.Edhe keto piköpamje m'i paraqitön mö pas si «te tyret»

shoket , beme prape debate e ne njeren ose ne tjetrön menyregjeten pasqyrim ne Plenum . Por, duke u nisur nga fakti se re-ferati do te mbahej ne Parti, gjeta rastin dhe theksova me forcö:

- Bashkimi Sovjetik, si shteti i parö socialist dhe meluftön heroike antifashiste qö beri, eshte garancia me e ma-

dhe per Vlirimin dhe pavarösinö e popujve . Duhet, pra, -

vura ne dukje, - tö ngulitim ne ndergjegjen e masave teverteten se aleati ynö mö i sinqertö dhe mbeshtetesi kryesori politikes sone te jashtme öshtö Bashkimi Sovjetik.

Po keshtu , duke shfrytözuar te drejten e fjalös se mbyll-jes, u thashö shoköve:

- Jemi ne pragun e Glirimit tö plote te Shgiperise, jemi

pörpara detyrash te nje rendesie tö madhe dhe Partinö tone,qö ka gene udhehegesja e vertete e kesaj lufte rlirimtare nukka pse ta fshehim pas Frontit . Ajo duhet te behet me e forte,me e zgjuar dhe mö aktive se kurre, ne krye tö masave, me

frenat e komandes ne dorö dhe, me nje qöndrim e vije tödrejte tö zbatuar mire, te realizoje programin e vet dhe as-piratat e popullit punonjes.

Ne kötö kthese tö madhe ku po hyn historia e popullittone duhet te dhjetefishojme energjite tona e mprehtesinepolitike, duhet njekohesisht t'i veme Komitetin Qendror dhegjithe Partinö perpara realitetit te shkuar e te ardhshem, te

201

veme ne dukje sukseset e gabimet , ta mesojme Partine te

mos dehet nga sukseset e te mesoje nga gabimet.Keshtu u mbyll Plenumi i Beratit. Te nesermen do te hy-

nim ne Tirane . U glirua gjithe Shgiperia, u realizua me suk-

ses detyra imediate qe kishte vene ne programin e saj Partiajone, qe kur u themelua , me 8 Nentor 1941. Ishin ditet kur

gezimi e lumturia duhej te gene me te medha se kurre. Dhe

ne fakt keto ndjenja zienin ne zemrat, ne fytyrat e ne syte epopullit, shfaqeshin hapur, shperthenin kudo ku kaluam ato

dite. Ne mes ketij gezimi isha edhe und dhe shoket e tjere te

udhehegjes se Partise, gjithe komunistet, gjithe luftetaret e

Ushtrise sone heroike Partizane.Por s'mund ta fsheh se, perveg gezimit te madh qe arritem

fitoren , ne ndergjegje me brente shgetdsimi i madh e i hidhur

per ato qe kishin ndodhur ne Berat . Me dukej se diku fshihej

nje rrezik tjeter i madh per te ardhmen . S'ishte aspak shgete-

simi per te ardhmen time si person . Und, qe diten kur, me

ndergjegje iu futa rruges se komunizmit , kisha marre para-

sysh gjithQka : vuajtjet, mundimet, sakrificat , krejt jeten time.Te gjitha ia kisha falur geshtjes se madhe tö popullit, te at-dheut, td Partise e te revolucionit. Shgetesimi im ishte vetem

per Veshtjen e Partise mbi te eilen u hodh padrejtesisht shumebaltd, per te ardhmen e saj, te popullit e te vendit qe do te

udhdhigte.

U be gjithe ajo lufte vigane dhe u kurordzua me suksese tani t'i rrezikonim keto me duart tona , kjo do te ishte turpe faj i rendd! Ky do te qe krimi me i pafalshem i kryer mbi ku-rrizin e ketij populli. Nuk duhej lejuar kurrsesi te ndodhte kjo.

Dhe me vete u betova se do td beja gjithi?ka qe e verteta

te vihej ne vend , qe Partia te vazhdonte rrugen e drejte, qe

Shgiperia td ecte ne rrugen qd i kishte premtuar PKSH qd neNentor 1941.

202