UNIVERZITET CRNE GORE

FAKULTET POLITICKIH NAUKA PODGORICA

Studijski program:medjunarodni odnosi

Istorijska izvorista i razvoj medjunarodne zastite ljudskih prava

-seminarski rad-

Studenti:

Jankovic Svetlana 82/11 Mentor:

Novosel Jelica 59/11 Doc. dr Ivana Jelic

Podgorica,25 februar 2013

Sadrzaj:

Uvod………………………………………………………………………………………3

Medjunarodnopravna zastita ljudskih prava:pojam i istorijski znacaj……………………3

Savremena medjunarodnopravna zastita ljudskih prava…………………………………..8

Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima……………………………………..………10

Medjunarodni ugovori-paktovi o ljudskim pravima……………………..………...……..11

Regionalni sistemi za zastitu ljudskih prava…………………………………………..…14

Nevladine organizacije………………………………………………………………..….15

Zakljucak………………………………………………………………………………...16

Literatura…………………………………………………………………………………17

2

Uvod

Medjunarodna zastita pojedinaca prije XX vijeka se uglavnom bavila pojedinacnim slucajevima,a moze se reci da je bila usmjerena posebno na jedan aspekt-borbu protiv ropstva.Becki kongres 1815. proglasava trgovinu robljem povredom evropskog medjunarodnog prava,a to je imalo za posledicu donosenje niza bilateralnih i multilateralnih konvencija krajem XIX i pocetkom XX vijeka.U prvoj polovini XX vijeka se pojavljuje i problem zastite izbjeglica i apatrida,a rezultat su mnogobrojne konvencije na medjunarodnom planu.Medjutim,savremena zastita ljudskih prava se posmatra kao rezultat II svjetskog rata,nastala kao posledica katastrofa i uzasa koje je doneo sa sobom.Nakon rata je usvojena Povelja Ujedinjenih nacija,koja je kao jedan od glavnih cileva postavila promociju postovanja ljudskih prava i osnovnih sloboda.Organizacija zatim zapocinje proces formulisanja normi medjunarodnih ljudskih prava.Generalna skupstina UN-a 1948. godine usvaja Univerzalnu deklaraciju o ljudskim pravima,i tako postavlja temelj citavog niza medjunarodnih konvencija koje su ovaj temelj vremenom razvile do nezamislivih razmjera.Hladni rat,pocetkom 90-ih XX vijeka ubrzava ovaj proces.Ali,pogresno tumacenje nove globalizacije dovodi do manipulacije zastitom ljudskih prava u politickom interesu pojedinih drzava.Iako je,normativno gledano,sistem medjunarodnih ljudskih prava danas dosta razvijen,kao problem se javlja njihova implementacija.Poslednjih godina pitanja vezana za ljudska prava postaju jedan od osnovnih kriterijuma za zemlje ciji je cilj da postanu demokratske,dakle,uspostavljanje vladavine prava kao jedan od osnovnih stubova njihovih sistema.

U ovom radu je namjera naznaciti izvorista sistema medjunarodne zastite ljudskih prava kao i pracenje njegovog razvoja do danasnjih dana.

Medjunarodnopravna zastita ljudskih prava:pojam i istorijski znacaj

,,Ideja o tome da ljudi imaju izvjesna osnovna prava koja vlasti moraju postivati,ima duboke korijene u evropskoj istoriji.I filozofi i pravnici i drzavnici bili su obuzeti ovom temom na razlicite nacine.Ljudska prava se ticu morala i prava,jednako kao i politike.Pojednostavljeno bismo mogli reci da se historija ljudskih prava sastoji od pokusaja da se moral,pravo i politika spoje u jednu idealnu teoriju ili idealan zakon.”(Knut V. Bergem,Gunnar M. Karlsen i Enver Djuliman:prema Uvod u ljudska prava,2003)

Izvorno,ideja medjunarodnopravne zastite ljudskih prava znaci priznanje i prihvatanje od strane suverenih drzava,odnosno kontrola medjunarodne zajednice nad vrsenjem njihovih vrhovnih prava u odnosu na pojedince koji se nalaze pod njihovom jurisdikcijom.Ta kontrola

3

medjunarodne zajednice nad drzavama se odnosi na propisivanje univerzalno prihvatljivih standarda,kao i na njihovo sprovodjenje u praksi.Zato se,u ovom smislu,danas govori o postojanju posebne grane prava-medjunarodno pravo ljudskih prava koje se definise kao ,,pravo koje se bavi zastitom pojedinaca i grupa protiv krsenja njihovih medjunarodno garantovanih prava od strane vlada,kao i unapredjivanjem tih prava.”(Vucinic,2001:35) O izgradnji sistema medjunarodnopravne zastite ljudskih prava se tek moze govoriti od II svjetskog rata,u okviru OUN-a,kada zapocinje proces internacionalizacije ljudskih prava.Sami pocetak realzacije ove ideje uslovljen je promjenom svijesti medjunarodne zajednice,nastalom uglavnom pod dejstvom posledica II svjetskog rata,da se kako kaze profesor Vucinic …,,o nekim osnovnim stvarima bitnim za opstanak i napredak covjecanstva,ocuvanje mira i bezbjednosti,ne moze odlucivati u okvirima klasicne Vestfalske medjunarodne zajednice neograniceno suverenih drzava.” (Vucinic,2001:35) Ljudska prava su,do kraja II svjetskog rata bila u iskljucivoj nadleznosti drzava,a u ovom domenu drzavnih nadleznosti nisu imale pravo da se mijesaju druge drzave,kao ni njihove organizovane zajednice.Odnosno,svako interesovanje druge drzave,vezano za ovaj domen,bilo je okarakterisano kao medjunarodno nedopustivo ponasanje.Medjutim,to je cesto bio izgovor za masovna i brutalna krsenja ljudskih prava sirom svijeta.Ovakva situacija je bila proizvod prirode i karaktera klasicnog,odnosno tradicionalnog medjunarodnog prava koje je uredjivalo osnovne politicke odnose i procese iskljucivo izmedju nacionalnih drzava.Zapravo,ovdje su jedini nosioci prava i obaveza,odnosno jedini subjekti medjunarodnih odnosa bile suverene drzave.To znaci da pojedinac nije imao svojstvo subjekta medjunarodnog prava,samim tim ni medjunarodna subjektivna prava-zapravo,on je imao svojstvo objekta medjunarodnog prava.Zato,ako je neka drzava imala obaveze prema odredjenom pojedincu/ima,to je znacilo da ona ima zapravo obavezu prema drzavi cije je drzavljanstvo imao pojedinac/ci.Medjutim,cak i u okviru tradicionalnog medjunarodnog prava se razvijaju institucije za zastitu pojedinaca i/ili grupa ljudi kako bi intervenisale u slucajevima kada bi ponasanje neke drzave prema svojim podanicima postalo previse nasilno ili ako bi to bilo u interesu svih drzava clanica,zbog tada nedovoljno razvijene medjunarodne zajednice.Ove institucije i doktrine se mogu okarakterisati kao istorijske pretece i zaceci medjunarodnopravne zastite ljudskih prava.Najznacajnije su:

-humanitarne intervencije

-odgovornost drzave za stete nanijete strancima

-sprecavanje trgovine robljem

-zastita manjina

-mandatski i manjinski sistem Drustva naroda

-medjunarodno ratno i humanitarno pravo.

4

-Humanitarna intervencija-je jedan od najstarijih instituta medjunarodnog prava,ujedno i pravno najspornijih.Kako su jos u XVII naglasavali Grocijus i njegovi sledbenici-doktrina je oznacavala pravo na upotrebu sile od strane jedne ili vise drzava protiv drzave koja vrsi nasilje nad svojim gradjanima toliko brutalno da to vrijedja svijest zajednice naroda.Takva upotreba sile je legitimna i legalna,u cilju sprecavanja takvog ponasanja i zastite pojedinca.Ovim konceptom se prvi put promovise ideja da suverene drzave nemaju neogranicenu slobodu djelovanja prema svojim drzavljanima,odnosno da im medjunarodno pravo namece odredjena ogranicenja.Rijec je o instituciji neodredjene sadrzine,kako se navodi,cija primjena zavisi od politickih cinilaca,prvenstveno interesa velikih sila.U praksi se koristila uglavnom prema slabijim drzavama,takodje i kao izgovor za nedopustivo mijesanje u unutrasnje poslove ili okupaciju tih drzava.Takodje,te humanitarne intervencije su cesce rezultirale teze po one koji su bili predmet zastite,u odnosu na uzroke koji su bili povod za intervenciju.Pitanje humanitarnih intervencija se ponovo pokrece u savremenim posthladnoratovskim uslovima promjene ravnoteze snaga u medjunarodnoj zajednici,sto je posebno aktuelno u kontekstu prava medjunarodnih organizacija i drzava koje su clanice vojno-politickih saveza,da upotrijebe vojnu silu ako procijene da je potrebno,kako bi sprijecile masovna i sistemska krsenja ljudskih prava posebno od strane post-socijalistickih zemalja,kao i vlada umijesanih u etnicke konflikte.Medjutim upotreba sile,pri cemu se posebno naglasavaju jednostrane vojne akcije drzava,cak i iz humanitarnih razloga,nije opravdana bez pristanka Savjeta bezbjednosti UN-a.Danas se postavlja pitanje pravne i politicke prirode odluka i akcija Savjeta bezbjednosti UN-a koje se odnose na upotrebu prinudnih mjera,zbog krsenja ljudskih prava u nekim djelovima svijeta(glava VII Povelje UN).U skladu sa cl. 39 Povelje,koji govori o prijetnjama miru,narusavanju mira,aktima agesije,Savjet je doneo odluke o primjeni tih mjera u Iraku,Somaliji,ex JU i Haitiju,smatrajuci da upravo sukobi u ovim drzavama masovno krse ljudska prava i zato predstavljaju prijetnju narusavanju medjunarodnog mira i bezbjednosti.Takodje,Savjet bezbjednosti je doneo odluku o ustanovljavanju Medjunarodnog krivicnog tribunala za ex JU,koji se moze smatrati modernim oblikom kolektivne humanitarne intervencije,sa ciljem da kaznjava pocinioce masovnih zlocina protiv covjecnosti,genocida i ratnih zlocina.

-Sprecavanje trgovine robljem i manjinska zastita- Kao posledica Vestfalskog shvatanja apsolutne drzavne suverenosti,u tradicionalnom medjunarodnom pravu,sve do sredine XIX je bilo onemoguceno preduzimanje bilo kakvih djelotvornih medjunarodnopravnih mjera u cilju zastite pojedinca.Zato se prvi rezultati javljaju na prostorima koja nijesu bila pod drzavnim suverenitetom-kao sto je slucaj sa morem.Posto se trgovina robljem na teritoriji druge drzave nije mogla sprijeciti a da se pritom ne mijesa u njene unutrasnje poslove,akcija se usmjerava na otvoreno more koje nije bilo pod jursdikcijom nijedne drzave,a preko koga su brodovi prevozili robove.To je imalo za posledicu zakljucenje dvostranih i visestranih medjunarodnih ugovora izmedju vodecih pomorskih sila,sto je ujedno i zacetak medjunarodnopravne,odnosno internacionalizacije ljudskih prava.Rezultat ovih ugovora je eliminacija najbrutalnijih vidova klasicnog ropstva.U to vrijeme,neke evropske sile kao Francuska i Rusija,zakljucuju medjunarodne sporazume sa Osmanskim carstvom o zastiti hriscanskog stanovnistva na njegovoj

5

teritoriji,na koje su se cesto pozivale pri vojnoj ili diplomatskoj intervenciji kada je bila potrebna zastita u okviru njegovih granica.Narocito je vazan Berlinski ugovor,kojim je 1878. ustanovljen rezim manjinske zastite za odredjene vjerske grupe,narocito u novopriznatim drzavama(pr. Srbija i Crna Gora).Ova resenja ce posluziti kao model za formiranje jednog cjelovitog,slozenog sistema zastite manjina nakon I svjetskog rata u okviru Drustva naroda,poznat kao Versajski sistem manjinske zastite.Ovdje se jos uvijek ne govori o medjunarodnopravnoj zastiti ljudskih prava u okviru Drustva naroda,ali se odredjenim grupama pojedinaca priznaje ogranicen medjunarodnopravni subjektivitet ,sto je predstavljalo znacajan korak.Za razvoj sistema medjunarodne zastite ljudskih prava znacajne su i odredbe clana 22 i 23 Pakta Drustva naroda.Clanom 22 se uspostavlja Sistem mandata Drustva naroda za bivse kolonije drzava koje su porazene u I svjetskom ratu.Kolonije se stavljaju pod mandat Drustva naroda,a njima su upravljale u ime Drustva naroda pojedine zemlje pobjednice,, rukovodeci se nacelom da dobrobit i razvoj (domorodackog)stanovnistva cini svetu duznost civilizacije…”(Vucinic,2001:38).Drzave koje su se upravljale na ovaj nacin kolonijama,bile su obavezane na podnosenje godisnjih izvjestaja koje je razmatrala i usvajala Komisija za mandate Drustva naroda.Za razliku od njega,clan 23 se odnosio pored ostalog na pitanja pravicnih i humanih uslova rada za muskarce,zene i djecu,a za unapredjenje ovog cilja formirana je Medjunarodna organizacija rada-MOR(u isto vrijeme kad i Drustvo naroda).Ova organizacija je postigla veoma znacajne rezultate na polju unapredjenja i nadzora postovanja ekonomskih i socijalnih prava,posebno standarda iz oblasti rada i radnih odnosa.

-Odgovornost drzave za stetu nanijetu strancima-U tradicionalnom medjunarodnom pravu su se rano razvila obicajna prava o pravnom odnosu prema strancima,koja su znacajno doprinijela kasnijem razvoju pravila i institucija medjunarodnog prava o ljudskim pravima.Stranci su pravno i fakticki bili bolje zasticeni nego domaci drzavljani,sto je proizilazilo iz jednog od osnovnih postulata tradicionalnog medjunarodnog prava-da se krsenjem prava stranom drzavljaninu ustvari krsi pravo drzave ciji je on drzavljanin.To znaci,ako bi krsenjem medjunarodnog prava drzava nanijela stetu stranom drzavljaninu bila bi duzna da je nadoknadi-u skladu sa medjunarodnim pravom,drzavi ciji je on drzavljanin,ne pojedincu.Iz toga slijedi da je jedino drzava cije je drzavljanstvo imao osteceni pojedinac,imala pravo da pokrene process protiv drzave koja je prekrsioc.U sporovima koji su se odnosili na imovinska prava stranaca,obicno su se rjesavali diplomatskim pregovorima,posredovanjem ili sudjenjem.Medjutim,ako bi drzava prekrsilac odbila da ispuni zahtjeve i da odstetu,dolazilo bi do upotrebe sile.Posto su samo drzave bile subjekti medjunarodnog prava,pravna fikcija da je steta koju pretrpi stranac u drugoj drzavi steta drzave ciji je on drzavljanin-imalo je za posledicu da lica bez drzavljanstva ili oni koji su drzavljani zemlje prekriteljice nijesu imali pravo na zastitu.Ovim su se samo stitili drzavni interesi,odnosno drzava kroz licnost njenih drzavljana.U skladu sa ovim,drzavama je bilo zabranjeno da strance izlazu arbitrarnoj samovolji,pravnoj nesigurnosti ili uskracivanju pravicnosti(pr.strancima se nije smio odbiti pristup sudu-deni de justice,ni u gradjanskom,ni krivicnom postupku,uz postovanje minimalnih materijalnopravnih i procesnopravnih garancija-sto nije bilo obavezno za sopstvene gradjane…pr.drzava je mogla da nacionalizuje ili

6

eksproprise svaciju imovinu,ali je strancima morala biti isplacena odredjena nadoknada-nije bila obavezana za sopstvene gradjane).Razvojem ideje da pojedinci nezavisno od svog drzavljanstva treba da uzivaju odredjen broj elementarnih prava,nacela o odgovornosti drzave za stetu prouzrokovan strancima posluzila su kao jedan od vaznih izvora za kodifikaciju medjunarodnih pravila o zastiti ljudskih prava.Medjutim,iako postoje razlike u istoriji i pravnim izvorima izmedju starijeg prava o odgovornosti za stetu strancima i novijeg prava ljudskih prava,uocava se funkcionalna srodnost i konvergencija izmedju ovih djelova savremenog medjunarodnog prava.Danas drzave cesto nastoje da zastite imovinske interese svojih drzavljana-fizickih i pravnih lica.Radi se o dvostranim i visestranim medjunarodnim ugovorima o investicijama,prijateljskim odnosima,trgovini i plovidbi.Ugovorima je utvrdjena nadleznost postojecih,kao i ad hoc medjunarodnih sudova za rjesavanje sporova zbog njihove primjene i tumacenja.Tako se ustanovljavaju medjunarodnopravni ljekovi i procedure efikasniji od postojecih sistema zastite(pr. ad hoc Sud za potrazivanja izmedju SAD i Irana,osnovan 1981.).

-Ratno i humanitarno pravo-Pod njim se podrazumijeva onaj dio medjunarodnog javnog prava koji regulise odnose zaracenih strana u oruzanim sukobima,koji uredjuje nacine i metode vodjenja rata,a takodje ukljucuje i zastitu odredjenih grupa ljudi u ratnim uslovima.Ravoj ovog dijela medjunarodnog prava,od druge polovine XIX vijeka,je takodje uticao na izgradnju sistema medjunarodnopravne zastite ljudskih prava.U cilju pravnog regulisanja,i u izvjesnom smislu humanizacije rata,pocinje sredinom proslog vijeka kodifikacija nepisanih obicajnih pravila koja se razvijaju jos od sredjeg vijeka.Tako su rat i njegov sastavni dio humanitarno pravo,spoj nacela vojne potrebe i nacela humanosti,gdje vojna potreba-znaci upotreba onoliko sile koja je neophodna da se postigne legitimni cilj rata,tj. da se protivnik porazi i da mu se nametne svoja volja,i nacelo humanosti-koje znaci da se u ostvarenju tog cilja moraju postovati odredjena ogranicenja-nije dozvoljena prekomjerena upotreba sile nepotrebna za unistenje oruzanih snaga neprijatelja.Rezultat je formulacija pravila o vodjenju rata i zastiti odredjenih kategorija ljudi u odredjenim okolnostima.Cilj ovih pravila je prije svega bio zastita interesa drzava.Prvu grupu ovih pravila cine medjunarodni ugovori i konvencije koje su usvojene u Parizu,Sant Petersburgu,Hagu(period 1856-1925).Od posebnog su znacaja dvije Haske mirovne konferencije1899. i 1907. godine,zato sto je kodifikovana vecina tradicionalnih pravila ratovanja.Drugu grupu pravila cine humanitarne konvencije,u uzem smislu,koje stite ratne zarobljenike,ranjenike,bolesnike,brodolomnike i civilno stanovnistvo.Prva je Zenevska konvencija iz 1864. o zastiti medicinskog osoblja,bolnickih objekata,njezi i prikupljanju ranjenika i bolesnika,koja je kasnije nekoliko puta dopunjavana tj. prilagodjavana razlicitim oblicima kopnenih i pomorskih ratnih operacija.Poslije II svjetskog rata,na Zenevskoj konferenciji 1949.,usvojene su cetri konvencije o zarobljenicima,ranjenicima i bolesnicima,brodolomnicima i civilnom stanovnistvu i tako je ova oblast medjunarodnog prava detaljno regulisana i kodifikovana.Takodje u Zenevi,1977. konvencije su dopunjene protokolima-Prvim,koji se odnosi na medjunarodne oruzane sukobe i Drugim,odnosi se na unutrasnje oruzane sukobe.Ovdje se,takodje,zapaza medjusoban uticaj izmedju starijeg ratnog i humanitarnog prava,i novijeg medjunarodnog prava o ljudskim pravima.Znacajan je i doprinos

7

savremenog medjunarodnog prava o ljudskim pravima na dopunske Zenevske protokole 1977.,a znacajne su i derogativne klauzule-o ogranicenju odredjenig prava u vanrednim okolnostima iz najvaznijih medjunarodnih ugovora o ljudskim pravima.

Prethodno pomenute institucije i doktrine,koje su nastale u okviru tradicionalnog medjunarodnog prava imale su za cilj zastitu razlicitih grupa:robova,manjina,stranih drzavljana,ranjenika…i bez sumnje dale znacajan doprinos razvoju medjunarodnopravne zastite ljudskih prava.Mnoge od njih su dio savremenog medjunarodnog prava o ljudskm pravima ili postoje paralelno sa njim,kao samostalne institucije pozitivnog medjunarodnog prava.Upravo je zbog ovih veza vazno poznavanje istoriskih institucija,radi sto pravilnijeg i potpunijeg razumijevanja.(Vucinic,2001:35-40)

Savremena medjunarodnopravna zastita ljudskih prava

Katastrofalne posledice II-og svjetskog rata imale su odlucujuci uticaj na ustanovljavanje i razvoj medjunarodnopravne zastite ljudskih prava.Te katastrofe su proistekle iz nacisticke Njemacke,u kojoj je doslo do masovnog krsenja elementarnih ljudskih prava i nacela covjecnosti,prijeteci da unisti citavu kulturu jedne civilizacije.Ovo je sprovodjeno u ime ideje rasne cistote i superiornosti jedne rase u odnosu na drugu,pri cemu su donoseni zakoni kojima su pogazeni osnovni principi ljudskog dostojanstva.Kao posledica ove ideje,prvo su usledila proglasenja odredjenih grupa stanovnistva gradjanima drugog reda,koji su zatim bili podvrgnuti sistemskom istrebljenju u logorima smrti.Medjutim,ova politika se nije mogla zaustaviti u okvirima granica svoje drzave,vec u ime rasne superiornosti krece u agresivne pohode kako bi uspostavila dominaciju nad citavim svijetom.Rezultat toga je sazrijevanje kolektivne svijesti o prihvatanju ideje da se krsenje ljudskih prava vise ne moze posmatrati kao unutrasnja stvar odredjene drzave,jer su od toga zavisili medjunarodni mir i bezbjednost.Zato je Antihitlerovska koalicija pod imenom Ujedinjene nacije vodila rat,ne samo da bi vojno porazila i kaznila,vec i da bi sprijecila takve situacije-tako ljudska prava i demokratija postaju prioritetni cilj saveznika.Vec 1941. americki predsjednik Franklin D. Ruzvelt iznosi ideju medjunarodne zastite ljudskih prava,zagovarajuci ideju da je svijet zasnovan na cetri slobode: slobodu govora i izrazavanja,slobodu svakoga da na svoj nacin postuje Boga,slobodu od siromastva i slobbodu od straha.I upravo je njegova vizija moralnog poretka bila cilj prema kome su se upravljali saveznici i pritom osnovali Organizaciju Ujedinjenih nacija.Ovo je potvrdjeno uvodnim odredbama Povelje UN-a,gdje je naznaceno da su narodi koji osnivaju ovu organizaciju rijesili da potvrde vjeru u osnovna prava covjeka,u dostojanstvo i vrijednost ljudske licnosti,u ravnopravnost ljudi i zena,nacija velikih i malih.Od ostalih ciljeva se jos isticu i unapredjivanje i podsticanje postovanja prava covjeka i osnovnih sloboda za sve,bez obzira na rasu,pol,jezik ili vjeru....Ali

8

ove uopstene i u pogledu obaveznosti nedovoljno precizne odredbe su bile ispod ocekivanja Ruzveltove vizije,sto nije bilo neocekivano s obzirom da su i zemlje pobjednice imale velikih problema s ljudskim pravima na svojoj teritoriji.Na primjer,Staljinov Sovjetski Savez sa Gulagom koji je sprovodio genocide prema politickim protivnicima;SAD su sprovodile politiku rasne diskriminacije,narocito u juznim drzvama;a pod kolonijalnim ropstvom su se nalazile mnoge drzave Azije i Afrike u posjedu velike Britanije i Francuske-sto je uticalo da se u Povelji UN-a ne nadju dovoljno efikasne i ostvarive odredbe o ljudskim pravima.Medjutim,ove kakve-takve odredbe postaju pravno-politicki i funkcionalno-konceptualni okvir za ustanovljenje i razvoj sistema medjunarodno pravne zastite ljudskih prava na svjetskom nivou.

Odredbe o ljudskim pravima u Povelji UN-a-Jedan od glavnih ciljeva Ujedinjenih nacija je unapredjivanje i podsticanje prava covjeka(cl.1,st.3),a clanovima 55 i56 su odredjene obaveze clanica po ovom pitanju.UN se obavezuju da ce raditi na unapredjenju:napretka i razvoja,rjesavanja medjunarodnih ekonomskih,socijalnih zdravstvenih povecanja zivotnog standarda,…i drugih slicnih problema.Prema clanu 56,sve se clanice obavezuju na preduzimanje zajednickih i pojedinacnih akcija radi postizanja ciljeva iz clana 1 i 55.Medjutim ovlascenja za ostvarivanje navedenog su veoma ogranicena,to je u nadleznosti Generalne skupstine i Ekonomskog i socijalnog savjeta koji donose pravno neobavezujuce rezolucije.Tako cl.13 Povelje ovlascuje Generalnu skupstinu da pokrece proucavanje pitanja i daje preporuke u cilju pomaganja ostvarenja prava covjeka i osnovnih sloboda za sve,a slicna ovlascenja ima i Ekonomski i socijalni savjet koji daje preporuke u cilju unapredjenja postovanja i uvazavanja prava covjeka,i koji je obavezan na osnivanje komisija za ekonomska i socijalna pitanja,kao i unapredjivanje prava covjeka.Takodje se navodi kao pravno neosporna obaveza Organizacije i njenih clanica da bez diskriminacije unapredjuju ljudska prava.Medjutim,iako neodredjene,ove odredbe su imale znacajne posledice.Tako ljudska prava po prvi put u istoriji postaju internacionalizovana,odnosno prestaju da budu iskljucivo pitanje nadleznosti drzave-sto su drzave izricito prihvatile potpisujuci i ratifikujuci Povelju UN-a kao opsti i visestrani legislativni medjunarodni ugovor.Tada po prvi put u istoriji odnos vlasti prema svojim drzavljanima biva stavljen pod odredjeni medjunarodni nadzor,koji iako nije bio ni jak ni efikasan,da ne krseci norme medjunarodnog prava raspravljaju o postovanju ljudskih prava u odredjenim drzavama.Medjutim,to ne znaci da je svako krsenje ljudskih prava od strane drzava clanica pitanje od medjunarodnog znacaja.To se odnosi samo na masovna i sistemska krsenja,koja su prijetnja za medjunarodni mir i bezbjednost.Iako i dalje neke drzave dovode u pitanje ovaj sistem,cinjenica je da je on opste prihvacen,tako da nijedna drzava ne moze tvrditi da je njen odnos prema njenim gradjanima iskljucivo u njenoj nadleznosti.Odredbe Povelje,posebno one koje se odnose na obaveze clanica i Organizacije,stvorile su pravnu osnovu za sveobuhvatne aktivnosti UN-a ciji je rezultat bio stvaranje preciznih pravno definisanih i kodifikovanih ljudskih prava i sloboda.Usvaja se citav niz pravno obavezujucih normi u obliku razlicitih medjunarodnih instrumenata koji se odredjuju kao Medjunarodna povelja o ljudskim pravima.Kao rezultat visedecenijskih aktivnosti,tokom kojih su UN razmatrale domasaj i karakter obaveza drzava clanica da unapredjuju ljudska prava,stvoren je citav niz organa i tijela u

9

skladu sa Poveljom kako bi se obezbijedilo da clanice postuju te obaveze.Tako je nastao pravni standard kojim se istice da drzava koja krsi medjunarodno zagarantovana prava,samim tim krsi Povelju UN-a.Kako bi se realizovala izgradnja sistema medjunarodnopravne zastite ljudskih prava,osnivaci iz UN-a predvidjaju tri faze kroz koje bi trebalo da se ostvari taj proces:

1.definisanje i usvajanje zajednickog,univerzalnog,za sve prihvatljivog minimuma standarda,za sve ljude u svim vremenima-ciji je rezultat Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima (10.decembar 1948.)

2.usvajanje pravno obavezujucih dokumenata o ljudskim pravima i u skladu sa tim odgovarajucim obavezama drzava-ciji je rezultat donosenje medjunarodnih ugovora o ljudskim pravima-Pakta o gradjanskim i politickim;Pakta o ekonomskim,socijalnim i kulturnim pravima;i dva fakultativna protokola uz Pakt o gradjanskim i politickim pravima.Ovi dokumenti zajedno sa Univerzalnom deklaracijom i odredbama Povelje o ljuskim pravima cine Medjunarodnu povelju o ljudskim pravima.

3.izgradnja i operacionalizacija sistema kontrole i implementacije-ciji je rezultat formiranje Komisije UN,i kasnije Komiteta za ljudska prava,kao i razvoj odgovarajucih pravno-politickih procedura pred ovim tijelima.Takodje,uspostavljaju se regionalni sistemi zastite ljudskih prava,prvo evropski i americki,a zatim africki.Ovo je zapravo najnerazvijeniji dio sistema medjunarodne zastite prava,jer vecina drzava ne zeli prihvatiti medjunarodnu kontrolu,kao ni ogranicenje suverenosti po ovom pitanju.

Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima

Na zasijedanju Ujedinjenih nacija u San Francisku 1945. godine,predlozeno je da se Povelja UN-a dopuni jednom deklaracijom ili posebnom posebnom poveljom kojom bi bila utvrdjena osnovna ljudska prava i njihov sadrzaj,sto medutim nije prihvaceno.Takav dokument je bio potreban upravo zato sto Povelja nije sadrzala popis osnovnih prava i sloboda,a sto je mnogo bitnije,cinjenica je da su medju drzavama osnivacima postojala razlicita shvatanja o vrstama i prirodi ljudskih prava.Ove razlike su bile posledica razlicitog filozofskog,moralnog i religioznog pogleda i iskustva odredjenih naroda,kultura i civilizacija.Medjutim,ovaj zahtjev se ponovo obnavlja,pa se formira Komisija sastavljena od predstavnika razlicitih skola,religija,kultura sa zadatkom da izradi Medjunarodnu povelju o ljudskim pravima.Generalna skupstina UN-a je 10.decembra 1948. usvojila Univerzalnu deklaraciju o ljudskim pravima,kao prvi dio Medjunarodne povelje o ljudskim pravima.Medjunarodna povelja je tek nakon osamnaest godina zavrsena usvajanjem pravno obavezujucih dokumenata,paktova o pravima covjeka i dva fakultativna protokola uz njih,ali je proslo deset godina kako bi paktovi stupili na snagu 1976. godine. Univerzalna deklaracija je prvi opsti dokument o ljudskim pravima koji je usvojen od jedne medjunarodne organizacije.Svrstava se u istu kategoriju sa dokumentima poput Magna Carta;americka Deklaracija nezavisnosti;francuska Deklaracija o pravima covjeka,samo sto je

10

njen politicki,pravni,moralni i kulturni znacaj veci zato sto je usvojena u okviru medjunarodne organizacije kao minimum opste prihvatljivog standard za cjelokupno covjecanstvo.Ona predstavlja jedinstvenu sintezu ovih istorijskih dokumenata a na globalnom planu.Ovo je iskazano cl.1 koji kaze-sva ljudska bica se radjaju jednaka u dostojanstvu i pravima,cl.28 dodaje da- svako ima pravo na medjunarodni i drustveni poredak u kojem prava i slobode koji su objavljeni u ovoj Deklaraciji mogu da se u potpunosti ostvare.Ona sadrzi obije generacije prava:gradjanska i polticka;ekonomska,socijalna i kulturna prava.Gradjanska i politicka su prilicno siroko postavljena,a cine ih:pravo na zivot,slobodu i licnu bezbjednost;zabranu ropstva,mucenja,nehumanog ili ponizavajuceg postupanja,zabrana samovoljnog hapsenja,pritvaranja ili proganjanja;…pravo na posjedovanje imovine;sloboda misljenja,savjesti i vjeroispovijest;sloboda kretanja i nastanjivanja…i dr.Predpostavka od koje polazi Deklaracija je da je za ostvarenje ekonomskih,socijalnih i kulturnih prava znacajan preduslov afirmacija ljudskog dostojanstva,zato se ljudima kao clanovima drustva priznaje ostvarivanje ovih prava uz pomoc drzave i medjunarodne saradnje,u skladu sa raspolozivim materijalnim resursima.To su sledeca ekonomska i socijalna prava:pravo na socijalnu sigurnost,rad,zastitu od nezaposlenosti,jednaka plata za jednak rad,ograniceno radno vrijeme…….pravo na slobodno ucestvovanje u kulturnom zivotu zajednice,naucnom napretku i dobrobiti koje otuda proisticu.Ljudska prava priznata Deklaracijom nijesu apsolutna,kao ni druge kategorije i institucije.Drzava je nekim clanovima ovlascena da donosi zakone kojima se kojima se moze ograniciti primjena propisanih prava,ali na takav nacin koji nece sluziti kao izgovor za uskracivanje tih prava-takav postupak se smatra kao krsenje Deklaracije.Generalna Skupstina UN je usvojila Univerzalnu deklaraciju,u formi pravno neobavezujuce rezolucije,s ciljem da osigura zajednicko razumijevanje ljudskih prava i sloboda na koje upucuje Povelja i da posluzi kao zajednicki standard dostignuca za sve narode i drzave.Iako osporavana,danas je Deklaracija obavezna zbog njenog statusa autoritativnog sredstva tumacenja obaveza o ljudskim pravima UN,statusa kao obicajnog prava,statusa kao skupa opstih pravnih nacela priznate od strane prosvijecenih naroda.Samo su neka prava sadrzana u Deklaraciji postala dio medjunarodnog obicajnog prava,to se odnosi na sledeca krsenja ljudskih prava:genocide,ropstvo,mucenje i necovjecno postupanje i ponasanje,sistematska rasna diskriminacija i dr.

Prvih godina nakon usvajanja Deklaracije,organi UN-a su nevoljno prihvatali peticije i zalbe zbog krsenja prava sadrzanih u njoj.Ekonomski i socijalni savjet je 1970. Usvojio rezoluciju br.1503 koja je omogucila da se protiv vlada za koje se sumnjalo da sistemski krse ljudska prava,iznese postupak pred Komisijom UN za ljudska prava.Nakon usvajanja Deklaracije,od ad hoc tijela Komisija postaje stalni organ Ekonomskog i socijalnog savjeta.Iako nijesu sve clanice UN jos uvijek ratifikovale paktove o pravima covjeka,prihvaceno je da se postupak pred Komisijom vodi na osnovu standarda i kriterijuma sadrzanih u Deklaraciji.

Medjunarodni ugovori-paktovi o ljudskim pravima

11

Ovo predstavlja drugu fazu procesa izgradnje medjunarodnopravnog sistema zastite ljudskih prava,i ukljucuje donosenje pravno obavezujucih dokumenata,odnosno zakljucivanje medjunarodnih ugovora.Posledica njihovog stupanja na snagu je uspostavljanje obaveza prema svim pojedincima koji se nalaze pod nadleznoscu drzava koje su sklopile ugovor.Prvo je bilo predvidjeno donosenje jednog,sveobuhvatnog medjunarodnog ugovora u cilju konkretizacije svih prava sadrzanih u Univerzalnoj deklaraciji,ali ce dvije grupe razlicitih politicko pravnih razloga uticati da se usvoje dva ugovora-pakta o ljudskim pravima.To su bila dva bloka zemalja iz hladnoratovskog perioda,jedne okupljene oko SSSR-a koje su se zalagale za ekonomska,socijalna i kulturna prava,dok se Zapad zalagao za gradjanska i politicka prava.Osim ovog spora,postojale su razlike i u pogledu pravne prirode,posebno mehanizama implementacije medju ovim generacijama prava.U decembru 1966. Generalna Skupstina UN-a usvaja dva medjunarodna ugovora o ljudskim pravima:

-Medjunarodni pakt o gradjanskim i politickim pravima(PGP)

-Medjunarodni pakt o ekonomskim,socijalnim i kulturnim pravima(PESK)

Naknadno su uz Pakt o gradjanskim i politickim pravima,kao posebni dokumenti usvojena dva Fakultativna protokola.Paktovi su stupili na snagu 1976. kada ih je ratifikovalo 35 drzava(broj neophodan za stupanje na snagu).Ovako dug period od usvajanja Deklaracije do ratifikacije paktova se moze objasniti cinjenicom da su drzave mnogo obazrivije pri prihvatanju konkretnih pravnih obaveza,nego sto je to slucaj a opstim,neobaveznim pravnim nacelima.Medju prvima koji su ratifikovali bila je i SFRJ.Nakon njenog raspada,u skladu sa nacelom erga omnes sve novonastale drzave na njenoj teritoriji su automatski obavezane na postovanje istog.Paktove nije potpisala Kina,a SAD su tek 1992. ratifikovale PGP.Danas ih je ratifikovalo vise od 130 drzava.

Postoje nekoliko zajednickih odredbi za oba Pakta,a odnose se na kolektivna,grupna ili prava naroda,takodje i zabranu diskriminacije zasnovane na rasi,boji koze,polu,jeziku…U oba pakta je clanom 1 predvidjeno pravo na samoopredjeljenje svim narodima-i njegov st.2 da svi narodi imaju pravo da slobodno raspolazu svojim prirodnim bogatstvima i da narod ne moze biti lisen sredstava za opstanak.Medjutim,pravna priroda koju ova dva pakta namecu drzava se potpuno razlikuje.PGP obavezuje clanice da garaantuju primjenu propisanih prava i predvidja citav jedan sistem mjera implementacije na unutrasnjem i medjunarodnom planu.PESK obavezuje clanice da svojim gradjanima priznaju propisana prava,a takodje predvidja sistem postepenog ostvarenja priznatih prava,kao i implementacije na medjunarodnom planu.

Pakt o gradjanskim i politickim pravima(PGP)

PGP se dosta razlikuje od Deklaracije u pogledu gradjanskih i politickih prava obuhvacenih njime.Na primjer,predvidja obavezu clanica da pripadnicima etnickih,vjerskih ili jezickih manjina obezbijede prava u zajednici sa drugim clanovima sopstvene grupe.Takodje,za razliku

12

od Deklaracije,on jos predvidja zabranu zatvaranja zbog duga;prava lica lisenih slobode da se sa njima postupa humano,postujuci njihovo urodjeno ljudsko dostojanstvo;pravo svakog djeteta na drzavljanstvo i na zastitu njega kao maloljetnika…Pakt,takodje sadrzi derogacionu klauzulu-cl.4-koja oznacava pravo clanica da u vanrednim okolnostima,privremeno obustave od primjene vecinu gradjanskih i politickih prava(sedam osnovnih civilnih sloboda se ne mogu suspenzovati,cak ni tada).On predvidja i ogranicavajucu klauzulu,kao Deklaracija,odnosno daje pravo clanicama da uzivanje pojedinih prava ogranice zakonom u interesu javne bezbjednosti i dr.Ovo je uravnotezeno cl.5 kojim se zabranjuju ogranicenja koja imaju za cilj ponistenje prava ili njihovo ogranicavanje u vecoj mjeri nego je to predvidjeno Paktom.Medjutim,u praksi se ove odredbe cesto koriste kao opravdanje za krsenje ljuskih prava,narocito od strane drzava koje se ne temelje na vladavini prava i nezavisnom sudstvu.Drzave clanice su,u cilju medjunarodne kontrole primjene preuzetih obaveza,Paktom formirale poseban organ-Komitet za ljudska prava,koji se sastoji od 18 clanova koje imennuju i biraju clanice izmedju licnosti najvisih strucnih i moralnih kvaliteta.Medjutim,oni djeluju u licnom svojstvu,ne kao predstavnici clanica Pakta.Komitet sprovodi kontrolu kroz tri vrste aktivnosti:

1.sprovodjenje sistema periodicnih izvjestaja koje su drzave clanice duzne podnositi svake dvije godine.

2.primjena mehanizma medjudrzavnih zalbi.

3.prihvatanje i razmatranje zalbi pojedinaca u odnosu na drzave koje su ratifikovale Fakultativni protocol br.1,uz PGP.

Time je uspostavljen relativno efikasan sistem zastite na medjunarodnom i unutrasnjem planu.Komitet nije ovlascen da samostalno utvrdjuje istinitost izvjestaja,a povodom njih ne donosi nikakve konkretne odluke u vidu pravnih sankcija.On usvaja komentare u kojima moze konstatovati da izvjestaj ne odgovara stvarnom stanju stvari,ili moze ukazati na probleme u postovanju obaveza preuzetih iz pakta-tako moze npr. na osnovu fakultativnog protokola br.1 uputiti preporuke drzavama sa savjetom kako prevazici sporne situacije.U godisnjim izvjestajima Komitet unosi sve zakljucke zajedno sa svim pojedinacnim drzavnim izvjestajima o odredjenim problemima,koje zatim dostavlja drzavama clanicama i Generalnoj skupstini UN.On usvaja i opste komentare,kojima se razjasnjava znacenje razlicitih odredbi Pakta.Pakt je ustanovio i sistem medjudrzavnih zalbi,koji omogucava jednoj clanici da optuzi drugu za krsenje odredbi ugovora,ali je ova procedura fakultativna sto znaci da samo ako su obije drzave koje su u pitanju posebnim izjavama priznale nadleznost Komiteta da prima takve zalbe-procedura moze biti pokrenuta.Medjutim,iako je ova odredba stupila na snagu,medjudrzavni sistem zalbi jos nije koriscen u praksi.Ovaj sistem predstavlja neku vrstu mirenja.

Fakultativni protokol br.1 uz PGP-je dodatni ugovor,za koga je predvidjen poseban postupak ratifikacije kojim se upotpunjuju medjunarodne mjere implementacije PGP.Njime se omogucava fizickim licima koja su pod jursdikcijom drzava potpisnica,a tvrde da su im povrijedjena prava

13

propisana Paktom,da pokrenu postupak protiv svojih drzava pred Komitetom za ljudska prava.Ali se zalbe mogu podneti samo podneti samo protiv onih drzava koje su ratifikovale ovaj protokol.Medjutim,ova odluka nema karakter pravne sankcije,vec je svedena na konstataciju o krsenju ili nekrsenju prava,uz preporuku drzavi potpisnici ugovora da se otklone razlozi i posledice krsenja,u skladu sa odlukom.

Fakultativni protokol br.2 uz PGP-je otvoren za potpisivanje 1989.,a stupio je na snagu 1991.On predstavlja dopunu Pakta,odnosno odredbe koja garantuje pravo na zivot,jer predvidja ukidanje smrtne kazne.Clanice se obavezuju da ce preduzeti sve mjere kada Protokol stupi na snagu kako bi ukinule smrtnu kaznu.Izuzetak je cl.2 koji predvidja smrtnu kaznu u ratu,na osnovu sudske presude,za najteza krivicna dijela vojne prirode.Ova zabrana se ne moze ograniciti,niti suspendovati.Takodje,Protokol prosiruje nadleznost Komiteta za ljudska prava,za pitanje medjudrzavnih zalbi i dr. pitanja regulisana Protokolom.

-Pakt o ekonomskim,socijalnim i kulturnim pravima(PESK)

Priznaje:pravo na rad,na pravicnu platu i povoljne uslove rada;sindikalno organizovanje;pravo na socijalnu sigurnost;..i dr.Ne samo sto obuhvata siri spektar prava,vec ih detaljno opisuje i definise,cime blize odredjuje njihov sadrzaj.Ova prava su samo priznata,ne i garantovana-njegovom ratifikacijom se ne preuzima obaveza momentalnog sprovodjenja ovih prava.Preuzimanjem obaveze,drzava se obavezuje da ce u skladu sa svojim mogucnostima(raspolozivim materijalnim resursima) preuzeti neophodne mjere u cilju postepenog priznanja ovih prava.Posto postoje velike razlike u stepenu ekonomske razvijenosti clanica PESK-a slijedi da je nivo raspolozivih sredstava razlicit,sto dovodi do razlicitih kriterijuma za utvrdjivanje postovanja preuzetih ugovornih obaveza.Posebno su istaknute dvije vrste neposrednih pravnih obaveza:zabrana diskriminacije i preduzimanje mjera…Pakt ne ustanovljava neki sistem medjudrzavnih ili individualnih zalbi.Drzave su obavezne da podnose izvjestaje o mjerama koje su usvojile,kao i napretku koji je ostvaren u pogledu postovanja prava.Nema posebnog organa za razmatranje izvjestaja,vec se oni podnose Ekonomskom i socijalnom savjetu UN.Godine 1985. je uspostavljen Komitet za ekonomska,socijalna i kulturna prava,koji se sastoji od 18 clanova.Formiranjem ovog Komiteta ostvaren je znacajan napredak u poboljsanju sistema kontrole primjene propisanih prava i obaveza clanica PESK-a.(Vucinic,2001:40-52)

Regionalni sistemi za zastitu ljudskih prava

Izgradnja regionalnih sistema je dio druge i trece faze internacionalizacije ljudskih prava,koji se odnosi na usvajanje pravno obavezujucih normi i ustanovljavanja sistema kontrole primjene

14

ovih obaveza na medjunarodnom planu.Zapravo,ovi regionalni sistemi zastite,kao dio medjunarodnopravne zastite ljudskih prava, su ustanovljeni u odredjenim djelovima svijeta u cilju konkretizacije Univerzalne Deklaracije.To su:

-Evropski

-Interamericki

-Africki.

sistemi za zastitu ljudskih prava.Prednost regionalnih sistema je u tome sto omogucavaju efikasnije razmatranje predstavki i tuzbi.Oni donose obavezujuce odluke i mogu naloziti naknadu stete,a komisije za ljudska prava izdaju preporuke koje drzave uglavnom shvataju ozbiljno.Zahvaljujuci tom djelovanju nastaju vodeci slucajevi za tumacenje odredbi i instrumenata za ljudska prava,a dolazi i do promjena nacionalnih zakona zbog uskladjivanja s medjunarodnim obavezama ljudskih prava.

Nevladine organizacije

Osim drzavnih i medjudrzavnih,vaznu ulogu u unapredjivanju i zastiti ljudskih prava igraju nevladine organizacije.Najpoznatije su:

-Amnesty International: je najveca i najpoznatija organizacija za zastitu ljudskih prava na svijetu.Njen cilj je da doprinese postovanju ljudskih prava u citavom svijetu i sprijeci krsenje gradjanskih i politickih prava iza kojih stoje vlade.Ona se bori za:

-oslobadjanje svih zatvorenika savjesti,odnosno ljudi koji su uhapseni zbog svoga misljenja,vjere ili etnicke pripadnosti,pola,boje koze,nacionalnog ili socijalnog porijekla,ekonomskog statusa…-koji se nijesu koristili nasiljem.

-brz i pravedan postupak za sve politicke zatvorenike

-ukidanje smrtne kazne,torture,ili bilo kakvog okrutnog ponasanja prema njima

-sprecavanje nesudskih pogubljenja i “nestanka” gradjana,i protiv napada iza kojih stoje naoruzane opozicione grupe…

-Helsinska federacija za ljudska prava: je organizacija ciji su clanovi helsinski komiteti iz zemalja OSCE,Sjeverne Amerike i Centralne Azije.Ima 41 clana,a sjediste joj je u Becu.Djelovanje Federacije se zasniva na Helsinskoj povelji,koju su 1975. potpisale 35

15

evropskih i sjevernoamerickih drzava na Konferenciji o sigurnosti i saradnji u Helsinkiju.Njeni clanovi rade na tome da se ljudska prava postuju i sprovode u dijelo.Ovi helsinski komiteti su politicki nezavisni.Oni djeluju:posmatraju i izvjestavaju;posmatraju izbore;edukuju i informisu;lobiraju;ucestvuju u medjunarodnim procesima.

-Human Rights Watch: americka organizacija za ljudska prava,koja odgovara Helsinskoj federaciji u Evropi.

-Save the Children: njen cilj je:

-u sto vecoj mjeri omoguciti djeci pristup obrazovanju

-smanjiti broj djece koja se ekonomski iskoristavaju i zaustaviti njihovo seksualno iskoristavanje i zlostavljanje

-pomoc djeci u kriznim situacijama,narocito u prevazilazenju trauma i ohrabrivanju da nastave zivjeti

-unaprijedi prava djece i upozna svijet sa Konvencijom o pravima djeteta.

Zakljucak

Vidjeli smo da je poslednjih nekoliko decenija aktvno radjeno na utvrdjivanju standarda u oblasti ljudskih prava,medjutim najveci problem za ljudska prava postaje primjena preuzetih obaveza.U toku je izgradnja nekih novih metoda koje bi trebale omoguciti bolju primjenu ljudskih prava na lokalnom,nacionalnom i medjunarodnom nivou.Medjutim,odgovornost za krsenje i postovanje ljudskih prava je sada postala globalno pitanje koje zahtijeva ne samo odgovornost pojedinaca,vec i transnacionalnih korporacija i medjuvladinih organizacija.

16

Literatura:

1.Paunovic,Milan ,Krivokapic,Boris,Krstic,Ivana 2010,Medjunarodna ljudska prava,Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu,Beograd.

2.Vucinic,Nebojsa 2001,Osnovi ljudskih prava i sloboda,CID,Podgorica.

3.Prirucnik o obrazovanju za ljudska prava 2003,Razumijevanje ljudskih prava,Beogradski centar za ljudska prava,Beograd.

4.Uvod u ljudska prava 2003,Helsinski komitet za ljudska prava,Sarajevo.

17