ldquoİqtisadi informatikardquo fənni uumlzrə imtahan sualları (cavablar)

1İnformatika anlayışı

Cavab ldquoİnformatikardquo termini fransızca İnformatique soumlzuumlndəndir Bu informasiya və

avtomatika soumlzləri əsasında yaradılmışdır Odur ki informatika ilk noumlvbədə informasiyanın

avtomatik işlənməsi mənasını ifadə edir İnformatika ndash ixtiyari (texniki bioloji sosial) təbiətli

obyektlərdəki informasiya və onun elektron vasitələrin tətbiqi ilə yığılması saxlanması

işlənməsi və təqdim edilməsi haqqında elmdir İnformatika sahəsində boumlyuumlk nuumlfuz qazanmış

Kristen Nuumlqard goumlstərir ki informatika ndash təbiətdə cəmiyyətdə və insan fəaliyyətində baş verən

hadisələrlə bağlı olan informasiya prosesləri haqqında elmdir Bu tərif goumlstərir ki informatikanın

fəaliyyət dairəsi ldquokompuumlter haqqında elmrdquo olmaqdan daha genişdir Hazırda cəmiyyətin və onun

buumltuumln sahələrinin inkişafı İnternetin artmaqda olan intellektual imkanlarından və informasiya

resurslarından geniş istifadə olunması ilə əlaqədardır Ona goumlrə də konkret halda rdquoİqtisadi

İnformatikardquo kursunun tədrisinin əsas məqsədi və vəzifəsi insanları informatikanın elm və

informasiya sənayesi sahəsi kimi həmccedilinin fərdi kompuumlterlərin və İnternetin muumlasir vəziyyəti

ilə eləcə də ən muumlasir informasiya kommunikasiya texnologiyalarının imkanları və tətbiq

dairələri ilə tanış etmək onlarda həmin texnologiyalardan səmərəli istifadə sahəsində vərdişlər

aşılamaqdır Akademik BMQluşkovun və B S Mixaleviccedilin fikrinə goumlrə informatika

kompuumlterləşdirilmiş informasiya sistemlərinin fəaliyyətinin layihələşdirilməsinin işlənilməsinin

yaradılmasının səmərəliliyinin qiymətləndirilməsinin onun muumlxtəlif sahələrdə tətbiqinin və

təsirinin buumltuumln aspektlərini oumlyrənən kompleks elmdir

2İqtisadi informatikanın obyekti predmeti və metodu

Cavab İqtisadi informatikanın əsas obyekti İnformasiya Sistemidir İqtisadi informatikanın əsas

predmeti İnformasiya Sisteminin iqtisadi cəhətdən səmərəli tətbiqinin təmin edilməsindən

ibarətdir İqtisadi informatikanın əsas metodu biznesprosesin modelləşdirilməsidir Insanin

informasiyaya muumlnasibəti informasiya emalının avtomatlaşdırılması muumlmkuumlnluumlyuumlndən sonra

koumlkuumlndən dəyişməyə və inkişaf etməyə başlamışdır Bunun da nəticəsində yaradıcı və

muumltəxəssis insanların intelektual fəaliyyətinin məhsulu kimi informasiya ehtiyatları suumlrətlə

ccediloxalmağa başlanmışdır Iqtisadi İnformatika - kompuumlterlərdən və şəbəkələrdən xuumlsusən

İnternetdən istifadə etməklə bağlı olan yeni fənn və yeni informasiya sənayesi sahəsidir ldquoIqtisadi

İnformatikardquo fənn və elmi istiqamət kimi kompuumlterlərin koumlməyi ilə informasiyanın yığılması

emalı və oumltuumlruumllməsinin metod prinsip və qanunlarını oumlyrənirİnformatikanın fundamenti (əsası) -

hesablama prosesləri və hesablama maşınları sistemləri şəbəkələrinin təşkili haqqında olan

hesablama elmləridir

3İnformasiya sisteminin quruluşu və tərkibi

Cavab İnformasiya sistemi uumlccedil tip komponenti əhatə edir funksional komponentlər verilənləri

işləyən sistemin komponentləri və təşkilati komponentlər İnformasiya sistemlərinin elementləri

məzmunu və reallaşdırılması əlamətinə goumlrə idarəetmə sistemləri iqtisadi texniki sosial bioloji

və s sistemlərə ayrılırlar İdarəetmə sistemlərində idarəetmə obyektləri ilə qarşılıqlı əlaqə yolu

ilə idarəedici elementlərin reallaşdırılması həyata keccedilirilir Bu sistemlər iccedilərisində iqtisadi

sistemlər daha geniş yer tutur İqtisadi sistemlər maddi nemətlərin istehsalı boumllguumlsuuml muumlbadiləsi

və istehlakını həyata keccedilirməklə cəmiyyətin funksional altsistemidir İqtisadi informasiya

sistemlərin fəaliyyəti zamanı insanlar muumləyyən ictimai-istehsal və iqtisadi muumlnasibətlərdə

olurlar Ona goumlrə də iqtisadi informasiya sistemləri məhsuldar quumlvvələrlə istehsal

muumlnasibətlərinin vəhdətindən təşkil edilir İqtisadiyyatın idarə edilməsinin informasiya sistemi

oumlzuumlnəməxsus xuumlsusiyyətlərə malikdir və bu xuumlsusiyyətlər idarəetmə obyektinin

xuumlsusiyyətlərindən irəli gəlir İqtisadi informasiya sistemi obyektlərin fəaliyyətini adekvat

(olduğu kimi) şəkildə əks etdirmək və idarəetmə funksiyalarını təmin etmək uumlccediluumln nəzərdə

tutulmuşdur İnformasiya sistemlərinin oumlyrənilməsi məqsədilə təhlil və sintez həyata keccedilirilir

Təhlil vasitəsilə iqtisadi informasiyanın xassələri onun qiymətləndirilməsi adekvat informasiya

dilinin seccedililməsi təmin olunur Sintez isə iqtisadi məsələlərin maşında həll edilməsi sistemlərinin

qurulmasının o cuumlmlədən informasiya daşıyıcılarının onun kodlaşdırılmasının və

klassifikatorlarının layihələndirilməsinə xidmət edir İnformasiya sistemlərinin tədqiq edilməsi

məsələlərin muumlasir kompuumlterdə həllinin layihələndirilməsindən əvvəl həyata keccedilirilməlidir Bu

halda məsələləri tərkibi və parametrləri informasiyanın təsnifləşdirilməsi məntiqi səviyyədə

onun quruluşunu aşkar edir

4İnformasiya sisteminin əsas komponentləri

Cavab İnformasiya sisteminin əsas komponentlərinə informasiya texnologiyaları funksional

altsistemlər və idarəetmə aiddir Muumlasir kompuumlter texnologiyaları əsasında yaradılan informasiya

sistemləri avtomatlaşdırılmış iqtisadi informasiya sistemləri adlanır Avtomatlaşdırılmış iqtisadi

informasiya sistemləri texniki proqram linqvistik və metodoloji vasitələr komplekslərindən

təşkil olunmuş muumlrəkkəb bir sistemdir Texniki vasitələrin tərkibinə fərdi kompuumlterlərdən başqa

informasiyanın avtomatik oumltuumlruumllməsi qeyd edilməsi və əks etdirilməsi vasitələri də daxildir Adi

informasiya sistemlərindən fərqli olaraq avtomatlaşdırılmış iqtisadi informasiya sistemləri yalnız

bir məqsəd və muumləyyən predmet sahəsi uumlccediluumln deyil muumləyyən predmet sahəsi ccedilərccedilivəsində

istifadəccedililərin muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln informasiyaya olan tələbatının oumldənilməsinə xidmət edir

Son doumlvrlərdə iqtisadi informasiya sistemlərinin muumltərəqqi avtomatlaşdırması və kompuumlter

texnikası vasitələrinin yaradılması həmccedilinin tətbiqi konsepsiya sistemlərini strateji informasiya

mənbələrinə ccedilevirməklə buumltuumln sahələrdə və idarəetmə səviyyələrində istifadə olunur Məhz

bunun sayəsində idarəetmə heyəti zəruri informasiyanı vaxtında əldə edə bilir muumləssisə (firma)

və təşkilatlar qarşısında duran vəzifələrin uğurla yerinə yetirilməsi onların fəaliyyətinin

muumlvəffəqiyyətlə həyata keccedilirilməsi uumlccediluumln əlverişli şərait yaratmaqla yanaşı yeni məhsullar

istehsalının və xidmət noumlvlərinin mənimsənilməsi əlverişli satış bazarlarının və layiqli

partnyorların tapılmasını məhsulların və xidmətlərin dəyərinin aşağı salınmasını və s təmin

edir

5Funksional altsistemlər və proqram əlavələri

Cavab Funksional altsistemlər və əlavələr dedikdə seccedililmiş informasiya texnologiyası əsasında

konkret funksional oblastda qərar qəbulu və ya sənəd hazırlanması məqsədi ilə informasiyanın

təhlili və emalını təmin edən ixtisaslaşdırılmış proqramlar nəzərdə tutulur Muumlasir korporativ

informasiya sistemlərində istehsalat maliyyə muumlhasibat uccedilotu marketinq və satış həmccedilinin

kadr funksional altsistemləri fərqləndirilir Funksional altsistemin əsas predmeti daxil olan

informasiyanı təhlil edib sənəd hazırlamaqdan ibarətdir Informasiya texnologiyası onun uumlccediluumln

əsas muumlhit olan informasiya sistemləri ilə sıx bağlıdır Ilk baxışdan onların bir-birinə ccedilox

oxşarlığı təəssuumlratı yaranır əslində isə bu belə deyildir İnformasiya texnologiyası verilənlər

uumlzərində əməllərin əməliyyatların mərhələlərin aparılması uumlccediluumln dəqiq reqlamentlənmiş

qaydalardan ibarət olan prosesdir İnformasiya texnologiyasının əsas məqsədi ilkin

informasiyanın məqsədyoumlnluuml emalı nəticəsində istifadəccedili uumlccediluumln lazımi informasiyanı almaqdır

İnformasiya sistemi kompuumlterlərdən kompuumlter şəbəkələrindən proqram məhsullarından

verilənlər bazalarından insanlardan muumlxtəlif noumlv kommuumlnikasiya vasitələrindən və s ibarət

olan muumlhitdir İnformasiya sistemi laquoinsan - kompuumlterraquo tipli informasiya emalı sistemidir və

burada əsas məqsəd informasiyanın saxlanması sorğulara goumlrə axtarışı və seccedililən informasiyanı

lazımi formaya salıb istifadəccediliyə ccedilatdırılmasıdır İnformasiya sisteminin funksiyalarının

reallaşdırılması ona youmlnəlmiş informasiya texnologiyasını bilmədən muumlmkuumln deyil İnformasiya

texnologiyası isə informasiya sistemindən kənar olaraq reallaşdırıla bilər

6 İnformasiya sistemlərinin inkişaf meylləri

Cavab İnformasiya sistemləri oumlz inkişafında 4 nəsil keccedilmişdir 1-ccedili nəsil 1960-1970-ccedili illərdə

mərkəzi maşın bazasında bir muumləssisə - bir informasiya emalı mərkəzi prinsipi uumlzrə

qurulmuşdu 2-ci nəsil 1970-1980-ci illərdə yaradılmış və bu zaman paylanmış işləmə sisteminin

yaradılması uumlzrə ilk addımlar atılmışdı Belə ki bu sistemdə mərkəzi ЕHМ-lə yanaşı filiallarda

mini- ЕHМ-lər də qurulmuş və bunlar mərkəzi ЕHМ-lə əlaqəli şəkildə fəaliyyət goumlstərirdi 3-ccediluuml

nəsil 1980-1990-ccedilı illərdə yaradılmışdı Bu fərdi kompuumlterlər bazasında şəbəkə texnologiyasının

tətbiqi ilə fəaliyyət goumlstərirdi 4- uuml nəsil 1990-ccedilı ildən sonrakı doumlvruuml əhatə edir İndi informasiya

sistemi şəbəkə iyerarxiyalarına əsaslanır

7Verilənlər informasiya və bilik

Cavab Verilən ndash hadisə barədə qeyd edilmiş məlumatdır və heccedil bir dəyişikliyə uğramadan

ixtiyari muumlddətə saxlana bilər İnformasiya isə qərar qəbulu uumlccediluumln yararlı formada təqdim edilən

işlənmiş verilənlərdir Bilik ndash bəlli qaydada işlənmiş və istifadə edilmiş informasiyadır

İnformasiya (latınca informatio) oumlyrənilən obyektlər və hadisələr haqqında əldə edilən bilikləri

goumlstərir Həmin biliklər muumləyyən faktlar və onlar arasındakı asılılıqlar şəklində ifadə olunur

İnformasiya nəzəriyyəsində informasiyanın kəmiyyət (miqdar) baxımından təyinində də bu

yanaşma əsas goumltuumlruumllmuumlşduumlr Əgər obyekt və ya hadisə haqqında alınan bilik təkrarlanırsa o

informasiya hesab olunmur yəni o informasiya daşımır Fakt soumlzuuml məlumat və xəbər

soumlzləri ilə eyni mənalıdır Beləliklə fakt (məlumat xəbər) hər hansı obyekt və ya hadisənin

xassələrini təyin edir Deyilənlərdən belə nəticə ccedilıxarıla bilər ki buumltuumln hallarda informasiya

faktdır fakt isə informasiya olmaya bilər (əgər o təkrarlanırsa və ya tədqiqatccedilı uumlccediluumln əhəmiyyət

kəsb etmirsə) İnformatikada fakt məlumat xəbər terminləri ccedilox vaxt verilənlər soumlzuuml ilə ifadə

olunur Verilənlər (ingiliscə data) texniki vasitələrlə (məsələn kompuumlterlə) saxlanması emal

edilməsi və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln formal şəkildə təsvir olunan (kodlaşdırılan) məlumatdır Verilən

termini latınca datum (fakt) soumlzuumlndən yaranmışdır Lakin verilən bəzən konkret və ya real

fakta uyğun gəlməyə bilər Verilənlər bəzən qeyri-dəqiq həqiqətdə moumlvcud olmayan anlayışları

ifadə edə bilər Odur ki verilənlər dedikdə oumlyrənilən obyektin hadisənin və ya fikrin təsviri başa

duumlşuumlluumlr Verilənlər uumlmumi halda ad qiymət tip və struktur xarakteristikaları ilə təyin olunurlar

Verilənin adı onun mənasını (semantikasını) ifadə edir məsələn ccediləki oumllccediluuml rəng və s Verilənin

qiyməti isə əslində verilənin oumlzuumlnuuml xarakterizə edir ccediluumlnki faktları bir-birindən ayırmaq uumlccediluumln

onları qiymətləndirmək lazımdır Təbii dilin zənginliyi verilənlərin adları ilə qiymətlərinin

birlikdə təsvirinə imkan verir Məsələn temperatur+30 dərəcədir ifadəsində +30 verilənin

qiyməti temperatur dərəcə ilə verilənin adıdır Verilənlərin tip xarakteristikasından əsasən

proqramlaşdırmada istifadə olunur Tipinə goumlrə verilənləri 4 qrupa ayırırlar hesabi (və ya rəqəm

tipli) mətn (və ya simvol tipli) məntiqi və goumlstəriccedili tipli verilənlər Hesabi verilənlərdə qiymət

rəqəmlərlə ifadə olunur (məsələn boyu 174 sm) Mətn tipli verilənlərdə qiymət soumlzlə

(simvollarla) ifadə olunur (məsələn qırmızı rəngli) Məntiqi verilənlərdə qiymət məntiqi

kəmiyyətlə (laquoyalanraquo laquodoğruraquo) ifadə olunur (məsələn ikinin tək ədəd olması yalandır)

Goumlstərici tipli verilənlərdən isə proqramlaşdırmada yaddaş uumlnvanları ilə işləmək uumlccediluumln istifadə

olunur Qeyd edək ki proqramlaşdırmada verilənlər həmccedilinin say sisteminə təsvir formasına

uzunluğuna goumlrə də xarakterizə edilir

8İnformasiyanın moumlvcudolma formaları və adekvatlığı

Cavab İnformasiyamdashxəbərin məna yuumlkuumlduumlr Xəbərmdashoumltuumlruumllən məlumatdır Xəbər mənbədə

hasil edilir uumlnvanda istehlak olunur Xəbər mənbəyi dedikdə oumlzuumlndən informasiya şuumlalandıra

bilən obyekt nəzərdə tutulur Xəbər uumlnvanı isə informasiya qəbul edə bilən obyektdir Xəbər

simvol mətn və şəkil formasında oumltuumlruumllə bilir Simvol formasımdashhərf rəqəm işarə və s-dən

ibarət ən sadə formadır Buna goumlrə də simvol forması yalnız sadə siqnalların oumltuumlruumllməsində

istifadə edilə bilir Siqnalmdashelementar xəbərdir Мətn forması informasiyanın nisbətən muumlrəkkəb

təqdimat formasıdır Мətn formasında da simvollardan istifadə edilir Lakin burada simvolların

kombinasiyaları geniş tətbiq olunur Bu isə mətn formasının geniş tətbiqinə imkan yaratmışdır

Ən muumlrəkkəb forma şəkiloumltuumlrmə formasıdır Ccediluumlnki bu forma həddən ccedilox informasiya

tutumludur İnformasiyanın ən sadə və universal təqdimat forması 2-lik formadır Bu hə və

yox kimi elementar muumlnasibət bildiricilərinin yuumlkləndiyi 1 və 0 rəqəmləridir 1-elektrik

cərəyanı var 0-cərəyan yoxdurmdash deməkdir Faydalı informasiya yalnız yaxşı veriləndən alınır

Gerccediləkliyin səviyyəsinə təsir edən xətanı yaradan amillər təyin edilə biləndirsə verilən etibarlı

hesab edilir Yaxşı verilən dedikdə təqdimatlı dəqiq və etibarlı verilən nəzərdə utulur Veriləni

informasiyaya ccedilevirən emal prosesi adekvat və gerccediləkdirsə onda lınan informasiya da dəqiq və

etibarlı sayılır

9İqtisadi informasiya və onun noumlvləri

Cavab İqtisadi informasiya - ccediləmiyyətdə istehsal muumlnasibətlərini xarakterizəedir qtisadi

informasiya iqtisadi sistemin (muumləssisənin nazirliyin doumlvlətin və s)ayrılmaz tərkib hissəsidir

İqtisadi informasiya dəqiq gerccedilək və operativolmalıdır Dəqiqlik bir informasiyanın buumltuumln

istehlakccedilılar tərəfindən birmənalıdərk edilməsi yolu ilə təmin edilir Gerccediləklik informasiyanın

elə keyfiyyətsəviyəsidir ki bu səviyyə təmin olunduqda sistemin səmərəli fəaliyyətinə

xələlgəlmir Оperativlik isə konkret şəraitdə yuumlksək aktuallıq nuumlmayişidir İdarəetməfunksiyaları

uumlzrə iqtisadi informasiya plan-uccedilot normativ-arayış və hesabat-statistikainformasiyasına ayrılır

Yaranma yeri uumlzrə informasiya giriş və ccedilıxışinformasiyaya boumlluumlnuumlr

10Sistemin entropiyası anlayışı

Cavab İnformasiya ilə bağlı olan ən muumlrəkkəb məsələ onun kəmiyyətcəqiymətləndirilməsidir

İnformasiyanın kəmiyyəti qeyri-muumləyyənliyin kəmiyyəti(entropiya) ilə muumləyyən edilir Qeyri-

muumləyyənlik istənilən təsərruumlfat və idarəetməqərarının ayrılmaz xassəsidir Ccediluumlnki bu qərarlar

həmişə muumləyyən muumlmkuumlnvariantlar iccedilərisindən seccedililməli olur Qəbul edilmiş qərarın həqiqətən

ən yaxşıolduğunu isə praktiki olaraq tam yəqinliklə təsdiq etmək muumlmkuumln deyildirKŞennon

entropiyanı sum=

= sdot m

i i

i

p

H p

1

1

log kimi təyin etməyi təklif etmişdir Yənientropiya bir işarəyə duumlşən informasiya miqdarıdından

asılıdırMuumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif

olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox genişyayılmışdır Şennona goumlrə informasiya

oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrinqeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyri-

muumləyyənliyin oumllccediluumlsuumlentropiyadırSistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya

bir o qədərboumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun

vəziyyətihaqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədərazalır

Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədərboumlyuumlk olur Lakin

sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyətihaqqında doğru muumlhakimə

yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədərazalırNorbert Vinerə goumlrə entropiya-

sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsəinformasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq

oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənadaentropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar

İnformasiya isəmənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı

ZBrillyuumlenldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir

ldquoNeqentropiyardquoprinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən

təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə(informasiyanın

alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanıazaltmağa xidmət edir buna

goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm dəməqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı

məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərarqəbul edilməsirdquo adlanır

11İnformasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının sintaksis oumllccediluumlsuuml verilənlərin həcmi ilətəyin edilir Verilənin

həcmi dedikdə xəbərdəki işarələrin sayı nəzərdə tutulurİnformasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

informasiyanın texnologiyaya muumlnasibətini təyinedirVerilənin həcminin hesablanması

verilənlərin əlifbasınakı işarələrin sayındanasılıdırəlifbada işarələrin sayı ccedilox olduqca hər bir

işarənin həcmi uyğun olaraqartırəcmin hesablanması uumlccediluumln kombinasiyada bərabər ehdimallı

işarələrininformasiya həcmini Xartli duumlsturu ilədə heablamaq olar Bu mənada

Azərbaycanəlifbasındakı hərfərin sayı 32 olduğundan hər bir hərifi 5 rəqəmli 2 lik

ədədləkodlaşdırmaq muumlmkuumlnduumlrKompuumlterdə istifadə olunan daha geniş yayılmış 2kodlaşdırma

sistemi vardır

1 ASCİİ ndash işarələrin sayı 256

2 Uni Cod-işarələrin sayı 65536

Deməli kompuumlterdə hər hansı bir həcmi hesablamaq uumlccediluumln onun hansısistemdə yığıldığını və

mətndəki işarələrin sayını bilməkkifayətdirMəsələn ldquoinformatikardquo soumlzuumlnuumln ASCİİ sistemində

11 baytdanUniCodda isə 22 baytdan ibarət olduğu muumləyyən olunur

12İnformasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml

Cavab Praqmatik oumllccediluuml informasiyanın qiymətliliyini təyin etmək uumlccediluumlnistifadə edilir Bir uumlnvan

uumlccediluumln heccedil bir əhəmiyyət daşımayan fakt məlumat başqaməqsədli uumlnvanın boumlyuumlk marağına səbəb

ola bilir Buradan aydın olur ki obyektuumlnvandan asılı olmayaraq obyektiv surətdə moumlvcud olub

ətrafa muumləyyən miqdarda informasiya yaydığı halda bu informasiyanın yalnız muumləyyən hissəsi

ayrı-ayrı uumlnvanlar uumlccediluumln bu və ya digər dərəcədə qiymətli olur Uumlnvanın informasiyaya reaksiyası

0-la 1 arasında dəyişən qiymətlərlə xarakterizə oluna biləndir Məsələn əgər uumlnvan konkret

miqdarda informasiyaya heccedil bir reaksiya vermirsə bu o deməkdir ki həmin informasiyanın

qiymətliliyi onun uumlccediluumln sıfırdır Informasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml-dedikdə artıq qeyd edildiyi

kimi həmin informasiyanın idarəetmə uumlccediluumln faydalılığı qiymətliliyi başa duumlşuumlluumlr Bu oumllccediluuml də

şərtidir və informasiyanın bu və ya digər sistemdə istifadəsi xuumlsusiyyətlərindən asılıdır

Informasiyanın qiymətliliyi-sistemin idarə edilməsi uumlzrə məqsəd funksiyasının oumllccediluumllduumlyuuml

vahidlərlə və ya ona yaxın vahidlərlə oumllccedilmək məqsədə muumlvafiqdir

13Alqoritm anlayışı

Cavab Alqoritm anlayışı informatikanın mərkəzi anlayışıdır Alqoritm soumlzuuml 9-cu əsrdə yaşamış

oumlzbək riyaziyyatccedilısı Məhəmməd əl-Xoumlrəzmin adı ilə bağlıdır Alqoritmi alqoritm icraccedilısı

(operator) reallaşdırır Alqoritmin əsas xuumlsusiyyəti qoyulmuş məqsədə ccedilatdırmasıdır Maşın uumlccediluumln

yazılmış alqoritm proqram adlanır Kompuumlter proqramla işləyir Proqramı olmayan məsələnin

maşında həlli muumlmkuumln deyil İntuitiv alqoritm anlayışı proqram anlayışından əhəmiyyətli

dərəcədə genişdir İlk proqramccedilılar Paskal Dekart Leybnis Laplas və b olmuşlar Alqoritmin

aşağıdakı xassələri vardır

1 Dilə bağlılıq Alqoritm alqoritmik dildə yazılır Alqoritmik dil muumləyyən simvollar və qaydalar

sistemidir

2 Diskretlik Alqoritm ciddi struktura malik elementar əməllər (əmrlər) ccediloxluğu olub soumlkuumlluumlb-

yığılandır

3 Determinlik Alqoritm tamamilə formal və muumləyyən (birmənalı) olmalıdır

4 Kuumltləvilik Alqoritm bir sinif məsələlərin hamısını həll etməyə yararlı olmalıdır

5 Təkrarlananlıq Eyni giriş verilənləri həmişə eyni nəticə verməlidir

6 Sonluluq Alqoritm ya məsələnin həll nəticəsini ya da həllin muumlmkuumln olmadığı barədə

məlumatı verməlidir

Alqoritm prosesi əyaniləşdirən blok-sxem formasında təsvir edilir Alqoritm anlayışı hesablama

maşınlarından ccedilox əvvəl meydana gəlmişdir İnsan oumlz fəaliyyətinin hər addımında alqoritmlə

rastlasır Alqoritm ndashlatınca qayda qanun deməkdir Alqoritm ccediloumlzuumlmuuml ilk dəfə IX əsrin (825 ndashci

il) məhşur oumlzbək riyaziyyatccedilısı və astronomu Məhəmməd ibn Musa ƏlXarəzm (yeni Xarəzmli

Musa oğlu Məhəmməd) işlətmişdir O onluq say sistemindən ədədlər uumlzərində əməllər qaydasını

vermiş və həmin qaydanı alqoritm adlandırmışdır Uumlmumiyyətlə alqoritm verilmiş məsələnin

həlli uumlccediluumln lazım olan əməliyyatları təyin edən və həmin əməliyyatların hansı ardıcıllıqla yerinə

yetiriləcəyini goumlstərən formal yazılışdır Alqoritmin əsas xassələri aşağıdakılardır

1 Alqoritm sonlu sayda mərhələdən sonra qurtarmalıdır Buna alqoritmin sonluluq xassəsi

adlanır

2 Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və birqiymətli təyin olunmalıdır Bu alqoritmin təyin olunma

xassəsi adlanır

3 Muumləyyənlik Alqoritmin tərtibi məsələnin həllini ardıcıl yerinə yetirilən mərhələlərə boumllmək

deməkdir Bu zaman əvvəlki mərhələlərin nəticələri sonrakı mərhələlərdə istifadə oluna bilər Bu

alqoritmin muumləyyənlik xassəsini təşkil edir

4 Kuumltləvilik Bu xassə iki tələbi nəzərdətutur

a) muumləyyən məsələnin həlli uumlccediluumln qurulmuş alqoritm həmin tipdən olan buumltuumln məsələlərin həlli

uumlccediluumln yararlı olmalıdır

b) alqoritm elə təsvir olunmalıdır ki ondan hamı istifadə edə bilsin

5 Nəticəvilik Alqoritmdəki mərhələlərin və onları təşkil edən əməliyyatların sayı sonlu ədəd

ilmalıdır ki onların yerinə yetirilməsi axtarılan nəticəyə gətirib ccedilıxara bilsin

giriş-cıxış Proqramın əməliyyatları başlanğıc və sonu (alqoritmin başlanğic və

son)

ccedilap bloku hesablama bloku

Doumlvri proses bloku məntiqi şərt bloku (keccedilid)

Alqoritmlərin blok-sxemlərini soldan-sağa və yuxarıdan aşağı oxumaq qəbul olunur İstənilən

məsələnin alqoritmi sərhəd simvolları ldquobaşrdquo (başlanğıc) və ldquosonrdquo arasında təsvir edilir

Alqoritmdə birinci olaraq ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxan xəttin goumlstərdiyi simvol icra edilir

Hesablama prosesi ldquosonrdquo simvol ilə qurtarır Beləliklə idarəedici xətlər ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxır

və ldquosonrdquo simvolundan qurtarır Bu kimi simvol arasında alqoritmin blok-sxemin buumltuumln qalan

simvolları yerləşir Maşında həll etmək uumlccediluumln tərtib edilmiş alqoritm maşın alqoritmi və ya

proqram adlanır

II Alqoritmlərin noumlvləri

İnformasiyanın işlənməsinin muumlxtəlif mərhələlərin ardıcıllığından asılı olaraq muumlxtəlif strukturlu

alqoritmlər vardır

- xətti alqritmlər

- budaqlanan alqoritmlər

Maqnit diskindən verilənlərin daxil və xarıc edilməsi

Blokların əlaqə goumlstəricisi

Uyğun blokun izahı

Ccedileşidləmə

Sənədlərin əlilə hazırlanması

əvvəldən haşırlanmış alqoritmlərdən və ya proqramlardan istifaMaqnit lentindən daxil etmə və

ya maqnit lentinə ccedilıxış

Verilənlərin əlilə maşına daxil edilməsi

Sənədlərin əlilə işlənməsi kodlaşdirma

Informasiyanın rabitə kanallarına oumlttuumlruumllməsi

Sənədin suumlrətinin alınması - doumlvri alqoritmlər

Xətti alqoritmlər ccedilox sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neccedilə ardıcıl əməliyyatlardan ibarət

olur və həmin əməliyyatlar yazıldığı ardıcıllıqla da yerinə yetirilir

14Kompuumlterin iş prinsipi Say sistemləri

Cavab Kompuumlter ndash ixtiyarı alqoritmin icrası uumlccediluumln nəzərdə tutulmuş universal hesablayıcı

qurğudur İxtiyari informasiya kompuumlterdə ikilik rəqəm formasında təsvir edilir Emal prosesinin

subyekti (proqramlar) və obyekti (ilk verilənlər və nəticələr) operativ yaddaşda saxlanır

Alqoritm ardıcıl maşın əmrləri şəklində tərtib edilmiş proqram formasında olur Kompuumlter

proqramda nəzərdə tutulmuş əmrlər ardıcıllığını icra edir Kompuumlter 2-lik say sistemində təsvir

edilən rəqəmlərlə işləyir Bu da 10-luq say sistemi kimi moumlvqeli say sistemidir Tam ədədi 10-

luqdan 2-liyə keccedilirmək uumlccediluumln ardıcıl boumllmədən(kəsr ədədi ndash ardıcıl vurmadan) istifadə edilir 2-

lik ədəd sağdan-sola uumlccedil-uumlccedil qruplaşdırıldıqda 8-lik say sisteminin ədədləri alınır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır Əmrlər sistemi Kompuumlterin Əməliyyat məntiqi sistemi Verilənlərin

strukturu formatlarıProqramlaşdırma Yaddaşın dilləri İşləmə suumlrəti təşkili Tətbiqi Giriş-

ccedilıxışın proqram təşkili təminatı İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Kompuumlter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və

kompuumlterə qoyulan tələblərin boumlyuumlk hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir

Qeyd edək ki kompuumlterin məntiqi strukturu konstruktiv olaraq muumlxtəlif sinif kompuumlterlərdə

muumlxtəlif quruluşda reallaşdırılır

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar əlifbası vasitəsilə ifadə

olunması uumlsuludur Say sistemi kodlaşdırmanın bir formasıdır Muumləyyən əlifba vasitəsilə

muumləyyən uumlsullarla yazılan soumlzə kod (say sisteminə tətbiqdə ədədin kodu) kodun alınması

prosesinə isə kodlaşdırma deyilirSay sistemləri iki cuumlr olur moumlvqesiz və moumlvqeli Moumlvqesiz say

sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) muumləyyən yığımı ilə ifadə olunur Burada

ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutdugu yerdən (moumlvqedən) asılı olmur və hesab

əməlləri muumlrəkkəb qaydalarla aparılır Moumlvqesiz say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi Rum say

sistemidir Məsələn Rum say sistemində 1999 belə yazılır MCMXCIX (M-min C-yiiz X-on I-

bir) Ədədin qiymətinin təyinindəki və hesablama əməllərinin aparılmasındakı muumlrəkkəbliklərə

goumlrə bu say sistemlərindən kompuumlter texnikasında istifadə olunmur Moumlvqeli say sistemləri

ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə goumlrə boumlyuumlk

uumlstuumlnluumlklərə malikdirlər Bu say sistemlərində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların

ədəddəki moumlvqeləri ilə təyin olunur Məsələn 111 ədədi eyni rəqəmlərdən təşkil olunmasına

baxmayaraq onların qiymətləri bambaşqadır soldan birinci 1-yuumlzuuml ikinci 1-onu uumlccediluumlncuuml 1 isə

vahidi goumlstərir Moumlvqeli say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi bizim işlətdiyimiz onluq say

sistemidir Bundan əlavə informatikada digər moumlvqeli say sistemlərindən də istifadə olunur

Ədədlərin yazılısı uumlccediluumln istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası

deyilir Onluq say sisteminin əsası ondur yəni burada ədədlərin yazılışı uumlccediluumln on rəqəmdən

(0123456789) istifadə olunur Əsası q olan moumlvqeli say sistemindəki istənilən x ədədini

belə ifadə etmək

olar

x(q)= xnq

n-1 + xn-1q

n-2 + hellip+ x2q

1

+ x1q

0 + x -1q

-1+hellip+ xndashmq

-m

burada x(q) - q əsaslı say sistemində verilən ədəd q - say sisteminin əsası xi - ədədi təşkil edən

rəqəmlər (xi lt q)

n - tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı m - kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır

Məsələn 123456=1103

+2102

+3101

+4100

+510-1+610-2

Say sisteminin əsası moumltərizə iccedilərisində indeks kimi goumlstərilir x(q) ədədi adi halda belə yazılır

x

(q) = x

n

x

n-1 hellip x2

x1

x

-1

hellip x-m (2)

Verguumll işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və moumlvqelərin (mərtəbələrin) ccediləki qiymətlərinin

hesablanmasının başlanğıcını təyin edir İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə

asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24 ) say sistemlərindən istifadə olunur

Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir İndiyə qədər moumlvcud olan o cuumlmlədən muumlasir

kompuumlterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri uumlccediluumln 2-lik say sistemindən istifadə olunur

15Maşın proqramının kompuumlterdə icrası EHM-lərin təsnifatı

Cavab Kompuumlterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir

İnformasiya kompuumlterin yaddaş qurğusunda saxlanır mərkəzi prosessorda emal edilir

Kompuumlterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır Kompuumlterin yaddaşı 3 boumllmədən ibarətdir

uumlnvanlaşdırılan yaddaş prosessor registrləri və kompuumlter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-

ccedilıxış yuvaları Kompuumlter portları informasiya oumltuumlruumllməsi qaydasına goumlrə ardıcıl və paralel olur

Modem ardıcıl porta printer paralel porta qoşulur Uumlnvanlaşdırılan yaddaş məntiqi cəhətdən

ardıcıl yuvalardan ibarətdir Hər yuva 1 bayt saxlayır Operativ yaddaşdakı baytlar noumlmrələnmiş

olur Baytın noumlmrəsi onun uumlnvanıdır Mərkəzi prosessor kompuumlterin əsas qurğusudur Mərkəzi

prosessor həm buumltuumln hesablamaları icra edir həm də kompuumlterin buumltuumln hissələrinin işini idarə

edir Prosessor registrləri kompuumlter yaddaşının ən cəld hissəsidir Ccediloxsaylı registrlər muumlxtəlif

funksiyalar icra edir Kompuumlterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir Hər bir

elementar əməliyyat muumləyyən maşın əmrinin nəticəsidir Maşın əmrlərinin buumltoumlvluumlkdə bir neccedilə

yuumlz variantı vardır Hər maşın əmrinin icrası uumlccediluumln prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron

mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur Maşın əmrləri əməl tipləri uumlzrə təsnifləşdirilir Əməl tipləri

uumlzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır

bullldquoinformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keccedilırırrdquo

bullldquoinformasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keccedilırırrdquo

bullldquoinformasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə oumltuumlruumlrrdquo və s

Prosessor əməllərin bir ccediloxunu paralel icra edir Bunun uumlccediluumln impuls taktları generatoru vardır

Bu əməli kvantlarla icra edir Həm verilən həm də proqram uumlnvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır

Kompuumlter əmr deşifratorunun koumlməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırır Maşın əmrlərinin

bitkin ccediloxluğu maşın dilini yaradır Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir əmrin seccedililməsi

icrası və noumlvbəti əmrin uumlnvanının hesablanması Bunun uumlccediluumln prosessorda 2 registr ndash uumlnvan və

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu

təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə

EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-

ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti

uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara

boumllmuumlşduumlr

16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları

Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi

Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-

hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır

bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır

bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır

bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir

bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir

bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır

Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə

muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən

qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM

mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları

periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir

17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya)

qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir

sum=

= minus sdot

m

i

n pi pi

I

1

log

Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma

ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon

duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir

informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş

informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml

baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır

Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa

entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun

vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır

Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın

miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya

ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna

goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir

ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən

təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın

alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna

goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə

aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın

mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri

toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə

onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln

informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i

N

i

I sumPi P

=

= minus

1

2

log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz

edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları

8

1

8

1

2

1

1 2 4

p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı

751

8

14

8

3

4

2

2

1

8

1

log

8

1

8

1

log

8

1

4

1

log

4

1

2

1

log

2

1

I = minus + + + bit olar

Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu

N N

I

N

i

1

log 1

1

sum 2

=

= minus şəklində duumlşuumlr

Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22

=21

və ya

I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı

daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif

edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə

qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin

təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar

informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml

vahidlərindən geniş istifadə olunur

1 bayt=8bit

1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt

1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt

1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s

İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın

saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir

18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi

Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya

biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir

tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya

moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri)

ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst

paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan

informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın

faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin

koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi

Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan

informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi

mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və

uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti

ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə

edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII

(American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli

əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır

Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer

tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır

- tam ədədlər

- sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər

- suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər

- simvol tipli verilənlər

- məntiqi verilənlər

Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi

verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur

İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli

noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır)

mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan

mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32

mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri

0 1 2 15

0 1 0 hellip 1

Ədədin işarəsi

0 1 2

31

Ədədin 2-lik kodu

16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur

16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767

32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647

1 0 1 021

Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter

layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam

ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır

(muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq

məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri

ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır

Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin

təsvirinə uyğundur

Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi

zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması

tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə

səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə

olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur

x=mqp

burada m - ədədin mantissasi

q - say sisteminin əsası p - tərtibdir

Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar

Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli

125=125x100

=125 xl01

=0125 x 102

Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq

olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli

ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur

Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir

q

-1le|m|ltl (3)

yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda

verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir

20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu

informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların

arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə

kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən

proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual

informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml

ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət

edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr

Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir

Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml

məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə

semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul

sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın

semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə

əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin

istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna

yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən

qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir

Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə

istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki

halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil

olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu

zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən

alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln

məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln

anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir

21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi

Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin

arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən

prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə

qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi

-Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri

-İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili

-İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri

muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı

kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında

olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri

ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar

22Mikroprosessor və onun funksiyaları

CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq

əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti

əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik

tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter

uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına

uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri

seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər)

uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də

yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında

işləyir

Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar

yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt

meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub

iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional

baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004

mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə

bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində

yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro

kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı

Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə

bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası

başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel

firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu

guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa

duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə

də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər

(MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə)

prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a

qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və

Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il

yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa

amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə

baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi

parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən

işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də

fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun

əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif

suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı

yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə

uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su

həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə

kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II

Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor

cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi

ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV

prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır

ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-

təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia

informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar

sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də

olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən

başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ

Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların

və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət)

suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur

Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş

(DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və

oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş

informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən

oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman

yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər

saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini

yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır

Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik

olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi

(informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən

asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur

Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa

nisbətən az olur

İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə

fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə

suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ

əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram

təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı

duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya

bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi

cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox

muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir

Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa

daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma

muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns)

bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur

Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory

Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq

indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət

ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

qurulmasının o cuumlmlədən informasiya daşıyıcılarının onun kodlaşdırılmasının və

klassifikatorlarının layihələndirilməsinə xidmət edir İnformasiya sistemlərinin tədqiq edilməsi

məsələlərin muumlasir kompuumlterdə həllinin layihələndirilməsindən əvvəl həyata keccedilirilməlidir Bu

halda məsələləri tərkibi və parametrləri informasiyanın təsnifləşdirilməsi məntiqi səviyyədə

onun quruluşunu aşkar edir

4İnformasiya sisteminin əsas komponentləri

Cavab İnformasiya sisteminin əsas komponentlərinə informasiya texnologiyaları funksional

altsistemlər və idarəetmə aiddir Muumlasir kompuumlter texnologiyaları əsasında yaradılan informasiya

sistemləri avtomatlaşdırılmış iqtisadi informasiya sistemləri adlanır Avtomatlaşdırılmış iqtisadi

informasiya sistemləri texniki proqram linqvistik və metodoloji vasitələr komplekslərindən

təşkil olunmuş muumlrəkkəb bir sistemdir Texniki vasitələrin tərkibinə fərdi kompuumlterlərdən başqa

informasiyanın avtomatik oumltuumlruumllməsi qeyd edilməsi və əks etdirilməsi vasitələri də daxildir Adi

informasiya sistemlərindən fərqli olaraq avtomatlaşdırılmış iqtisadi informasiya sistemləri yalnız

bir məqsəd və muumləyyən predmet sahəsi uumlccediluumln deyil muumləyyən predmet sahəsi ccedilərccedilivəsində

istifadəccedililərin muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln informasiyaya olan tələbatının oumldənilməsinə xidmət edir

Son doumlvrlərdə iqtisadi informasiya sistemlərinin muumltərəqqi avtomatlaşdırması və kompuumlter

texnikası vasitələrinin yaradılması həmccedilinin tətbiqi konsepsiya sistemlərini strateji informasiya

mənbələrinə ccedilevirməklə buumltuumln sahələrdə və idarəetmə səviyyələrində istifadə olunur Məhz

bunun sayəsində idarəetmə heyəti zəruri informasiyanı vaxtında əldə edə bilir muumləssisə (firma)

və təşkilatlar qarşısında duran vəzifələrin uğurla yerinə yetirilməsi onların fəaliyyətinin

muumlvəffəqiyyətlə həyata keccedilirilməsi uumlccediluumln əlverişli şərait yaratmaqla yanaşı yeni məhsullar

istehsalının və xidmət noumlvlərinin mənimsənilməsi əlverişli satış bazarlarının və layiqli

partnyorların tapılmasını məhsulların və xidmətlərin dəyərinin aşağı salınmasını və s təmin

edir

5Funksional altsistemlər və proqram əlavələri

Cavab Funksional altsistemlər və əlavələr dedikdə seccedililmiş informasiya texnologiyası əsasında

konkret funksional oblastda qərar qəbulu və ya sənəd hazırlanması məqsədi ilə informasiyanın

təhlili və emalını təmin edən ixtisaslaşdırılmış proqramlar nəzərdə tutulur Muumlasir korporativ

informasiya sistemlərində istehsalat maliyyə muumlhasibat uccedilotu marketinq və satış həmccedilinin

kadr funksional altsistemləri fərqləndirilir Funksional altsistemin əsas predmeti daxil olan

informasiyanı təhlil edib sənəd hazırlamaqdan ibarətdir Informasiya texnologiyası onun uumlccediluumln

əsas muumlhit olan informasiya sistemləri ilə sıx bağlıdır Ilk baxışdan onların bir-birinə ccedilox

oxşarlığı təəssuumlratı yaranır əslində isə bu belə deyildir İnformasiya texnologiyası verilənlər

uumlzərində əməllərin əməliyyatların mərhələlərin aparılması uumlccediluumln dəqiq reqlamentlənmiş

qaydalardan ibarət olan prosesdir İnformasiya texnologiyasının əsas məqsədi ilkin

informasiyanın məqsədyoumlnluuml emalı nəticəsində istifadəccedili uumlccediluumln lazımi informasiyanı almaqdır

İnformasiya sistemi kompuumlterlərdən kompuumlter şəbəkələrindən proqram məhsullarından

verilənlər bazalarından insanlardan muumlxtəlif noumlv kommuumlnikasiya vasitələrindən və s ibarət

olan muumlhitdir İnformasiya sistemi laquoinsan - kompuumlterraquo tipli informasiya emalı sistemidir və

burada əsas məqsəd informasiyanın saxlanması sorğulara goumlrə axtarışı və seccedililən informasiyanı

lazımi formaya salıb istifadəccediliyə ccedilatdırılmasıdır İnformasiya sisteminin funksiyalarının

reallaşdırılması ona youmlnəlmiş informasiya texnologiyasını bilmədən muumlmkuumln deyil İnformasiya

texnologiyası isə informasiya sistemindən kənar olaraq reallaşdırıla bilər

6 İnformasiya sistemlərinin inkişaf meylləri

Cavab İnformasiya sistemləri oumlz inkişafında 4 nəsil keccedilmişdir 1-ccedili nəsil 1960-1970-ccedili illərdə

mərkəzi maşın bazasında bir muumləssisə - bir informasiya emalı mərkəzi prinsipi uumlzrə

qurulmuşdu 2-ci nəsil 1970-1980-ci illərdə yaradılmış və bu zaman paylanmış işləmə sisteminin

yaradılması uumlzrə ilk addımlar atılmışdı Belə ki bu sistemdə mərkəzi ЕHМ-lə yanaşı filiallarda

mini- ЕHМ-lər də qurulmuş və bunlar mərkəzi ЕHМ-lə əlaqəli şəkildə fəaliyyət goumlstərirdi 3-ccediluuml

nəsil 1980-1990-ccedilı illərdə yaradılmışdı Bu fərdi kompuumlterlər bazasında şəbəkə texnologiyasının

tətbiqi ilə fəaliyyət goumlstərirdi 4- uuml nəsil 1990-ccedilı ildən sonrakı doumlvruuml əhatə edir İndi informasiya

sistemi şəbəkə iyerarxiyalarına əsaslanır

7Verilənlər informasiya və bilik

Cavab Verilən ndash hadisə barədə qeyd edilmiş məlumatdır və heccedil bir dəyişikliyə uğramadan

ixtiyari muumlddətə saxlana bilər İnformasiya isə qərar qəbulu uumlccediluumln yararlı formada təqdim edilən

işlənmiş verilənlərdir Bilik ndash bəlli qaydada işlənmiş və istifadə edilmiş informasiyadır

İnformasiya (latınca informatio) oumlyrənilən obyektlər və hadisələr haqqında əldə edilən bilikləri

goumlstərir Həmin biliklər muumləyyən faktlar və onlar arasındakı asılılıqlar şəklində ifadə olunur

İnformasiya nəzəriyyəsində informasiyanın kəmiyyət (miqdar) baxımından təyinində də bu

yanaşma əsas goumltuumlruumllmuumlşduumlr Əgər obyekt və ya hadisə haqqında alınan bilik təkrarlanırsa o

informasiya hesab olunmur yəni o informasiya daşımır Fakt soumlzuuml məlumat və xəbər

soumlzləri ilə eyni mənalıdır Beləliklə fakt (məlumat xəbər) hər hansı obyekt və ya hadisənin

xassələrini təyin edir Deyilənlərdən belə nəticə ccedilıxarıla bilər ki buumltuumln hallarda informasiya

faktdır fakt isə informasiya olmaya bilər (əgər o təkrarlanırsa və ya tədqiqatccedilı uumlccediluumln əhəmiyyət

kəsb etmirsə) İnformatikada fakt məlumat xəbər terminləri ccedilox vaxt verilənlər soumlzuuml ilə ifadə

olunur Verilənlər (ingiliscə data) texniki vasitələrlə (məsələn kompuumlterlə) saxlanması emal

edilməsi və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln formal şəkildə təsvir olunan (kodlaşdırılan) məlumatdır Verilən

termini latınca datum (fakt) soumlzuumlndən yaranmışdır Lakin verilən bəzən konkret və ya real

fakta uyğun gəlməyə bilər Verilənlər bəzən qeyri-dəqiq həqiqətdə moumlvcud olmayan anlayışları

ifadə edə bilər Odur ki verilənlər dedikdə oumlyrənilən obyektin hadisənin və ya fikrin təsviri başa

duumlşuumlluumlr Verilənlər uumlmumi halda ad qiymət tip və struktur xarakteristikaları ilə təyin olunurlar

Verilənin adı onun mənasını (semantikasını) ifadə edir məsələn ccediləki oumllccediluuml rəng və s Verilənin

qiyməti isə əslində verilənin oumlzuumlnuuml xarakterizə edir ccediluumlnki faktları bir-birindən ayırmaq uumlccediluumln

onları qiymətləndirmək lazımdır Təbii dilin zənginliyi verilənlərin adları ilə qiymətlərinin

birlikdə təsvirinə imkan verir Məsələn temperatur+30 dərəcədir ifadəsində +30 verilənin

qiyməti temperatur dərəcə ilə verilənin adıdır Verilənlərin tip xarakteristikasından əsasən

proqramlaşdırmada istifadə olunur Tipinə goumlrə verilənləri 4 qrupa ayırırlar hesabi (və ya rəqəm

tipli) mətn (və ya simvol tipli) məntiqi və goumlstəriccedili tipli verilənlər Hesabi verilənlərdə qiymət

rəqəmlərlə ifadə olunur (məsələn boyu 174 sm) Mətn tipli verilənlərdə qiymət soumlzlə

(simvollarla) ifadə olunur (məsələn qırmızı rəngli) Məntiqi verilənlərdə qiymət məntiqi

kəmiyyətlə (laquoyalanraquo laquodoğruraquo) ifadə olunur (məsələn ikinin tək ədəd olması yalandır)

Goumlstərici tipli verilənlərdən isə proqramlaşdırmada yaddaş uumlnvanları ilə işləmək uumlccediluumln istifadə

olunur Qeyd edək ki proqramlaşdırmada verilənlər həmccedilinin say sisteminə təsvir formasına

uzunluğuna goumlrə də xarakterizə edilir

8İnformasiyanın moumlvcudolma formaları və adekvatlığı

Cavab İnformasiyamdashxəbərin məna yuumlkuumlduumlr Xəbərmdashoumltuumlruumllən məlumatdır Xəbər mənbədə

hasil edilir uumlnvanda istehlak olunur Xəbər mənbəyi dedikdə oumlzuumlndən informasiya şuumlalandıra

bilən obyekt nəzərdə tutulur Xəbər uumlnvanı isə informasiya qəbul edə bilən obyektdir Xəbər

simvol mətn və şəkil formasında oumltuumlruumllə bilir Simvol formasımdashhərf rəqəm işarə və s-dən

ibarət ən sadə formadır Buna goumlrə də simvol forması yalnız sadə siqnalların oumltuumlruumllməsində

istifadə edilə bilir Siqnalmdashelementar xəbərdir Мətn forması informasiyanın nisbətən muumlrəkkəb

təqdimat formasıdır Мətn formasında da simvollardan istifadə edilir Lakin burada simvolların

kombinasiyaları geniş tətbiq olunur Bu isə mətn formasının geniş tətbiqinə imkan yaratmışdır

Ən muumlrəkkəb forma şəkiloumltuumlrmə formasıdır Ccediluumlnki bu forma həddən ccedilox informasiya

tutumludur İnformasiyanın ən sadə və universal təqdimat forması 2-lik formadır Bu hə və

yox kimi elementar muumlnasibət bildiricilərinin yuumlkləndiyi 1 və 0 rəqəmləridir 1-elektrik

cərəyanı var 0-cərəyan yoxdurmdash deməkdir Faydalı informasiya yalnız yaxşı veriləndən alınır

Gerccediləkliyin səviyyəsinə təsir edən xətanı yaradan amillər təyin edilə biləndirsə verilən etibarlı

hesab edilir Yaxşı verilən dedikdə təqdimatlı dəqiq və etibarlı verilən nəzərdə utulur Veriləni

informasiyaya ccedilevirən emal prosesi adekvat və gerccediləkdirsə onda lınan informasiya da dəqiq və

etibarlı sayılır

9İqtisadi informasiya və onun noumlvləri

Cavab İqtisadi informasiya - ccediləmiyyətdə istehsal muumlnasibətlərini xarakterizəedir qtisadi

informasiya iqtisadi sistemin (muumləssisənin nazirliyin doumlvlətin və s)ayrılmaz tərkib hissəsidir

İqtisadi informasiya dəqiq gerccedilək və operativolmalıdır Dəqiqlik bir informasiyanın buumltuumln

istehlakccedilılar tərəfindən birmənalıdərk edilməsi yolu ilə təmin edilir Gerccediləklik informasiyanın

elə keyfiyyətsəviyəsidir ki bu səviyyə təmin olunduqda sistemin səmərəli fəaliyyətinə

xələlgəlmir Оperativlik isə konkret şəraitdə yuumlksək aktuallıq nuumlmayişidir İdarəetməfunksiyaları

uumlzrə iqtisadi informasiya plan-uccedilot normativ-arayış və hesabat-statistikainformasiyasına ayrılır

Yaranma yeri uumlzrə informasiya giriş və ccedilıxışinformasiyaya boumlluumlnuumlr

10Sistemin entropiyası anlayışı

Cavab İnformasiya ilə bağlı olan ən muumlrəkkəb məsələ onun kəmiyyətcəqiymətləndirilməsidir

İnformasiyanın kəmiyyəti qeyri-muumləyyənliyin kəmiyyəti(entropiya) ilə muumləyyən edilir Qeyri-

muumləyyənlik istənilən təsərruumlfat və idarəetməqərarının ayrılmaz xassəsidir Ccediluumlnki bu qərarlar

həmişə muumləyyən muumlmkuumlnvariantlar iccedilərisindən seccedililməli olur Qəbul edilmiş qərarın həqiqətən

ən yaxşıolduğunu isə praktiki olaraq tam yəqinliklə təsdiq etmək muumlmkuumln deyildirKŞennon

entropiyanı sum=

= sdot m

i i

i

p

H p

1

1

log kimi təyin etməyi təklif etmişdir Yənientropiya bir işarəyə duumlşən informasiya miqdarıdından

asılıdırMuumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif

olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox genişyayılmışdır Şennona goumlrə informasiya

oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrinqeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyri-

muumləyyənliyin oumllccediluumlsuumlentropiyadırSistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya

bir o qədərboumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun

vəziyyətihaqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədərazalır

Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədərboumlyuumlk olur Lakin

sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyətihaqqında doğru muumlhakimə

yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədərazalırNorbert Vinerə goumlrə entropiya-

sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsəinformasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq

oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənadaentropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar

İnformasiya isəmənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı

ZBrillyuumlenldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir

ldquoNeqentropiyardquoprinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən

təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə(informasiyanın

alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanıazaltmağa xidmət edir buna

goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm dəməqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı

məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərarqəbul edilməsirdquo adlanır

11İnformasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının sintaksis oumllccediluumlsuuml verilənlərin həcmi ilətəyin edilir Verilənin

həcmi dedikdə xəbərdəki işarələrin sayı nəzərdə tutulurİnformasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

informasiyanın texnologiyaya muumlnasibətini təyinedirVerilənin həcminin hesablanması

verilənlərin əlifbasınakı işarələrin sayındanasılıdırəlifbada işarələrin sayı ccedilox olduqca hər bir

işarənin həcmi uyğun olaraqartırəcmin hesablanması uumlccediluumln kombinasiyada bərabər ehdimallı

işarələrininformasiya həcmini Xartli duumlsturu ilədə heablamaq olar Bu mənada

Azərbaycanəlifbasındakı hərfərin sayı 32 olduğundan hər bir hərifi 5 rəqəmli 2 lik

ədədləkodlaşdırmaq muumlmkuumlnduumlrKompuumlterdə istifadə olunan daha geniş yayılmış 2kodlaşdırma

sistemi vardır

1 ASCİİ ndash işarələrin sayı 256

2 Uni Cod-işarələrin sayı 65536

Deməli kompuumlterdə hər hansı bir həcmi hesablamaq uumlccediluumln onun hansısistemdə yığıldığını və

mətndəki işarələrin sayını bilməkkifayətdirMəsələn ldquoinformatikardquo soumlzuumlnuumln ASCİİ sistemində

11 baytdanUniCodda isə 22 baytdan ibarət olduğu muumləyyən olunur

12İnformasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml

Cavab Praqmatik oumllccediluuml informasiyanın qiymətliliyini təyin etmək uumlccediluumlnistifadə edilir Bir uumlnvan

uumlccediluumln heccedil bir əhəmiyyət daşımayan fakt məlumat başqaməqsədli uumlnvanın boumlyuumlk marağına səbəb

ola bilir Buradan aydın olur ki obyektuumlnvandan asılı olmayaraq obyektiv surətdə moumlvcud olub

ətrafa muumləyyən miqdarda informasiya yaydığı halda bu informasiyanın yalnız muumləyyən hissəsi

ayrı-ayrı uumlnvanlar uumlccediluumln bu və ya digər dərəcədə qiymətli olur Uumlnvanın informasiyaya reaksiyası

0-la 1 arasında dəyişən qiymətlərlə xarakterizə oluna biləndir Məsələn əgər uumlnvan konkret

miqdarda informasiyaya heccedil bir reaksiya vermirsə bu o deməkdir ki həmin informasiyanın

qiymətliliyi onun uumlccediluumln sıfırdır Informasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml-dedikdə artıq qeyd edildiyi

kimi həmin informasiyanın idarəetmə uumlccediluumln faydalılığı qiymətliliyi başa duumlşuumlluumlr Bu oumllccediluuml də

şərtidir və informasiyanın bu və ya digər sistemdə istifadəsi xuumlsusiyyətlərindən asılıdır

Informasiyanın qiymətliliyi-sistemin idarə edilməsi uumlzrə məqsəd funksiyasının oumllccediluumllduumlyuuml

vahidlərlə və ya ona yaxın vahidlərlə oumllccedilmək məqsədə muumlvafiqdir

13Alqoritm anlayışı

Cavab Alqoritm anlayışı informatikanın mərkəzi anlayışıdır Alqoritm soumlzuuml 9-cu əsrdə yaşamış

oumlzbək riyaziyyatccedilısı Məhəmməd əl-Xoumlrəzmin adı ilə bağlıdır Alqoritmi alqoritm icraccedilısı

(operator) reallaşdırır Alqoritmin əsas xuumlsusiyyəti qoyulmuş məqsədə ccedilatdırmasıdır Maşın uumlccediluumln

yazılmış alqoritm proqram adlanır Kompuumlter proqramla işləyir Proqramı olmayan məsələnin

maşında həlli muumlmkuumln deyil İntuitiv alqoritm anlayışı proqram anlayışından əhəmiyyətli

dərəcədə genişdir İlk proqramccedilılar Paskal Dekart Leybnis Laplas və b olmuşlar Alqoritmin

aşağıdakı xassələri vardır

1 Dilə bağlılıq Alqoritm alqoritmik dildə yazılır Alqoritmik dil muumləyyən simvollar və qaydalar

sistemidir

2 Diskretlik Alqoritm ciddi struktura malik elementar əməllər (əmrlər) ccediloxluğu olub soumlkuumlluumlb-

yığılandır

3 Determinlik Alqoritm tamamilə formal və muumləyyən (birmənalı) olmalıdır

4 Kuumltləvilik Alqoritm bir sinif məsələlərin hamısını həll etməyə yararlı olmalıdır

5 Təkrarlananlıq Eyni giriş verilənləri həmişə eyni nəticə verməlidir

6 Sonluluq Alqoritm ya məsələnin həll nəticəsini ya da həllin muumlmkuumln olmadığı barədə

məlumatı verməlidir

Alqoritm prosesi əyaniləşdirən blok-sxem formasında təsvir edilir Alqoritm anlayışı hesablama

maşınlarından ccedilox əvvəl meydana gəlmişdir İnsan oumlz fəaliyyətinin hər addımında alqoritmlə

rastlasır Alqoritm ndashlatınca qayda qanun deməkdir Alqoritm ccediloumlzuumlmuuml ilk dəfə IX əsrin (825 ndashci

il) məhşur oumlzbək riyaziyyatccedilısı və astronomu Məhəmməd ibn Musa ƏlXarəzm (yeni Xarəzmli

Musa oğlu Məhəmməd) işlətmişdir O onluq say sistemindən ədədlər uumlzərində əməllər qaydasını

vermiş və həmin qaydanı alqoritm adlandırmışdır Uumlmumiyyətlə alqoritm verilmiş məsələnin

həlli uumlccediluumln lazım olan əməliyyatları təyin edən və həmin əməliyyatların hansı ardıcıllıqla yerinə

yetiriləcəyini goumlstərən formal yazılışdır Alqoritmin əsas xassələri aşağıdakılardır

1 Alqoritm sonlu sayda mərhələdən sonra qurtarmalıdır Buna alqoritmin sonluluq xassəsi

adlanır

2 Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və birqiymətli təyin olunmalıdır Bu alqoritmin təyin olunma

xassəsi adlanır

3 Muumləyyənlik Alqoritmin tərtibi məsələnin həllini ardıcıl yerinə yetirilən mərhələlərə boumllmək

deməkdir Bu zaman əvvəlki mərhələlərin nəticələri sonrakı mərhələlərdə istifadə oluna bilər Bu

alqoritmin muumləyyənlik xassəsini təşkil edir

4 Kuumltləvilik Bu xassə iki tələbi nəzərdətutur

a) muumləyyən məsələnin həlli uumlccediluumln qurulmuş alqoritm həmin tipdən olan buumltuumln məsələlərin həlli

uumlccediluumln yararlı olmalıdır

b) alqoritm elə təsvir olunmalıdır ki ondan hamı istifadə edə bilsin

5 Nəticəvilik Alqoritmdəki mərhələlərin və onları təşkil edən əməliyyatların sayı sonlu ədəd

ilmalıdır ki onların yerinə yetirilməsi axtarılan nəticəyə gətirib ccedilıxara bilsin

giriş-cıxış Proqramın əməliyyatları başlanğıc və sonu (alqoritmin başlanğic və

son)

ccedilap bloku hesablama bloku

Doumlvri proses bloku məntiqi şərt bloku (keccedilid)

Alqoritmlərin blok-sxemlərini soldan-sağa və yuxarıdan aşağı oxumaq qəbul olunur İstənilən

məsələnin alqoritmi sərhəd simvolları ldquobaşrdquo (başlanğıc) və ldquosonrdquo arasında təsvir edilir

Alqoritmdə birinci olaraq ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxan xəttin goumlstərdiyi simvol icra edilir

Hesablama prosesi ldquosonrdquo simvol ilə qurtarır Beləliklə idarəedici xətlər ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxır

və ldquosonrdquo simvolundan qurtarır Bu kimi simvol arasında alqoritmin blok-sxemin buumltuumln qalan

simvolları yerləşir Maşında həll etmək uumlccediluumln tərtib edilmiş alqoritm maşın alqoritmi və ya

proqram adlanır

II Alqoritmlərin noumlvləri

İnformasiyanın işlənməsinin muumlxtəlif mərhələlərin ardıcıllığından asılı olaraq muumlxtəlif strukturlu

alqoritmlər vardır

- xətti alqritmlər

- budaqlanan alqoritmlər

Maqnit diskindən verilənlərin daxil və xarıc edilməsi

Blokların əlaqə goumlstəricisi

Uyğun blokun izahı

Ccedileşidləmə

Sənədlərin əlilə hazırlanması

əvvəldən haşırlanmış alqoritmlərdən və ya proqramlardan istifaMaqnit lentindən daxil etmə və

ya maqnit lentinə ccedilıxış

Verilənlərin əlilə maşına daxil edilməsi

Sənədlərin əlilə işlənməsi kodlaşdirma

Informasiyanın rabitə kanallarına oumlttuumlruumllməsi

Sənədin suumlrətinin alınması - doumlvri alqoritmlər

Xətti alqoritmlər ccedilox sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neccedilə ardıcıl əməliyyatlardan ibarət

olur və həmin əməliyyatlar yazıldığı ardıcıllıqla da yerinə yetirilir

14Kompuumlterin iş prinsipi Say sistemləri

Cavab Kompuumlter ndash ixtiyarı alqoritmin icrası uumlccediluumln nəzərdə tutulmuş universal hesablayıcı

qurğudur İxtiyari informasiya kompuumlterdə ikilik rəqəm formasında təsvir edilir Emal prosesinin

subyekti (proqramlar) və obyekti (ilk verilənlər və nəticələr) operativ yaddaşda saxlanır

Alqoritm ardıcıl maşın əmrləri şəklində tərtib edilmiş proqram formasında olur Kompuumlter

proqramda nəzərdə tutulmuş əmrlər ardıcıllığını icra edir Kompuumlter 2-lik say sistemində təsvir

edilən rəqəmlərlə işləyir Bu da 10-luq say sistemi kimi moumlvqeli say sistemidir Tam ədədi 10-

luqdan 2-liyə keccedilirmək uumlccediluumln ardıcıl boumllmədən(kəsr ədədi ndash ardıcıl vurmadan) istifadə edilir 2-

lik ədəd sağdan-sola uumlccedil-uumlccedil qruplaşdırıldıqda 8-lik say sisteminin ədədləri alınır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır Əmrlər sistemi Kompuumlterin Əməliyyat məntiqi sistemi Verilənlərin

strukturu formatlarıProqramlaşdırma Yaddaşın dilləri İşləmə suumlrəti təşkili Tətbiqi Giriş-

ccedilıxışın proqram təşkili təminatı İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Kompuumlter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və

kompuumlterə qoyulan tələblərin boumlyuumlk hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir

Qeyd edək ki kompuumlterin məntiqi strukturu konstruktiv olaraq muumlxtəlif sinif kompuumlterlərdə

muumlxtəlif quruluşda reallaşdırılır

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar əlifbası vasitəsilə ifadə

olunması uumlsuludur Say sistemi kodlaşdırmanın bir formasıdır Muumləyyən əlifba vasitəsilə

muumləyyən uumlsullarla yazılan soumlzə kod (say sisteminə tətbiqdə ədədin kodu) kodun alınması

prosesinə isə kodlaşdırma deyilirSay sistemləri iki cuumlr olur moumlvqesiz və moumlvqeli Moumlvqesiz say

sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) muumləyyən yığımı ilə ifadə olunur Burada

ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutdugu yerdən (moumlvqedən) asılı olmur və hesab

əməlləri muumlrəkkəb qaydalarla aparılır Moumlvqesiz say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi Rum say

sistemidir Məsələn Rum say sistemində 1999 belə yazılır MCMXCIX (M-min C-yiiz X-on I-

bir) Ədədin qiymətinin təyinindəki və hesablama əməllərinin aparılmasındakı muumlrəkkəbliklərə

goumlrə bu say sistemlərindən kompuumlter texnikasında istifadə olunmur Moumlvqeli say sistemləri

ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə goumlrə boumlyuumlk

uumlstuumlnluumlklərə malikdirlər Bu say sistemlərində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların

ədəddəki moumlvqeləri ilə təyin olunur Məsələn 111 ədədi eyni rəqəmlərdən təşkil olunmasına

baxmayaraq onların qiymətləri bambaşqadır soldan birinci 1-yuumlzuuml ikinci 1-onu uumlccediluumlncuuml 1 isə

vahidi goumlstərir Moumlvqeli say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi bizim işlətdiyimiz onluq say

sistemidir Bundan əlavə informatikada digər moumlvqeli say sistemlərindən də istifadə olunur

Ədədlərin yazılısı uumlccediluumln istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası

deyilir Onluq say sisteminin əsası ondur yəni burada ədədlərin yazılışı uumlccediluumln on rəqəmdən

(0123456789) istifadə olunur Əsası q olan moumlvqeli say sistemindəki istənilən x ədədini

belə ifadə etmək

olar

x(q)= xnq

n-1 + xn-1q

n-2 + hellip+ x2q

1

+ x1q

0 + x -1q

-1+hellip+ xndashmq

-m

burada x(q) - q əsaslı say sistemində verilən ədəd q - say sisteminin əsası xi - ədədi təşkil edən

rəqəmlər (xi lt q)

n - tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı m - kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır

Məsələn 123456=1103

+2102

+3101

+4100

+510-1+610-2

Say sisteminin əsası moumltərizə iccedilərisində indeks kimi goumlstərilir x(q) ədədi adi halda belə yazılır

x

(q) = x

n

x

n-1 hellip x2

x1

x

-1

hellip x-m (2)

Verguumll işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və moumlvqelərin (mərtəbələrin) ccediləki qiymətlərinin

hesablanmasının başlanğıcını təyin edir İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə

asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24 ) say sistemlərindən istifadə olunur

Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir İndiyə qədər moumlvcud olan o cuumlmlədən muumlasir

kompuumlterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri uumlccediluumln 2-lik say sistemindən istifadə olunur

15Maşın proqramının kompuumlterdə icrası EHM-lərin təsnifatı

Cavab Kompuumlterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir

İnformasiya kompuumlterin yaddaş qurğusunda saxlanır mərkəzi prosessorda emal edilir

Kompuumlterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır Kompuumlterin yaddaşı 3 boumllmədən ibarətdir

uumlnvanlaşdırılan yaddaş prosessor registrləri və kompuumlter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-

ccedilıxış yuvaları Kompuumlter portları informasiya oumltuumlruumllməsi qaydasına goumlrə ardıcıl və paralel olur

Modem ardıcıl porta printer paralel porta qoşulur Uumlnvanlaşdırılan yaddaş məntiqi cəhətdən

ardıcıl yuvalardan ibarətdir Hər yuva 1 bayt saxlayır Operativ yaddaşdakı baytlar noumlmrələnmiş

olur Baytın noumlmrəsi onun uumlnvanıdır Mərkəzi prosessor kompuumlterin əsas qurğusudur Mərkəzi

prosessor həm buumltuumln hesablamaları icra edir həm də kompuumlterin buumltuumln hissələrinin işini idarə

edir Prosessor registrləri kompuumlter yaddaşının ən cəld hissəsidir Ccediloxsaylı registrlər muumlxtəlif

funksiyalar icra edir Kompuumlterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir Hər bir

elementar əməliyyat muumləyyən maşın əmrinin nəticəsidir Maşın əmrlərinin buumltoumlvluumlkdə bir neccedilə

yuumlz variantı vardır Hər maşın əmrinin icrası uumlccediluumln prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron

mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur Maşın əmrləri əməl tipləri uumlzrə təsnifləşdirilir Əməl tipləri

uumlzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır

bullldquoinformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keccedilırırrdquo

bullldquoinformasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keccedilırırrdquo

bullldquoinformasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə oumltuumlruumlrrdquo və s

Prosessor əməllərin bir ccediloxunu paralel icra edir Bunun uumlccediluumln impuls taktları generatoru vardır

Bu əməli kvantlarla icra edir Həm verilən həm də proqram uumlnvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır

Kompuumlter əmr deşifratorunun koumlməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırır Maşın əmrlərinin

bitkin ccediloxluğu maşın dilini yaradır Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir əmrin seccedililməsi

icrası və noumlvbəti əmrin uumlnvanının hesablanması Bunun uumlccediluumln prosessorda 2 registr ndash uumlnvan və

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu

təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə

EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-

ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti

uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara

boumllmuumlşduumlr

16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları

Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi

Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-

hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır

bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır

bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır

bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir

bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir

bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır

Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə

muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən

qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM

mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları

periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir

17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya)

qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir

sum=

= minus sdot

m

i

n pi pi

I

1

log

Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma

ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon

duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir

informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş

informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml

baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır

Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa

entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun

vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır

Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın

miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya

ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna

goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir

ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən

təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın

alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna

goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə

aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın

mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri

toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə

onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln

informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i

N

i

I sumPi P

=

= minus

1

2

log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz

edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları

8

1

8

1

2

1

1 2 4

p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı

751

8

14

8

3

4

2

2

1

8

1

log

8

1

8

1

log

8

1

4

1

log

4

1

2

1

log

2

1

I = minus + + + bit olar

Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu

N N

I

N

i

1

log 1

1

sum 2

=

= minus şəklində duumlşuumlr

Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22

=21

və ya

I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı

daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif

edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə

qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin

təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar

informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml

vahidlərindən geniş istifadə olunur

1 bayt=8bit

1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt

1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt

1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s

İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın

saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir

18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi

Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya

biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir

tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya

moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri)

ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst

paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan

informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın

faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin

koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi

Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan

informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi

mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və

uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti

ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə

edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII

(American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli

əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır

Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer

tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır

- tam ədədlər

- sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər

- suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər

- simvol tipli verilənlər

- məntiqi verilənlər

Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi

verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur

İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli

noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır)

mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan

mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32

mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri

0 1 2 15

0 1 0 hellip 1

Ədədin işarəsi

0 1 2

31

Ədədin 2-lik kodu

16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur

16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767

32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647

1 0 1 021

Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter

layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam

ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır

(muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq

məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri

ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır

Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin

təsvirinə uyğundur

Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi

zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması

tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə

səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə

olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur

x=mqp

burada m - ədədin mantissasi

q - say sisteminin əsası p - tərtibdir

Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar

Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli

125=125x100

=125 xl01

=0125 x 102

Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq

olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli

ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur

Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir

q

-1le|m|ltl (3)

yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda

verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir

20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu

informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların

arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə

kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən

proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual

informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml

ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət

edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr

Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir

Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml

məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə

semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul

sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın

semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə

əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin

istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna

yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən

qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir

Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə

istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki

halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil

olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu

zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən

alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln

məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln

anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir

21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi

Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin

arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən

prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə

qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi

-Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri

-İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili

-İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri

muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı

kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında

olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri

ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar

22Mikroprosessor və onun funksiyaları

CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq

əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti

əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik

tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter

uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına

uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri

seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər)

uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də

yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında

işləyir

Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar

yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt

meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub

iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional

baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004

mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə

bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində

yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro

kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı

Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə

bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası

başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel

firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu

guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa

duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə

də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər

(MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə)

prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a

qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və

Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il

yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa

amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə

baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi

parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən

işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də

fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun

əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif

suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı

yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə

uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su

həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə

kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II

Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor

cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi

ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV

prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır

ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-

təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia

informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar

sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də

olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən

başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ

Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların

və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət)

suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur

Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş

(DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və

oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş

informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən

oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman

yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər

saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini

yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır

Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik

olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi

(informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən

asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur

Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa

nisbətən az olur

İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə

fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə

suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ

əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram

təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı

duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya

bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi

cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox

muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir

Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa

daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma

muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns)

bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur

Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory

Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq

indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət

ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

nəsil 1980-1990-ccedilı illərdə yaradılmışdı Bu fərdi kompuumlterlər bazasında şəbəkə texnologiyasının

tətbiqi ilə fəaliyyət goumlstərirdi 4- uuml nəsil 1990-ccedilı ildən sonrakı doumlvruuml əhatə edir İndi informasiya

sistemi şəbəkə iyerarxiyalarına əsaslanır

7Verilənlər informasiya və bilik

Cavab Verilən ndash hadisə barədə qeyd edilmiş məlumatdır və heccedil bir dəyişikliyə uğramadan

ixtiyari muumlddətə saxlana bilər İnformasiya isə qərar qəbulu uumlccediluumln yararlı formada təqdim edilən

işlənmiş verilənlərdir Bilik ndash bəlli qaydada işlənmiş və istifadə edilmiş informasiyadır

İnformasiya (latınca informatio) oumlyrənilən obyektlər və hadisələr haqqında əldə edilən bilikləri

goumlstərir Həmin biliklər muumləyyən faktlar və onlar arasındakı asılılıqlar şəklində ifadə olunur

İnformasiya nəzəriyyəsində informasiyanın kəmiyyət (miqdar) baxımından təyinində də bu

yanaşma əsas goumltuumlruumllmuumlşduumlr Əgər obyekt və ya hadisə haqqında alınan bilik təkrarlanırsa o

informasiya hesab olunmur yəni o informasiya daşımır Fakt soumlzuuml məlumat və xəbər

soumlzləri ilə eyni mənalıdır Beləliklə fakt (məlumat xəbər) hər hansı obyekt və ya hadisənin

xassələrini təyin edir Deyilənlərdən belə nəticə ccedilıxarıla bilər ki buumltuumln hallarda informasiya

faktdır fakt isə informasiya olmaya bilər (əgər o təkrarlanırsa və ya tədqiqatccedilı uumlccediluumln əhəmiyyət

kəsb etmirsə) İnformatikada fakt məlumat xəbər terminləri ccedilox vaxt verilənlər soumlzuuml ilə ifadə

olunur Verilənlər (ingiliscə data) texniki vasitələrlə (məsələn kompuumlterlə) saxlanması emal

edilməsi və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln formal şəkildə təsvir olunan (kodlaşdırılan) məlumatdır Verilən

termini latınca datum (fakt) soumlzuumlndən yaranmışdır Lakin verilən bəzən konkret və ya real

fakta uyğun gəlməyə bilər Verilənlər bəzən qeyri-dəqiq həqiqətdə moumlvcud olmayan anlayışları

ifadə edə bilər Odur ki verilənlər dedikdə oumlyrənilən obyektin hadisənin və ya fikrin təsviri başa

duumlşuumlluumlr Verilənlər uumlmumi halda ad qiymət tip və struktur xarakteristikaları ilə təyin olunurlar

Verilənin adı onun mənasını (semantikasını) ifadə edir məsələn ccediləki oumllccediluuml rəng və s Verilənin

qiyməti isə əslində verilənin oumlzuumlnuuml xarakterizə edir ccediluumlnki faktları bir-birindən ayırmaq uumlccediluumln

onları qiymətləndirmək lazımdır Təbii dilin zənginliyi verilənlərin adları ilə qiymətlərinin

birlikdə təsvirinə imkan verir Məsələn temperatur+30 dərəcədir ifadəsində +30 verilənin

qiyməti temperatur dərəcə ilə verilənin adıdır Verilənlərin tip xarakteristikasından əsasən

proqramlaşdırmada istifadə olunur Tipinə goumlrə verilənləri 4 qrupa ayırırlar hesabi (və ya rəqəm

tipli) mətn (və ya simvol tipli) məntiqi və goumlstəriccedili tipli verilənlər Hesabi verilənlərdə qiymət

rəqəmlərlə ifadə olunur (məsələn boyu 174 sm) Mətn tipli verilənlərdə qiymət soumlzlə

(simvollarla) ifadə olunur (məsələn qırmızı rəngli) Məntiqi verilənlərdə qiymət məntiqi

kəmiyyətlə (laquoyalanraquo laquodoğruraquo) ifadə olunur (məsələn ikinin tək ədəd olması yalandır)

Goumlstərici tipli verilənlərdən isə proqramlaşdırmada yaddaş uumlnvanları ilə işləmək uumlccediluumln istifadə

olunur Qeyd edək ki proqramlaşdırmada verilənlər həmccedilinin say sisteminə təsvir formasına

uzunluğuna goumlrə də xarakterizə edilir

8İnformasiyanın moumlvcudolma formaları və adekvatlığı

Cavab İnformasiyamdashxəbərin məna yuumlkuumlduumlr Xəbərmdashoumltuumlruumllən məlumatdır Xəbər mənbədə

hasil edilir uumlnvanda istehlak olunur Xəbər mənbəyi dedikdə oumlzuumlndən informasiya şuumlalandıra

bilən obyekt nəzərdə tutulur Xəbər uumlnvanı isə informasiya qəbul edə bilən obyektdir Xəbər

simvol mətn və şəkil formasında oumltuumlruumllə bilir Simvol formasımdashhərf rəqəm işarə və s-dən

ibarət ən sadə formadır Buna goumlrə də simvol forması yalnız sadə siqnalların oumltuumlruumllməsində

istifadə edilə bilir Siqnalmdashelementar xəbərdir Мətn forması informasiyanın nisbətən muumlrəkkəb

təqdimat formasıdır Мətn formasında da simvollardan istifadə edilir Lakin burada simvolların

kombinasiyaları geniş tətbiq olunur Bu isə mətn formasının geniş tətbiqinə imkan yaratmışdır

Ən muumlrəkkəb forma şəkiloumltuumlrmə formasıdır Ccediluumlnki bu forma həddən ccedilox informasiya

tutumludur İnformasiyanın ən sadə və universal təqdimat forması 2-lik formadır Bu hə və

yox kimi elementar muumlnasibət bildiricilərinin yuumlkləndiyi 1 və 0 rəqəmləridir 1-elektrik

cərəyanı var 0-cərəyan yoxdurmdash deməkdir Faydalı informasiya yalnız yaxşı veriləndən alınır

Gerccediləkliyin səviyyəsinə təsir edən xətanı yaradan amillər təyin edilə biləndirsə verilən etibarlı

hesab edilir Yaxşı verilən dedikdə təqdimatlı dəqiq və etibarlı verilən nəzərdə utulur Veriləni

informasiyaya ccedilevirən emal prosesi adekvat və gerccediləkdirsə onda lınan informasiya da dəqiq və

etibarlı sayılır

9İqtisadi informasiya və onun noumlvləri

Cavab İqtisadi informasiya - ccediləmiyyətdə istehsal muumlnasibətlərini xarakterizəedir qtisadi

informasiya iqtisadi sistemin (muumləssisənin nazirliyin doumlvlətin və s)ayrılmaz tərkib hissəsidir

İqtisadi informasiya dəqiq gerccedilək və operativolmalıdır Dəqiqlik bir informasiyanın buumltuumln

istehlakccedilılar tərəfindən birmənalıdərk edilməsi yolu ilə təmin edilir Gerccediləklik informasiyanın

elə keyfiyyətsəviyəsidir ki bu səviyyə təmin olunduqda sistemin səmərəli fəaliyyətinə

xələlgəlmir Оperativlik isə konkret şəraitdə yuumlksək aktuallıq nuumlmayişidir İdarəetməfunksiyaları

uumlzrə iqtisadi informasiya plan-uccedilot normativ-arayış və hesabat-statistikainformasiyasına ayrılır

Yaranma yeri uumlzrə informasiya giriş və ccedilıxışinformasiyaya boumlluumlnuumlr

10Sistemin entropiyası anlayışı

Cavab İnformasiya ilə bağlı olan ən muumlrəkkəb məsələ onun kəmiyyətcəqiymətləndirilməsidir

İnformasiyanın kəmiyyəti qeyri-muumləyyənliyin kəmiyyəti(entropiya) ilə muumləyyən edilir Qeyri-

muumləyyənlik istənilən təsərruumlfat və idarəetməqərarının ayrılmaz xassəsidir Ccediluumlnki bu qərarlar

həmişə muumləyyən muumlmkuumlnvariantlar iccedilərisindən seccedililməli olur Qəbul edilmiş qərarın həqiqətən

ən yaxşıolduğunu isə praktiki olaraq tam yəqinliklə təsdiq etmək muumlmkuumln deyildirKŞennon

entropiyanı sum=

= sdot m

i i

i

p

H p

1

1

log kimi təyin etməyi təklif etmişdir Yənientropiya bir işarəyə duumlşən informasiya miqdarıdından

asılıdırMuumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif

olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox genişyayılmışdır Şennona goumlrə informasiya

oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrinqeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyri-

muumləyyənliyin oumllccediluumlsuumlentropiyadırSistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya

bir o qədərboumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun

vəziyyətihaqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədərazalır

Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədərboumlyuumlk olur Lakin

sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyətihaqqında doğru muumlhakimə

yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədərazalırNorbert Vinerə goumlrə entropiya-

sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsəinformasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq

oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənadaentropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar

İnformasiya isəmənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı

ZBrillyuumlenldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir

ldquoNeqentropiyardquoprinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən

təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə(informasiyanın

alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanıazaltmağa xidmət edir buna

goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm dəməqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı

məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərarqəbul edilməsirdquo adlanır

11İnformasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının sintaksis oumllccediluumlsuuml verilənlərin həcmi ilətəyin edilir Verilənin

həcmi dedikdə xəbərdəki işarələrin sayı nəzərdə tutulurİnformasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

informasiyanın texnologiyaya muumlnasibətini təyinedirVerilənin həcminin hesablanması

verilənlərin əlifbasınakı işarələrin sayındanasılıdırəlifbada işarələrin sayı ccedilox olduqca hər bir

işarənin həcmi uyğun olaraqartırəcmin hesablanması uumlccediluumln kombinasiyada bərabər ehdimallı

işarələrininformasiya həcmini Xartli duumlsturu ilədə heablamaq olar Bu mənada

Azərbaycanəlifbasındakı hərfərin sayı 32 olduğundan hər bir hərifi 5 rəqəmli 2 lik

ədədləkodlaşdırmaq muumlmkuumlnduumlrKompuumlterdə istifadə olunan daha geniş yayılmış 2kodlaşdırma

sistemi vardır

1 ASCİİ ndash işarələrin sayı 256

2 Uni Cod-işarələrin sayı 65536

Deməli kompuumlterdə hər hansı bir həcmi hesablamaq uumlccediluumln onun hansısistemdə yığıldığını və

mətndəki işarələrin sayını bilməkkifayətdirMəsələn ldquoinformatikardquo soumlzuumlnuumln ASCİİ sistemində

11 baytdanUniCodda isə 22 baytdan ibarət olduğu muumləyyən olunur

12İnformasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml

Cavab Praqmatik oumllccediluuml informasiyanın qiymətliliyini təyin etmək uumlccediluumlnistifadə edilir Bir uumlnvan

uumlccediluumln heccedil bir əhəmiyyət daşımayan fakt məlumat başqaməqsədli uumlnvanın boumlyuumlk marağına səbəb

ola bilir Buradan aydın olur ki obyektuumlnvandan asılı olmayaraq obyektiv surətdə moumlvcud olub

ətrafa muumləyyən miqdarda informasiya yaydığı halda bu informasiyanın yalnız muumləyyən hissəsi

ayrı-ayrı uumlnvanlar uumlccediluumln bu və ya digər dərəcədə qiymətli olur Uumlnvanın informasiyaya reaksiyası

0-la 1 arasında dəyişən qiymətlərlə xarakterizə oluna biləndir Məsələn əgər uumlnvan konkret

miqdarda informasiyaya heccedil bir reaksiya vermirsə bu o deməkdir ki həmin informasiyanın

qiymətliliyi onun uumlccediluumln sıfırdır Informasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml-dedikdə artıq qeyd edildiyi

kimi həmin informasiyanın idarəetmə uumlccediluumln faydalılığı qiymətliliyi başa duumlşuumlluumlr Bu oumllccediluuml də

şərtidir və informasiyanın bu və ya digər sistemdə istifadəsi xuumlsusiyyətlərindən asılıdır

Informasiyanın qiymətliliyi-sistemin idarə edilməsi uumlzrə məqsəd funksiyasının oumllccediluumllduumlyuuml

vahidlərlə və ya ona yaxın vahidlərlə oumllccedilmək məqsədə muumlvafiqdir

13Alqoritm anlayışı

Cavab Alqoritm anlayışı informatikanın mərkəzi anlayışıdır Alqoritm soumlzuuml 9-cu əsrdə yaşamış

oumlzbək riyaziyyatccedilısı Məhəmməd əl-Xoumlrəzmin adı ilə bağlıdır Alqoritmi alqoritm icraccedilısı

(operator) reallaşdırır Alqoritmin əsas xuumlsusiyyəti qoyulmuş məqsədə ccedilatdırmasıdır Maşın uumlccediluumln

yazılmış alqoritm proqram adlanır Kompuumlter proqramla işləyir Proqramı olmayan məsələnin

maşında həlli muumlmkuumln deyil İntuitiv alqoritm anlayışı proqram anlayışından əhəmiyyətli

dərəcədə genişdir İlk proqramccedilılar Paskal Dekart Leybnis Laplas və b olmuşlar Alqoritmin

aşağıdakı xassələri vardır

1 Dilə bağlılıq Alqoritm alqoritmik dildə yazılır Alqoritmik dil muumləyyən simvollar və qaydalar

sistemidir

2 Diskretlik Alqoritm ciddi struktura malik elementar əməllər (əmrlər) ccediloxluğu olub soumlkuumlluumlb-

yığılandır

3 Determinlik Alqoritm tamamilə formal və muumləyyən (birmənalı) olmalıdır

4 Kuumltləvilik Alqoritm bir sinif məsələlərin hamısını həll etməyə yararlı olmalıdır

5 Təkrarlananlıq Eyni giriş verilənləri həmişə eyni nəticə verməlidir

6 Sonluluq Alqoritm ya məsələnin həll nəticəsini ya da həllin muumlmkuumln olmadığı barədə

məlumatı verməlidir

Alqoritm prosesi əyaniləşdirən blok-sxem formasında təsvir edilir Alqoritm anlayışı hesablama

maşınlarından ccedilox əvvəl meydana gəlmişdir İnsan oumlz fəaliyyətinin hər addımında alqoritmlə

rastlasır Alqoritm ndashlatınca qayda qanun deməkdir Alqoritm ccediloumlzuumlmuuml ilk dəfə IX əsrin (825 ndashci

il) məhşur oumlzbək riyaziyyatccedilısı və astronomu Məhəmməd ibn Musa ƏlXarəzm (yeni Xarəzmli

Musa oğlu Məhəmməd) işlətmişdir O onluq say sistemindən ədədlər uumlzərində əməllər qaydasını

vermiş və həmin qaydanı alqoritm adlandırmışdır Uumlmumiyyətlə alqoritm verilmiş məsələnin

həlli uumlccediluumln lazım olan əməliyyatları təyin edən və həmin əməliyyatların hansı ardıcıllıqla yerinə

yetiriləcəyini goumlstərən formal yazılışdır Alqoritmin əsas xassələri aşağıdakılardır

1 Alqoritm sonlu sayda mərhələdən sonra qurtarmalıdır Buna alqoritmin sonluluq xassəsi

adlanır

2 Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və birqiymətli təyin olunmalıdır Bu alqoritmin təyin olunma

xassəsi adlanır

3 Muumləyyənlik Alqoritmin tərtibi məsələnin həllini ardıcıl yerinə yetirilən mərhələlərə boumllmək

deməkdir Bu zaman əvvəlki mərhələlərin nəticələri sonrakı mərhələlərdə istifadə oluna bilər Bu

alqoritmin muumləyyənlik xassəsini təşkil edir

4 Kuumltləvilik Bu xassə iki tələbi nəzərdətutur

a) muumləyyən məsələnin həlli uumlccediluumln qurulmuş alqoritm həmin tipdən olan buumltuumln məsələlərin həlli

uumlccediluumln yararlı olmalıdır

b) alqoritm elə təsvir olunmalıdır ki ondan hamı istifadə edə bilsin

5 Nəticəvilik Alqoritmdəki mərhələlərin və onları təşkil edən əməliyyatların sayı sonlu ədəd

ilmalıdır ki onların yerinə yetirilməsi axtarılan nəticəyə gətirib ccedilıxara bilsin

giriş-cıxış Proqramın əməliyyatları başlanğıc və sonu (alqoritmin başlanğic və

son)

ccedilap bloku hesablama bloku

Doumlvri proses bloku məntiqi şərt bloku (keccedilid)

Alqoritmlərin blok-sxemlərini soldan-sağa və yuxarıdan aşağı oxumaq qəbul olunur İstənilən

məsələnin alqoritmi sərhəd simvolları ldquobaşrdquo (başlanğıc) və ldquosonrdquo arasında təsvir edilir

Alqoritmdə birinci olaraq ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxan xəttin goumlstərdiyi simvol icra edilir

Hesablama prosesi ldquosonrdquo simvol ilə qurtarır Beləliklə idarəedici xətlər ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxır

və ldquosonrdquo simvolundan qurtarır Bu kimi simvol arasında alqoritmin blok-sxemin buumltuumln qalan

simvolları yerləşir Maşında həll etmək uumlccediluumln tərtib edilmiş alqoritm maşın alqoritmi və ya

proqram adlanır

II Alqoritmlərin noumlvləri

İnformasiyanın işlənməsinin muumlxtəlif mərhələlərin ardıcıllığından asılı olaraq muumlxtəlif strukturlu

alqoritmlər vardır

- xətti alqritmlər

- budaqlanan alqoritmlər

Maqnit diskindən verilənlərin daxil və xarıc edilməsi

Blokların əlaqə goumlstəricisi

Uyğun blokun izahı

Ccedileşidləmə

Sənədlərin əlilə hazırlanması

əvvəldən haşırlanmış alqoritmlərdən və ya proqramlardan istifaMaqnit lentindən daxil etmə və

ya maqnit lentinə ccedilıxış

Verilənlərin əlilə maşına daxil edilməsi

Sənədlərin əlilə işlənməsi kodlaşdirma

Informasiyanın rabitə kanallarına oumlttuumlruumllməsi

Sənədin suumlrətinin alınması - doumlvri alqoritmlər

Xətti alqoritmlər ccedilox sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neccedilə ardıcıl əməliyyatlardan ibarət

olur və həmin əməliyyatlar yazıldığı ardıcıllıqla da yerinə yetirilir

14Kompuumlterin iş prinsipi Say sistemləri

Cavab Kompuumlter ndash ixtiyarı alqoritmin icrası uumlccediluumln nəzərdə tutulmuş universal hesablayıcı

qurğudur İxtiyari informasiya kompuumlterdə ikilik rəqəm formasında təsvir edilir Emal prosesinin

subyekti (proqramlar) və obyekti (ilk verilənlər və nəticələr) operativ yaddaşda saxlanır

Alqoritm ardıcıl maşın əmrləri şəklində tərtib edilmiş proqram formasında olur Kompuumlter

proqramda nəzərdə tutulmuş əmrlər ardıcıllığını icra edir Kompuumlter 2-lik say sistemində təsvir

edilən rəqəmlərlə işləyir Bu da 10-luq say sistemi kimi moumlvqeli say sistemidir Tam ədədi 10-

luqdan 2-liyə keccedilirmək uumlccediluumln ardıcıl boumllmədən(kəsr ədədi ndash ardıcıl vurmadan) istifadə edilir 2-

lik ədəd sağdan-sola uumlccedil-uumlccedil qruplaşdırıldıqda 8-lik say sisteminin ədədləri alınır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır Əmrlər sistemi Kompuumlterin Əməliyyat məntiqi sistemi Verilənlərin

strukturu formatlarıProqramlaşdırma Yaddaşın dilləri İşləmə suumlrəti təşkili Tətbiqi Giriş-

ccedilıxışın proqram təşkili təminatı İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Kompuumlter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və

kompuumlterə qoyulan tələblərin boumlyuumlk hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir

Qeyd edək ki kompuumlterin məntiqi strukturu konstruktiv olaraq muumlxtəlif sinif kompuumlterlərdə

muumlxtəlif quruluşda reallaşdırılır

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar əlifbası vasitəsilə ifadə

olunması uumlsuludur Say sistemi kodlaşdırmanın bir formasıdır Muumləyyən əlifba vasitəsilə

muumləyyən uumlsullarla yazılan soumlzə kod (say sisteminə tətbiqdə ədədin kodu) kodun alınması

prosesinə isə kodlaşdırma deyilirSay sistemləri iki cuumlr olur moumlvqesiz və moumlvqeli Moumlvqesiz say

sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) muumləyyən yığımı ilə ifadə olunur Burada

ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutdugu yerdən (moumlvqedən) asılı olmur və hesab

əməlləri muumlrəkkəb qaydalarla aparılır Moumlvqesiz say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi Rum say

sistemidir Məsələn Rum say sistemində 1999 belə yazılır MCMXCIX (M-min C-yiiz X-on I-

bir) Ədədin qiymətinin təyinindəki və hesablama əməllərinin aparılmasındakı muumlrəkkəbliklərə

goumlrə bu say sistemlərindən kompuumlter texnikasında istifadə olunmur Moumlvqeli say sistemləri

ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə goumlrə boumlyuumlk

uumlstuumlnluumlklərə malikdirlər Bu say sistemlərində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların

ədəddəki moumlvqeləri ilə təyin olunur Məsələn 111 ədədi eyni rəqəmlərdən təşkil olunmasına

baxmayaraq onların qiymətləri bambaşqadır soldan birinci 1-yuumlzuuml ikinci 1-onu uumlccediluumlncuuml 1 isə

vahidi goumlstərir Moumlvqeli say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi bizim işlətdiyimiz onluq say

sistemidir Bundan əlavə informatikada digər moumlvqeli say sistemlərindən də istifadə olunur

Ədədlərin yazılısı uumlccediluumln istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası

deyilir Onluq say sisteminin əsası ondur yəni burada ədədlərin yazılışı uumlccediluumln on rəqəmdən

(0123456789) istifadə olunur Əsası q olan moumlvqeli say sistemindəki istənilən x ədədini

belə ifadə etmək

olar

x(q)= xnq

n-1 + xn-1q

n-2 + hellip+ x2q

1

+ x1q

0 + x -1q

-1+hellip+ xndashmq

-m

burada x(q) - q əsaslı say sistemində verilən ədəd q - say sisteminin əsası xi - ədədi təşkil edən

rəqəmlər (xi lt q)

n - tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı m - kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır

Məsələn 123456=1103

+2102

+3101

+4100

+510-1+610-2

Say sisteminin əsası moumltərizə iccedilərisində indeks kimi goumlstərilir x(q) ədədi adi halda belə yazılır

x

(q) = x

n

x

n-1 hellip x2

x1

x

-1

hellip x-m (2)

Verguumll işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və moumlvqelərin (mərtəbələrin) ccediləki qiymətlərinin

hesablanmasının başlanğıcını təyin edir İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə

asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24 ) say sistemlərindən istifadə olunur

Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir İndiyə qədər moumlvcud olan o cuumlmlədən muumlasir

kompuumlterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri uumlccediluumln 2-lik say sistemindən istifadə olunur

15Maşın proqramının kompuumlterdə icrası EHM-lərin təsnifatı

Cavab Kompuumlterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir

İnformasiya kompuumlterin yaddaş qurğusunda saxlanır mərkəzi prosessorda emal edilir

Kompuumlterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır Kompuumlterin yaddaşı 3 boumllmədən ibarətdir

uumlnvanlaşdırılan yaddaş prosessor registrləri və kompuumlter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-

ccedilıxış yuvaları Kompuumlter portları informasiya oumltuumlruumllməsi qaydasına goumlrə ardıcıl və paralel olur

Modem ardıcıl porta printer paralel porta qoşulur Uumlnvanlaşdırılan yaddaş məntiqi cəhətdən

ardıcıl yuvalardan ibarətdir Hər yuva 1 bayt saxlayır Operativ yaddaşdakı baytlar noumlmrələnmiş

olur Baytın noumlmrəsi onun uumlnvanıdır Mərkəzi prosessor kompuumlterin əsas qurğusudur Mərkəzi

prosessor həm buumltuumln hesablamaları icra edir həm də kompuumlterin buumltuumln hissələrinin işini idarə

edir Prosessor registrləri kompuumlter yaddaşının ən cəld hissəsidir Ccediloxsaylı registrlər muumlxtəlif

funksiyalar icra edir Kompuumlterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir Hər bir

elementar əməliyyat muumləyyən maşın əmrinin nəticəsidir Maşın əmrlərinin buumltoumlvluumlkdə bir neccedilə

yuumlz variantı vardır Hər maşın əmrinin icrası uumlccediluumln prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron

mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur Maşın əmrləri əməl tipləri uumlzrə təsnifləşdirilir Əməl tipləri

uumlzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır

bullldquoinformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keccedilırırrdquo

bullldquoinformasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keccedilırırrdquo

bullldquoinformasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə oumltuumlruumlrrdquo və s

Prosessor əməllərin bir ccediloxunu paralel icra edir Bunun uumlccediluumln impuls taktları generatoru vardır

Bu əməli kvantlarla icra edir Həm verilən həm də proqram uumlnvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır

Kompuumlter əmr deşifratorunun koumlməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırır Maşın əmrlərinin

bitkin ccediloxluğu maşın dilini yaradır Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir əmrin seccedililməsi

icrası və noumlvbəti əmrin uumlnvanının hesablanması Bunun uumlccediluumln prosessorda 2 registr ndash uumlnvan və

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu

təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə

EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-

ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti

uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara

boumllmuumlşduumlr

16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları

Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi

Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-

hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır

bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır

bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır

bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir

bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir

bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır

Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə

muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən

qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM

mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları

periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir

17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya)

qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir

sum=

= minus sdot

m

i

n pi pi

I

1

log

Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma

ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon

duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir

informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş

informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml

baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır

Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa

entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun

vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır

Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın

miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya

ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna

goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir

ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən

təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın

alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna

goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə

aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın

mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri

toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə

onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln

informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i

N

i

I sumPi P

=

= minus

1

2

log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz

edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları

8

1

8

1

2

1

1 2 4

p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı

751

8

14

8

3

4

2

2

1

8

1

log

8

1

8

1

log

8

1

4

1

log

4

1

2

1

log

2

1

I = minus + + + bit olar

Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu

N N

I

N

i

1

log 1

1

sum 2

=

= minus şəklində duumlşuumlr

Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22

=21

və ya

I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı

daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif

edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə

qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin

təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar

informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml

vahidlərindən geniş istifadə olunur

1 bayt=8bit

1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt

1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt

1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s

İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın

saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir

18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi

Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya

biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir

tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya

moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri)

ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst

paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan

informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın

faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin

koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi

Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan

informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi

mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və

uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti

ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə

edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII

(American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli

əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır

Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer

tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır

- tam ədədlər

- sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər

- suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər

- simvol tipli verilənlər

- məntiqi verilənlər

Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi

verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur

İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli

noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır)

mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan

mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32

mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri

0 1 2 15

0 1 0 hellip 1

Ədədin işarəsi

0 1 2

31

Ədədin 2-lik kodu

16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur

16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767

32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647

1 0 1 021

Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter

layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam

ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır

(muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq

məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri

ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır

Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin

təsvirinə uyğundur

Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi

zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması

tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə

səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə

olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur

x=mqp

burada m - ədədin mantissasi

q - say sisteminin əsası p - tərtibdir

Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar

Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli

125=125x100

=125 xl01

=0125 x 102

Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq

olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli

ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur

Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir

q

-1le|m|ltl (3)

yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda

verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir

20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu

informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların

arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə

kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən

proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual

informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml

ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət

edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr

Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir

Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml

məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə

semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul

sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın

semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə

əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin

istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna

yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən

qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir

Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə

istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki

halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil

olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu

zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən

alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln

məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln

anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir

21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi

Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin

arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən

prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə

qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi

-Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri

-İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili

-İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri

muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı

kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında

olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri

ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar

22Mikroprosessor və onun funksiyaları

CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq

əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti

əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik

tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter

uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına

uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri

seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər)

uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də

yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında

işləyir

Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar

yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt

meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub

iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional

baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004

mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə

bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində

yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro

kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı

Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə

bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası

başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel

firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu

guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa

duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə

də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər

(MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə)

prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a

qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və

Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il

yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa

amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə

baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi

parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən

işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də

fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun

əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif

suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı

yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə

uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su

həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə

kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II

Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor

cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi

ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV

prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır

ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-

təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia

informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar

sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də

olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən

başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ

Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların

və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət)

suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur

Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş

(DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və

oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş

informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən

oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman

yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər

saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini

yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır

Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik

olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi

(informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən

asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur

Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa

nisbətən az olur

İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə

fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə

suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ

əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram

təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı

duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya

bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi

cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox

muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir

Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa

daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma

muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns)

bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur

Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory

Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq

indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət

ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

informasiyaya ccedilevirən emal prosesi adekvat və gerccediləkdirsə onda lınan informasiya da dəqiq və

etibarlı sayılır

9İqtisadi informasiya və onun noumlvləri

Cavab İqtisadi informasiya - ccediləmiyyətdə istehsal muumlnasibətlərini xarakterizəedir qtisadi

informasiya iqtisadi sistemin (muumləssisənin nazirliyin doumlvlətin və s)ayrılmaz tərkib hissəsidir

İqtisadi informasiya dəqiq gerccedilək və operativolmalıdır Dəqiqlik bir informasiyanın buumltuumln

istehlakccedilılar tərəfindən birmənalıdərk edilməsi yolu ilə təmin edilir Gerccediləklik informasiyanın

elə keyfiyyətsəviyəsidir ki bu səviyyə təmin olunduqda sistemin səmərəli fəaliyyətinə

xələlgəlmir Оperativlik isə konkret şəraitdə yuumlksək aktuallıq nuumlmayişidir İdarəetməfunksiyaları

uumlzrə iqtisadi informasiya plan-uccedilot normativ-arayış və hesabat-statistikainformasiyasına ayrılır

Yaranma yeri uumlzrə informasiya giriş və ccedilıxışinformasiyaya boumlluumlnuumlr

10Sistemin entropiyası anlayışı

Cavab İnformasiya ilə bağlı olan ən muumlrəkkəb məsələ onun kəmiyyətcəqiymətləndirilməsidir

İnformasiyanın kəmiyyəti qeyri-muumləyyənliyin kəmiyyəti(entropiya) ilə muumləyyən edilir Qeyri-

muumləyyənlik istənilən təsərruumlfat və idarəetməqərarının ayrılmaz xassəsidir Ccediluumlnki bu qərarlar

həmişə muumləyyən muumlmkuumlnvariantlar iccedilərisindən seccedililməli olur Qəbul edilmiş qərarın həqiqətən

ən yaxşıolduğunu isə praktiki olaraq tam yəqinliklə təsdiq etmək muumlmkuumln deyildirKŞennon

entropiyanı sum=

= sdot m

i i

i

p

H p

1

1

log kimi təyin etməyi təklif etmişdir Yənientropiya bir işarəyə duumlşən informasiya miqdarıdından

asılıdırMuumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif

olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox genişyayılmışdır Şennona goumlrə informasiya

oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrinqeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyri-

muumləyyənliyin oumllccediluumlsuumlentropiyadırSistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya

bir o qədərboumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun

vəziyyətihaqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədərazalır

Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədərboumlyuumlk olur Lakin

sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyətihaqqında doğru muumlhakimə

yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədərazalırNorbert Vinerə goumlrə entropiya-

sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsəinformasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq

oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənadaentropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar

İnformasiya isəmənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı

ZBrillyuumlenldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir

ldquoNeqentropiyardquoprinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən

təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə(informasiyanın

alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanıazaltmağa xidmət edir buna

goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm dəməqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı

məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərarqəbul edilməsirdquo adlanır

11İnformasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının sintaksis oumllccediluumlsuuml verilənlərin həcmi ilətəyin edilir Verilənin

həcmi dedikdə xəbərdəki işarələrin sayı nəzərdə tutulurİnformasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

informasiyanın texnologiyaya muumlnasibətini təyinedirVerilənin həcminin hesablanması

verilənlərin əlifbasınakı işarələrin sayındanasılıdırəlifbada işarələrin sayı ccedilox olduqca hər bir

işarənin həcmi uyğun olaraqartırəcmin hesablanması uumlccediluumln kombinasiyada bərabər ehdimallı

işarələrininformasiya həcmini Xartli duumlsturu ilədə heablamaq olar Bu mənada

Azərbaycanəlifbasındakı hərfərin sayı 32 olduğundan hər bir hərifi 5 rəqəmli 2 lik

ədədləkodlaşdırmaq muumlmkuumlnduumlrKompuumlterdə istifadə olunan daha geniş yayılmış 2kodlaşdırma

sistemi vardır

1 ASCİİ ndash işarələrin sayı 256

2 Uni Cod-işarələrin sayı 65536

Deməli kompuumlterdə hər hansı bir həcmi hesablamaq uumlccediluumln onun hansısistemdə yığıldığını və

mətndəki işarələrin sayını bilməkkifayətdirMəsələn ldquoinformatikardquo soumlzuumlnuumln ASCİİ sistemində

11 baytdanUniCodda isə 22 baytdan ibarət olduğu muumləyyən olunur

12İnformasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml

Cavab Praqmatik oumllccediluuml informasiyanın qiymətliliyini təyin etmək uumlccediluumlnistifadə edilir Bir uumlnvan

uumlccediluumln heccedil bir əhəmiyyət daşımayan fakt məlumat başqaməqsədli uumlnvanın boumlyuumlk marağına səbəb

ola bilir Buradan aydın olur ki obyektuumlnvandan asılı olmayaraq obyektiv surətdə moumlvcud olub

ətrafa muumləyyən miqdarda informasiya yaydığı halda bu informasiyanın yalnız muumləyyən hissəsi

ayrı-ayrı uumlnvanlar uumlccediluumln bu və ya digər dərəcədə qiymətli olur Uumlnvanın informasiyaya reaksiyası

0-la 1 arasında dəyişən qiymətlərlə xarakterizə oluna biləndir Məsələn əgər uumlnvan konkret

miqdarda informasiyaya heccedil bir reaksiya vermirsə bu o deməkdir ki həmin informasiyanın

qiymətliliyi onun uumlccediluumln sıfırdır Informasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml-dedikdə artıq qeyd edildiyi

kimi həmin informasiyanın idarəetmə uumlccediluumln faydalılığı qiymətliliyi başa duumlşuumlluumlr Bu oumllccediluuml də

şərtidir və informasiyanın bu və ya digər sistemdə istifadəsi xuumlsusiyyətlərindən asılıdır

Informasiyanın qiymətliliyi-sistemin idarə edilməsi uumlzrə məqsəd funksiyasının oumllccediluumllduumlyuuml

vahidlərlə və ya ona yaxın vahidlərlə oumllccedilmək məqsədə muumlvafiqdir

13Alqoritm anlayışı

Cavab Alqoritm anlayışı informatikanın mərkəzi anlayışıdır Alqoritm soumlzuuml 9-cu əsrdə yaşamış

oumlzbək riyaziyyatccedilısı Məhəmməd əl-Xoumlrəzmin adı ilə bağlıdır Alqoritmi alqoritm icraccedilısı

(operator) reallaşdırır Alqoritmin əsas xuumlsusiyyəti qoyulmuş məqsədə ccedilatdırmasıdır Maşın uumlccediluumln

yazılmış alqoritm proqram adlanır Kompuumlter proqramla işləyir Proqramı olmayan məsələnin

maşında həlli muumlmkuumln deyil İntuitiv alqoritm anlayışı proqram anlayışından əhəmiyyətli

dərəcədə genişdir İlk proqramccedilılar Paskal Dekart Leybnis Laplas və b olmuşlar Alqoritmin

aşağıdakı xassələri vardır

1 Dilə bağlılıq Alqoritm alqoritmik dildə yazılır Alqoritmik dil muumləyyən simvollar və qaydalar

sistemidir

2 Diskretlik Alqoritm ciddi struktura malik elementar əməllər (əmrlər) ccediloxluğu olub soumlkuumlluumlb-

yığılandır

3 Determinlik Alqoritm tamamilə formal və muumləyyən (birmənalı) olmalıdır

4 Kuumltləvilik Alqoritm bir sinif məsələlərin hamısını həll etməyə yararlı olmalıdır

5 Təkrarlananlıq Eyni giriş verilənləri həmişə eyni nəticə verməlidir

6 Sonluluq Alqoritm ya məsələnin həll nəticəsini ya da həllin muumlmkuumln olmadığı barədə

məlumatı verməlidir

Alqoritm prosesi əyaniləşdirən blok-sxem formasında təsvir edilir Alqoritm anlayışı hesablama

maşınlarından ccedilox əvvəl meydana gəlmişdir İnsan oumlz fəaliyyətinin hər addımında alqoritmlə

rastlasır Alqoritm ndashlatınca qayda qanun deməkdir Alqoritm ccediloumlzuumlmuuml ilk dəfə IX əsrin (825 ndashci

il) məhşur oumlzbək riyaziyyatccedilısı və astronomu Məhəmməd ibn Musa ƏlXarəzm (yeni Xarəzmli

Musa oğlu Məhəmməd) işlətmişdir O onluq say sistemindən ədədlər uumlzərində əməllər qaydasını

vermiş və həmin qaydanı alqoritm adlandırmışdır Uumlmumiyyətlə alqoritm verilmiş məsələnin

həlli uumlccediluumln lazım olan əməliyyatları təyin edən və həmin əməliyyatların hansı ardıcıllıqla yerinə

yetiriləcəyini goumlstərən formal yazılışdır Alqoritmin əsas xassələri aşağıdakılardır

1 Alqoritm sonlu sayda mərhələdən sonra qurtarmalıdır Buna alqoritmin sonluluq xassəsi

adlanır

2 Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və birqiymətli təyin olunmalıdır Bu alqoritmin təyin olunma

xassəsi adlanır

3 Muumləyyənlik Alqoritmin tərtibi məsələnin həllini ardıcıl yerinə yetirilən mərhələlərə boumllmək

deməkdir Bu zaman əvvəlki mərhələlərin nəticələri sonrakı mərhələlərdə istifadə oluna bilər Bu

alqoritmin muumləyyənlik xassəsini təşkil edir

4 Kuumltləvilik Bu xassə iki tələbi nəzərdətutur

a) muumləyyən məsələnin həlli uumlccediluumln qurulmuş alqoritm həmin tipdən olan buumltuumln məsələlərin həlli

uumlccediluumln yararlı olmalıdır

b) alqoritm elə təsvir olunmalıdır ki ondan hamı istifadə edə bilsin

5 Nəticəvilik Alqoritmdəki mərhələlərin və onları təşkil edən əməliyyatların sayı sonlu ədəd

ilmalıdır ki onların yerinə yetirilməsi axtarılan nəticəyə gətirib ccedilıxara bilsin

giriş-cıxış Proqramın əməliyyatları başlanğıc və sonu (alqoritmin başlanğic və

son)

ccedilap bloku hesablama bloku

Doumlvri proses bloku məntiqi şərt bloku (keccedilid)

Alqoritmlərin blok-sxemlərini soldan-sağa və yuxarıdan aşağı oxumaq qəbul olunur İstənilən

məsələnin alqoritmi sərhəd simvolları ldquobaşrdquo (başlanğıc) və ldquosonrdquo arasında təsvir edilir

Alqoritmdə birinci olaraq ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxan xəttin goumlstərdiyi simvol icra edilir

Hesablama prosesi ldquosonrdquo simvol ilə qurtarır Beləliklə idarəedici xətlər ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxır

və ldquosonrdquo simvolundan qurtarır Bu kimi simvol arasında alqoritmin blok-sxemin buumltuumln qalan

simvolları yerləşir Maşında həll etmək uumlccediluumln tərtib edilmiş alqoritm maşın alqoritmi və ya

proqram adlanır

II Alqoritmlərin noumlvləri

İnformasiyanın işlənməsinin muumlxtəlif mərhələlərin ardıcıllığından asılı olaraq muumlxtəlif strukturlu

alqoritmlər vardır

- xətti alqritmlər

- budaqlanan alqoritmlər

Maqnit diskindən verilənlərin daxil və xarıc edilməsi

Blokların əlaqə goumlstəricisi

Uyğun blokun izahı

Ccedileşidləmə

Sənədlərin əlilə hazırlanması

əvvəldən haşırlanmış alqoritmlərdən və ya proqramlardan istifaMaqnit lentindən daxil etmə və

ya maqnit lentinə ccedilıxış

Verilənlərin əlilə maşına daxil edilməsi

Sənədlərin əlilə işlənməsi kodlaşdirma

Informasiyanın rabitə kanallarına oumlttuumlruumllməsi

Sənədin suumlrətinin alınması - doumlvri alqoritmlər

Xətti alqoritmlər ccedilox sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neccedilə ardıcıl əməliyyatlardan ibarət

olur və həmin əməliyyatlar yazıldığı ardıcıllıqla da yerinə yetirilir

14Kompuumlterin iş prinsipi Say sistemləri

Cavab Kompuumlter ndash ixtiyarı alqoritmin icrası uumlccediluumln nəzərdə tutulmuş universal hesablayıcı

qurğudur İxtiyari informasiya kompuumlterdə ikilik rəqəm formasında təsvir edilir Emal prosesinin

subyekti (proqramlar) və obyekti (ilk verilənlər və nəticələr) operativ yaddaşda saxlanır

Alqoritm ardıcıl maşın əmrləri şəklində tərtib edilmiş proqram formasında olur Kompuumlter

proqramda nəzərdə tutulmuş əmrlər ardıcıllığını icra edir Kompuumlter 2-lik say sistemində təsvir

edilən rəqəmlərlə işləyir Bu da 10-luq say sistemi kimi moumlvqeli say sistemidir Tam ədədi 10-

luqdan 2-liyə keccedilirmək uumlccediluumln ardıcıl boumllmədən(kəsr ədədi ndash ardıcıl vurmadan) istifadə edilir 2-

lik ədəd sağdan-sola uumlccedil-uumlccedil qruplaşdırıldıqda 8-lik say sisteminin ədədləri alınır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır Əmrlər sistemi Kompuumlterin Əməliyyat məntiqi sistemi Verilənlərin

strukturu formatlarıProqramlaşdırma Yaddaşın dilləri İşləmə suumlrəti təşkili Tətbiqi Giriş-

ccedilıxışın proqram təşkili təminatı İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Kompuumlter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və

kompuumlterə qoyulan tələblərin boumlyuumlk hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir

Qeyd edək ki kompuumlterin məntiqi strukturu konstruktiv olaraq muumlxtəlif sinif kompuumlterlərdə

muumlxtəlif quruluşda reallaşdırılır

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar əlifbası vasitəsilə ifadə

olunması uumlsuludur Say sistemi kodlaşdırmanın bir formasıdır Muumləyyən əlifba vasitəsilə

muumləyyən uumlsullarla yazılan soumlzə kod (say sisteminə tətbiqdə ədədin kodu) kodun alınması

prosesinə isə kodlaşdırma deyilirSay sistemləri iki cuumlr olur moumlvqesiz və moumlvqeli Moumlvqesiz say

sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) muumləyyən yığımı ilə ifadə olunur Burada

ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutdugu yerdən (moumlvqedən) asılı olmur və hesab

əməlləri muumlrəkkəb qaydalarla aparılır Moumlvqesiz say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi Rum say

sistemidir Məsələn Rum say sistemində 1999 belə yazılır MCMXCIX (M-min C-yiiz X-on I-

bir) Ədədin qiymətinin təyinindəki və hesablama əməllərinin aparılmasındakı muumlrəkkəbliklərə

goumlrə bu say sistemlərindən kompuumlter texnikasında istifadə olunmur Moumlvqeli say sistemləri

ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə goumlrə boumlyuumlk

uumlstuumlnluumlklərə malikdirlər Bu say sistemlərində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların

ədəddəki moumlvqeləri ilə təyin olunur Məsələn 111 ədədi eyni rəqəmlərdən təşkil olunmasına

baxmayaraq onların qiymətləri bambaşqadır soldan birinci 1-yuumlzuuml ikinci 1-onu uumlccediluumlncuuml 1 isə

vahidi goumlstərir Moumlvqeli say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi bizim işlətdiyimiz onluq say

sistemidir Bundan əlavə informatikada digər moumlvqeli say sistemlərindən də istifadə olunur

Ədədlərin yazılısı uumlccediluumln istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası

deyilir Onluq say sisteminin əsası ondur yəni burada ədədlərin yazılışı uumlccediluumln on rəqəmdən

(0123456789) istifadə olunur Əsası q olan moumlvqeli say sistemindəki istənilən x ədədini

belə ifadə etmək

olar

x(q)= xnq

n-1 + xn-1q

n-2 + hellip+ x2q

1

+ x1q

0 + x -1q

-1+hellip+ xndashmq

-m

burada x(q) - q əsaslı say sistemində verilən ədəd q - say sisteminin əsası xi - ədədi təşkil edən

rəqəmlər (xi lt q)

n - tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı m - kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır

Məsələn 123456=1103

+2102

+3101

+4100

+510-1+610-2

Say sisteminin əsası moumltərizə iccedilərisində indeks kimi goumlstərilir x(q) ədədi adi halda belə yazılır

x

(q) = x

n

x

n-1 hellip x2

x1

x

-1

hellip x-m (2)

Verguumll işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və moumlvqelərin (mərtəbələrin) ccediləki qiymətlərinin

hesablanmasının başlanğıcını təyin edir İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə

asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24 ) say sistemlərindən istifadə olunur

Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir İndiyə qədər moumlvcud olan o cuumlmlədən muumlasir

kompuumlterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri uumlccediluumln 2-lik say sistemindən istifadə olunur

15Maşın proqramının kompuumlterdə icrası EHM-lərin təsnifatı

Cavab Kompuumlterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir

İnformasiya kompuumlterin yaddaş qurğusunda saxlanır mərkəzi prosessorda emal edilir

Kompuumlterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır Kompuumlterin yaddaşı 3 boumllmədən ibarətdir

uumlnvanlaşdırılan yaddaş prosessor registrləri və kompuumlter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-

ccedilıxış yuvaları Kompuumlter portları informasiya oumltuumlruumllməsi qaydasına goumlrə ardıcıl və paralel olur

Modem ardıcıl porta printer paralel porta qoşulur Uumlnvanlaşdırılan yaddaş məntiqi cəhətdən

ardıcıl yuvalardan ibarətdir Hər yuva 1 bayt saxlayır Operativ yaddaşdakı baytlar noumlmrələnmiş

olur Baytın noumlmrəsi onun uumlnvanıdır Mərkəzi prosessor kompuumlterin əsas qurğusudur Mərkəzi

prosessor həm buumltuumln hesablamaları icra edir həm də kompuumlterin buumltuumln hissələrinin işini idarə

edir Prosessor registrləri kompuumlter yaddaşının ən cəld hissəsidir Ccediloxsaylı registrlər muumlxtəlif

funksiyalar icra edir Kompuumlterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir Hər bir

elementar əməliyyat muumləyyən maşın əmrinin nəticəsidir Maşın əmrlərinin buumltoumlvluumlkdə bir neccedilə

yuumlz variantı vardır Hər maşın əmrinin icrası uumlccediluumln prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron

mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur Maşın əmrləri əməl tipləri uumlzrə təsnifləşdirilir Əməl tipləri

uumlzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır

bullldquoinformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keccedilırırrdquo

bullldquoinformasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keccedilırırrdquo

bullldquoinformasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə oumltuumlruumlrrdquo və s

Prosessor əməllərin bir ccediloxunu paralel icra edir Bunun uumlccediluumln impuls taktları generatoru vardır

Bu əməli kvantlarla icra edir Həm verilən həm də proqram uumlnvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır

Kompuumlter əmr deşifratorunun koumlməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırır Maşın əmrlərinin

bitkin ccediloxluğu maşın dilini yaradır Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir əmrin seccedililməsi

icrası və noumlvbəti əmrin uumlnvanının hesablanması Bunun uumlccediluumln prosessorda 2 registr ndash uumlnvan və

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu

təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə

EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-

ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti

uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara

boumllmuumlşduumlr

16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları

Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi

Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-

hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır

bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır

bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır

bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir

bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir

bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır

Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə

muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən

qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM

mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları

periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir

17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya)

qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir

sum=

= minus sdot

m

i

n pi pi

I

1

log

Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma

ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon

duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir

informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş

informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml

baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır

Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa

entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun

vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır

Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın

miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya

ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna

goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir

ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən

təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın

alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna

goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə

aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın

mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri

toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə

onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln

informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i

N

i

I sumPi P

=

= minus

1

2

log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz

edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları

8

1

8

1

2

1

1 2 4

p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı

751

8

14

8

3

4

2

2

1

8

1

log

8

1

8

1

log

8

1

4

1

log

4

1

2

1

log

2

1

I = minus + + + bit olar

Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu

N N

I

N

i

1

log 1

1

sum 2

=

= minus şəklində duumlşuumlr

Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22

=21

və ya

I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı

daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif

edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə

qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin

təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar

informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml

vahidlərindən geniş istifadə olunur

1 bayt=8bit

1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt

1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt

1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s

İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın

saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir

18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi

Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya

biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir

tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya

moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri)

ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst

paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan

informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın

faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin

koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi

Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan

informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi

mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və

uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti

ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə

edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII

(American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli

əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır

Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer

tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır

- tam ədədlər

- sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər

- suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər

- simvol tipli verilənlər

- məntiqi verilənlər

Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi

verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur

İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli

noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır)

mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan

mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32

mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri

0 1 2 15

0 1 0 hellip 1

Ədədin işarəsi

0 1 2

31

Ədədin 2-lik kodu

16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur

16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767

32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647

1 0 1 021

Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter

layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam

ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır

(muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq

məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri

ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır

Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin

təsvirinə uyğundur

Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi

zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması

tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə

səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə

olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur

x=mqp

burada m - ədədin mantissasi

q - say sisteminin əsası p - tərtibdir

Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar

Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli

125=125x100

=125 xl01

=0125 x 102

Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq

olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli

ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur

Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir

q

-1le|m|ltl (3)

yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda

verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir

20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu

informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların

arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə

kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən

proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual

informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml

ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət

edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr

Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir

Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml

məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə

semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul

sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın

semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə

əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin

istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna

yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən

qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir

Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə

istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki

halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil

olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu

zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən

alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln

məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln

anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir

21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi

Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin

arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən

prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə

qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi

-Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri

-İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili

-İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri

muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı

kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında

olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri

ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar

22Mikroprosessor və onun funksiyaları

CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq

əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti

əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik

tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter

uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına

uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri

seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər)

uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də

yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında

işləyir

Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar

yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt

meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub

iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional

baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004

mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə

bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində

yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro

kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı

Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə

bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası

başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel

firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu

guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa

duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə

də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər

(MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə)

prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a

qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və

Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il

yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa

amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə

baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi

parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən

işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də

fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun

əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif

suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı

yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə

uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su

həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə

kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II

Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor

cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi

ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV

prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır

ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-

təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia

informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar

sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də

olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən

başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ

Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların

və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət)

suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur

Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş

(DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və

oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş

informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən

oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman

yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər

saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini

yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır

Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik

olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi

(informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən

asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur

Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa

nisbətən az olur

İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə

fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə

suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ

əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram

təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı

duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya

bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi

cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox

muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir

Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa

daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma

muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns)

bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur

Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory

Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq

indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət

ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

verilənlərin əlifbasınakı işarələrin sayındanasılıdırəlifbada işarələrin sayı ccedilox olduqca hər bir

işarənin həcmi uyğun olaraqartırəcmin hesablanması uumlccediluumln kombinasiyada bərabər ehdimallı

işarələrininformasiya həcmini Xartli duumlsturu ilədə heablamaq olar Bu mənada

Azərbaycanəlifbasındakı hərfərin sayı 32 olduğundan hər bir hərifi 5 rəqəmli 2 lik

ədədləkodlaşdırmaq muumlmkuumlnduumlrKompuumlterdə istifadə olunan daha geniş yayılmış 2kodlaşdırma

sistemi vardır

1 ASCİİ ndash işarələrin sayı 256

2 Uni Cod-işarələrin sayı 65536

Deməli kompuumlterdə hər hansı bir həcmi hesablamaq uumlccediluumln onun hansısistemdə yığıldığını və

mətndəki işarələrin sayını bilməkkifayətdirMəsələn ldquoinformatikardquo soumlzuumlnuumln ASCİİ sistemində

11 baytdanUniCodda isə 22 baytdan ibarət olduğu muumləyyən olunur

12İnformasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml

Cavab Praqmatik oumllccediluuml informasiyanın qiymətliliyini təyin etmək uumlccediluumlnistifadə edilir Bir uumlnvan

uumlccediluumln heccedil bir əhəmiyyət daşımayan fakt məlumat başqaməqsədli uumlnvanın boumlyuumlk marağına səbəb

ola bilir Buradan aydın olur ki obyektuumlnvandan asılı olmayaraq obyektiv surətdə moumlvcud olub

ətrafa muumləyyən miqdarda informasiya yaydığı halda bu informasiyanın yalnız muumləyyən hissəsi

ayrı-ayrı uumlnvanlar uumlccediluumln bu və ya digər dərəcədə qiymətli olur Uumlnvanın informasiyaya reaksiyası

0-la 1 arasında dəyişən qiymətlərlə xarakterizə oluna biləndir Məsələn əgər uumlnvan konkret

miqdarda informasiyaya heccedil bir reaksiya vermirsə bu o deməkdir ki həmin informasiyanın

qiymətliliyi onun uumlccediluumln sıfırdır Informasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml-dedikdə artıq qeyd edildiyi

kimi həmin informasiyanın idarəetmə uumlccediluumln faydalılığı qiymətliliyi başa duumlşuumlluumlr Bu oumllccediluuml də

şərtidir və informasiyanın bu və ya digər sistemdə istifadəsi xuumlsusiyyətlərindən asılıdır

Informasiyanın qiymətliliyi-sistemin idarə edilməsi uumlzrə məqsəd funksiyasının oumllccediluumllduumlyuuml

vahidlərlə və ya ona yaxın vahidlərlə oumllccedilmək məqsədə muumlvafiqdir

13Alqoritm anlayışı

Cavab Alqoritm anlayışı informatikanın mərkəzi anlayışıdır Alqoritm soumlzuuml 9-cu əsrdə yaşamış

oumlzbək riyaziyyatccedilısı Məhəmməd əl-Xoumlrəzmin adı ilə bağlıdır Alqoritmi alqoritm icraccedilısı

(operator) reallaşdırır Alqoritmin əsas xuumlsusiyyəti qoyulmuş məqsədə ccedilatdırmasıdır Maşın uumlccediluumln

yazılmış alqoritm proqram adlanır Kompuumlter proqramla işləyir Proqramı olmayan məsələnin

maşında həlli muumlmkuumln deyil İntuitiv alqoritm anlayışı proqram anlayışından əhəmiyyətli

dərəcədə genişdir İlk proqramccedilılar Paskal Dekart Leybnis Laplas və b olmuşlar Alqoritmin

aşağıdakı xassələri vardır

1 Dilə bağlılıq Alqoritm alqoritmik dildə yazılır Alqoritmik dil muumləyyən simvollar və qaydalar

sistemidir

2 Diskretlik Alqoritm ciddi struktura malik elementar əməllər (əmrlər) ccediloxluğu olub soumlkuumlluumlb-

yığılandır

3 Determinlik Alqoritm tamamilə formal və muumləyyən (birmənalı) olmalıdır

4 Kuumltləvilik Alqoritm bir sinif məsələlərin hamısını həll etməyə yararlı olmalıdır

5 Təkrarlananlıq Eyni giriş verilənləri həmişə eyni nəticə verməlidir

6 Sonluluq Alqoritm ya məsələnin həll nəticəsini ya da həllin muumlmkuumln olmadığı barədə

məlumatı verməlidir

Alqoritm prosesi əyaniləşdirən blok-sxem formasında təsvir edilir Alqoritm anlayışı hesablama

maşınlarından ccedilox əvvəl meydana gəlmişdir İnsan oumlz fəaliyyətinin hər addımında alqoritmlə

rastlasır Alqoritm ndashlatınca qayda qanun deməkdir Alqoritm ccediloumlzuumlmuuml ilk dəfə IX əsrin (825 ndashci

il) məhşur oumlzbək riyaziyyatccedilısı və astronomu Məhəmməd ibn Musa ƏlXarəzm (yeni Xarəzmli

Musa oğlu Məhəmməd) işlətmişdir O onluq say sistemindən ədədlər uumlzərində əməllər qaydasını

vermiş və həmin qaydanı alqoritm adlandırmışdır Uumlmumiyyətlə alqoritm verilmiş məsələnin

həlli uumlccediluumln lazım olan əməliyyatları təyin edən və həmin əməliyyatların hansı ardıcıllıqla yerinə

yetiriləcəyini goumlstərən formal yazılışdır Alqoritmin əsas xassələri aşağıdakılardır

1 Alqoritm sonlu sayda mərhələdən sonra qurtarmalıdır Buna alqoritmin sonluluq xassəsi

adlanır

2 Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və birqiymətli təyin olunmalıdır Bu alqoritmin təyin olunma

xassəsi adlanır

3 Muumləyyənlik Alqoritmin tərtibi məsələnin həllini ardıcıl yerinə yetirilən mərhələlərə boumllmək

deməkdir Bu zaman əvvəlki mərhələlərin nəticələri sonrakı mərhələlərdə istifadə oluna bilər Bu

alqoritmin muumləyyənlik xassəsini təşkil edir

4 Kuumltləvilik Bu xassə iki tələbi nəzərdətutur

a) muumləyyən məsələnin həlli uumlccediluumln qurulmuş alqoritm həmin tipdən olan buumltuumln məsələlərin həlli

uumlccediluumln yararlı olmalıdır

b) alqoritm elə təsvir olunmalıdır ki ondan hamı istifadə edə bilsin

5 Nəticəvilik Alqoritmdəki mərhələlərin və onları təşkil edən əməliyyatların sayı sonlu ədəd

ilmalıdır ki onların yerinə yetirilməsi axtarılan nəticəyə gətirib ccedilıxara bilsin

giriş-cıxış Proqramın əməliyyatları başlanğıc və sonu (alqoritmin başlanğic və

son)

ccedilap bloku hesablama bloku

Doumlvri proses bloku məntiqi şərt bloku (keccedilid)

Alqoritmlərin blok-sxemlərini soldan-sağa və yuxarıdan aşağı oxumaq qəbul olunur İstənilən

məsələnin alqoritmi sərhəd simvolları ldquobaşrdquo (başlanğıc) və ldquosonrdquo arasında təsvir edilir

Alqoritmdə birinci olaraq ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxan xəttin goumlstərdiyi simvol icra edilir

Hesablama prosesi ldquosonrdquo simvol ilə qurtarır Beləliklə idarəedici xətlər ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxır

və ldquosonrdquo simvolundan qurtarır Bu kimi simvol arasında alqoritmin blok-sxemin buumltuumln qalan

simvolları yerləşir Maşında həll etmək uumlccediluumln tərtib edilmiş alqoritm maşın alqoritmi və ya

proqram adlanır

II Alqoritmlərin noumlvləri

İnformasiyanın işlənməsinin muumlxtəlif mərhələlərin ardıcıllığından asılı olaraq muumlxtəlif strukturlu

alqoritmlər vardır

- xətti alqritmlər

- budaqlanan alqoritmlər

Maqnit diskindən verilənlərin daxil və xarıc edilməsi

Blokların əlaqə goumlstəricisi

Uyğun blokun izahı

Ccedileşidləmə

Sənədlərin əlilə hazırlanması

əvvəldən haşırlanmış alqoritmlərdən və ya proqramlardan istifaMaqnit lentindən daxil etmə və

ya maqnit lentinə ccedilıxış

Verilənlərin əlilə maşına daxil edilməsi

Sənədlərin əlilə işlənməsi kodlaşdirma

Informasiyanın rabitə kanallarına oumlttuumlruumllməsi

Sənədin suumlrətinin alınması - doumlvri alqoritmlər

Xətti alqoritmlər ccedilox sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neccedilə ardıcıl əməliyyatlardan ibarət

olur və həmin əməliyyatlar yazıldığı ardıcıllıqla da yerinə yetirilir

14Kompuumlterin iş prinsipi Say sistemləri

Cavab Kompuumlter ndash ixtiyarı alqoritmin icrası uumlccediluumln nəzərdə tutulmuş universal hesablayıcı

qurğudur İxtiyari informasiya kompuumlterdə ikilik rəqəm formasında təsvir edilir Emal prosesinin

subyekti (proqramlar) və obyekti (ilk verilənlər və nəticələr) operativ yaddaşda saxlanır

Alqoritm ardıcıl maşın əmrləri şəklində tərtib edilmiş proqram formasında olur Kompuumlter

proqramda nəzərdə tutulmuş əmrlər ardıcıllığını icra edir Kompuumlter 2-lik say sistemində təsvir

edilən rəqəmlərlə işləyir Bu da 10-luq say sistemi kimi moumlvqeli say sistemidir Tam ədədi 10-

luqdan 2-liyə keccedilirmək uumlccediluumln ardıcıl boumllmədən(kəsr ədədi ndash ardıcıl vurmadan) istifadə edilir 2-

lik ədəd sağdan-sola uumlccedil-uumlccedil qruplaşdırıldıqda 8-lik say sisteminin ədədləri alınır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır Əmrlər sistemi Kompuumlterin Əməliyyat məntiqi sistemi Verilənlərin

strukturu formatlarıProqramlaşdırma Yaddaşın dilləri İşləmə suumlrəti təşkili Tətbiqi Giriş-

ccedilıxışın proqram təşkili təminatı İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Kompuumlter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və

kompuumlterə qoyulan tələblərin boumlyuumlk hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir

Qeyd edək ki kompuumlterin məntiqi strukturu konstruktiv olaraq muumlxtəlif sinif kompuumlterlərdə

muumlxtəlif quruluşda reallaşdırılır

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar əlifbası vasitəsilə ifadə

olunması uumlsuludur Say sistemi kodlaşdırmanın bir formasıdır Muumləyyən əlifba vasitəsilə

muumləyyən uumlsullarla yazılan soumlzə kod (say sisteminə tətbiqdə ədədin kodu) kodun alınması

prosesinə isə kodlaşdırma deyilirSay sistemləri iki cuumlr olur moumlvqesiz və moumlvqeli Moumlvqesiz say

sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) muumləyyən yığımı ilə ifadə olunur Burada

ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutdugu yerdən (moumlvqedən) asılı olmur və hesab

əməlləri muumlrəkkəb qaydalarla aparılır Moumlvqesiz say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi Rum say

sistemidir Məsələn Rum say sistemində 1999 belə yazılır MCMXCIX (M-min C-yiiz X-on I-

bir) Ədədin qiymətinin təyinindəki və hesablama əməllərinin aparılmasındakı muumlrəkkəbliklərə

goumlrə bu say sistemlərindən kompuumlter texnikasında istifadə olunmur Moumlvqeli say sistemləri

ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə goumlrə boumlyuumlk

uumlstuumlnluumlklərə malikdirlər Bu say sistemlərində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların

ədəddəki moumlvqeləri ilə təyin olunur Məsələn 111 ədədi eyni rəqəmlərdən təşkil olunmasına

baxmayaraq onların qiymətləri bambaşqadır soldan birinci 1-yuumlzuuml ikinci 1-onu uumlccediluumlncuuml 1 isə

vahidi goumlstərir Moumlvqeli say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi bizim işlətdiyimiz onluq say

sistemidir Bundan əlavə informatikada digər moumlvqeli say sistemlərindən də istifadə olunur

Ədədlərin yazılısı uumlccediluumln istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası

deyilir Onluq say sisteminin əsası ondur yəni burada ədədlərin yazılışı uumlccediluumln on rəqəmdən

(0123456789) istifadə olunur Əsası q olan moumlvqeli say sistemindəki istənilən x ədədini

belə ifadə etmək

olar

x(q)= xnq

n-1 + xn-1q

n-2 + hellip+ x2q

1

+ x1q

0 + x -1q

-1+hellip+ xndashmq

-m

burada x(q) - q əsaslı say sistemində verilən ədəd q - say sisteminin əsası xi - ədədi təşkil edən

rəqəmlər (xi lt q)

n - tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı m - kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır

Məsələn 123456=1103

+2102

+3101

+4100

+510-1+610-2

Say sisteminin əsası moumltərizə iccedilərisində indeks kimi goumlstərilir x(q) ədədi adi halda belə yazılır

x

(q) = x

n

x

n-1 hellip x2

x1

x

-1

hellip x-m (2)

Verguumll işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və moumlvqelərin (mərtəbələrin) ccediləki qiymətlərinin

hesablanmasının başlanğıcını təyin edir İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə

asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24 ) say sistemlərindən istifadə olunur

Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir İndiyə qədər moumlvcud olan o cuumlmlədən muumlasir

kompuumlterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri uumlccediluumln 2-lik say sistemindən istifadə olunur

15Maşın proqramının kompuumlterdə icrası EHM-lərin təsnifatı

Cavab Kompuumlterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir

İnformasiya kompuumlterin yaddaş qurğusunda saxlanır mərkəzi prosessorda emal edilir

Kompuumlterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır Kompuumlterin yaddaşı 3 boumllmədən ibarətdir

uumlnvanlaşdırılan yaddaş prosessor registrləri və kompuumlter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-

ccedilıxış yuvaları Kompuumlter portları informasiya oumltuumlruumllməsi qaydasına goumlrə ardıcıl və paralel olur

Modem ardıcıl porta printer paralel porta qoşulur Uumlnvanlaşdırılan yaddaş məntiqi cəhətdən

ardıcıl yuvalardan ibarətdir Hər yuva 1 bayt saxlayır Operativ yaddaşdakı baytlar noumlmrələnmiş

olur Baytın noumlmrəsi onun uumlnvanıdır Mərkəzi prosessor kompuumlterin əsas qurğusudur Mərkəzi

prosessor həm buumltuumln hesablamaları icra edir həm də kompuumlterin buumltuumln hissələrinin işini idarə

edir Prosessor registrləri kompuumlter yaddaşının ən cəld hissəsidir Ccediloxsaylı registrlər muumlxtəlif

funksiyalar icra edir Kompuumlterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir Hər bir

elementar əməliyyat muumləyyən maşın əmrinin nəticəsidir Maşın əmrlərinin buumltoumlvluumlkdə bir neccedilə

yuumlz variantı vardır Hər maşın əmrinin icrası uumlccediluumln prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron

mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur Maşın əmrləri əməl tipləri uumlzrə təsnifləşdirilir Əməl tipləri

uumlzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır

bullldquoinformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keccedilırırrdquo

bullldquoinformasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keccedilırırrdquo

bullldquoinformasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə oumltuumlruumlrrdquo və s

Prosessor əməllərin bir ccediloxunu paralel icra edir Bunun uumlccediluumln impuls taktları generatoru vardır

Bu əməli kvantlarla icra edir Həm verilən həm də proqram uumlnvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır

Kompuumlter əmr deşifratorunun koumlməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırır Maşın əmrlərinin

bitkin ccediloxluğu maşın dilini yaradır Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir əmrin seccedililməsi

icrası və noumlvbəti əmrin uumlnvanının hesablanması Bunun uumlccediluumln prosessorda 2 registr ndash uumlnvan və

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu

təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə

EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-

ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti

uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara

boumllmuumlşduumlr

16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları

Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi

Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-

hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır

bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır

bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır

bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir

bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir

bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır

Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə

muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən

qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM

mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları

periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir

17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya)

qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir

sum=

= minus sdot

m

i

n pi pi

I

1

log

Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma

ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon

duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir

informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş

informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml

baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır

Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa

entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun

vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır

Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın

miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya

ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna

goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir

ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən

təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın

alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna

goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə

aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın

mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri

toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə

onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln

informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i

N

i

I sumPi P

=

= minus

1

2

log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz

edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları

8

1

8

1

2

1

1 2 4

p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı

751

8

14

8

3

4

2

2

1

8

1

log

8

1

8

1

log

8

1

4

1

log

4

1

2

1

log

2

1

I = minus + + + bit olar

Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu

N N

I

N

i

1

log 1

1

sum 2

=

= minus şəklində duumlşuumlr

Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22

=21

və ya

I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı

daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif

edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə

qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin

təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar

informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml

vahidlərindən geniş istifadə olunur

1 bayt=8bit

1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt

1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt

1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s

İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın

saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir

18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi

Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya

biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir

tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya

moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri)

ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst

paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan

informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın

faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin

koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi

Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan

informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi

mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və

uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti

ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə

edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII

(American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli

əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır

Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer

tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır

- tam ədədlər

- sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər

- suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər

- simvol tipli verilənlər

- məntiqi verilənlər

Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi

verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur

İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli

noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır)

mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan

mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32

mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri

0 1 2 15

0 1 0 hellip 1

Ədədin işarəsi

0 1 2

31

Ədədin 2-lik kodu

16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur

16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767

32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647

1 0 1 021

Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter

layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam

ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır

(muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq

məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri

ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır

Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin

təsvirinə uyğundur

Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi

zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması

tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə

səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə

olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur

x=mqp

burada m - ədədin mantissasi

q - say sisteminin əsası p - tərtibdir

Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar

Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli

125=125x100

=125 xl01

=0125 x 102

Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq

olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli

ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur

Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir

q

-1le|m|ltl (3)

yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda

verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir

20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu

informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların

arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə

kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən

proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual

informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml

ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət

edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr

Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir

Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml

məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə

semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul

sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın

semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə

əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin

istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna

yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən

qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir

Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə

istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki

halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil

olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu

zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən

alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln

məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln

anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir

21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi

Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin

arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən

prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə

qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi

-Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri

-İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili

-İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri

muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı

kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında

olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri

ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar

22Mikroprosessor və onun funksiyaları

CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq

əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti

əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik

tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter

uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına

uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri

seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər)

uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də

yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında

işləyir

Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar

yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt

meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub

iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional

baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004

mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə

bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində

yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro

kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı

Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə

bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası

başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel

firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu

guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa

duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə

də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər

(MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə)

prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a

qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və

Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il

yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa

amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə

baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi

parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən

işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də

fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun

əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif

suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı

yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə

uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su

həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə

kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II

Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor

cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi

ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV

prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır

ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-

təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia

informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar

sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də

olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən

başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ

Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların

və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət)

suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur

Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş

(DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və

oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş

informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən

oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman

yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər

saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini

yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır

Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik

olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi

(informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən

asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur

Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa

nisbətən az olur

İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə

fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə

suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ

əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram

təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı

duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya

bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi

cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox

muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir

Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa

daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma

muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns)

bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur

Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory

Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq

indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət

ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

2 Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və birqiymətli təyin olunmalıdır Bu alqoritmin təyin olunma

xassəsi adlanır

3 Muumləyyənlik Alqoritmin tərtibi məsələnin həllini ardıcıl yerinə yetirilən mərhələlərə boumllmək

deməkdir Bu zaman əvvəlki mərhələlərin nəticələri sonrakı mərhələlərdə istifadə oluna bilər Bu

alqoritmin muumləyyənlik xassəsini təşkil edir

4 Kuumltləvilik Bu xassə iki tələbi nəzərdətutur

a) muumləyyən məsələnin həlli uumlccediluumln qurulmuş alqoritm həmin tipdən olan buumltuumln məsələlərin həlli

uumlccediluumln yararlı olmalıdır

b) alqoritm elə təsvir olunmalıdır ki ondan hamı istifadə edə bilsin

5 Nəticəvilik Alqoritmdəki mərhələlərin və onları təşkil edən əməliyyatların sayı sonlu ədəd

ilmalıdır ki onların yerinə yetirilməsi axtarılan nəticəyə gətirib ccedilıxara bilsin

giriş-cıxış Proqramın əməliyyatları başlanğıc və sonu (alqoritmin başlanğic və

son)

ccedilap bloku hesablama bloku

Doumlvri proses bloku məntiqi şərt bloku (keccedilid)

Alqoritmlərin blok-sxemlərini soldan-sağa və yuxarıdan aşağı oxumaq qəbul olunur İstənilən

məsələnin alqoritmi sərhəd simvolları ldquobaşrdquo (başlanğıc) və ldquosonrdquo arasında təsvir edilir

Alqoritmdə birinci olaraq ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxan xəttin goumlstərdiyi simvol icra edilir

Hesablama prosesi ldquosonrdquo simvol ilə qurtarır Beləliklə idarəedici xətlər ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxır

və ldquosonrdquo simvolundan qurtarır Bu kimi simvol arasında alqoritmin blok-sxemin buumltuumln qalan

simvolları yerləşir Maşında həll etmək uumlccediluumln tərtib edilmiş alqoritm maşın alqoritmi və ya

proqram adlanır

II Alqoritmlərin noumlvləri

İnformasiyanın işlənməsinin muumlxtəlif mərhələlərin ardıcıllığından asılı olaraq muumlxtəlif strukturlu

alqoritmlər vardır

- xətti alqritmlər

- budaqlanan alqoritmlər

Maqnit diskindən verilənlərin daxil və xarıc edilməsi

Blokların əlaqə goumlstəricisi

Uyğun blokun izahı

Ccedileşidləmə

Sənədlərin əlilə hazırlanması

əvvəldən haşırlanmış alqoritmlərdən və ya proqramlardan istifaMaqnit lentindən daxil etmə və

ya maqnit lentinə ccedilıxış

Verilənlərin əlilə maşına daxil edilməsi

Sənədlərin əlilə işlənməsi kodlaşdirma

Informasiyanın rabitə kanallarına oumlttuumlruumllməsi

Sənədin suumlrətinin alınması - doumlvri alqoritmlər

Xətti alqoritmlər ccedilox sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neccedilə ardıcıl əməliyyatlardan ibarət

olur və həmin əməliyyatlar yazıldığı ardıcıllıqla da yerinə yetirilir

14Kompuumlterin iş prinsipi Say sistemləri

Cavab Kompuumlter ndash ixtiyarı alqoritmin icrası uumlccediluumln nəzərdə tutulmuş universal hesablayıcı

qurğudur İxtiyari informasiya kompuumlterdə ikilik rəqəm formasında təsvir edilir Emal prosesinin

subyekti (proqramlar) və obyekti (ilk verilənlər və nəticələr) operativ yaddaşda saxlanır

Alqoritm ardıcıl maşın əmrləri şəklində tərtib edilmiş proqram formasında olur Kompuumlter

proqramda nəzərdə tutulmuş əmrlər ardıcıllığını icra edir Kompuumlter 2-lik say sistemində təsvir

edilən rəqəmlərlə işləyir Bu da 10-luq say sistemi kimi moumlvqeli say sistemidir Tam ədədi 10-

luqdan 2-liyə keccedilirmək uumlccediluumln ardıcıl boumllmədən(kəsr ədədi ndash ardıcıl vurmadan) istifadə edilir 2-

lik ədəd sağdan-sola uumlccedil-uumlccedil qruplaşdırıldıqda 8-lik say sisteminin ədədləri alınır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır Əmrlər sistemi Kompuumlterin Əməliyyat məntiqi sistemi Verilənlərin

strukturu formatlarıProqramlaşdırma Yaddaşın dilləri İşləmə suumlrəti təşkili Tətbiqi Giriş-

ccedilıxışın proqram təşkili təminatı İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Kompuumlter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və

kompuumlterə qoyulan tələblərin boumlyuumlk hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir

Qeyd edək ki kompuumlterin məntiqi strukturu konstruktiv olaraq muumlxtəlif sinif kompuumlterlərdə

muumlxtəlif quruluşda reallaşdırılır

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar əlifbası vasitəsilə ifadə

olunması uumlsuludur Say sistemi kodlaşdırmanın bir formasıdır Muumləyyən əlifba vasitəsilə

muumləyyən uumlsullarla yazılan soumlzə kod (say sisteminə tətbiqdə ədədin kodu) kodun alınması

prosesinə isə kodlaşdırma deyilirSay sistemləri iki cuumlr olur moumlvqesiz və moumlvqeli Moumlvqesiz say

sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) muumləyyən yığımı ilə ifadə olunur Burada

ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutdugu yerdən (moumlvqedən) asılı olmur və hesab

əməlləri muumlrəkkəb qaydalarla aparılır Moumlvqesiz say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi Rum say

sistemidir Məsələn Rum say sistemində 1999 belə yazılır MCMXCIX (M-min C-yiiz X-on I-

bir) Ədədin qiymətinin təyinindəki və hesablama əməllərinin aparılmasındakı muumlrəkkəbliklərə

goumlrə bu say sistemlərindən kompuumlter texnikasında istifadə olunmur Moumlvqeli say sistemləri

ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə goumlrə boumlyuumlk

uumlstuumlnluumlklərə malikdirlər Bu say sistemlərində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların

ədəddəki moumlvqeləri ilə təyin olunur Məsələn 111 ədədi eyni rəqəmlərdən təşkil olunmasına

baxmayaraq onların qiymətləri bambaşqadır soldan birinci 1-yuumlzuuml ikinci 1-onu uumlccediluumlncuuml 1 isə

vahidi goumlstərir Moumlvqeli say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi bizim işlətdiyimiz onluq say

sistemidir Bundan əlavə informatikada digər moumlvqeli say sistemlərindən də istifadə olunur

Ədədlərin yazılısı uumlccediluumln istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası

deyilir Onluq say sisteminin əsası ondur yəni burada ədədlərin yazılışı uumlccediluumln on rəqəmdən

(0123456789) istifadə olunur Əsası q olan moumlvqeli say sistemindəki istənilən x ədədini

belə ifadə etmək

olar

x(q)= xnq

n-1 + xn-1q

n-2 + hellip+ x2q

1

+ x1q

0 + x -1q

-1+hellip+ xndashmq

-m

burada x(q) - q əsaslı say sistemində verilən ədəd q - say sisteminin əsası xi - ədədi təşkil edən

rəqəmlər (xi lt q)

n - tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı m - kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır

Məsələn 123456=1103

+2102

+3101

+4100

+510-1+610-2

Say sisteminin əsası moumltərizə iccedilərisində indeks kimi goumlstərilir x(q) ədədi adi halda belə yazılır

x

(q) = x

n

x

n-1 hellip x2

x1

x

-1

hellip x-m (2)

Verguumll işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və moumlvqelərin (mərtəbələrin) ccediləki qiymətlərinin

hesablanmasının başlanğıcını təyin edir İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə

asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24 ) say sistemlərindən istifadə olunur

Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir İndiyə qədər moumlvcud olan o cuumlmlədən muumlasir

kompuumlterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri uumlccediluumln 2-lik say sistemindən istifadə olunur

15Maşın proqramının kompuumlterdə icrası EHM-lərin təsnifatı

Cavab Kompuumlterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir

İnformasiya kompuumlterin yaddaş qurğusunda saxlanır mərkəzi prosessorda emal edilir

Kompuumlterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır Kompuumlterin yaddaşı 3 boumllmədən ibarətdir

uumlnvanlaşdırılan yaddaş prosessor registrləri və kompuumlter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-

ccedilıxış yuvaları Kompuumlter portları informasiya oumltuumlruumllməsi qaydasına goumlrə ardıcıl və paralel olur

Modem ardıcıl porta printer paralel porta qoşulur Uumlnvanlaşdırılan yaddaş məntiqi cəhətdən

ardıcıl yuvalardan ibarətdir Hər yuva 1 bayt saxlayır Operativ yaddaşdakı baytlar noumlmrələnmiş

olur Baytın noumlmrəsi onun uumlnvanıdır Mərkəzi prosessor kompuumlterin əsas qurğusudur Mərkəzi

prosessor həm buumltuumln hesablamaları icra edir həm də kompuumlterin buumltuumln hissələrinin işini idarə

edir Prosessor registrləri kompuumlter yaddaşının ən cəld hissəsidir Ccediloxsaylı registrlər muumlxtəlif

funksiyalar icra edir Kompuumlterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir Hər bir

elementar əməliyyat muumləyyən maşın əmrinin nəticəsidir Maşın əmrlərinin buumltoumlvluumlkdə bir neccedilə

yuumlz variantı vardır Hər maşın əmrinin icrası uumlccediluumln prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron

mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur Maşın əmrləri əməl tipləri uumlzrə təsnifləşdirilir Əməl tipləri

uumlzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır

bullldquoinformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keccedilırırrdquo

bullldquoinformasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keccedilırırrdquo

bullldquoinformasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə oumltuumlruumlrrdquo və s

Prosessor əməllərin bir ccediloxunu paralel icra edir Bunun uumlccediluumln impuls taktları generatoru vardır

Bu əməli kvantlarla icra edir Həm verilən həm də proqram uumlnvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır

Kompuumlter əmr deşifratorunun koumlməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırır Maşın əmrlərinin

bitkin ccediloxluğu maşın dilini yaradır Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir əmrin seccedililməsi

icrası və noumlvbəti əmrin uumlnvanının hesablanması Bunun uumlccediluumln prosessorda 2 registr ndash uumlnvan və

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu

təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə

EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-

ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti

uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara

boumllmuumlşduumlr

16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları

Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi

Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-

hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır

bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır

bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır

bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir

bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir

bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır

Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə

muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən

qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM

mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları

periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir

17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya)

qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir

sum=

= minus sdot

m

i

n pi pi

I

1

log

Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma

ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon

duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir

informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş

informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml

baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır

Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa

entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun

vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır

Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın

miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya

ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna

goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir

ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən

təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın

alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna

goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə

aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın

mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri

toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə

onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln

informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i

N

i

I sumPi P

=

= minus

1

2

log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz

edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları

8

1

8

1

2

1

1 2 4

p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı

751

8

14

8

3

4

2

2

1

8

1

log

8

1

8

1

log

8

1

4

1

log

4

1

2

1

log

2

1

I = minus + + + bit olar

Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu

N N

I

N

i

1

log 1

1

sum 2

=

= minus şəklində duumlşuumlr

Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22

=21

və ya

I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı

daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif

edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə

qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin

təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar

informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml

vahidlərindən geniş istifadə olunur

1 bayt=8bit

1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt

1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt

1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s

İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın

saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir

18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi

Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya

biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir

tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya

moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri)

ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst

paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan

informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın

faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin

koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi

Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan

informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi

mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və

uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti

ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə

edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII

(American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli

əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır

Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer

tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır

- tam ədədlər

- sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər

- suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər

- simvol tipli verilənlər

- məntiqi verilənlər

Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi

verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur

İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli

noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır)

mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan

mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32

mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri

0 1 2 15

0 1 0 hellip 1

Ədədin işarəsi

0 1 2

31

Ədədin 2-lik kodu

16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur

16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767

32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647

1 0 1 021

Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter

layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam

ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır

(muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq

məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri

ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır

Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin

təsvirinə uyğundur

Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi

zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması

tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə

səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə

olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur

x=mqp

burada m - ədədin mantissasi

q - say sisteminin əsası p - tərtibdir

Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar

Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli

125=125x100

=125 xl01

=0125 x 102

Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq

olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli

ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur

Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir

q

-1le|m|ltl (3)

yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda

verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir

20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu

informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların

arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə

kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən

proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual

informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml

ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət

edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr

Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir

Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml

məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə

semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul

sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın

semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə

əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin

istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna

yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən

qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir

Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə

istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki

halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil

olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu

zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən

alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln

məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln

anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir

21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi

Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin

arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən

prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə

qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi

-Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri

-İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili

-İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri

muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı

kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında

olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri

ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar

22Mikroprosessor və onun funksiyaları

CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq

əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti

əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik

tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter

uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına

uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri

seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər)

uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də

yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında

işləyir

Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar

yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt

meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub

iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional

baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004

mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə

bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində

yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro

kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı

Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə

bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası

başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel

firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu

guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa

duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə

də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər

(MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə)

prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a

qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və

Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il

yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa

amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə

baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi

parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən

işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də

fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun

əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif

suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı

yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə

uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su

həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə

kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II

Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor

cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi

ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV

prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır

ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-

təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia

informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar

sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də

olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən

başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ

Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların

və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət)

suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur

Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş

(DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və

oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş

informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən

oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman

yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər

saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini

yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır

Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik

olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi

(informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən

asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur

Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa

nisbətən az olur

İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə

fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə

suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ

əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram

təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı

duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya

bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi

cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox

muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir

Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa

daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma

muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns)

bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur

Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory

Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq

indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət

ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır Əmrlər sistemi Kompuumlterin Əməliyyat məntiqi sistemi Verilənlərin

strukturu formatlarıProqramlaşdırma Yaddaşın dilləri İşləmə suumlrəti təşkili Tətbiqi Giriş-

ccedilıxışın proqram təşkili təminatı İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Kompuumlter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və

kompuumlterə qoyulan tələblərin boumlyuumlk hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir

Qeyd edək ki kompuumlterin məntiqi strukturu konstruktiv olaraq muumlxtəlif sinif kompuumlterlərdə

muumlxtəlif quruluşda reallaşdırılır

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar əlifbası vasitəsilə ifadə

olunması uumlsuludur Say sistemi kodlaşdırmanın bir formasıdır Muumləyyən əlifba vasitəsilə

muumləyyən uumlsullarla yazılan soumlzə kod (say sisteminə tətbiqdə ədədin kodu) kodun alınması

prosesinə isə kodlaşdırma deyilirSay sistemləri iki cuumlr olur moumlvqesiz və moumlvqeli Moumlvqesiz say

sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) muumləyyən yığımı ilə ifadə olunur Burada

ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutdugu yerdən (moumlvqedən) asılı olmur və hesab

əməlləri muumlrəkkəb qaydalarla aparılır Moumlvqesiz say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi Rum say

sistemidir Məsələn Rum say sistemində 1999 belə yazılır MCMXCIX (M-min C-yiiz X-on I-

bir) Ədədin qiymətinin təyinindəki və hesablama əməllərinin aparılmasındakı muumlrəkkəbliklərə

goumlrə bu say sistemlərindən kompuumlter texnikasında istifadə olunmur Moumlvqeli say sistemləri

ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə goumlrə boumlyuumlk

uumlstuumlnluumlklərə malikdirlər Bu say sistemlərində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların

ədəddəki moumlvqeləri ilə təyin olunur Məsələn 111 ədədi eyni rəqəmlərdən təşkil olunmasına

baxmayaraq onların qiymətləri bambaşqadır soldan birinci 1-yuumlzuuml ikinci 1-onu uumlccediluumlncuuml 1 isə

vahidi goumlstərir Moumlvqeli say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi bizim işlətdiyimiz onluq say

sistemidir Bundan əlavə informatikada digər moumlvqeli say sistemlərindən də istifadə olunur

Ədədlərin yazılısı uumlccediluumln istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası

deyilir Onluq say sisteminin əsası ondur yəni burada ədədlərin yazılışı uumlccediluumln on rəqəmdən

(0123456789) istifadə olunur Əsası q olan moumlvqeli say sistemindəki istənilən x ədədini

belə ifadə etmək

olar

x(q)= xnq

n-1 + xn-1q

n-2 + hellip+ x2q

1

+ x1q

0 + x -1q

-1+hellip+ xndashmq

-m

burada x(q) - q əsaslı say sistemində verilən ədəd q - say sisteminin əsası xi - ədədi təşkil edən

rəqəmlər (xi lt q)

n - tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı m - kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır

Məsələn 123456=1103

+2102

+3101

+4100

+510-1+610-2

Say sisteminin əsası moumltərizə iccedilərisində indeks kimi goumlstərilir x(q) ədədi adi halda belə yazılır

x

(q) = x

n

x

n-1 hellip x2

x1

x

-1

hellip x-m (2)

Verguumll işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və moumlvqelərin (mərtəbələrin) ccediləki qiymətlərinin

hesablanmasının başlanğıcını təyin edir İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə

asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24 ) say sistemlərindən istifadə olunur

Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir İndiyə qədər moumlvcud olan o cuumlmlədən muumlasir

kompuumlterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri uumlccediluumln 2-lik say sistemindən istifadə olunur

15Maşın proqramının kompuumlterdə icrası EHM-lərin təsnifatı

Cavab Kompuumlterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir

İnformasiya kompuumlterin yaddaş qurğusunda saxlanır mərkəzi prosessorda emal edilir

Kompuumlterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır Kompuumlterin yaddaşı 3 boumllmədən ibarətdir

uumlnvanlaşdırılan yaddaş prosessor registrləri və kompuumlter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-

ccedilıxış yuvaları Kompuumlter portları informasiya oumltuumlruumllməsi qaydasına goumlrə ardıcıl və paralel olur

Modem ardıcıl porta printer paralel porta qoşulur Uumlnvanlaşdırılan yaddaş məntiqi cəhətdən

ardıcıl yuvalardan ibarətdir Hər yuva 1 bayt saxlayır Operativ yaddaşdakı baytlar noumlmrələnmiş

olur Baytın noumlmrəsi onun uumlnvanıdır Mərkəzi prosessor kompuumlterin əsas qurğusudur Mərkəzi

prosessor həm buumltuumln hesablamaları icra edir həm də kompuumlterin buumltuumln hissələrinin işini idarə

edir Prosessor registrləri kompuumlter yaddaşının ən cəld hissəsidir Ccediloxsaylı registrlər muumlxtəlif

funksiyalar icra edir Kompuumlterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir Hər bir

elementar əməliyyat muumləyyən maşın əmrinin nəticəsidir Maşın əmrlərinin buumltoumlvluumlkdə bir neccedilə

yuumlz variantı vardır Hər maşın əmrinin icrası uumlccediluumln prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron

mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur Maşın əmrləri əməl tipləri uumlzrə təsnifləşdirilir Əməl tipləri

uumlzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır

bullldquoinformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keccedilırırrdquo

bullldquoinformasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keccedilırırrdquo

bullldquoinformasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə oumltuumlruumlrrdquo və s

Prosessor əməllərin bir ccediloxunu paralel icra edir Bunun uumlccediluumln impuls taktları generatoru vardır

Bu əməli kvantlarla icra edir Həm verilən həm də proqram uumlnvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır

Kompuumlter əmr deşifratorunun koumlməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırır Maşın əmrlərinin

bitkin ccediloxluğu maşın dilini yaradır Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir əmrin seccedililməsi

icrası və noumlvbəti əmrin uumlnvanının hesablanması Bunun uumlccediluumln prosessorda 2 registr ndash uumlnvan və

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu

təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə

EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-

ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti

uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara

boumllmuumlşduumlr

16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları

Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi

Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-

hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır

bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır

bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır

bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir

bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir

bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır

Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə

muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən

qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM

mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları

periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir

17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya)

qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir

sum=

= minus sdot

m

i

n pi pi

I

1

log

Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma

ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon

duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir

informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş

informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml

baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır

Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa

entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun

vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır

Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın

miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya

ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna

goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir

ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən

təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın

alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna

goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə

aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın

mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri

toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə

onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln

informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i

N

i

I sumPi P

=

= minus

1

2

log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz

edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları

8

1

8

1

2

1

1 2 4

p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı

751

8

14

8

3

4

2

2

1

8

1

log

8

1

8

1

log

8

1

4

1

log

4

1

2

1

log

2

1

I = minus + + + bit olar

Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu

N N

I

N

i

1

log 1

1

sum 2

=

= minus şəklində duumlşuumlr

Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22

=21

və ya

I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı

daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif

edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə

qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin

təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar

informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml

vahidlərindən geniş istifadə olunur

1 bayt=8bit

1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt

1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt

1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s

İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın

saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir

18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi

Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya

biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir

tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya

moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri)

ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst

paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan

informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın

faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin

koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi

Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan

informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi

mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və

uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti

ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə

edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII

(American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli

əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır

Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer

tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır

- tam ədədlər

- sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər

- suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər

- simvol tipli verilənlər

- məntiqi verilənlər

Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi

verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur

İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli

noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır)

mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan

mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32

mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri

0 1 2 15

0 1 0 hellip 1

Ədədin işarəsi

0 1 2

31

Ədədin 2-lik kodu

16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur

16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767

32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647

1 0 1 021

Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter

layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam

ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır

(muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq

məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri

ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır

Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin

təsvirinə uyğundur

Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi

zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması

tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə

səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə

olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur

x=mqp

burada m - ədədin mantissasi

q - say sisteminin əsası p - tərtibdir

Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar

Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli

125=125x100

=125 xl01

=0125 x 102

Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq

olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli

ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur

Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir

q

-1le|m|ltl (3)

yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda

verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir

20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu

informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların

arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə

kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən

proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual

informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml

ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət

edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr

Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir

Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml

məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə

semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul

sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın

semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə

əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin

istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna

yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən

qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir

Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə

istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki

halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil

olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu

zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən

alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln

məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln

anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir

21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi

Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin

arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən

prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə

qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi

-Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri

-İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili

-İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri

muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı

kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında

olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri

ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar

22Mikroprosessor və onun funksiyaları

CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq

əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti

əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik

tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter

uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına

uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri

seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər)

uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də

yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında

işləyir

Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar

yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt

meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub

iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional

baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004

mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə

bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində

yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro

kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı

Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə

bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası

başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel

firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu

guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa

duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə

də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər

(MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə)

prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a

qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və

Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il

yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa

amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə

baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi

parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən

işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də

fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun

əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif

suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı

yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə

uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su

həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə

kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II

Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor

cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi

ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV

prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır

ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-

təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia

informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar

sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də

olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən

başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ

Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların

və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət)

suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur

Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş

(DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və

oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş

informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən

oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman

yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər

saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini

yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır

Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik

olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi

(informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən

asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur

Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa

nisbətən az olur

İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə

fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə

suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ

əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram

təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı

duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya

bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi

cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox

muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir

Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa

daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma

muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns)

bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur

Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory

Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq

indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət

ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

+ x1q

0 + x -1q

-1+hellip+ xndashmq

-m

burada x(q) - q əsaslı say sistemində verilən ədəd q - say sisteminin əsası xi - ədədi təşkil edən

rəqəmlər (xi lt q)

n - tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı m - kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır

Məsələn 123456=1103

+2102

+3101

+4100

+510-1+610-2

Say sisteminin əsası moumltərizə iccedilərisində indeks kimi goumlstərilir x(q) ədədi adi halda belə yazılır

x

(q) = x

n

x

n-1 hellip x2

x1

x

-1

hellip x-m (2)

Verguumll işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və moumlvqelərin (mərtəbələrin) ccediləki qiymətlərinin

hesablanmasının başlanğıcını təyin edir İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə

asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24 ) say sistemlərindən istifadə olunur

Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir İndiyə qədər moumlvcud olan o cuumlmlədən muumlasir

kompuumlterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri uumlccediluumln 2-lik say sistemindən istifadə olunur

15Maşın proqramının kompuumlterdə icrası EHM-lərin təsnifatı

Cavab Kompuumlterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir

İnformasiya kompuumlterin yaddaş qurğusunda saxlanır mərkəzi prosessorda emal edilir

Kompuumlterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır Kompuumlterin yaddaşı 3 boumllmədən ibarətdir

uumlnvanlaşdırılan yaddaş prosessor registrləri və kompuumlter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-

ccedilıxış yuvaları Kompuumlter portları informasiya oumltuumlruumllməsi qaydasına goumlrə ardıcıl və paralel olur

Modem ardıcıl porta printer paralel porta qoşulur Uumlnvanlaşdırılan yaddaş məntiqi cəhətdən

ardıcıl yuvalardan ibarətdir Hər yuva 1 bayt saxlayır Operativ yaddaşdakı baytlar noumlmrələnmiş

olur Baytın noumlmrəsi onun uumlnvanıdır Mərkəzi prosessor kompuumlterin əsas qurğusudur Mərkəzi

prosessor həm buumltuumln hesablamaları icra edir həm də kompuumlterin buumltuumln hissələrinin işini idarə

edir Prosessor registrləri kompuumlter yaddaşının ən cəld hissəsidir Ccediloxsaylı registrlər muumlxtəlif

funksiyalar icra edir Kompuumlterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir Hər bir

elementar əməliyyat muumləyyən maşın əmrinin nəticəsidir Maşın əmrlərinin buumltoumlvluumlkdə bir neccedilə

yuumlz variantı vardır Hər maşın əmrinin icrası uumlccediluumln prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron

mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur Maşın əmrləri əməl tipləri uumlzrə təsnifləşdirilir Əməl tipləri

uumlzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır

bullldquoinformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keccedilırırrdquo

bullldquoinformasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keccedilırırrdquo

bullldquoinformasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə oumltuumlruumlrrdquo və s

Prosessor əməllərin bir ccediloxunu paralel icra edir Bunun uumlccediluumln impuls taktları generatoru vardır

Bu əməli kvantlarla icra edir Həm verilən həm də proqram uumlnvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır

Kompuumlter əmr deşifratorunun koumlməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırır Maşın əmrlərinin

bitkin ccediloxluğu maşın dilini yaradır Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir əmrin seccedililməsi

icrası və noumlvbəti əmrin uumlnvanının hesablanması Bunun uumlccediluumln prosessorda 2 registr ndash uumlnvan və

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu

təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə

EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-

ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti

uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara

boumllmuumlşduumlr

16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları

Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi

Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-

hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır

bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır

bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır

bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir

bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir

bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır

Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə

muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən

qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM

mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları

periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir

17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya)

qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir

sum=

= minus sdot

m

i

n pi pi

I

1

log

Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma

ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon

duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir

informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş

informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml

baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır

Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa

entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun

vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır

Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın

miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya

ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna

goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir

ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən

təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın

alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna

goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə

aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın

mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri

toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə

onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln

informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i

N

i

I sumPi P

=

= minus

1

2

log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz

edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları

8

1

8

1

2

1

1 2 4

p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı

751

8

14

8

3

4

2

2

1

8

1

log

8

1

8

1

log

8

1

4

1

log

4

1

2

1

log

2

1

I = minus + + + bit olar

Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu

N N

I

N

i

1

log 1

1

sum 2

=

= minus şəklində duumlşuumlr

Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22

=21

və ya

I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı

daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif

edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə

qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin

təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar

informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml

vahidlərindən geniş istifadə olunur

1 bayt=8bit

1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt

1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt

1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s

İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın

saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir

18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi

Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya

biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir

tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya

moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri)

ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst

paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan

informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın

faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin

koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi

Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan

informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi

mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və

uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti

ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə

edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII

(American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli

əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır

Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer

tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır

- tam ədədlər

- sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər

- suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər

- simvol tipli verilənlər

- məntiqi verilənlər

Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi

verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur

İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli

noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır)

mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan

mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32

mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri

0 1 2 15

0 1 0 hellip 1

Ədədin işarəsi

0 1 2

31

Ədədin 2-lik kodu

16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur

16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767

32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647

1 0 1 021

Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter

layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam

ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır

(muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq

məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri

ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır

Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin

təsvirinə uyğundur

Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi

zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması

tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə

səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə

olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur

x=mqp

burada m - ədədin mantissasi

q - say sisteminin əsası p - tərtibdir

Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar

Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli

125=125x100

=125 xl01

=0125 x 102

Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq

olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli

ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur

Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir

q

-1le|m|ltl (3)

yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda

verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir

20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu

informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların

arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə

kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən

proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual

informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml

ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət

edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr

Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir

Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml

məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə

semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul

sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın

semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə

əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin

istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna

yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən

qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir

Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə

istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki

halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil

olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu

zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən

alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln

məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln

anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir

21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi

Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin

arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən

prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə

qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi

-Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri

-İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili

-İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri

muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı

kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında

olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri

ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar

22Mikroprosessor və onun funksiyaları

CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq

əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti

əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik

tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter

uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına

uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri

seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər)

uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də

yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında

işləyir

Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar

yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt

meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub

iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional

baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004

mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə

bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində

yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro

kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı

Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə

bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası

başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel

firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu

guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa

duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə

də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər

(MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə)

prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a

qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və

Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il

yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa

amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə

baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi

parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən

işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də

fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun

əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif

suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı

yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə

uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su

həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə

kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II

Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor

cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi

ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV

prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır

ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-

təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia

informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar

sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də

olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən

başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ

Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların

və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət)

suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur

Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş

(DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və

oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş

informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən

oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman

yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər

saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini

yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır

Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik

olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi

(informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən

asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur

Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa

nisbətən az olur

İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə

fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə

suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ

əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram

təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı

duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya

bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi

cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox

muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir

Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa

daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma

muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns)

bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur

Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory

Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq

indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət

ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu

təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə

EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-

ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti

uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara

boumllmuumlşduumlr

16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları

Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi

Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-

hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır

bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır

bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır

bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir

bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir

bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır

bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır

Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə

muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən

qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM

mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları

periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir

17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya)

qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir

sum=

= minus sdot

m

i

n pi pi

I

1

log

Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma

ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon

duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir

informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş

informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml

baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır

Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa

entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun

vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır

Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın

miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya

ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna

goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir

ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən

təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın

alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna

goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə

aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın

mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri

toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə

onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln

informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i

N

i

I sumPi P

=

= minus

1

2

log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz

edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları

8

1

8

1

2

1

1 2 4

p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı

751

8

14

8

3

4

2

2

1

8

1

log

8

1

8

1

log

8

1

4

1

log

4

1

2

1

log

2

1

I = minus + + + bit olar

Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu

N N

I

N

i

1

log 1

1

sum 2

=

= minus şəklində duumlşuumlr

Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22

=21

və ya

I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı

daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif

edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə

qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin

təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar

informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml

vahidlərindən geniş istifadə olunur

1 bayt=8bit

1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt

1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt

1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s

İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın

saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir

18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi

Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya

biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir

tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya

moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri)

ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst

paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan

informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın

faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin

koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi

Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan

informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi

mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və

uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti

ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə

edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII

(American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli

əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır

Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer

tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır

- tam ədədlər

- sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər

- suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər

- simvol tipli verilənlər

- məntiqi verilənlər

Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi

verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur

İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli

noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır)

mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan

mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32

mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri

0 1 2 15

0 1 0 hellip 1

Ədədin işarəsi

0 1 2

31

Ədədin 2-lik kodu

16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur

16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767

32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647

1 0 1 021

Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter

layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam

ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır

(muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq

məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri

ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır

Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin

təsvirinə uyğundur

Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi

zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması

tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə

səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə

olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur

x=mqp

burada m - ədədin mantissasi

q - say sisteminin əsası p - tərtibdir

Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar

Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli

125=125x100

=125 xl01

=0125 x 102

Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq

olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli

ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur

Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir

q

-1le|m|ltl (3)

yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda

verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir

20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu

informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların

arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə

kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən

proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual

informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml

ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət

edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr

Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir

Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml

məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə

semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul

sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın

semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə

əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin

istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna

yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən

qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir

Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə

istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki

halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil

olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu

zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən

alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln

məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln

anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir

21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi

Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin

arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən

prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə

qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi

-Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri

-İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili

-İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri

muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı

kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında

olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri

ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar

22Mikroprosessor və onun funksiyaları

CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq

əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti

əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik

tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter

uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına

uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri

seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər)

uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də

yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında

işləyir

Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar

yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt

meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub

iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional

baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004

mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə

bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində

yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro

kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı

Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə

bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası

başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel

firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu

guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa

duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə

də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər

(MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə)

prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a

qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və

Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il

yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa

amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə

baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi

parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən

işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də

fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun

əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif

suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı

yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə

uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su

həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə

kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II

Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor

cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi

ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV

prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır

ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-

təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia

informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar

sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də

olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən

başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ

Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların

və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət)

suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur

Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş

(DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və

oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş

informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən

oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman

yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər

saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini

yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır

Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik

olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi

(informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən

asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur

Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa

nisbətən az olur

İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə

fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə

suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ

əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram

təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı

duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya

bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi

cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox

muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir

Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa

daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma

muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns)

bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur

Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory

Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq

indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət

ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın

mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri

toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə

onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln

informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i

N

i

I sumPi P

=

= minus

1

2

log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz

edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları

8

1

8

1

2

1

1 2 4

p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı

751

8

14

8

3

4

2

2

1

8

1

log

8

1

8

1

log

8

1

4

1

log

4

1

2

1

log

2

1

I = minus + + + bit olar

Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu

N N

I

N

i

1

log 1

1

sum 2

=

= minus şəklində duumlşuumlr

Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22

=21

və ya

I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı

daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif

edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə

qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin

təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar

informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml

vahidlərindən geniş istifadə olunur

1 bayt=8bit

1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt

1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt

1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s

İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın

saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir

18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi

Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya

biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir

tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya

moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri)

ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst

paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan

informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın

faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin

koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi

Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan

informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi

mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və

uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti

ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə

edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII

(American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli

əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır

Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer

tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır

- tam ədədlər

- sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər

- suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər

- simvol tipli verilənlər

- məntiqi verilənlər

Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi

verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur

İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli

noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır)

mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan

mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32

mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri

0 1 2 15

0 1 0 hellip 1

Ədədin işarəsi

0 1 2

31

Ədədin 2-lik kodu

16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur

16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767

32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647

1 0 1 021

Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter

layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam

ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır

(muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq

məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri

ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır

Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin

təsvirinə uyğundur

Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi

zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması

tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə

səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə

olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur

x=mqp

burada m - ədədin mantissasi

q - say sisteminin əsası p - tərtibdir

Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar

Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli

125=125x100

=125 xl01

=0125 x 102

Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq

olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli

ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur

Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir

q

-1le|m|ltl (3)

yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda

verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir

20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu

informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların

arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə

kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən

proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual

informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml

ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət

edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr

Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir

Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml

məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə

semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul

sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın

semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə

əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin

istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna

yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən

qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir

Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə

istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki

halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil

olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu

zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən

alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln

məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln

anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir

21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi

Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin

arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən

prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə

qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi

-Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri

-İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili

-İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri

muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı

kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında

olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri

ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar

22Mikroprosessor və onun funksiyaları

CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq

əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti

əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik

tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter

uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına

uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri

seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər)

uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də

yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında

işləyir

Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar

yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt

meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub

iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional

baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004

mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə

bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində

yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro

kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı

Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə

bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası

başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel

firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu

guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa

duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə

də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər

(MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə)

prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a

qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və

Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il

yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa

amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə

baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi

parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən

işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də

fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun

əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif

suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı

yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə

uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su

həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə

kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II

Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor

cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi

ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV

prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır

ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-

təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia

informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar

sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də

olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən

başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ

Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların

və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət)

suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur

Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş

(DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və

oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş

informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən

oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman

yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər

saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini

yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır

Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik

olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi

(informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən

asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur

Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa

nisbətən az olur

İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə

fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə

suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ

əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram

təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı

duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya

bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi

cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox

muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir

Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa

daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma

muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns)

bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur

Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory

Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq

indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət

ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

I = minus + + + bit olar

Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu

N N

I

N

i

1

log 1

1

sum 2

=

= minus şəklində duumlşuumlr

Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22

=21

və ya

I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı

daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif

edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə

qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin

təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar

informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml

vahidlərindən geniş istifadə olunur

1 bayt=8bit

1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt

1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt

1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s

İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın

saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir

18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi

Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya

biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir

tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya

moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri)

ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst

paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan

informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın

faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin

koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi

Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan

informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi

mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və

uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti

ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə

edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII

(American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli

əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır

Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer

tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır

- tam ədədlər

- sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər

- suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər

- simvol tipli verilənlər

- məntiqi verilənlər

Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi

verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur

İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli

noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır)

mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan

mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32

mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri

0 1 2 15

0 1 0 hellip 1

Ədədin işarəsi

0 1 2

31

Ədədin 2-lik kodu

16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur

16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767

32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647

1 0 1 021

Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter

layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam

ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır

(muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq

məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri

ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır

Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin

təsvirinə uyğundur

Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi

zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması

tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə

səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə

olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur

x=mqp

burada m - ədədin mantissasi

q - say sisteminin əsası p - tərtibdir

Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar

Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli

125=125x100

=125 xl01

=0125 x 102

Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq

olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli

ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur

Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir

q

-1le|m|ltl (3)

yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda

verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir

20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu

informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların

arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə

kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən

proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual

informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml

ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət

edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr

Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir

Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml

məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə

semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul

sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın

semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə

əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin

istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna

yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən

qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir

Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə

istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki

halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil

olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu

zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən

alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln

məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln

anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir

21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi

Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin

arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən

prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə

qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi

-Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri

-İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili

-İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri

muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı

kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında

olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri

ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar

22Mikroprosessor və onun funksiyaları

CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq

əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti

əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik

tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter

uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına

uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri

seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər)

uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də

yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında

işləyir

Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar

yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt

meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub

iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional

baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004

mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə

bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində

yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro

kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı

Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə

bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası

başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel

firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu

guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa

duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə

də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər

(MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə)

prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a

qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və

Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il

yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa

amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə

baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi

parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən

işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də

fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun

əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif

suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı

yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə

uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su

həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə

kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II

Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor

cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi

ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV

prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır

ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-

təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia

informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar

sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də

olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən

başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ

Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların

və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət)

suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur

Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş

(DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və

oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş

informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən

oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman

yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər

saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini

yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır

Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik

olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi

(informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən

asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur

Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa

nisbətən az olur

İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə

fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə

suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ

əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram

təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı

duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya

bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi

cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox

muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir

Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa

daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma

muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns)

bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur

Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory

Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq

indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət

ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi

Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan

informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi

mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və

uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti

ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə

edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII

(American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli

əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır

Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer

tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır

- tam ədədlər

- sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər

- suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər

- simvol tipli verilənlər

- məntiqi verilənlər

Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi

verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur

İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli

noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır)

mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan

mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32

mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri

0 1 2 15

0 1 0 hellip 1

Ədədin işarəsi

0 1 2

31

Ədədin 2-lik kodu

16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur

16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767

32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647

1 0 1 021

Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter

layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam

ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır

(muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq

məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri

ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır

Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin

təsvirinə uyğundur

Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi

zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması

tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə

səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə

olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur

x=mqp

burada m - ədədin mantissasi

q - say sisteminin əsası p - tərtibdir

Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar

Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli

125=125x100

=125 xl01

=0125 x 102

Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq

olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli

ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur

Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir

q

-1le|m|ltl (3)

yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda

verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir

20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu

informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların

arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə

kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən

proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual

informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml

ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət

edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr

Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir

Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml

məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə

semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul

sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın

semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə

əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin

istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna

yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən

qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir

Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə

istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki

halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil

olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu

zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən

alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln

məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln

anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir

21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi

Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin

arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən

prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə

qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi

-Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri

-İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili

-İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri

muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı

kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında

olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri

ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar

22Mikroprosessor və onun funksiyaları

CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq

əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti

əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik

tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter

uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına

uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri

seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər)

uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də

yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında

işləyir

Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar

yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt

meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub

iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional

baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004

mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə

bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində

yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro

kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı

Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə

bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası

başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel

firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu

guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa

duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə

də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər

(MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə)

prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a

qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və

Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il

yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa

amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə

baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi

parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən

işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də

fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun

əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif

suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı

yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə

uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su

həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə

kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II

Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor

cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi

ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV

prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır

ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-

təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia

informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar

sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də

olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən

başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ

Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların

və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət)

suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur

Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş

(DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və

oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş

informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən

oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman

yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər

saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini

yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır

Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik

olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi

(informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən

asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur

Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa

nisbətən az olur

İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə

fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə

suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ

əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram

təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı

duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya

bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi

cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox

muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir

Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa

daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma

muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns)

bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur

Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory

Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq

indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət

ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

=125 xl01

=0125 x 102

Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq

olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli

ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur

Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir

q

-1le|m|ltl (3)

yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda

verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir

20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml

Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu

informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların

arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə

kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən

proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual

informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml

ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət

edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr

Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir

Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml

məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə

semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul

sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın

semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə

əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin

istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna

yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən

qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir

Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə

istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki

halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil

olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu

zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən

alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln

məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln

anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir

21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi

Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin

arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən

prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə

qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram

lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni

həll edir

2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir

yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram

həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi

-Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri

-İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili

-İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri

muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı

kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında

olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri

ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar

22Mikroprosessor və onun funksiyaları

CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq

əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti

əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik

tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter

uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına

uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri

seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər)

uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də

yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında

işləyir

Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar

yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt

meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub

iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional

baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004

mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə

bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində

yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro

kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı

Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə

bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası

başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel

firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu

guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa

duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə

də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər

(MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə)

prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a

qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və

Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il

yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa

amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə

baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi

parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən

işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də

fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun

əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif

suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı

yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə

uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su

həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə

kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II

Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor

cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi

ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV

prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır

ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-

təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia

informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar

sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də

olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən

başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ

Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların

və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət)

suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur

Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş

(DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və

oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş

informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən

oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman

yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər

saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini

yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır

Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik

olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi

(informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən

asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur

Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa

nisbətən az olur

İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə

fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə

suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ

əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram

təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı

duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya

bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi

cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox

muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir

Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa

daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma

muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns)

bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur

Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory

Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq

indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət

ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi

-Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri

-İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili

-İdarəetmə prinsipləri

3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi

baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər

4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn

maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram

muumləyyənləşdirir

Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur

Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş

qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda

birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları

(DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə

periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya

qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi

Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-

proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir

Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri

muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı

kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında

olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri

ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar

22Mikroprosessor və onun funksiyaları

CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq

əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti

əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik

tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter

uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına

uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri

seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər)

uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də

yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında

işləyir

Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar

yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt

meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub

iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional

baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004

mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə

bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində

yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro

kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı

Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə

bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası

başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel

firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu

guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa

duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə

də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər

(MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə)

prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a

qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və

Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il

yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa

amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə

baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi

parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən

işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də

fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun

əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif

suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı

yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə

uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su

həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə

kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II

Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor

cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi

ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV

prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır

ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-

təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia

informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar

sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də

olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən

başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ

Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların

və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət)

suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur

Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş

(DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və

oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş

informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən

oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman

yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər

saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini

yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır

Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik

olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi

(informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən

asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur

Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa

nisbətən az olur

İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə

fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə

suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ

əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram

təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı

duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya

bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi

cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox

muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir

Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa

daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma

muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns)

bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur

Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory

Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq

indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət

ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri

ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar

22Mikroprosessor və onun funksiyaları

CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq

əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti

əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik

tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter

uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına

uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri

seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər)

uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də

yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında

işləyir

Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar

yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt

meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub

iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional

baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004

mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə

bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində

yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro

kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı

Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə

bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası

başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel

firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu

guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa

duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə

də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər

(MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə)

prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a

qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və

Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il

yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa

amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə

baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi

parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən

işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də

fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun

əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif

suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı

yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə

uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su

həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə

kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II

Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor

cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi

ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV

prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır

ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-

təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia

informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar

sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də

olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən

başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ

Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların

və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət)

suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur

Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş

(DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və

oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş

informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən

oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman

yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər

saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini

yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır

Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik

olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi

(informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən

asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur

Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa

nisbətən az olur

İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə

fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə

suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ

əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram

təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı

duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya

bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi

cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox

muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir

Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa

daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma

muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns)

bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur

Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory

Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq

indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət

ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor

cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi

ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV

prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır

ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-

təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia

informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar

sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də

olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən

başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ

Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların

və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət)

suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur

Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş

(DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və

oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş

informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən

oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman

yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər

saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini

yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən

ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır

Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik

olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi

(informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən

asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur

Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa

nisbətən az olur

İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə

fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə

suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ

əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram

təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı

duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya

bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi

cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox

muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir

Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa

daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma

muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns)

bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur

Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory

Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq

indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət

ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq

Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik

olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV

prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları

Cavab

Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi

kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və

strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə

əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz

olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə

əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər

- Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr

- Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə

uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr

Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib

F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End

Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr

Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil

etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur

əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət

qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək

uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4

duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır

Qrafiki planşet (digitayzer)

Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml

və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet

formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif

boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash

məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur

Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin

seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin

ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir

25Manitorlar

CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima

monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq

cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar

səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin

etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir

verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı

parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq

Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş

monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən

heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə

oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl

və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng

işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə

etmək muumlmkuumln olur

Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml

monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz

etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun

diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur

kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan

plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı

displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək

olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir

Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo

sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı

keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə

noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor

1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri

ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-

monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml

MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar

uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s