ldquoİqtisadi informatikardquo fənni uumlzrə imtahan suallarinin cavablari 1İnformatika anlayışı Cavab ldquoİnformatikardquo termini fransızca İnformatique soumlzuumlndəndir Bu informasiya və avtomatika soumlzləri əsasında yaradılmışdır Odur ki informatika ilk noumlvbədə informasiyanın avtomatik işlənməsi mənasını ifadə edir İnformatika ndash ixtiyari (texniki bioloji sosial) təbiətli obyektlərdəki informasiya və onun elektron vasitələrin tətbiqi ilə yığılması saxlanması işlənməsi və təqdim edilməsi haqqında elmdir İnformatika sahəsində boumlyuumlk nuumlfuz qazanmış Kristen Nuumlqard goumlstərir ki informatika ndash təbiətdə cəmiyyətdə və insan fəaliyyətində baş verən hadisələrlə bağlı olan informasiya prosesləri haqqında elmdir Bu tərif goumlstərir ki informatikanın fəaliyyət dairəsi ldquokompuumlter haqqında elmrdquo olmaqdan daha genişdir Hazırda cəmiyyətin və onun buumltuumln sahələrinin inkişafı İnternetin artmaqda olan intellektual imkanlarından və informasiya resurslarından geniş istifadə olunması ilə əlaqədardır Ona goumlrə də konkret halda rdquoİqtisadi İnformatikardquo kursunun tədrisinin əsas məqsədi və vəzifəsi insanları informatikanın elm və informasiya sənayesi sahəsi kimi həmccedilinin fərdi kompuumlterlərin və İnternetin muumlasir vəziyyəti ilə eləcə də ən muumlasir informasiya kommunikasiya texnologiyalarının imkanları və tətbiq dairələri ilə tanış etmək onlarda həmin texnologiyalardan səmərəli istifadə sahəsində vərdişlər aşılamaqdır Akademik BMQluşkovun və B S Mixaleviccedilin fikrinə goumlrə informatika kompuumlterləşdirilmiş informasiya sistemlərinin fəaliyyətinin layihələşdirilməsinin işlənilməsinin yaradılmasının səmərəliliyinin qiymətləndirilməsinin onun muumlxtəlif sahələrdə tətbiqinin və təsirinin buumltuumln aspektlərini oumlyrənən kompleks elmdir 2İqtisadi informatikanın obyekti predmeti və metodu Cavab İqtisadi informatikanın əsas obyekti İnformasiya Sistemidir İqtisadi informatikanın əsas predmeti İnformasiya Sisteminin iqtisadi cəhətdən səmərəli tətbiqinin təmin edilməsindən ibarətdir İqtisadi informatikanın əsas metodu biznesprosesin modelləşdirilməsidir Insanin informasiyaya muumlnasibəti informasiya emalının avtomatlaşdırılması muumlmkuumlnluumlyuumlndən sonra koumlkuumlndən dəyişməyə və inkişaf etməyə başlamışdır Bunun da nəticəsində yaradıcı və muumltəxəssis insanların intelektual fəaliyyətinin məhsulu kimi informasiya ehtiyatları suumlrətlə ccediloxalmağa başlanmışdır Iqtisadi İnformatika - kompuumlterlərdən və şəbəkələrdən xuumlsusən İnternetdən istifadə etməklə bağlı olan yeni fənn və yeni informasiya sənayesi sahəsidir ldquoIqtisadi İnformatikardquo fənn və elmi istiqamət kimi kompuumlterlərin koumlməyi ilə informasiyanın yığılması emalı və oumltuumlruumllməsinin metod prinsip və qanunlarını oumlyrənirİnformatikanın fundamenti (əsası) - hesablama prosesləri və hesablama maşınları sistemləri şəbəkələrinin təşkili haqqında olan hesablama elmləridir 3İnformasiya sisteminin quruluşu və tərkibi Cavab İnformasiya sistemi uumlccedil tip komponenti əhatə edir funksional komponentlər verilənləri işləyən sistemin komponentləri və təşkilati komponentlər İnformasiya sistemlərinin elementləri məzmunu və reallaşdırılması əlamətinə goumlrə idarəetmə sistemləri iqtisadi texniki sosial bioloji və s sistemlərə ayrılırlar İdarəetmə sistemlərində idarəetmə obyektləri ilə qarşılıqlı əlaqə yolu ilə idarəedici elementlərin reallaşdırılması həyata keccedilirilir Bu sistemlər iccedilərisində iqtisadi sistemlər daha geniş yer tutur İqtisadi sistemlər maddi nemətlərin istehsalı boumllguumlsuuml muumlbadiləsi və istehlakını həyata keccedilirməklə cəmiyyətin funksional altsistemidir İqtisadi informasiya sistemlərin fəaliyyəti zamanı insanlar muumləyyən ictimai-istehsal və iqtisadi muumlnasibətlərdə olurlar Ona goumlrə də iqtisadi informasiya sistemləri məhsuldar quumlvvələrlə istehsal muumlnasibətlərinin vəhdətindən təşkil edilir İqtisadiyyatın idarə edilməsinin informasiya sistemi oumlzuumlnəməxsus xuumlsusiyyətlərə malikdir və bu xuumlsusiyyətlər idarəetmə obyektinin xuumlsusiyyətlərindən irəli gəlir İqtisadi informasiya sistemi obyektlərin fəaliyyətini adekvat (olduğu kimi) şəkildə əks etdirmək və idarəetmə funksiyalarını təmin etmək uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İnformasiya sistemlərinin oumlyrənilməsi məqsədilə təhlil və sintez həyata keccedilirilir Təhlil vasitəsilə iqtisadi informasiyanın xassələri onun qiymətləndirilməsi adekvat informasiya dilinin seccedililməsi təmin olunur Sintez isə iqtisadi məsələlərin maşında həll edilməsi sistemlərinin

qurulmasının o cuumlmlədən informasiya daşıyıcılarının onun kodlaşdırılmasının və klassifikatorlarının layihələndirilməsinə xidmət edir İnformasiya sistemlərinin tədqiq edilməsi məsələlərin muumlasir kompuumlterdə həllinin layihələndirilməsindən əvvəl həyata keccedilirilməlidir Bu halda məsələləri tərkibi və parametrləri informasiyanın təsnifləşdirilməsi məntiqi səviyyədə onun quruluşunu aşkar edir 4İnformasiya sisteminin əsas komponentləri Cavab İnformasiya sisteminin əsas komponentlərinə informasiya texnologiyaları funksional altsistemlər və idarəetmə aiddir Muumlasir kompuumlter texnologiyaları əsasında yaradılan informasiya sistemləri avtomatlaşdırılmış iqtisadi informasiya sistemləri adlanır Avtomatlaşdırılmış iqtisadi informasiya sistemləri texniki proqram linqvistik və metodoloji vasitələr komplekslərindən təşkil olunmuş muumlrəkkəb bir sistemdir Texniki vasitələrin tərkibinə fərdi kompuumlterlərdən başqa informasiyanın avtomatik oumltuumlruumllməsi qeyd edilməsi və əks etdirilməsi vasitələri də daxildir Adi informasiya sistemlərindən fərqli olaraq avtomatlaşdırılmış iqtisadi informasiya sistemləri yalnız bir məqsəd və muumləyyən predmet sahəsi uumlccediluumln deyil muumləyyən predmet sahəsi ccedilərccedilivəsində istifadəccedililərin muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln informasiyaya olan tələbatının oumldənilməsinə xidmət edir Son doumlvrlərdə iqtisadi informasiya sistemlərinin muumltərəqqi avtomatlaşdırması və kompuumlter texnikası vasitələrinin yaradılması həmccedilinin tətbiqi konsepsiya sistemlərini strateji informasiya mənbələrinə ccedilevirməklə buumltuumln sahələrdə və idarəetmə səviyyələrində istifadə olunur Məhz bunun sayəsində idarəetmə heyəti zəruri informasiyanı vaxtında əldə edə bilir muumləssisə (firma) və təşkilatlar qarşısında duran vəzifələrin uğurla yerinə yetirilməsi onların fəaliyyətinin muumlvəffəqiyyətlə həyata keccedilirilməsi uumlccediluumln əlverişli şərait yaratmaqla yanaşı yeni məhsullar istehsalının və xidmət noumlvlərinin mənimsənilməsi əlverişli satış bazarlarının və layiqli partnyorların tapılmasını məhsulların və xidmətlərin dəyərinin aşağı salınmasını və s təmin edir 5Funksional altsistemlər və proqram əlavələri Cavab Funksional altsistemlər və əlavələr dedikdə seccedililmiş informasiya texnologiyası əsasında konkret funksional oblastda qərar qəbulu və ya sənəd hazırlanması məqsədi ilə informasiyanın təhlili və emalını təmin edən ixtisaslaşdırılmış proqramlar nəzərdə tutulur Muumlasir korporativ informasiya sistemlərində istehsalat maliyyə muumlhasibat uccedilotu marketinq və satış həmccedilinin kadr funksional altsistemləri fərqləndirilir Funksional altsistemin əsas predmeti daxil olan informasiyanı təhlil edib sənəd hazırlamaqdan ibarətdir Informasiya texnologiyası onun uumlccediluumln əsas muumlhit olan informasiya sistemləri ilə sıx bağlıdır Ilk baxışdan onların bir-birinə ccedilox oxşarlığı təəssuumlratı yaranır əslində isə bu belə deyildir İnformasiya texnologiyası verilənlər uumlzərində əməllərin əməliyyatların mərhələlərin aparılması uumlccediluumln dəqiq reqlamentlənmiş qaydalardan ibarət olan prosesdir İnformasiya texnologiyasının əsas məqsədi ilkin informasiyanın məqsədyoumlnluuml emalı nəticəsində istifadəccedili uumlccediluumln lazımi informasiyanı almaqdır İnformasiya sistemi kompuumlterlərdən kompuumlter şəbəkələrindən proqram məhsullarından verilənlər bazalarından insanlardan muumlxtəlif noumlv kommuumlnikasiya vasitələrindən və s ibarət olan muumlhitdir İnformasiya sistemi laquoinsan - kompuumlterraquo tipli informasiya emalı sistemidir və burada əsas məqsəd informasiyanın saxlanması sorğulara goumlrə axtarışı və seccedililən informasiyanı lazımi formaya salıb istifadəccediliyə ccedilatdırılmasıdır İnformasiya sisteminin funksiyalarının reallaşdırılması ona youmlnəlmiş informasiya texnologiyasını bilmədən muumlmkuumln deyil İnformasiya texnologiyası isə informasiya sistemindən kənar olaraq reallaşdırıla bilər 6 İnformasiya sistemlərinin inkişaf meylləri Cavab İnformasiya sistemləri oumlz inkişafında 4 nəsil keccedilmişdir 1-ccedili nəsil 1960-1970-ccedili illərdə mərkəzi maşın bazasında bir muumləssisə - bir informasiya emalı mərkəzi prinsipi uumlzrə qurulmuşdu 2-ci nəsil 1970-1980-ci illərdə yaradılmış və bu zaman paylanmış işləmə sisteminin yaradılması uumlzrə ilk addımlar atılmışdı Belə ki bu sistemdə mərkəzi ЕHМ-lə yanaşı filiallarda mini- ЕHМ-lər də qurulmuş və bunlar mərkəzi ЕHМ-lə əlaqəli şəkildə fəaliyyət goumlstərirdi 3-ccediluuml

nəsil 1980-1990-ccedilı illərdə yaradılmışdı Bu fərdi kompuumlterlər bazasında şəbəkə texnologiyasının tətbiqi ilə fəaliyyət goumlstərirdi 4- uuml nəsil 1990-ccedilı ildən sonrakı doumlvruuml əhatə edir İndi informasiya sistemi şəbəkə iyerarxiyalarına əsaslanır 7Verilənlər informasiya və bilik Cavab Verilən ndash hadisə barədə qeyd edilmiş məlumatdır və heccedil bir dəyişikliyə uğramadan ixtiyari muumlddətə saxlana bilər İnformasiya isə qərar qəbulu uumlccediluumln yararlı formada təqdim edilən işlənmiş verilənlərdir Bilik ndash bəlli qaydada işlənmiş və istifadə edilmiş informasiyadır İnformasiya (latınca informatio) oumlyrənilən obyektlər və hadisələr haqqında əldə edilən bilikləri goumlstərir Həmin biliklər muumləyyən faktlar və onlar arasındakı asılılıqlar şəklində ifadə olunur İnformasiya nəzəriyyəsində informasiyanın kəmiyyət (miqdar) baxımından təyinində də bu yanaşma əsas goumltuumlruumllmuumlşduumlr Əgər obyekt və ya hadisə haqqında alınan bilik təkrarlanırsa o informasiya hesab olunmur yəni o informasiya daşımır Fakt soumlzuuml məlumat və xəbər soumlzləri ilə eyni mənalıdır Beləliklə fakt (məlumat xəbər) hər hansı obyekt və ya hadisənin xassələrini təyin edir Deyilənlərdən belə nəticə ccedilıxarıla bilər ki buumltuumln hallarda informasiya faktdır fakt isə informasiya olmaya bilər (əgər o təkrarlanırsa və ya tədqiqatccedilı uumlccediluumln əhəmiyyət kəsb etmirsə) İnformatikada fakt məlumat xəbər terminləri ccedilox vaxt verilənlər soumlzuuml ilə ifadə olunur Verilənlər (ingiliscə data) texniki vasitələrlə (məsələn kompuumlterlə) saxlanması emal edilməsi və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln formal şəkildə təsvir olunan (kodlaşdırılan) məlumatdır Verilən termini latınca datum (fakt) soumlzuumlndən yaranmışdır Lakin verilən bəzən konkret və ya real fakta uyğun gəlməyə bilər Verilənlər bəzən qeyri-dəqiq həqiqətdə moumlvcud olmayan anlayışları ifadə edə bilər Odur ki verilənlər dedikdə oumlyrənilən obyektin hadisənin və ya fikrin təsviri başa duumlşuumlluumlr Verilənlər uumlmumi halda ad qiymət tip və struktur xarakteristikaları ilə təyin olunurlar Verilənin adı onun mənasını (semantikasını) ifadə edir məsələn ccediləki oumllccediluuml rəng və s Verilənin qiyməti isə əslində verilənin oumlzuumlnuuml xarakterizə edir ccediluumlnki faktları bir-birindən ayırmaq uumlccediluumln onları qiymətləndirmək lazımdır Təbii dilin zənginliyi verilənlərin adları ilə qiymətlərinin birlikdə təsvirinə imkan verir Məsələn temperatur+30 dərəcədir ifadəsində +30 verilənin qiyməti temperatur dərəcə ilə verilənin adıdır Verilənlərin tip xarakteristikasından əsasən proqramlaşdırmada istifadə olunur Tipinə goumlrə verilənləri 4 qrupa ayırırlar hesabi (və ya rəqəm tipli) mətn (və ya simvol tipli) məntiqi və goumlstəriccedili tipli verilənlər Hesabi verilənlərdə qiymət rəqəmlərlə ifadə olunur (məsələn boyu 174 sm) Mətn tipli verilənlərdə qiymət soumlzlə (simvollarla) ifadə olunur (məsələn qırmızı rəngli) Məntiqi verilənlərdə qiymət məntiqi kəmiyyətlə (laquoyalanraquo laquodoğruraquo) ifadə olunur (məsələn ikinin tək ədəd olması yalandır) Goumlstərici tipli verilənlərdən isə proqramlaşdırmada yaddaş uumlnvanları ilə işləmək uumlccediluumln istifadə olunur Qeyd edək ki proqramlaşdırmada verilənlər həmccedilinin say sisteminə təsvir formasına uzunluğuna goumlrə də xarakterizə edilir 8İnformasiyanın moumlvcudolma formaları və adekvatlığı Cavab İnformasiyamdashxəbərin məna yuumlkuumlduumlr Xəbərmdashoumltuumlruumllən məlumatdır Xəbər mənbədə hasil edilir uumlnvanda istehlak olunur Xəbər mənbəyi dedikdə oumlzuumlndən informasiya şuumlalandıra bilən obyekt nəzərdə tutulur Xəbər uumlnvanı isə informasiya qəbul edə bilən obyektdir Xəbər simvol mətn və şəkil formasında oumltuumlruumllə bilir Simvol formasımdashhərf rəqəm işarə və s-dən ibarət ən sadə formadır Buna goumlrə də simvol forması yalnız sadə siqnalların oumltuumlruumllməsində istifadə edilə bilir Siqnalmdashelementar xəbərdir Мətn forması informasiyanın nisbətən muumlrəkkəb təqdimat formasıdır Мətn formasında da simvollardan istifadə edilir Lakin burada simvolların kombinasiyaları geniş tətbiq olunur Bu isə mətn formasının geniş tətbiqinə imkan yaratmışdır Ən muumlrəkkəb forma şəkiloumltuumlrmə formasıdır Ccediluumlnki bu forma həddən ccedilox informasiya tutumludur İnformasiyanın ən sadə və universal təqdimat forması 2-lik formadır Bu hə və yox kimi elementar muumlnasibət bildiricilərinin yuumlkləndiyi 1 və 0 rəqəmləridir 1-elektrik cərəyanı var 0-cərəyan yoxdurmdash deməkdir Faydalı informasiya yalnız yaxşı veriləndən alınır Gerccediləkliyin səviyyəsinə təsir edən xətanı yaradan amillər təyin edilə biləndirsə verilən etibarlı hesab edilir Yaxşı verilən dedikdə təqdimatlı dəqiq və etibarlı verilən nəzərdə utulur Veriləni

informasiyaya ccedilevirən emal prosesi adekvat və gerccediləkdirsə onda lınan informasiya da dəqiq və etibarlı sayılır 9İqtisadi informasiya və onun noumlvləri Cavab İqtisadi informasiya - ccediləmiyyətdə istehsal muumlnasibətlərini xarakterizəedir qtisadi informasiya iqtisadi sistemin (muumləssisənin nazirliyin doumlvlətin və s)ayrılmaz tərkib hissəsidir İqtisadi informasiya dəqiq gerccedilək və operativolmalıdır Dəqiqlik bir informasiyanın buumltuumln istehlakccedilılar tərəfindən birmənalıdərk edilməsi yolu ilə təmin edilir Gerccediləklik informasiyanın elə keyfiyyətsəviyəsidir ki bu səviyyə təmin olunduqda sistemin səmərəli fəaliyyətinə xələlgəlmir Оperativlik isə konkret şəraitdə yuumlksək aktuallıq nuumlmayişidir İdarəetməfunksiyaları uumlzrə iqtisadi informasiya plan-uccedilot normativ-arayış və hesabat-statistikainformasiyasına ayrılır Yaranma yeri uumlzrə informasiya giriş və ccedilıxışinformasiyaya boumlluumlnuumlr 10Sistemin entropiyası anlayışı Cavab İnformasiya ilə bağlı olan ən muumlrəkkəb məsələ onun kəmiyyətcəqiymətləndirilməsidir İnformasiyanın kəmiyyəti qeyri-muumləyyənliyin kəmiyyəti(entropiya) ilə muumləyyən edilir Qeyri-muumləyyənlik istənilən təsərruumlfat və idarəetməqərarının ayrılmaz xassəsidir Ccediluumlnki bu qərarlar həmişə muumləyyən muumlmkuumlnvariantlar iccedilərisindən seccedililməli olur Qəbul edilmiş qərarın həqiqətən ən yaxşıolduğunu isə praktiki olaraq tam yəqinliklə təsdiq etmək muumlmkuumln deyildirKŞennon entropiyanı sum= = sdot m i i i p H p 1 1 log kimi təyin etməyi təklif etmişdir Yənientropiya bir işarəyə duumlşən informasiya miqdarıdından asılıdırMuumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox genişyayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrinqeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyri-muumləyyənliyin oumllccediluumlsuumlentropiyadırSistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədərboumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyətihaqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədərazalır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədərboumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyətihaqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədərazalırNorbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsəinformasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənadaentropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isəmənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlenldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir ldquoNeqentropiyardquoprinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə(informasiyanın alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanıazaltmağa xidmət edir buna goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm dəməqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərarqəbul edilməsirdquo adlanır 11İnformasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının sintaksis oumllccediluumlsuuml verilənlərin həcmi ilətəyin edilir Verilənin həcmi dedikdə xəbərdəki işarələrin sayı nəzərdə tutulurİnformasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml informasiyanın texnologiyaya muumlnasibətini təyinedirVerilənin həcminin hesablanması

verilənlərin əlifbasınakı işarələrin sayındanasılıdırəlifbada işarələrin sayı ccedilox olduqca hər bir işarənin həcmi uyğun olaraqartırəcmin hesablanması uumlccediluumln kombinasiyada bərabər ehdimallı işarələrininformasiya həcmini Xartli duumlsturu ilədə heablamaq olar Bu mənada Azərbaycanəlifbasındakı hərfərin sayı 32 olduğundan hər bir hərifi 5 rəqəmli 2 lik ədədləkodlaşdırmaq muumlmkuumlnduumlrKompuumlterdə istifadə olunan daha geniş yayılmış 2kodlaşdırma sistemi vardır 1 ASCİİ ndash işarələrin sayı 256 2 Uni Cod-işarələrin sayı 65536 Deməli kompuumlterdə hər hansı bir həcmi hesablamaq uumlccediluumln onun hansısistemdə yığıldığını və mətndəki işarələrin sayını bilməkkifayətdirMəsələn ldquoinformatikardquo soumlzuumlnuumln ASCİİ sistemində 11 baytdanUniCodda isə 22 baytdan ibarət olduğu muumləyyən olunur 12İnformasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml Cavab Praqmatik oumllccediluuml informasiyanın qiymətliliyini təyin etmək uumlccediluumlnistifadə edilir Bir uumlnvan uumlccediluumln heccedil bir əhəmiyyət daşımayan fakt məlumat başqaməqsədli uumlnvanın boumlyuumlk marağına səbəb ola bilir Buradan aydın olur ki obyektuumlnvandan asılı olmayaraq obyektiv surətdə moumlvcud olub ətrafa muumləyyən miqdarda informasiya yaydığı halda bu informasiyanın yalnız muumləyyən hissəsi ayrı-ayrı uumlnvanlar uumlccediluumln bu və ya digər dərəcədə qiymətli olur Uumlnvanın informasiyaya reaksiyası 0-la 1 arasında dəyişən qiymətlərlə xarakterizə oluna biləndir Məsələn əgər uumlnvan konkret miqdarda informasiyaya heccedil bir reaksiya vermirsə bu o deməkdir ki həmin informasiyanın qiymətliliyi onun uumlccediluumln sıfırdır Informasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml-dedikdə artıq qeyd edildiyi kimi həmin informasiyanın idarəetmə uumlccediluumln faydalılığı qiymətliliyi başa duumlşuumlluumlr Bu oumllccediluuml də şərtidir və informasiyanın bu və ya digər sistemdə istifadəsi xuumlsusiyyətlərindən asılıdır Informasiyanın qiymətliliyi-sistemin idarə edilməsi uumlzrə məqsəd funksiyasının oumllccediluumllduumlyuuml vahidlərlə və ya ona yaxın vahidlərlə oumllccedilmək məqsədə muumlvafiqdir 13Alqoritm anlayışı Cavab Alqoritm anlayışı informatikanın mərkəzi anlayışıdır Alqoritm soumlzuuml 9-cu əsrdə yaşamış oumlzbək riyaziyyatccedilısı Məhəmməd əl-Xoumlrəzmin adı ilə bağlıdır Alqoritmi alqoritm icraccedilısı (operator) reallaşdırır Alqoritmin əsas xuumlsusiyyəti qoyulmuş məqsədə ccedilatdırmasıdır Maşın uumlccediluumln yazılmış alqoritm proqram adlanır Kompuumlter proqramla işləyir Proqramı olmayan məsələnin maşında həlli muumlmkuumln deyil İntuitiv alqoritm anlayışı proqram anlayışından əhəmiyyətli dərəcədə genişdir İlk proqramccedilılar Paskal Dekart Leybnis Laplas və b olmuşlar Alqoritmin aşağıdakı xassələri vardır 1 Dilə bağlılıq Alqoritm alqoritmik dildə yazılır Alqoritmik dil muumləyyən simvollar və qaydalar sistemidir 2 Diskretlik Alqoritm ciddi struktura malik elementar əməllər (əmrlər) ccediloxluğu olub soumlkuumlluumlb-yığılandır 3 Determinlik Alqoritm tamamilə formal və muumləyyən (birmənalı) olmalıdır 4 Kuumltləvilik Alqoritm bir sinif məsələlərin hamısını həll etməyə yararlı olmalıdır 5 Təkrarlananlıq Eyni giriş verilənləri həmişə eyni nəticə verməlidir 6 Sonluluq Alqoritm ya məsələnin həll nəticəsini ya da həllin muumlmkuumln olmadığı barədə məlumatı verməlidir Alqoritm prosesi əyaniləşdirən blok-sxem formasında təsvir edilir Alqoritm anlayışı hesablama maşınlarından ccedilox əvvəl meydana gəlmişdir İnsan oumlz fəaliyyətinin hər addımında alqoritmlə rastlasır Alqoritm ndashlatınca qayda qanun deməkdir Alqoritm ccediloumlzuumlmuuml ilk dəfə IX əsrin (825 ndashci il) məhşur oumlzbək riyaziyyatccedilısı və astronomu Məhəmməd ibn Musa ƏlXarəzm (yeni Xarəzmli Musa oğlu Məhəmməd) işlətmişdir O onluq say sistemindən ədədlər uumlzərində əməllər qaydasını vermiş və həmin qaydanı alqoritm adlandırmışdır Uumlmumiyyətlə alqoritm verilmiş məsələnin həlli uumlccediluumln lazım olan əməliyyatları təyin edən və həmin əməliyyatların hansı ardıcıllıqla yerinə yetiriləcəyini goumlstərən formal yazılışdır Alqoritmin əsas xassələri aşağıdakılardır 1 Alqoritm sonlu sayda mərhələdən sonra qurtarmalıdır Buna alqoritmin sonluluq xassəsi adlanır

2 Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və birqiymətli təyin olunmalıdır Bu alqoritmin təyin olunma xassəsi adlanır 3 Muumləyyənlik Alqoritmin tərtibi məsələnin həllini ardıcıl yerinə yetirilən mərhələlərə boumllmək deməkdir Bu zaman əvvəlki mərhələlərin nəticələri sonrakı mərhələlərdə istifadə oluna bilər Bu alqoritmin muumləyyənlik xassəsini təşkil edir 4 Kuumltləvilik Bu xassə iki tələbi nəzərdətutur a) muumləyyən məsələnin həlli uumlccediluumln qurulmuş alqoritm həmin tipdən olan buumltuumln məsələlərin həlli uumlccediluumln yararlı olmalıdır b) alqoritm elə təsvir olunmalıdır ki ondan hamı istifadə edə bilsin 5 Nəticəvilik Alqoritmdəki mərhələlərin və onları təşkil edən əməliyyatların sayı sonlu ədəd ilmalıdır ki onların yerinə yetirilməsi axtarılan nəticəyə gətirib ccedilıxara bilsin giriş-cıxış Proqramın əməliyyatları başlanğıc və sonu (alqoritmin başlanğic və son) ccedilap bloku hesablama bloku Doumlvri proses bloku məntiqi şərt bloku (keccedilid) Alqoritmlərin blok-sxemlərini soldan-sağa və yuxarıdan aşağı oxumaq qəbul olunur İstənilən məsələnin alqoritmi sərhəd simvolları ldquobaşrdquo (başlanğıc) və ldquosonrdquo arasında təsvir edilir Alqoritmdə birinci olaraq ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxan xəttin goumlstərdiyi simvol icra edilir Hesablama prosesi ldquosonrdquo simvol ilə qurtarır Beləliklə idarəedici xətlər ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxır və ldquosonrdquo simvolundan qurtarır Bu kimi simvol arasında alqoritmin blok-sxemin buumltuumln qalan simvolları yerləşir Maşında həll etmək uumlccediluumln tərtib edilmiş alqoritm maşın alqoritmi və ya proqram adlanır II Alqoritmlərin noumlvləri İnformasiyanın işlənməsinin muumlxtəlif mərhələlərin ardıcıllığından asılı olaraq muumlxtəlif strukturlu alqoritmlər vardır - xətti alqritmlər - budaqlanan alqoritmlər Maqnit diskindən verilənlərin daxil və xarıc edilməsi Blokların əlaqə goumlstəricisi Uyğun blokun izahı Ccedileşidləmə Sənədlərin əlilə hazırlanması əvvəldən haşırlanmış alqoritmlərdən və ya proqramlardan istifaMaqnit lentindən daxil etmə və ya maqnit lentinə ccedilıxış Verilənlərin əlilə maşına daxil edilməsi Sənədlərin əlilə işlənməsi kodlaşdirma Informasiyanın rabitə kanallarına oumlttuumlruumllməsi Sənədin suumlrətinin alınması - doumlvri alqoritmlər Xətti alqoritmlər ccedilox sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neccedilə ardıcıl əməliyyatlardan ibarət olur və həmin əməliyyatlar yazıldığı ardıcıllıqla da yerinə yetirilir 14Kompuumlterin iş prinsipi Say sistemləri Cavab Kompuumlter ndash ixtiyarı alqoritmin icrası uumlccediluumln nəzərdə tutulmuş universal hesablayıcı qurğudur İxtiyari informasiya kompuumlterdə ikilik rəqəm formasında təsvir edilir Emal prosesinin subyekti (proqramlar) və obyekti (ilk verilənlər və nəticələr) operativ yaddaşda saxlanır Alqoritm ardıcıl maşın əmrləri şəklində tərtib edilmiş proqram formasında olur Kompuumlter proqramda nəzərdə tutulmuş əmrlər ardıcıllığını icra edir Kompuumlter 2-lik say sistemində təsvir edilən rəqəmlərlə işləyir Bu da 10-luq say sistemi kimi moumlvqeli say sistemidir Tam ədədi 10-luqdan 2-liyə keccedilirmək uumlccediluumln ardıcıl boumllmədən(kəsr ədədi ndash ardıcıl vurmadan) istifadə edilir 2-lik ədəd sağdan-sola uumlccedil-uumlccedil qruplaşdırıldıqda 8-lik say sisteminin ədədləri alınır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır Əmrlər sistemi Kompuumlterin Əməliyyat məntiqi sistemi Verilənlərin strukturu formatlarıProqramlaşdırma Yaddaşın dilləri İşləmə suumlrəti təşkili Tətbiqi Giriş-ccedilıxışın proqram təşkili təminatı İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Kompuumlter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və kompuumlterə qoyulan tələblərin boumlyuumlk hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir Qeyd edək ki kompuumlterin məntiqi strukturu konstruktiv olaraq muumlxtəlif sinif kompuumlterlərdə muumlxtəlif quruluşda reallaşdırılır Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar əlifbası vasitəsilə ifadə olunması uumlsuludur Say sistemi kodlaşdırmanın bir formasıdır Muumləyyən əlifba vasitəsilə muumləyyən uumlsullarla yazılan soumlzə kod (say sisteminə tətbiqdə ədədin kodu) kodun alınması prosesinə isə kodlaşdırma deyilirSay sistemləri iki cuumlr olur moumlvqesiz və moumlvqeli Moumlvqesiz say sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) muumləyyən yığımı ilə ifadə olunur Burada ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutdugu yerdən (moumlvqedən) asılı olmur və hesab əməlləri muumlrəkkəb qaydalarla aparılır Moumlvqesiz say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi Rum say sistemidir Məsələn Rum say sistemində 1999 belə yazılır MCMXCIX (M-min C-yiiz X-on I-bir) Ədədin qiymətinin təyinindəki və hesablama əməllərinin aparılmasındakı muumlrəkkəbliklərə goumlrə bu say sistemlərindən kompuumlter texnikasında istifadə olunmur Moumlvqeli say sistemləri ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə goumlrə boumlyuumlk uumlstuumlnluumlklərə malikdirlər Bu say sistemlərində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların ədəddəki moumlvqeləri ilə təyin olunur Məsələn 111 ədədi eyni rəqəmlərdən təşkil olunmasına baxmayaraq onların qiymətləri bambaşqadır soldan birinci 1-yuumlzuuml ikinci 1-onu uumlccediluumlncuuml 1 isə vahidi goumlstərir Moumlvqeli say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi bizim işlətdiyimiz onluq say sistemidir Bundan əlavə informatikada digər moumlvqeli say sistemlərindən də istifadə olunur Ədədlərin yazılısı uumlccediluumln istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası deyilir Onluq say sisteminin əsası ondur yəni burada ədədlərin yazılışı uumlccediluumln on rəqəmdən (0123456789) istifadə olunur Əsası q olan moumlvqeli say sistemindəki istənilən x ədədini belə ifadə etmək olar x(q)= xnq n-1 + xn-1q n-2 + hellip+ x2q 1

+ x1q 0 + x -1q -1+hellip+ xndashmq -m burada x(q) - q əsaslı say sistemində verilən ədəd q - say sisteminin əsası xi - ədədi təşkil edən rəqəmlər (xi lt q) n - tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı m - kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır Məsələn 123456=1103 +2102 +3101 +4100 +510-1+610-2 Say sisteminin əsası moumltərizə iccedilərisində indeks kimi goumlstərilir x(q) ədədi adi halda belə yazılır x (q) = x n x n-1 hellip x2 x1 x -1 hellip x-m (2) Verguumll işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və moumlvqelərin (mərtəbələrin) ccediləki qiymətlərinin hesablanmasının başlanğıcını təyin edir İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24 ) say sistemlərindən istifadə olunur Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir İndiyə qədər moumlvcud olan o cuumlmlədən muumlasir kompuumlterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri uumlccediluumln 2-lik say sistemindən istifadə olunur 15Maşın proqramının kompuumlterdə icrası EHM-lərin təsnifatı Cavab Kompuumlterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir İnformasiya kompuumlterin yaddaş qurğusunda saxlanır mərkəzi prosessorda emal edilir Kompuumlterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır Kompuumlterin yaddaşı 3 boumllmədən ibarətdir uumlnvanlaşdırılan yaddaş prosessor registrləri və kompuumlter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-ccedilıxış yuvaları Kompuumlter portları informasiya oumltuumlruumllməsi qaydasına goumlrə ardıcıl və paralel olur Modem ardıcıl porta printer paralel porta qoşulur Uumlnvanlaşdırılan yaddaş məntiqi cəhətdən ardıcıl yuvalardan ibarətdir Hər yuva 1 bayt saxlayır Operativ yaddaşdakı baytlar noumlmrələnmiş olur Baytın noumlmrəsi onun uumlnvanıdır Mərkəzi prosessor kompuumlterin əsas qurğusudur Mərkəzi prosessor həm buumltuumln hesablamaları icra edir həm də kompuumlterin buumltuumln hissələrinin işini idarə edir Prosessor registrləri kompuumlter yaddaşının ən cəld hissəsidir Ccediloxsaylı registrlər muumlxtəlif funksiyalar icra edir Kompuumlterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir Hər bir elementar əməliyyat muumləyyən maşın əmrinin nəticəsidir Maşın əmrlərinin buumltoumlvluumlkdə bir neccedilə yuumlz variantı vardır Hər maşın əmrinin icrası uumlccediluumln prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur Maşın əmrləri əməl tipləri uumlzrə təsnifləşdirilir Əməl tipləri uumlzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır bullldquoinformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keccedilırırrdquo bullldquoinformasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keccedilırırrdquo bullldquoinformasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə oumltuumlruumlrrdquo və s Prosessor əməllərin bir ccediloxunu paralel icra edir Bunun uumlccediluumln impuls taktları generatoru vardır Bu əməli kvantlarla icra edir Həm verilən həm də proqram uumlnvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır Kompuumlter əmr deşifratorunun koumlməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırır Maşın əmrlərinin bitkin ccediloxluğu maşın dilini yaradır Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir əmrin seccedililməsi icrası və noumlvbəti əmrin uumlnvanının hesablanması Bunun uumlccediluumln prosessorda 2 registr ndash uumlnvan və

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara boumllmuumlşduumlr 16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir 17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya) qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir sum= = minus sdot m i n pi pi I 1 log Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i N i I sumPi P = = minus 1 2 log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları 8 1 8 1 2 1 1 2 4 p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı 751 8 14 8 3 4 2 2 1 8 1 log 8 1 8 1 log 8 1 4 1 log 4 1 2 1 log 2 1 2 2 2 2 = =

= + + I = minus + + + bit olar Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu N N I N i 1 log 1 1 sum 2 = = minus şəklində duumlşuumlr Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22 =21 və ya I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml vahidlərindən geniş istifadə olunur 1 bayt=8bit 1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt 1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt 1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir 18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri) ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII (American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır - tam ədədlər - sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər - suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər - simvol tipli verilənlər - məntiqi verilənlər Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır) mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri 0 1 2 15 0 1 0 hellip 1 Ədədin işarəsi 0 1 2 31 Ədədin 2-lik kodu 16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur 16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647 1 0 1 021 Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır (muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin təsvirinə uyğundur Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur x=mqp burada m - ədədin mantissasi q - say sisteminin əsası p - tərtibdir Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli 125=125x100

=125 xl01 =0125 x 102 Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir q -1le|m|ltl (3) yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir 20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir 21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır 1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi -Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri -İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili -İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar 22Mikroprosessor və onun funksiyaları CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004 mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər (MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə) prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət) suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa nisbətən az olur İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

qurulmasının o cuumlmlədən informasiya daşıyıcılarının onun kodlaşdırılmasının və klassifikatorlarının layihələndirilməsinə xidmət edir İnformasiya sistemlərinin tədqiq edilməsi məsələlərin muumlasir kompuumlterdə həllinin layihələndirilməsindən əvvəl həyata keccedilirilməlidir Bu halda məsələləri tərkibi və parametrləri informasiyanın təsnifləşdirilməsi məntiqi səviyyədə onun quruluşunu aşkar edir 4İnformasiya sisteminin əsas komponentləri Cavab İnformasiya sisteminin əsas komponentlərinə informasiya texnologiyaları funksional altsistemlər və idarəetmə aiddir Muumlasir kompuumlter texnologiyaları əsasında yaradılan informasiya sistemləri avtomatlaşdırılmış iqtisadi informasiya sistemləri adlanır Avtomatlaşdırılmış iqtisadi informasiya sistemləri texniki proqram linqvistik və metodoloji vasitələr komplekslərindən təşkil olunmuş muumlrəkkəb bir sistemdir Texniki vasitələrin tərkibinə fərdi kompuumlterlərdən başqa informasiyanın avtomatik oumltuumlruumllməsi qeyd edilməsi və əks etdirilməsi vasitələri də daxildir Adi informasiya sistemlərindən fərqli olaraq avtomatlaşdırılmış iqtisadi informasiya sistemləri yalnız bir məqsəd və muumləyyən predmet sahəsi uumlccediluumln deyil muumləyyən predmet sahəsi ccedilərccedilivəsində istifadəccedililərin muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln informasiyaya olan tələbatının oumldənilməsinə xidmət edir Son doumlvrlərdə iqtisadi informasiya sistemlərinin muumltərəqqi avtomatlaşdırması və kompuumlter texnikası vasitələrinin yaradılması həmccedilinin tətbiqi konsepsiya sistemlərini strateji informasiya mənbələrinə ccedilevirməklə buumltuumln sahələrdə və idarəetmə səviyyələrində istifadə olunur Məhz bunun sayəsində idarəetmə heyəti zəruri informasiyanı vaxtında əldə edə bilir muumləssisə (firma) və təşkilatlar qarşısında duran vəzifələrin uğurla yerinə yetirilməsi onların fəaliyyətinin muumlvəffəqiyyətlə həyata keccedilirilməsi uumlccediluumln əlverişli şərait yaratmaqla yanaşı yeni məhsullar istehsalının və xidmət noumlvlərinin mənimsənilməsi əlverişli satış bazarlarının və layiqli partnyorların tapılmasını məhsulların və xidmətlərin dəyərinin aşağı salınmasını və s təmin edir 5Funksional altsistemlər və proqram əlavələri Cavab Funksional altsistemlər və əlavələr dedikdə seccedililmiş informasiya texnologiyası əsasında konkret funksional oblastda qərar qəbulu və ya sənəd hazırlanması məqsədi ilə informasiyanın təhlili və emalını təmin edən ixtisaslaşdırılmış proqramlar nəzərdə tutulur Muumlasir korporativ informasiya sistemlərində istehsalat maliyyə muumlhasibat uccedilotu marketinq və satış həmccedilinin kadr funksional altsistemləri fərqləndirilir Funksional altsistemin əsas predmeti daxil olan informasiyanı təhlil edib sənəd hazırlamaqdan ibarətdir Informasiya texnologiyası onun uumlccediluumln əsas muumlhit olan informasiya sistemləri ilə sıx bağlıdır Ilk baxışdan onların bir-birinə ccedilox oxşarlığı təəssuumlratı yaranır əslində isə bu belə deyildir İnformasiya texnologiyası verilənlər uumlzərində əməllərin əməliyyatların mərhələlərin aparılması uumlccediluumln dəqiq reqlamentlənmiş qaydalardan ibarət olan prosesdir İnformasiya texnologiyasının əsas məqsədi ilkin informasiyanın məqsədyoumlnluuml emalı nəticəsində istifadəccedili uumlccediluumln lazımi informasiyanı almaqdır İnformasiya sistemi kompuumlterlərdən kompuumlter şəbəkələrindən proqram məhsullarından verilənlər bazalarından insanlardan muumlxtəlif noumlv kommuumlnikasiya vasitələrindən və s ibarət olan muumlhitdir İnformasiya sistemi laquoinsan - kompuumlterraquo tipli informasiya emalı sistemidir və burada əsas məqsəd informasiyanın saxlanması sorğulara goumlrə axtarışı və seccedililən informasiyanı lazımi formaya salıb istifadəccediliyə ccedilatdırılmasıdır İnformasiya sisteminin funksiyalarının reallaşdırılması ona youmlnəlmiş informasiya texnologiyasını bilmədən muumlmkuumln deyil İnformasiya texnologiyası isə informasiya sistemindən kənar olaraq reallaşdırıla bilər 6 İnformasiya sistemlərinin inkişaf meylləri Cavab İnformasiya sistemləri oumlz inkişafında 4 nəsil keccedilmişdir 1-ccedili nəsil 1960-1970-ccedili illərdə mərkəzi maşın bazasında bir muumləssisə - bir informasiya emalı mərkəzi prinsipi uumlzrə qurulmuşdu 2-ci nəsil 1970-1980-ci illərdə yaradılmış və bu zaman paylanmış işləmə sisteminin yaradılması uumlzrə ilk addımlar atılmışdı Belə ki bu sistemdə mərkəzi ЕHМ-lə yanaşı filiallarda mini- ЕHМ-lər də qurulmuş və bunlar mərkəzi ЕHМ-lə əlaqəli şəkildə fəaliyyət goumlstərirdi 3-ccediluuml

nəsil 1980-1990-ccedilı illərdə yaradılmışdı Bu fərdi kompuumlterlər bazasında şəbəkə texnologiyasının tətbiqi ilə fəaliyyət goumlstərirdi 4- uuml nəsil 1990-ccedilı ildən sonrakı doumlvruuml əhatə edir İndi informasiya sistemi şəbəkə iyerarxiyalarına əsaslanır 7Verilənlər informasiya və bilik Cavab Verilən ndash hadisə barədə qeyd edilmiş məlumatdır və heccedil bir dəyişikliyə uğramadan ixtiyari muumlddətə saxlana bilər İnformasiya isə qərar qəbulu uumlccediluumln yararlı formada təqdim edilən işlənmiş verilənlərdir Bilik ndash bəlli qaydada işlənmiş və istifadə edilmiş informasiyadır İnformasiya (latınca informatio) oumlyrənilən obyektlər və hadisələr haqqında əldə edilən bilikləri goumlstərir Həmin biliklər muumləyyən faktlar və onlar arasındakı asılılıqlar şəklində ifadə olunur İnformasiya nəzəriyyəsində informasiyanın kəmiyyət (miqdar) baxımından təyinində də bu yanaşma əsas goumltuumlruumllmuumlşduumlr Əgər obyekt və ya hadisə haqqında alınan bilik təkrarlanırsa o informasiya hesab olunmur yəni o informasiya daşımır Fakt soumlzuuml məlumat və xəbər soumlzləri ilə eyni mənalıdır Beləliklə fakt (məlumat xəbər) hər hansı obyekt və ya hadisənin xassələrini təyin edir Deyilənlərdən belə nəticə ccedilıxarıla bilər ki buumltuumln hallarda informasiya faktdır fakt isə informasiya olmaya bilər (əgər o təkrarlanırsa və ya tədqiqatccedilı uumlccediluumln əhəmiyyət kəsb etmirsə) İnformatikada fakt məlumat xəbər terminləri ccedilox vaxt verilənlər soumlzuuml ilə ifadə olunur Verilənlər (ingiliscə data) texniki vasitələrlə (məsələn kompuumlterlə) saxlanması emal edilməsi və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln formal şəkildə təsvir olunan (kodlaşdırılan) məlumatdır Verilən termini latınca datum (fakt) soumlzuumlndən yaranmışdır Lakin verilən bəzən konkret və ya real fakta uyğun gəlməyə bilər Verilənlər bəzən qeyri-dəqiq həqiqətdə moumlvcud olmayan anlayışları ifadə edə bilər Odur ki verilənlər dedikdə oumlyrənilən obyektin hadisənin və ya fikrin təsviri başa duumlşuumlluumlr Verilənlər uumlmumi halda ad qiymət tip və struktur xarakteristikaları ilə təyin olunurlar Verilənin adı onun mənasını (semantikasını) ifadə edir məsələn ccediləki oumllccediluuml rəng və s Verilənin qiyməti isə əslində verilənin oumlzuumlnuuml xarakterizə edir ccediluumlnki faktları bir-birindən ayırmaq uumlccediluumln onları qiymətləndirmək lazımdır Təbii dilin zənginliyi verilənlərin adları ilə qiymətlərinin birlikdə təsvirinə imkan verir Məsələn temperatur+30 dərəcədir ifadəsində +30 verilənin qiyməti temperatur dərəcə ilə verilənin adıdır Verilənlərin tip xarakteristikasından əsasən proqramlaşdırmada istifadə olunur Tipinə goumlrə verilənləri 4 qrupa ayırırlar hesabi (və ya rəqəm tipli) mətn (və ya simvol tipli) məntiqi və goumlstəriccedili tipli verilənlər Hesabi verilənlərdə qiymət rəqəmlərlə ifadə olunur (məsələn boyu 174 sm) Mətn tipli verilənlərdə qiymət soumlzlə (simvollarla) ifadə olunur (məsələn qırmızı rəngli) Məntiqi verilənlərdə qiymət məntiqi kəmiyyətlə (laquoyalanraquo laquodoğruraquo) ifadə olunur (məsələn ikinin tək ədəd olması yalandır) Goumlstərici tipli verilənlərdən isə proqramlaşdırmada yaddaş uumlnvanları ilə işləmək uumlccediluumln istifadə olunur Qeyd edək ki proqramlaşdırmada verilənlər həmccedilinin say sisteminə təsvir formasına uzunluğuna goumlrə də xarakterizə edilir 8İnformasiyanın moumlvcudolma formaları və adekvatlığı Cavab İnformasiyamdashxəbərin məna yuumlkuumlduumlr Xəbərmdashoumltuumlruumllən məlumatdır Xəbər mənbədə hasil edilir uumlnvanda istehlak olunur Xəbər mənbəyi dedikdə oumlzuumlndən informasiya şuumlalandıra bilən obyekt nəzərdə tutulur Xəbər uumlnvanı isə informasiya qəbul edə bilən obyektdir Xəbər simvol mətn və şəkil formasında oumltuumlruumllə bilir Simvol formasımdashhərf rəqəm işarə və s-dən ibarət ən sadə formadır Buna goumlrə də simvol forması yalnız sadə siqnalların oumltuumlruumllməsində istifadə edilə bilir Siqnalmdashelementar xəbərdir Мətn forması informasiyanın nisbətən muumlrəkkəb təqdimat formasıdır Мətn formasında da simvollardan istifadə edilir Lakin burada simvolların kombinasiyaları geniş tətbiq olunur Bu isə mətn formasının geniş tətbiqinə imkan yaratmışdır Ən muumlrəkkəb forma şəkiloumltuumlrmə formasıdır Ccediluumlnki bu forma həddən ccedilox informasiya tutumludur İnformasiyanın ən sadə və universal təqdimat forması 2-lik formadır Bu hə və yox kimi elementar muumlnasibət bildiricilərinin yuumlkləndiyi 1 və 0 rəqəmləridir 1-elektrik cərəyanı var 0-cərəyan yoxdurmdash deməkdir Faydalı informasiya yalnız yaxşı veriləndən alınır Gerccediləkliyin səviyyəsinə təsir edən xətanı yaradan amillər təyin edilə biləndirsə verilən etibarlı hesab edilir Yaxşı verilən dedikdə təqdimatlı dəqiq və etibarlı verilən nəzərdə utulur Veriləni

informasiyaya ccedilevirən emal prosesi adekvat və gerccediləkdirsə onda lınan informasiya da dəqiq və etibarlı sayılır 9İqtisadi informasiya və onun noumlvləri Cavab İqtisadi informasiya - ccediləmiyyətdə istehsal muumlnasibətlərini xarakterizəedir qtisadi informasiya iqtisadi sistemin (muumləssisənin nazirliyin doumlvlətin və s)ayrılmaz tərkib hissəsidir İqtisadi informasiya dəqiq gerccedilək və operativolmalıdır Dəqiqlik bir informasiyanın buumltuumln istehlakccedilılar tərəfindən birmənalıdərk edilməsi yolu ilə təmin edilir Gerccediləklik informasiyanın elə keyfiyyətsəviyəsidir ki bu səviyyə təmin olunduqda sistemin səmərəli fəaliyyətinə xələlgəlmir Оperativlik isə konkret şəraitdə yuumlksək aktuallıq nuumlmayişidir İdarəetməfunksiyaları uumlzrə iqtisadi informasiya plan-uccedilot normativ-arayış və hesabat-statistikainformasiyasına ayrılır Yaranma yeri uumlzrə informasiya giriş və ccedilıxışinformasiyaya boumlluumlnuumlr 10Sistemin entropiyası anlayışı Cavab İnformasiya ilə bağlı olan ən muumlrəkkəb məsələ onun kəmiyyətcəqiymətləndirilməsidir İnformasiyanın kəmiyyəti qeyri-muumləyyənliyin kəmiyyəti(entropiya) ilə muumləyyən edilir Qeyri-muumləyyənlik istənilən təsərruumlfat və idarəetməqərarının ayrılmaz xassəsidir Ccediluumlnki bu qərarlar həmişə muumləyyən muumlmkuumlnvariantlar iccedilərisindən seccedililməli olur Qəbul edilmiş qərarın həqiqətən ən yaxşıolduğunu isə praktiki olaraq tam yəqinliklə təsdiq etmək muumlmkuumln deyildirKŞennon entropiyanı sum= = sdot m i i i p H p 1 1 log kimi təyin etməyi təklif etmişdir Yənientropiya bir işarəyə duumlşən informasiya miqdarıdından asılıdırMuumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox genişyayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrinqeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyri-muumləyyənliyin oumllccediluumlsuumlentropiyadırSistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədərboumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyətihaqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədərazalır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədərboumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyətihaqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədərazalırNorbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsəinformasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənadaentropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isəmənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlenldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir ldquoNeqentropiyardquoprinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə(informasiyanın alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanıazaltmağa xidmət edir buna goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm dəməqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərarqəbul edilməsirdquo adlanır 11İnformasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının sintaksis oumllccediluumlsuuml verilənlərin həcmi ilətəyin edilir Verilənin həcmi dedikdə xəbərdəki işarələrin sayı nəzərdə tutulurİnformasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml informasiyanın texnologiyaya muumlnasibətini təyinedirVerilənin həcminin hesablanması

verilənlərin əlifbasınakı işarələrin sayındanasılıdırəlifbada işarələrin sayı ccedilox olduqca hər bir işarənin həcmi uyğun olaraqartırəcmin hesablanması uumlccediluumln kombinasiyada bərabər ehdimallı işarələrininformasiya həcmini Xartli duumlsturu ilədə heablamaq olar Bu mənada Azərbaycanəlifbasındakı hərfərin sayı 32 olduğundan hər bir hərifi 5 rəqəmli 2 lik ədədləkodlaşdırmaq muumlmkuumlnduumlrKompuumlterdə istifadə olunan daha geniş yayılmış 2kodlaşdırma sistemi vardır 1 ASCİİ ndash işarələrin sayı 256 2 Uni Cod-işarələrin sayı 65536 Deməli kompuumlterdə hər hansı bir həcmi hesablamaq uumlccediluumln onun hansısistemdə yığıldığını və mətndəki işarələrin sayını bilməkkifayətdirMəsələn ldquoinformatikardquo soumlzuumlnuumln ASCİİ sistemində 11 baytdanUniCodda isə 22 baytdan ibarət olduğu muumləyyən olunur 12İnformasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml Cavab Praqmatik oumllccediluuml informasiyanın qiymətliliyini təyin etmək uumlccediluumlnistifadə edilir Bir uumlnvan uumlccediluumln heccedil bir əhəmiyyət daşımayan fakt məlumat başqaməqsədli uumlnvanın boumlyuumlk marağına səbəb ola bilir Buradan aydın olur ki obyektuumlnvandan asılı olmayaraq obyektiv surətdə moumlvcud olub ətrafa muumləyyən miqdarda informasiya yaydığı halda bu informasiyanın yalnız muumləyyən hissəsi ayrı-ayrı uumlnvanlar uumlccediluumln bu və ya digər dərəcədə qiymətli olur Uumlnvanın informasiyaya reaksiyası 0-la 1 arasında dəyişən qiymətlərlə xarakterizə oluna biləndir Məsələn əgər uumlnvan konkret miqdarda informasiyaya heccedil bir reaksiya vermirsə bu o deməkdir ki həmin informasiyanın qiymətliliyi onun uumlccediluumln sıfırdır Informasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml-dedikdə artıq qeyd edildiyi kimi həmin informasiyanın idarəetmə uumlccediluumln faydalılığı qiymətliliyi başa duumlşuumlluumlr Bu oumllccediluuml də şərtidir və informasiyanın bu və ya digər sistemdə istifadəsi xuumlsusiyyətlərindən asılıdır Informasiyanın qiymətliliyi-sistemin idarə edilməsi uumlzrə məqsəd funksiyasının oumllccediluumllduumlyuuml vahidlərlə və ya ona yaxın vahidlərlə oumllccedilmək məqsədə muumlvafiqdir 13Alqoritm anlayışı Cavab Alqoritm anlayışı informatikanın mərkəzi anlayışıdır Alqoritm soumlzuuml 9-cu əsrdə yaşamış oumlzbək riyaziyyatccedilısı Məhəmməd əl-Xoumlrəzmin adı ilə bağlıdır Alqoritmi alqoritm icraccedilısı (operator) reallaşdırır Alqoritmin əsas xuumlsusiyyəti qoyulmuş məqsədə ccedilatdırmasıdır Maşın uumlccediluumln yazılmış alqoritm proqram adlanır Kompuumlter proqramla işləyir Proqramı olmayan məsələnin maşında həlli muumlmkuumln deyil İntuitiv alqoritm anlayışı proqram anlayışından əhəmiyyətli dərəcədə genişdir İlk proqramccedilılar Paskal Dekart Leybnis Laplas və b olmuşlar Alqoritmin aşağıdakı xassələri vardır 1 Dilə bağlılıq Alqoritm alqoritmik dildə yazılır Alqoritmik dil muumləyyən simvollar və qaydalar sistemidir 2 Diskretlik Alqoritm ciddi struktura malik elementar əməllər (əmrlər) ccediloxluğu olub soumlkuumlluumlb-yığılandır 3 Determinlik Alqoritm tamamilə formal və muumləyyən (birmənalı) olmalıdır 4 Kuumltləvilik Alqoritm bir sinif məsələlərin hamısını həll etməyə yararlı olmalıdır 5 Təkrarlananlıq Eyni giriş verilənləri həmişə eyni nəticə verməlidir 6 Sonluluq Alqoritm ya məsələnin həll nəticəsini ya da həllin muumlmkuumln olmadığı barədə məlumatı verməlidir Alqoritm prosesi əyaniləşdirən blok-sxem formasında təsvir edilir Alqoritm anlayışı hesablama maşınlarından ccedilox əvvəl meydana gəlmişdir İnsan oumlz fəaliyyətinin hər addımında alqoritmlə rastlasır Alqoritm ndashlatınca qayda qanun deməkdir Alqoritm ccediloumlzuumlmuuml ilk dəfə IX əsrin (825 ndashci il) məhşur oumlzbək riyaziyyatccedilısı və astronomu Məhəmməd ibn Musa ƏlXarəzm (yeni Xarəzmli Musa oğlu Məhəmməd) işlətmişdir O onluq say sistemindən ədədlər uumlzərində əməllər qaydasını vermiş və həmin qaydanı alqoritm adlandırmışdır Uumlmumiyyətlə alqoritm verilmiş məsələnin həlli uumlccediluumln lazım olan əməliyyatları təyin edən və həmin əməliyyatların hansı ardıcıllıqla yerinə yetiriləcəyini goumlstərən formal yazılışdır Alqoritmin əsas xassələri aşağıdakılardır 1 Alqoritm sonlu sayda mərhələdən sonra qurtarmalıdır Buna alqoritmin sonluluq xassəsi adlanır

2 Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və birqiymətli təyin olunmalıdır Bu alqoritmin təyin olunma xassəsi adlanır 3 Muumləyyənlik Alqoritmin tərtibi məsələnin həllini ardıcıl yerinə yetirilən mərhələlərə boumllmək deməkdir Bu zaman əvvəlki mərhələlərin nəticələri sonrakı mərhələlərdə istifadə oluna bilər Bu alqoritmin muumləyyənlik xassəsini təşkil edir 4 Kuumltləvilik Bu xassə iki tələbi nəzərdətutur a) muumləyyən məsələnin həlli uumlccediluumln qurulmuş alqoritm həmin tipdən olan buumltuumln məsələlərin həlli uumlccediluumln yararlı olmalıdır b) alqoritm elə təsvir olunmalıdır ki ondan hamı istifadə edə bilsin 5 Nəticəvilik Alqoritmdəki mərhələlərin və onları təşkil edən əməliyyatların sayı sonlu ədəd ilmalıdır ki onların yerinə yetirilməsi axtarılan nəticəyə gətirib ccedilıxara bilsin giriş-cıxış Proqramın əməliyyatları başlanğıc və sonu (alqoritmin başlanğic və son) ccedilap bloku hesablama bloku Doumlvri proses bloku məntiqi şərt bloku (keccedilid) Alqoritmlərin blok-sxemlərini soldan-sağa və yuxarıdan aşağı oxumaq qəbul olunur İstənilən məsələnin alqoritmi sərhəd simvolları ldquobaşrdquo (başlanğıc) və ldquosonrdquo arasında təsvir edilir Alqoritmdə birinci olaraq ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxan xəttin goumlstərdiyi simvol icra edilir Hesablama prosesi ldquosonrdquo simvol ilə qurtarır Beləliklə idarəedici xətlər ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxır və ldquosonrdquo simvolundan qurtarır Bu kimi simvol arasında alqoritmin blok-sxemin buumltuumln qalan simvolları yerləşir Maşında həll etmək uumlccediluumln tərtib edilmiş alqoritm maşın alqoritmi və ya proqram adlanır II Alqoritmlərin noumlvləri İnformasiyanın işlənməsinin muumlxtəlif mərhələlərin ardıcıllığından asılı olaraq muumlxtəlif strukturlu alqoritmlər vardır - xətti alqritmlər - budaqlanan alqoritmlər Maqnit diskindən verilənlərin daxil və xarıc edilməsi Blokların əlaqə goumlstəricisi Uyğun blokun izahı Ccedileşidləmə Sənədlərin əlilə hazırlanması əvvəldən haşırlanmış alqoritmlərdən və ya proqramlardan istifaMaqnit lentindən daxil etmə və ya maqnit lentinə ccedilıxış Verilənlərin əlilə maşına daxil edilməsi Sənədlərin əlilə işlənməsi kodlaşdirma Informasiyanın rabitə kanallarına oumlttuumlruumllməsi Sənədin suumlrətinin alınması - doumlvri alqoritmlər Xətti alqoritmlər ccedilox sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neccedilə ardıcıl əməliyyatlardan ibarət olur və həmin əməliyyatlar yazıldığı ardıcıllıqla da yerinə yetirilir 14Kompuumlterin iş prinsipi Say sistemləri Cavab Kompuumlter ndash ixtiyarı alqoritmin icrası uumlccediluumln nəzərdə tutulmuş universal hesablayıcı qurğudur İxtiyari informasiya kompuumlterdə ikilik rəqəm formasında təsvir edilir Emal prosesinin subyekti (proqramlar) və obyekti (ilk verilənlər və nəticələr) operativ yaddaşda saxlanır Alqoritm ardıcıl maşın əmrləri şəklində tərtib edilmiş proqram formasında olur Kompuumlter proqramda nəzərdə tutulmuş əmrlər ardıcıllığını icra edir Kompuumlter 2-lik say sistemində təsvir edilən rəqəmlərlə işləyir Bu da 10-luq say sistemi kimi moumlvqeli say sistemidir Tam ədədi 10-luqdan 2-liyə keccedilirmək uumlccediluumln ardıcıl boumllmədən(kəsr ədədi ndash ardıcıl vurmadan) istifadə edilir 2-lik ədəd sağdan-sola uumlccedil-uumlccedil qruplaşdırıldıqda 8-lik say sisteminin ədədləri alınır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır Əmrlər sistemi Kompuumlterin Əməliyyat məntiqi sistemi Verilənlərin strukturu formatlarıProqramlaşdırma Yaddaşın dilləri İşləmə suumlrəti təşkili Tətbiqi Giriş-ccedilıxışın proqram təşkili təminatı İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Kompuumlter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və kompuumlterə qoyulan tələblərin boumlyuumlk hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir Qeyd edək ki kompuumlterin məntiqi strukturu konstruktiv olaraq muumlxtəlif sinif kompuumlterlərdə muumlxtəlif quruluşda reallaşdırılır Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar əlifbası vasitəsilə ifadə olunması uumlsuludur Say sistemi kodlaşdırmanın bir formasıdır Muumləyyən əlifba vasitəsilə muumləyyən uumlsullarla yazılan soumlzə kod (say sisteminə tətbiqdə ədədin kodu) kodun alınması prosesinə isə kodlaşdırma deyilirSay sistemləri iki cuumlr olur moumlvqesiz və moumlvqeli Moumlvqesiz say sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) muumləyyən yığımı ilə ifadə olunur Burada ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutdugu yerdən (moumlvqedən) asılı olmur və hesab əməlləri muumlrəkkəb qaydalarla aparılır Moumlvqesiz say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi Rum say sistemidir Məsələn Rum say sistemində 1999 belə yazılır MCMXCIX (M-min C-yiiz X-on I-bir) Ədədin qiymətinin təyinindəki və hesablama əməllərinin aparılmasındakı muumlrəkkəbliklərə goumlrə bu say sistemlərindən kompuumlter texnikasında istifadə olunmur Moumlvqeli say sistemləri ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə goumlrə boumlyuumlk uumlstuumlnluumlklərə malikdirlər Bu say sistemlərində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların ədəddəki moumlvqeləri ilə təyin olunur Məsələn 111 ədədi eyni rəqəmlərdən təşkil olunmasına baxmayaraq onların qiymətləri bambaşqadır soldan birinci 1-yuumlzuuml ikinci 1-onu uumlccediluumlncuuml 1 isə vahidi goumlstərir Moumlvqeli say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi bizim işlətdiyimiz onluq say sistemidir Bundan əlavə informatikada digər moumlvqeli say sistemlərindən də istifadə olunur Ədədlərin yazılısı uumlccediluumln istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası deyilir Onluq say sisteminin əsası ondur yəni burada ədədlərin yazılışı uumlccediluumln on rəqəmdən (0123456789) istifadə olunur Əsası q olan moumlvqeli say sistemindəki istənilən x ədədini belə ifadə etmək olar x(q)= xnq n-1 + xn-1q n-2 + hellip+ x2q 1

+ x1q 0 + x -1q -1+hellip+ xndashmq -m burada x(q) - q əsaslı say sistemində verilən ədəd q - say sisteminin əsası xi - ədədi təşkil edən rəqəmlər (xi lt q) n - tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı m - kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır Məsələn 123456=1103 +2102 +3101 +4100 +510-1+610-2 Say sisteminin əsası moumltərizə iccedilərisində indeks kimi goumlstərilir x(q) ədədi adi halda belə yazılır x (q) = x n x n-1 hellip x2 x1 x -1 hellip x-m (2) Verguumll işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və moumlvqelərin (mərtəbələrin) ccediləki qiymətlərinin hesablanmasının başlanğıcını təyin edir İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24 ) say sistemlərindən istifadə olunur Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir İndiyə qədər moumlvcud olan o cuumlmlədən muumlasir kompuumlterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri uumlccediluumln 2-lik say sistemindən istifadə olunur 15Maşın proqramının kompuumlterdə icrası EHM-lərin təsnifatı Cavab Kompuumlterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir İnformasiya kompuumlterin yaddaş qurğusunda saxlanır mərkəzi prosessorda emal edilir Kompuumlterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır Kompuumlterin yaddaşı 3 boumllmədən ibarətdir uumlnvanlaşdırılan yaddaş prosessor registrləri və kompuumlter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-ccedilıxış yuvaları Kompuumlter portları informasiya oumltuumlruumllməsi qaydasına goumlrə ardıcıl və paralel olur Modem ardıcıl porta printer paralel porta qoşulur Uumlnvanlaşdırılan yaddaş məntiqi cəhətdən ardıcıl yuvalardan ibarətdir Hər yuva 1 bayt saxlayır Operativ yaddaşdakı baytlar noumlmrələnmiş olur Baytın noumlmrəsi onun uumlnvanıdır Mərkəzi prosessor kompuumlterin əsas qurğusudur Mərkəzi prosessor həm buumltuumln hesablamaları icra edir həm də kompuumlterin buumltuumln hissələrinin işini idarə edir Prosessor registrləri kompuumlter yaddaşının ən cəld hissəsidir Ccediloxsaylı registrlər muumlxtəlif funksiyalar icra edir Kompuumlterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir Hər bir elementar əməliyyat muumləyyən maşın əmrinin nəticəsidir Maşın əmrlərinin buumltoumlvluumlkdə bir neccedilə yuumlz variantı vardır Hər maşın əmrinin icrası uumlccediluumln prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur Maşın əmrləri əməl tipləri uumlzrə təsnifləşdirilir Əməl tipləri uumlzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır bullldquoinformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keccedilırırrdquo bullldquoinformasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keccedilırırrdquo bullldquoinformasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə oumltuumlruumlrrdquo və s Prosessor əməllərin bir ccediloxunu paralel icra edir Bunun uumlccediluumln impuls taktları generatoru vardır Bu əməli kvantlarla icra edir Həm verilən həm də proqram uumlnvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır Kompuumlter əmr deşifratorunun koumlməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırır Maşın əmrlərinin bitkin ccediloxluğu maşın dilini yaradır Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir əmrin seccedililməsi icrası və noumlvbəti əmrin uumlnvanının hesablanması Bunun uumlccediluumln prosessorda 2 registr ndash uumlnvan və

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara boumllmuumlşduumlr 16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir 17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya) qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir sum= = minus sdot m i n pi pi I 1 log Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i N i I sumPi P = = minus 1 2 log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları 8 1 8 1 2 1 1 2 4 p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı 751 8 14 8 3 4 2 2 1 8 1 log 8 1 8 1 log 8 1 4 1 log 4 1 2 1 log 2 1 2 2 2 2 = =

= + + I = minus + + + bit olar Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu N N I N i 1 log 1 1 sum 2 = = minus şəklində duumlşuumlr Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22 =21 və ya I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml vahidlərindən geniş istifadə olunur 1 bayt=8bit 1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt 1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt 1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir 18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri) ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII (American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır - tam ədədlər - sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər - suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər - simvol tipli verilənlər - məntiqi verilənlər Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır) mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri 0 1 2 15 0 1 0 hellip 1 Ədədin işarəsi 0 1 2 31 Ədədin 2-lik kodu 16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur 16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647 1 0 1 021 Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır (muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin təsvirinə uyğundur Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur x=mqp burada m - ədədin mantissasi q - say sisteminin əsası p - tərtibdir Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli 125=125x100

=125 xl01 =0125 x 102 Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir q -1le|m|ltl (3) yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir 20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir 21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır 1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi -Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri -İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili -İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar 22Mikroprosessor və onun funksiyaları CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004 mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər (MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə) prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət) suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa nisbətən az olur İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

nəsil 1980-1990-ccedilı illərdə yaradılmışdı Bu fərdi kompuumlterlər bazasında şəbəkə texnologiyasının tətbiqi ilə fəaliyyət goumlstərirdi 4- uuml nəsil 1990-ccedilı ildən sonrakı doumlvruuml əhatə edir İndi informasiya sistemi şəbəkə iyerarxiyalarına əsaslanır 7Verilənlər informasiya və bilik Cavab Verilən ndash hadisə barədə qeyd edilmiş məlumatdır və heccedil bir dəyişikliyə uğramadan ixtiyari muumlddətə saxlana bilər İnformasiya isə qərar qəbulu uumlccediluumln yararlı formada təqdim edilən işlənmiş verilənlərdir Bilik ndash bəlli qaydada işlənmiş və istifadə edilmiş informasiyadır İnformasiya (latınca informatio) oumlyrənilən obyektlər və hadisələr haqqında əldə edilən bilikləri goumlstərir Həmin biliklər muumləyyən faktlar və onlar arasındakı asılılıqlar şəklində ifadə olunur İnformasiya nəzəriyyəsində informasiyanın kəmiyyət (miqdar) baxımından təyinində də bu yanaşma əsas goumltuumlruumllmuumlşduumlr Əgər obyekt və ya hadisə haqqında alınan bilik təkrarlanırsa o informasiya hesab olunmur yəni o informasiya daşımır Fakt soumlzuuml məlumat və xəbər soumlzləri ilə eyni mənalıdır Beləliklə fakt (məlumat xəbər) hər hansı obyekt və ya hadisənin xassələrini təyin edir Deyilənlərdən belə nəticə ccedilıxarıla bilər ki buumltuumln hallarda informasiya faktdır fakt isə informasiya olmaya bilər (əgər o təkrarlanırsa və ya tədqiqatccedilı uumlccediluumln əhəmiyyət kəsb etmirsə) İnformatikada fakt məlumat xəbər terminləri ccedilox vaxt verilənlər soumlzuuml ilə ifadə olunur Verilənlər (ingiliscə data) texniki vasitələrlə (məsələn kompuumlterlə) saxlanması emal edilməsi və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln formal şəkildə təsvir olunan (kodlaşdırılan) məlumatdır Verilən termini latınca datum (fakt) soumlzuumlndən yaranmışdır Lakin verilən bəzən konkret və ya real fakta uyğun gəlməyə bilər Verilənlər bəzən qeyri-dəqiq həqiqətdə moumlvcud olmayan anlayışları ifadə edə bilər Odur ki verilənlər dedikdə oumlyrənilən obyektin hadisənin və ya fikrin təsviri başa duumlşuumlluumlr Verilənlər uumlmumi halda ad qiymət tip və struktur xarakteristikaları ilə təyin olunurlar Verilənin adı onun mənasını (semantikasını) ifadə edir məsələn ccediləki oumllccediluuml rəng və s Verilənin qiyməti isə əslində verilənin oumlzuumlnuuml xarakterizə edir ccediluumlnki faktları bir-birindən ayırmaq uumlccediluumln onları qiymətləndirmək lazımdır Təbii dilin zənginliyi verilənlərin adları ilə qiymətlərinin birlikdə təsvirinə imkan verir Məsələn temperatur+30 dərəcədir ifadəsində +30 verilənin qiyməti temperatur dərəcə ilə verilənin adıdır Verilənlərin tip xarakteristikasından əsasən proqramlaşdırmada istifadə olunur Tipinə goumlrə verilənləri 4 qrupa ayırırlar hesabi (və ya rəqəm tipli) mətn (və ya simvol tipli) məntiqi və goumlstəriccedili tipli verilənlər Hesabi verilənlərdə qiymət rəqəmlərlə ifadə olunur (məsələn boyu 174 sm) Mətn tipli verilənlərdə qiymət soumlzlə (simvollarla) ifadə olunur (məsələn qırmızı rəngli) Məntiqi verilənlərdə qiymət məntiqi kəmiyyətlə (laquoyalanraquo laquodoğruraquo) ifadə olunur (məsələn ikinin tək ədəd olması yalandır) Goumlstərici tipli verilənlərdən isə proqramlaşdırmada yaddaş uumlnvanları ilə işləmək uumlccediluumln istifadə olunur Qeyd edək ki proqramlaşdırmada verilənlər həmccedilinin say sisteminə təsvir formasına uzunluğuna goumlrə də xarakterizə edilir 8İnformasiyanın moumlvcudolma formaları və adekvatlığı Cavab İnformasiyamdashxəbərin məna yuumlkuumlduumlr Xəbərmdashoumltuumlruumllən məlumatdır Xəbər mənbədə hasil edilir uumlnvanda istehlak olunur Xəbər mənbəyi dedikdə oumlzuumlndən informasiya şuumlalandıra bilən obyekt nəzərdə tutulur Xəbər uumlnvanı isə informasiya qəbul edə bilən obyektdir Xəbər simvol mətn və şəkil formasında oumltuumlruumllə bilir Simvol formasımdashhərf rəqəm işarə və s-dən ibarət ən sadə formadır Buna goumlrə də simvol forması yalnız sadə siqnalların oumltuumlruumllməsində istifadə edilə bilir Siqnalmdashelementar xəbərdir Мətn forması informasiyanın nisbətən muumlrəkkəb təqdimat formasıdır Мətn formasında da simvollardan istifadə edilir Lakin burada simvolların kombinasiyaları geniş tətbiq olunur Bu isə mətn formasının geniş tətbiqinə imkan yaratmışdır Ən muumlrəkkəb forma şəkiloumltuumlrmə formasıdır Ccediluumlnki bu forma həddən ccedilox informasiya tutumludur İnformasiyanın ən sadə və universal təqdimat forması 2-lik formadır Bu hə və yox kimi elementar muumlnasibət bildiricilərinin yuumlkləndiyi 1 və 0 rəqəmləridir 1-elektrik cərəyanı var 0-cərəyan yoxdurmdash deməkdir Faydalı informasiya yalnız yaxşı veriləndən alınır Gerccediləkliyin səviyyəsinə təsir edən xətanı yaradan amillər təyin edilə biləndirsə verilən etibarlı hesab edilir Yaxşı verilən dedikdə təqdimatlı dəqiq və etibarlı verilən nəzərdə utulur Veriləni

informasiyaya ccedilevirən emal prosesi adekvat və gerccediləkdirsə onda lınan informasiya da dəqiq və etibarlı sayılır 9İqtisadi informasiya və onun noumlvləri Cavab İqtisadi informasiya - ccediləmiyyətdə istehsal muumlnasibətlərini xarakterizəedir qtisadi informasiya iqtisadi sistemin (muumləssisənin nazirliyin doumlvlətin və s)ayrılmaz tərkib hissəsidir İqtisadi informasiya dəqiq gerccedilək və operativolmalıdır Dəqiqlik bir informasiyanın buumltuumln istehlakccedilılar tərəfindən birmənalıdərk edilməsi yolu ilə təmin edilir Gerccediləklik informasiyanın elə keyfiyyətsəviyəsidir ki bu səviyyə təmin olunduqda sistemin səmərəli fəaliyyətinə xələlgəlmir Оperativlik isə konkret şəraitdə yuumlksək aktuallıq nuumlmayişidir İdarəetməfunksiyaları uumlzrə iqtisadi informasiya plan-uccedilot normativ-arayış və hesabat-statistikainformasiyasına ayrılır Yaranma yeri uumlzrə informasiya giriş və ccedilıxışinformasiyaya boumlluumlnuumlr 10Sistemin entropiyası anlayışı Cavab İnformasiya ilə bağlı olan ən muumlrəkkəb məsələ onun kəmiyyətcəqiymətləndirilməsidir İnformasiyanın kəmiyyəti qeyri-muumləyyənliyin kəmiyyəti(entropiya) ilə muumləyyən edilir Qeyri-muumləyyənlik istənilən təsərruumlfat və idarəetməqərarının ayrılmaz xassəsidir Ccediluumlnki bu qərarlar həmişə muumləyyən muumlmkuumlnvariantlar iccedilərisindən seccedililməli olur Qəbul edilmiş qərarın həqiqətən ən yaxşıolduğunu isə praktiki olaraq tam yəqinliklə təsdiq etmək muumlmkuumln deyildirKŞennon entropiyanı sum= = sdot m i i i p H p 1 1 log kimi təyin etməyi təklif etmişdir Yənientropiya bir işarəyə duumlşən informasiya miqdarıdından asılıdırMuumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox genişyayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrinqeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyri-muumləyyənliyin oumllccediluumlsuumlentropiyadırSistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədərboumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyətihaqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədərazalır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədərboumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyətihaqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədərazalırNorbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsəinformasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənadaentropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isəmənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlenldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir ldquoNeqentropiyardquoprinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə(informasiyanın alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanıazaltmağa xidmət edir buna goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm dəməqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərarqəbul edilməsirdquo adlanır 11İnformasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının sintaksis oumllccediluumlsuuml verilənlərin həcmi ilətəyin edilir Verilənin həcmi dedikdə xəbərdəki işarələrin sayı nəzərdə tutulurİnformasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml informasiyanın texnologiyaya muumlnasibətini təyinedirVerilənin həcminin hesablanması

verilənlərin əlifbasınakı işarələrin sayındanasılıdırəlifbada işarələrin sayı ccedilox olduqca hər bir işarənin həcmi uyğun olaraqartırəcmin hesablanması uumlccediluumln kombinasiyada bərabər ehdimallı işarələrininformasiya həcmini Xartli duumlsturu ilədə heablamaq olar Bu mənada Azərbaycanəlifbasındakı hərfərin sayı 32 olduğundan hər bir hərifi 5 rəqəmli 2 lik ədədləkodlaşdırmaq muumlmkuumlnduumlrKompuumlterdə istifadə olunan daha geniş yayılmış 2kodlaşdırma sistemi vardır 1 ASCİİ ndash işarələrin sayı 256 2 Uni Cod-işarələrin sayı 65536 Deməli kompuumlterdə hər hansı bir həcmi hesablamaq uumlccediluumln onun hansısistemdə yığıldığını və mətndəki işarələrin sayını bilməkkifayətdirMəsələn ldquoinformatikardquo soumlzuumlnuumln ASCİİ sistemində 11 baytdanUniCodda isə 22 baytdan ibarət olduğu muumləyyən olunur 12İnformasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml Cavab Praqmatik oumllccediluuml informasiyanın qiymətliliyini təyin etmək uumlccediluumlnistifadə edilir Bir uumlnvan uumlccediluumln heccedil bir əhəmiyyət daşımayan fakt məlumat başqaməqsədli uumlnvanın boumlyuumlk marağına səbəb ola bilir Buradan aydın olur ki obyektuumlnvandan asılı olmayaraq obyektiv surətdə moumlvcud olub ətrafa muumləyyən miqdarda informasiya yaydığı halda bu informasiyanın yalnız muumləyyən hissəsi ayrı-ayrı uumlnvanlar uumlccediluumln bu və ya digər dərəcədə qiymətli olur Uumlnvanın informasiyaya reaksiyası 0-la 1 arasında dəyişən qiymətlərlə xarakterizə oluna biləndir Məsələn əgər uumlnvan konkret miqdarda informasiyaya heccedil bir reaksiya vermirsə bu o deməkdir ki həmin informasiyanın qiymətliliyi onun uumlccediluumln sıfırdır Informasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml-dedikdə artıq qeyd edildiyi kimi həmin informasiyanın idarəetmə uumlccediluumln faydalılığı qiymətliliyi başa duumlşuumlluumlr Bu oumllccediluuml də şərtidir və informasiyanın bu və ya digər sistemdə istifadəsi xuumlsusiyyətlərindən asılıdır Informasiyanın qiymətliliyi-sistemin idarə edilməsi uumlzrə məqsəd funksiyasının oumllccediluumllduumlyuuml vahidlərlə və ya ona yaxın vahidlərlə oumllccedilmək məqsədə muumlvafiqdir 13Alqoritm anlayışı Cavab Alqoritm anlayışı informatikanın mərkəzi anlayışıdır Alqoritm soumlzuuml 9-cu əsrdə yaşamış oumlzbək riyaziyyatccedilısı Məhəmməd əl-Xoumlrəzmin adı ilə bağlıdır Alqoritmi alqoritm icraccedilısı (operator) reallaşdırır Alqoritmin əsas xuumlsusiyyəti qoyulmuş məqsədə ccedilatdırmasıdır Maşın uumlccediluumln yazılmış alqoritm proqram adlanır Kompuumlter proqramla işləyir Proqramı olmayan məsələnin maşında həlli muumlmkuumln deyil İntuitiv alqoritm anlayışı proqram anlayışından əhəmiyyətli dərəcədə genişdir İlk proqramccedilılar Paskal Dekart Leybnis Laplas və b olmuşlar Alqoritmin aşağıdakı xassələri vardır 1 Dilə bağlılıq Alqoritm alqoritmik dildə yazılır Alqoritmik dil muumləyyən simvollar və qaydalar sistemidir 2 Diskretlik Alqoritm ciddi struktura malik elementar əməllər (əmrlər) ccediloxluğu olub soumlkuumlluumlb-yığılandır 3 Determinlik Alqoritm tamamilə formal və muumləyyən (birmənalı) olmalıdır 4 Kuumltləvilik Alqoritm bir sinif məsələlərin hamısını həll etməyə yararlı olmalıdır 5 Təkrarlananlıq Eyni giriş verilənləri həmişə eyni nəticə verməlidir 6 Sonluluq Alqoritm ya məsələnin həll nəticəsini ya da həllin muumlmkuumln olmadığı barədə məlumatı verməlidir Alqoritm prosesi əyaniləşdirən blok-sxem formasında təsvir edilir Alqoritm anlayışı hesablama maşınlarından ccedilox əvvəl meydana gəlmişdir İnsan oumlz fəaliyyətinin hər addımında alqoritmlə rastlasır Alqoritm ndashlatınca qayda qanun deməkdir Alqoritm ccediloumlzuumlmuuml ilk dəfə IX əsrin (825 ndashci il) məhşur oumlzbək riyaziyyatccedilısı və astronomu Məhəmməd ibn Musa ƏlXarəzm (yeni Xarəzmli Musa oğlu Məhəmməd) işlətmişdir O onluq say sistemindən ədədlər uumlzərində əməllər qaydasını vermiş və həmin qaydanı alqoritm adlandırmışdır Uumlmumiyyətlə alqoritm verilmiş məsələnin həlli uumlccediluumln lazım olan əməliyyatları təyin edən və həmin əməliyyatların hansı ardıcıllıqla yerinə yetiriləcəyini goumlstərən formal yazılışdır Alqoritmin əsas xassələri aşağıdakılardır 1 Alqoritm sonlu sayda mərhələdən sonra qurtarmalıdır Buna alqoritmin sonluluq xassəsi adlanır

2 Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və birqiymətli təyin olunmalıdır Bu alqoritmin təyin olunma xassəsi adlanır 3 Muumləyyənlik Alqoritmin tərtibi məsələnin həllini ardıcıl yerinə yetirilən mərhələlərə boumllmək deməkdir Bu zaman əvvəlki mərhələlərin nəticələri sonrakı mərhələlərdə istifadə oluna bilər Bu alqoritmin muumləyyənlik xassəsini təşkil edir 4 Kuumltləvilik Bu xassə iki tələbi nəzərdətutur a) muumləyyən məsələnin həlli uumlccediluumln qurulmuş alqoritm həmin tipdən olan buumltuumln məsələlərin həlli uumlccediluumln yararlı olmalıdır b) alqoritm elə təsvir olunmalıdır ki ondan hamı istifadə edə bilsin 5 Nəticəvilik Alqoritmdəki mərhələlərin və onları təşkil edən əməliyyatların sayı sonlu ədəd ilmalıdır ki onların yerinə yetirilməsi axtarılan nəticəyə gətirib ccedilıxara bilsin giriş-cıxış Proqramın əməliyyatları başlanğıc və sonu (alqoritmin başlanğic və son) ccedilap bloku hesablama bloku Doumlvri proses bloku məntiqi şərt bloku (keccedilid) Alqoritmlərin blok-sxemlərini soldan-sağa və yuxarıdan aşağı oxumaq qəbul olunur İstənilən məsələnin alqoritmi sərhəd simvolları ldquobaşrdquo (başlanğıc) və ldquosonrdquo arasında təsvir edilir Alqoritmdə birinci olaraq ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxan xəttin goumlstərdiyi simvol icra edilir Hesablama prosesi ldquosonrdquo simvol ilə qurtarır Beləliklə idarəedici xətlər ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxır və ldquosonrdquo simvolundan qurtarır Bu kimi simvol arasında alqoritmin blok-sxemin buumltuumln qalan simvolları yerləşir Maşında həll etmək uumlccediluumln tərtib edilmiş alqoritm maşın alqoritmi və ya proqram adlanır II Alqoritmlərin noumlvləri İnformasiyanın işlənməsinin muumlxtəlif mərhələlərin ardıcıllığından asılı olaraq muumlxtəlif strukturlu alqoritmlər vardır - xətti alqritmlər - budaqlanan alqoritmlər Maqnit diskindən verilənlərin daxil və xarıc edilməsi Blokların əlaqə goumlstəricisi Uyğun blokun izahı Ccedileşidləmə Sənədlərin əlilə hazırlanması əvvəldən haşırlanmış alqoritmlərdən və ya proqramlardan istifaMaqnit lentindən daxil etmə və ya maqnit lentinə ccedilıxış Verilənlərin əlilə maşına daxil edilməsi Sənədlərin əlilə işlənməsi kodlaşdirma Informasiyanın rabitə kanallarına oumlttuumlruumllməsi Sənədin suumlrətinin alınması - doumlvri alqoritmlər Xətti alqoritmlər ccedilox sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neccedilə ardıcıl əməliyyatlardan ibarət olur və həmin əməliyyatlar yazıldığı ardıcıllıqla da yerinə yetirilir 14Kompuumlterin iş prinsipi Say sistemləri Cavab Kompuumlter ndash ixtiyarı alqoritmin icrası uumlccediluumln nəzərdə tutulmuş universal hesablayıcı qurğudur İxtiyari informasiya kompuumlterdə ikilik rəqəm formasında təsvir edilir Emal prosesinin subyekti (proqramlar) və obyekti (ilk verilənlər və nəticələr) operativ yaddaşda saxlanır Alqoritm ardıcıl maşın əmrləri şəklində tərtib edilmiş proqram formasında olur Kompuumlter proqramda nəzərdə tutulmuş əmrlər ardıcıllığını icra edir Kompuumlter 2-lik say sistemində təsvir edilən rəqəmlərlə işləyir Bu da 10-luq say sistemi kimi moumlvqeli say sistemidir Tam ədədi 10-luqdan 2-liyə keccedilirmək uumlccediluumln ardıcıl boumllmədən(kəsr ədədi ndash ardıcıl vurmadan) istifadə edilir 2-lik ədəd sağdan-sola uumlccedil-uumlccedil qruplaşdırıldıqda 8-lik say sisteminin ədədləri alınır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır Əmrlər sistemi Kompuumlterin Əməliyyat məntiqi sistemi Verilənlərin strukturu formatlarıProqramlaşdırma Yaddaşın dilləri İşləmə suumlrəti təşkili Tətbiqi Giriş-ccedilıxışın proqram təşkili təminatı İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Kompuumlter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və kompuumlterə qoyulan tələblərin boumlyuumlk hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir Qeyd edək ki kompuumlterin məntiqi strukturu konstruktiv olaraq muumlxtəlif sinif kompuumlterlərdə muumlxtəlif quruluşda reallaşdırılır Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar əlifbası vasitəsilə ifadə olunması uumlsuludur Say sistemi kodlaşdırmanın bir formasıdır Muumləyyən əlifba vasitəsilə muumləyyən uumlsullarla yazılan soumlzə kod (say sisteminə tətbiqdə ədədin kodu) kodun alınması prosesinə isə kodlaşdırma deyilirSay sistemləri iki cuumlr olur moumlvqesiz və moumlvqeli Moumlvqesiz say sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) muumləyyən yığımı ilə ifadə olunur Burada ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutdugu yerdən (moumlvqedən) asılı olmur və hesab əməlləri muumlrəkkəb qaydalarla aparılır Moumlvqesiz say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi Rum say sistemidir Məsələn Rum say sistemində 1999 belə yazılır MCMXCIX (M-min C-yiiz X-on I-bir) Ədədin qiymətinin təyinindəki və hesablama əməllərinin aparılmasındakı muumlrəkkəbliklərə goumlrə bu say sistemlərindən kompuumlter texnikasında istifadə olunmur Moumlvqeli say sistemləri ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə goumlrə boumlyuumlk uumlstuumlnluumlklərə malikdirlər Bu say sistemlərində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların ədəddəki moumlvqeləri ilə təyin olunur Məsələn 111 ədədi eyni rəqəmlərdən təşkil olunmasına baxmayaraq onların qiymətləri bambaşqadır soldan birinci 1-yuumlzuuml ikinci 1-onu uumlccediluumlncuuml 1 isə vahidi goumlstərir Moumlvqeli say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi bizim işlətdiyimiz onluq say sistemidir Bundan əlavə informatikada digər moumlvqeli say sistemlərindən də istifadə olunur Ədədlərin yazılısı uumlccediluumln istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası deyilir Onluq say sisteminin əsası ondur yəni burada ədədlərin yazılışı uumlccediluumln on rəqəmdən (0123456789) istifadə olunur Əsası q olan moumlvqeli say sistemindəki istənilən x ədədini belə ifadə etmək olar x(q)= xnq n-1 + xn-1q n-2 + hellip+ x2q 1

+ x1q 0 + x -1q -1+hellip+ xndashmq -m burada x(q) - q əsaslı say sistemində verilən ədəd q - say sisteminin əsası xi - ədədi təşkil edən rəqəmlər (xi lt q) n - tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı m - kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır Məsələn 123456=1103 +2102 +3101 +4100 +510-1+610-2 Say sisteminin əsası moumltərizə iccedilərisində indeks kimi goumlstərilir x(q) ədədi adi halda belə yazılır x (q) = x n x n-1 hellip x2 x1 x -1 hellip x-m (2) Verguumll işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və moumlvqelərin (mərtəbələrin) ccediləki qiymətlərinin hesablanmasının başlanğıcını təyin edir İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24 ) say sistemlərindən istifadə olunur Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir İndiyə qədər moumlvcud olan o cuumlmlədən muumlasir kompuumlterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri uumlccediluumln 2-lik say sistemindən istifadə olunur 15Maşın proqramının kompuumlterdə icrası EHM-lərin təsnifatı Cavab Kompuumlterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir İnformasiya kompuumlterin yaddaş qurğusunda saxlanır mərkəzi prosessorda emal edilir Kompuumlterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır Kompuumlterin yaddaşı 3 boumllmədən ibarətdir uumlnvanlaşdırılan yaddaş prosessor registrləri və kompuumlter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-ccedilıxış yuvaları Kompuumlter portları informasiya oumltuumlruumllməsi qaydasına goumlrə ardıcıl və paralel olur Modem ardıcıl porta printer paralel porta qoşulur Uumlnvanlaşdırılan yaddaş məntiqi cəhətdən ardıcıl yuvalardan ibarətdir Hər yuva 1 bayt saxlayır Operativ yaddaşdakı baytlar noumlmrələnmiş olur Baytın noumlmrəsi onun uumlnvanıdır Mərkəzi prosessor kompuumlterin əsas qurğusudur Mərkəzi prosessor həm buumltuumln hesablamaları icra edir həm də kompuumlterin buumltuumln hissələrinin işini idarə edir Prosessor registrləri kompuumlter yaddaşının ən cəld hissəsidir Ccediloxsaylı registrlər muumlxtəlif funksiyalar icra edir Kompuumlterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir Hər bir elementar əməliyyat muumləyyən maşın əmrinin nəticəsidir Maşın əmrlərinin buumltoumlvluumlkdə bir neccedilə yuumlz variantı vardır Hər maşın əmrinin icrası uumlccediluumln prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur Maşın əmrləri əməl tipləri uumlzrə təsnifləşdirilir Əməl tipləri uumlzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır bullldquoinformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keccedilırırrdquo bullldquoinformasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keccedilırırrdquo bullldquoinformasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə oumltuumlruumlrrdquo və s Prosessor əməllərin bir ccediloxunu paralel icra edir Bunun uumlccediluumln impuls taktları generatoru vardır Bu əməli kvantlarla icra edir Həm verilən həm də proqram uumlnvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır Kompuumlter əmr deşifratorunun koumlməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırır Maşın əmrlərinin bitkin ccediloxluğu maşın dilini yaradır Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir əmrin seccedililməsi icrası və noumlvbəti əmrin uumlnvanının hesablanması Bunun uumlccediluumln prosessorda 2 registr ndash uumlnvan və

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara boumllmuumlşduumlr 16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir 17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya) qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir sum= = minus sdot m i n pi pi I 1 log Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i N i I sumPi P = = minus 1 2 log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları 8 1 8 1 2 1 1 2 4 p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı 751 8 14 8 3 4 2 2 1 8 1 log 8 1 8 1 log 8 1 4 1 log 4 1 2 1 log 2 1 2 2 2 2 = =

= + + I = minus + + + bit olar Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu N N I N i 1 log 1 1 sum 2 = = minus şəklində duumlşuumlr Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22 =21 və ya I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml vahidlərindən geniş istifadə olunur 1 bayt=8bit 1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt 1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt 1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir 18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri) ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII (American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır - tam ədədlər - sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər - suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər - simvol tipli verilənlər - məntiqi verilənlər Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır) mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri 0 1 2 15 0 1 0 hellip 1 Ədədin işarəsi 0 1 2 31 Ədədin 2-lik kodu 16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur 16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647 1 0 1 021 Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır (muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin təsvirinə uyğundur Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur x=mqp burada m - ədədin mantissasi q - say sisteminin əsası p - tərtibdir Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli 125=125x100

=125 xl01 =0125 x 102 Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir q -1le|m|ltl (3) yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir 20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir 21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır 1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi -Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri -İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili -İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar 22Mikroprosessor və onun funksiyaları CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004 mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər (MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə) prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət) suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa nisbətən az olur İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

informasiyaya ccedilevirən emal prosesi adekvat və gerccediləkdirsə onda lınan informasiya da dəqiq və etibarlı sayılır 9İqtisadi informasiya və onun noumlvləri Cavab İqtisadi informasiya - ccediləmiyyətdə istehsal muumlnasibətlərini xarakterizəedir qtisadi informasiya iqtisadi sistemin (muumləssisənin nazirliyin doumlvlətin və s)ayrılmaz tərkib hissəsidir İqtisadi informasiya dəqiq gerccedilək və operativolmalıdır Dəqiqlik bir informasiyanın buumltuumln istehlakccedilılar tərəfindən birmənalıdərk edilməsi yolu ilə təmin edilir Gerccediləklik informasiyanın elə keyfiyyətsəviyəsidir ki bu səviyyə təmin olunduqda sistemin səmərəli fəaliyyətinə xələlgəlmir Оperativlik isə konkret şəraitdə yuumlksək aktuallıq nuumlmayişidir İdarəetməfunksiyaları uumlzrə iqtisadi informasiya plan-uccedilot normativ-arayış və hesabat-statistikainformasiyasına ayrılır Yaranma yeri uumlzrə informasiya giriş və ccedilıxışinformasiyaya boumlluumlnuumlr 10Sistemin entropiyası anlayışı Cavab İnformasiya ilə bağlı olan ən muumlrəkkəb məsələ onun kəmiyyətcəqiymətləndirilməsidir İnformasiyanın kəmiyyəti qeyri-muumləyyənliyin kəmiyyəti(entropiya) ilə muumləyyən edilir Qeyri-muumləyyənlik istənilən təsərruumlfat və idarəetməqərarının ayrılmaz xassəsidir Ccediluumlnki bu qərarlar həmişə muumləyyən muumlmkuumlnvariantlar iccedilərisindən seccedililməli olur Qəbul edilmiş qərarın həqiqətən ən yaxşıolduğunu isə praktiki olaraq tam yəqinliklə təsdiq etmək muumlmkuumln deyildirKŞennon entropiyanı sum= = sdot m i i i p H p 1 1 log kimi təyin etməyi təklif etmişdir Yənientropiya bir işarəyə duumlşən informasiya miqdarıdından asılıdırMuumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox genişyayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrinqeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyri-muumləyyənliyin oumllccediluumlsuumlentropiyadırSistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədərboumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyətihaqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədərazalır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədərboumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyətihaqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədərazalırNorbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsəinformasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənadaentropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isəmənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlenldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir ldquoNeqentropiyardquoprinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə(informasiyanın alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanıazaltmağa xidmət edir buna goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm dəməqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərarqəbul edilməsirdquo adlanır 11İnformasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının sintaksis oumllccediluumlsuuml verilənlərin həcmi ilətəyin edilir Verilənin həcmi dedikdə xəbərdəki işarələrin sayı nəzərdə tutulurİnformasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml informasiyanın texnologiyaya muumlnasibətini təyinedirVerilənin həcminin hesablanması

verilənlərin əlifbasınakı işarələrin sayındanasılıdırəlifbada işarələrin sayı ccedilox olduqca hər bir işarənin həcmi uyğun olaraqartırəcmin hesablanması uumlccediluumln kombinasiyada bərabər ehdimallı işarələrininformasiya həcmini Xartli duumlsturu ilədə heablamaq olar Bu mənada Azərbaycanəlifbasındakı hərfərin sayı 32 olduğundan hər bir hərifi 5 rəqəmli 2 lik ədədləkodlaşdırmaq muumlmkuumlnduumlrKompuumlterdə istifadə olunan daha geniş yayılmış 2kodlaşdırma sistemi vardır 1 ASCİİ ndash işarələrin sayı 256 2 Uni Cod-işarələrin sayı 65536 Deməli kompuumlterdə hər hansı bir həcmi hesablamaq uumlccediluumln onun hansısistemdə yığıldığını və mətndəki işarələrin sayını bilməkkifayətdirMəsələn ldquoinformatikardquo soumlzuumlnuumln ASCİİ sistemində 11 baytdanUniCodda isə 22 baytdan ibarət olduğu muumləyyən olunur 12İnformasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml Cavab Praqmatik oumllccediluuml informasiyanın qiymətliliyini təyin etmək uumlccediluumlnistifadə edilir Bir uumlnvan uumlccediluumln heccedil bir əhəmiyyət daşımayan fakt məlumat başqaməqsədli uumlnvanın boumlyuumlk marağına səbəb ola bilir Buradan aydın olur ki obyektuumlnvandan asılı olmayaraq obyektiv surətdə moumlvcud olub ətrafa muumləyyən miqdarda informasiya yaydığı halda bu informasiyanın yalnız muumləyyən hissəsi ayrı-ayrı uumlnvanlar uumlccediluumln bu və ya digər dərəcədə qiymətli olur Uumlnvanın informasiyaya reaksiyası 0-la 1 arasında dəyişən qiymətlərlə xarakterizə oluna biləndir Məsələn əgər uumlnvan konkret miqdarda informasiyaya heccedil bir reaksiya vermirsə bu o deməkdir ki həmin informasiyanın qiymətliliyi onun uumlccediluumln sıfırdır Informasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml-dedikdə artıq qeyd edildiyi kimi həmin informasiyanın idarəetmə uumlccediluumln faydalılığı qiymətliliyi başa duumlşuumlluumlr Bu oumllccediluuml də şərtidir və informasiyanın bu və ya digər sistemdə istifadəsi xuumlsusiyyətlərindən asılıdır Informasiyanın qiymətliliyi-sistemin idarə edilməsi uumlzrə məqsəd funksiyasının oumllccediluumllduumlyuuml vahidlərlə və ya ona yaxın vahidlərlə oumllccedilmək məqsədə muumlvafiqdir 13Alqoritm anlayışı Cavab Alqoritm anlayışı informatikanın mərkəzi anlayışıdır Alqoritm soumlzuuml 9-cu əsrdə yaşamış oumlzbək riyaziyyatccedilısı Məhəmməd əl-Xoumlrəzmin adı ilə bağlıdır Alqoritmi alqoritm icraccedilısı (operator) reallaşdırır Alqoritmin əsas xuumlsusiyyəti qoyulmuş məqsədə ccedilatdırmasıdır Maşın uumlccediluumln yazılmış alqoritm proqram adlanır Kompuumlter proqramla işləyir Proqramı olmayan məsələnin maşında həlli muumlmkuumln deyil İntuitiv alqoritm anlayışı proqram anlayışından əhəmiyyətli dərəcədə genişdir İlk proqramccedilılar Paskal Dekart Leybnis Laplas və b olmuşlar Alqoritmin aşağıdakı xassələri vardır 1 Dilə bağlılıq Alqoritm alqoritmik dildə yazılır Alqoritmik dil muumləyyən simvollar və qaydalar sistemidir 2 Diskretlik Alqoritm ciddi struktura malik elementar əməllər (əmrlər) ccediloxluğu olub soumlkuumlluumlb-yığılandır 3 Determinlik Alqoritm tamamilə formal və muumləyyən (birmənalı) olmalıdır 4 Kuumltləvilik Alqoritm bir sinif məsələlərin hamısını həll etməyə yararlı olmalıdır 5 Təkrarlananlıq Eyni giriş verilənləri həmişə eyni nəticə verməlidir 6 Sonluluq Alqoritm ya məsələnin həll nəticəsini ya da həllin muumlmkuumln olmadığı barədə məlumatı verməlidir Alqoritm prosesi əyaniləşdirən blok-sxem formasında təsvir edilir Alqoritm anlayışı hesablama maşınlarından ccedilox əvvəl meydana gəlmişdir İnsan oumlz fəaliyyətinin hər addımında alqoritmlə rastlasır Alqoritm ndashlatınca qayda qanun deməkdir Alqoritm ccediloumlzuumlmuuml ilk dəfə IX əsrin (825 ndashci il) məhşur oumlzbək riyaziyyatccedilısı və astronomu Məhəmməd ibn Musa ƏlXarəzm (yeni Xarəzmli Musa oğlu Məhəmməd) işlətmişdir O onluq say sistemindən ədədlər uumlzərində əməllər qaydasını vermiş və həmin qaydanı alqoritm adlandırmışdır Uumlmumiyyətlə alqoritm verilmiş məsələnin həlli uumlccediluumln lazım olan əməliyyatları təyin edən və həmin əməliyyatların hansı ardıcıllıqla yerinə yetiriləcəyini goumlstərən formal yazılışdır Alqoritmin əsas xassələri aşağıdakılardır 1 Alqoritm sonlu sayda mərhələdən sonra qurtarmalıdır Buna alqoritmin sonluluq xassəsi adlanır

2 Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və birqiymətli təyin olunmalıdır Bu alqoritmin təyin olunma xassəsi adlanır 3 Muumləyyənlik Alqoritmin tərtibi məsələnin həllini ardıcıl yerinə yetirilən mərhələlərə boumllmək deməkdir Bu zaman əvvəlki mərhələlərin nəticələri sonrakı mərhələlərdə istifadə oluna bilər Bu alqoritmin muumləyyənlik xassəsini təşkil edir 4 Kuumltləvilik Bu xassə iki tələbi nəzərdətutur a) muumləyyən məsələnin həlli uumlccediluumln qurulmuş alqoritm həmin tipdən olan buumltuumln məsələlərin həlli uumlccediluumln yararlı olmalıdır b) alqoritm elə təsvir olunmalıdır ki ondan hamı istifadə edə bilsin 5 Nəticəvilik Alqoritmdəki mərhələlərin və onları təşkil edən əməliyyatların sayı sonlu ədəd ilmalıdır ki onların yerinə yetirilməsi axtarılan nəticəyə gətirib ccedilıxara bilsin giriş-cıxış Proqramın əməliyyatları başlanğıc və sonu (alqoritmin başlanğic və son) ccedilap bloku hesablama bloku Doumlvri proses bloku məntiqi şərt bloku (keccedilid) Alqoritmlərin blok-sxemlərini soldan-sağa və yuxarıdan aşağı oxumaq qəbul olunur İstənilən məsələnin alqoritmi sərhəd simvolları ldquobaşrdquo (başlanğıc) və ldquosonrdquo arasında təsvir edilir Alqoritmdə birinci olaraq ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxan xəttin goumlstərdiyi simvol icra edilir Hesablama prosesi ldquosonrdquo simvol ilə qurtarır Beləliklə idarəedici xətlər ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxır və ldquosonrdquo simvolundan qurtarır Bu kimi simvol arasında alqoritmin blok-sxemin buumltuumln qalan simvolları yerləşir Maşında həll etmək uumlccediluumln tərtib edilmiş alqoritm maşın alqoritmi və ya proqram adlanır II Alqoritmlərin noumlvləri İnformasiyanın işlənməsinin muumlxtəlif mərhələlərin ardıcıllığından asılı olaraq muumlxtəlif strukturlu alqoritmlər vardır - xətti alqritmlər - budaqlanan alqoritmlər Maqnit diskindən verilənlərin daxil və xarıc edilməsi Blokların əlaqə goumlstəricisi Uyğun blokun izahı Ccedileşidləmə Sənədlərin əlilə hazırlanması əvvəldən haşırlanmış alqoritmlərdən və ya proqramlardan istifaMaqnit lentindən daxil etmə və ya maqnit lentinə ccedilıxış Verilənlərin əlilə maşına daxil edilməsi Sənədlərin əlilə işlənməsi kodlaşdirma Informasiyanın rabitə kanallarına oumlttuumlruumllməsi Sənədin suumlrətinin alınması - doumlvri alqoritmlər Xətti alqoritmlər ccedilox sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neccedilə ardıcıl əməliyyatlardan ibarət olur və həmin əməliyyatlar yazıldığı ardıcıllıqla da yerinə yetirilir 14Kompuumlterin iş prinsipi Say sistemləri Cavab Kompuumlter ndash ixtiyarı alqoritmin icrası uumlccediluumln nəzərdə tutulmuş universal hesablayıcı qurğudur İxtiyari informasiya kompuumlterdə ikilik rəqəm formasında təsvir edilir Emal prosesinin subyekti (proqramlar) və obyekti (ilk verilənlər və nəticələr) operativ yaddaşda saxlanır Alqoritm ardıcıl maşın əmrləri şəklində tərtib edilmiş proqram formasında olur Kompuumlter proqramda nəzərdə tutulmuş əmrlər ardıcıllığını icra edir Kompuumlter 2-lik say sistemində təsvir edilən rəqəmlərlə işləyir Bu da 10-luq say sistemi kimi moumlvqeli say sistemidir Tam ədədi 10-luqdan 2-liyə keccedilirmək uumlccediluumln ardıcıl boumllmədən(kəsr ədədi ndash ardıcıl vurmadan) istifadə edilir 2-lik ədəd sağdan-sola uumlccedil-uumlccedil qruplaşdırıldıqda 8-lik say sisteminin ədədləri alınır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır Əmrlər sistemi Kompuumlterin Əməliyyat məntiqi sistemi Verilənlərin strukturu formatlarıProqramlaşdırma Yaddaşın dilləri İşləmə suumlrəti təşkili Tətbiqi Giriş-ccedilıxışın proqram təşkili təminatı İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Kompuumlter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və kompuumlterə qoyulan tələblərin boumlyuumlk hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir Qeyd edək ki kompuumlterin məntiqi strukturu konstruktiv olaraq muumlxtəlif sinif kompuumlterlərdə muumlxtəlif quruluşda reallaşdırılır Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar əlifbası vasitəsilə ifadə olunması uumlsuludur Say sistemi kodlaşdırmanın bir formasıdır Muumləyyən əlifba vasitəsilə muumləyyən uumlsullarla yazılan soumlzə kod (say sisteminə tətbiqdə ədədin kodu) kodun alınması prosesinə isə kodlaşdırma deyilirSay sistemləri iki cuumlr olur moumlvqesiz və moumlvqeli Moumlvqesiz say sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) muumləyyən yığımı ilə ifadə olunur Burada ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutdugu yerdən (moumlvqedən) asılı olmur və hesab əməlləri muumlrəkkəb qaydalarla aparılır Moumlvqesiz say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi Rum say sistemidir Məsələn Rum say sistemində 1999 belə yazılır MCMXCIX (M-min C-yiiz X-on I-bir) Ədədin qiymətinin təyinindəki və hesablama əməllərinin aparılmasındakı muumlrəkkəbliklərə goumlrə bu say sistemlərindən kompuumlter texnikasında istifadə olunmur Moumlvqeli say sistemləri ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə goumlrə boumlyuumlk uumlstuumlnluumlklərə malikdirlər Bu say sistemlərində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların ədəddəki moumlvqeləri ilə təyin olunur Məsələn 111 ədədi eyni rəqəmlərdən təşkil olunmasına baxmayaraq onların qiymətləri bambaşqadır soldan birinci 1-yuumlzuuml ikinci 1-onu uumlccediluumlncuuml 1 isə vahidi goumlstərir Moumlvqeli say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi bizim işlətdiyimiz onluq say sistemidir Bundan əlavə informatikada digər moumlvqeli say sistemlərindən də istifadə olunur Ədədlərin yazılısı uumlccediluumln istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası deyilir Onluq say sisteminin əsası ondur yəni burada ədədlərin yazılışı uumlccediluumln on rəqəmdən (0123456789) istifadə olunur Əsası q olan moumlvqeli say sistemindəki istənilən x ədədini belə ifadə etmək olar x(q)= xnq n-1 + xn-1q n-2 + hellip+ x2q 1

+ x1q 0 + x -1q -1+hellip+ xndashmq -m burada x(q) - q əsaslı say sistemində verilən ədəd q - say sisteminin əsası xi - ədədi təşkil edən rəqəmlər (xi lt q) n - tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı m - kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır Məsələn 123456=1103 +2102 +3101 +4100 +510-1+610-2 Say sisteminin əsası moumltərizə iccedilərisində indeks kimi goumlstərilir x(q) ədədi adi halda belə yazılır x (q) = x n x n-1 hellip x2 x1 x -1 hellip x-m (2) Verguumll işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və moumlvqelərin (mərtəbələrin) ccediləki qiymətlərinin hesablanmasının başlanğıcını təyin edir İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24 ) say sistemlərindən istifadə olunur Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir İndiyə qədər moumlvcud olan o cuumlmlədən muumlasir kompuumlterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri uumlccediluumln 2-lik say sistemindən istifadə olunur 15Maşın proqramının kompuumlterdə icrası EHM-lərin təsnifatı Cavab Kompuumlterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir İnformasiya kompuumlterin yaddaş qurğusunda saxlanır mərkəzi prosessorda emal edilir Kompuumlterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır Kompuumlterin yaddaşı 3 boumllmədən ibarətdir uumlnvanlaşdırılan yaddaş prosessor registrləri və kompuumlter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-ccedilıxış yuvaları Kompuumlter portları informasiya oumltuumlruumllməsi qaydasına goumlrə ardıcıl və paralel olur Modem ardıcıl porta printer paralel porta qoşulur Uumlnvanlaşdırılan yaddaş məntiqi cəhətdən ardıcıl yuvalardan ibarətdir Hər yuva 1 bayt saxlayır Operativ yaddaşdakı baytlar noumlmrələnmiş olur Baytın noumlmrəsi onun uumlnvanıdır Mərkəzi prosessor kompuumlterin əsas qurğusudur Mərkəzi prosessor həm buumltuumln hesablamaları icra edir həm də kompuumlterin buumltuumln hissələrinin işini idarə edir Prosessor registrləri kompuumlter yaddaşının ən cəld hissəsidir Ccediloxsaylı registrlər muumlxtəlif funksiyalar icra edir Kompuumlterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir Hər bir elementar əməliyyat muumləyyən maşın əmrinin nəticəsidir Maşın əmrlərinin buumltoumlvluumlkdə bir neccedilə yuumlz variantı vardır Hər maşın əmrinin icrası uumlccediluumln prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur Maşın əmrləri əməl tipləri uumlzrə təsnifləşdirilir Əməl tipləri uumlzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır bullldquoinformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keccedilırırrdquo bullldquoinformasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keccedilırırrdquo bullldquoinformasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə oumltuumlruumlrrdquo və s Prosessor əməllərin bir ccediloxunu paralel icra edir Bunun uumlccediluumln impuls taktları generatoru vardır Bu əməli kvantlarla icra edir Həm verilən həm də proqram uumlnvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır Kompuumlter əmr deşifratorunun koumlməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırır Maşın əmrlərinin bitkin ccediloxluğu maşın dilini yaradır Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir əmrin seccedililməsi icrası və noumlvbəti əmrin uumlnvanının hesablanması Bunun uumlccediluumln prosessorda 2 registr ndash uumlnvan və

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara boumllmuumlşduumlr 16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir 17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya) qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir sum= = minus sdot m i n pi pi I 1 log Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i N i I sumPi P = = minus 1 2 log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları 8 1 8 1 2 1 1 2 4 p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı 751 8 14 8 3 4 2 2 1 8 1 log 8 1 8 1 log 8 1 4 1 log 4 1 2 1 log 2 1 2 2 2 2 = =

= + + I = minus + + + bit olar Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu N N I N i 1 log 1 1 sum 2 = = minus şəklində duumlşuumlr Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22 =21 və ya I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml vahidlərindən geniş istifadə olunur 1 bayt=8bit 1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt 1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt 1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir 18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri) ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII (American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır - tam ədədlər - sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər - suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər - simvol tipli verilənlər - məntiqi verilənlər Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır) mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri 0 1 2 15 0 1 0 hellip 1 Ədədin işarəsi 0 1 2 31 Ədədin 2-lik kodu 16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur 16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647 1 0 1 021 Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır (muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin təsvirinə uyğundur Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur x=mqp burada m - ədədin mantissasi q - say sisteminin əsası p - tərtibdir Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli 125=125x100

=125 xl01 =0125 x 102 Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir q -1le|m|ltl (3) yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir 20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir 21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır 1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi -Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri -İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili -İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar 22Mikroprosessor və onun funksiyaları CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004 mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər (MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə) prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət) suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa nisbətən az olur İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

verilənlərin əlifbasınakı işarələrin sayındanasılıdırəlifbada işarələrin sayı ccedilox olduqca hər bir işarənin həcmi uyğun olaraqartırəcmin hesablanması uumlccediluumln kombinasiyada bərabər ehdimallı işarələrininformasiya həcmini Xartli duumlsturu ilədə heablamaq olar Bu mənada Azərbaycanəlifbasındakı hərfərin sayı 32 olduğundan hər bir hərifi 5 rəqəmli 2 lik ədədləkodlaşdırmaq muumlmkuumlnduumlrKompuumlterdə istifadə olunan daha geniş yayılmış 2kodlaşdırma sistemi vardır 1 ASCİİ ndash işarələrin sayı 256 2 Uni Cod-işarələrin sayı 65536 Deməli kompuumlterdə hər hansı bir həcmi hesablamaq uumlccediluumln onun hansısistemdə yığıldığını və mətndəki işarələrin sayını bilməkkifayətdirMəsələn ldquoinformatikardquo soumlzuumlnuumln ASCİİ sistemində 11 baytdanUniCodda isə 22 baytdan ibarət olduğu muumləyyən olunur 12İnformasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml Cavab Praqmatik oumllccediluuml informasiyanın qiymətliliyini təyin etmək uumlccediluumlnistifadə edilir Bir uumlnvan uumlccediluumln heccedil bir əhəmiyyət daşımayan fakt məlumat başqaməqsədli uumlnvanın boumlyuumlk marağına səbəb ola bilir Buradan aydın olur ki obyektuumlnvandan asılı olmayaraq obyektiv surətdə moumlvcud olub ətrafa muumləyyən miqdarda informasiya yaydığı halda bu informasiyanın yalnız muumləyyən hissəsi ayrı-ayrı uumlnvanlar uumlccediluumln bu və ya digər dərəcədə qiymətli olur Uumlnvanın informasiyaya reaksiyası 0-la 1 arasında dəyişən qiymətlərlə xarakterizə oluna biləndir Məsələn əgər uumlnvan konkret miqdarda informasiyaya heccedil bir reaksiya vermirsə bu o deməkdir ki həmin informasiyanın qiymətliliyi onun uumlccediluumln sıfırdır Informasiyanın praqmatik oumllccediluumlsuuml-dedikdə artıq qeyd edildiyi kimi həmin informasiyanın idarəetmə uumlccediluumln faydalılığı qiymətliliyi başa duumlşuumlluumlr Bu oumllccediluuml də şərtidir və informasiyanın bu və ya digər sistemdə istifadəsi xuumlsusiyyətlərindən asılıdır Informasiyanın qiymətliliyi-sistemin idarə edilməsi uumlzrə məqsəd funksiyasının oumllccediluumllduumlyuuml vahidlərlə və ya ona yaxın vahidlərlə oumllccedilmək məqsədə muumlvafiqdir 13Alqoritm anlayışı Cavab Alqoritm anlayışı informatikanın mərkəzi anlayışıdır Alqoritm soumlzuuml 9-cu əsrdə yaşamış oumlzbək riyaziyyatccedilısı Məhəmməd əl-Xoumlrəzmin adı ilə bağlıdır Alqoritmi alqoritm icraccedilısı (operator) reallaşdırır Alqoritmin əsas xuumlsusiyyəti qoyulmuş məqsədə ccedilatdırmasıdır Maşın uumlccediluumln yazılmış alqoritm proqram adlanır Kompuumlter proqramla işləyir Proqramı olmayan məsələnin maşında həlli muumlmkuumln deyil İntuitiv alqoritm anlayışı proqram anlayışından əhəmiyyətli dərəcədə genişdir İlk proqramccedilılar Paskal Dekart Leybnis Laplas və b olmuşlar Alqoritmin aşağıdakı xassələri vardır 1 Dilə bağlılıq Alqoritm alqoritmik dildə yazılır Alqoritmik dil muumləyyən simvollar və qaydalar sistemidir 2 Diskretlik Alqoritm ciddi struktura malik elementar əməllər (əmrlər) ccediloxluğu olub soumlkuumlluumlb-yığılandır 3 Determinlik Alqoritm tamamilə formal və muumləyyən (birmənalı) olmalıdır 4 Kuumltləvilik Alqoritm bir sinif məsələlərin hamısını həll etməyə yararlı olmalıdır 5 Təkrarlananlıq Eyni giriş verilənləri həmişə eyni nəticə verməlidir 6 Sonluluq Alqoritm ya məsələnin həll nəticəsini ya da həllin muumlmkuumln olmadığı barədə məlumatı verməlidir Alqoritm prosesi əyaniləşdirən blok-sxem formasında təsvir edilir Alqoritm anlayışı hesablama maşınlarından ccedilox əvvəl meydana gəlmişdir İnsan oumlz fəaliyyətinin hər addımında alqoritmlə rastlasır Alqoritm ndashlatınca qayda qanun deməkdir Alqoritm ccediloumlzuumlmuuml ilk dəfə IX əsrin (825 ndashci il) məhşur oumlzbək riyaziyyatccedilısı və astronomu Məhəmməd ibn Musa ƏlXarəzm (yeni Xarəzmli Musa oğlu Məhəmməd) işlətmişdir O onluq say sistemindən ədədlər uumlzərində əməllər qaydasını vermiş və həmin qaydanı alqoritm adlandırmışdır Uumlmumiyyətlə alqoritm verilmiş məsələnin həlli uumlccediluumln lazım olan əməliyyatları təyin edən və həmin əməliyyatların hansı ardıcıllıqla yerinə yetiriləcəyini goumlstərən formal yazılışdır Alqoritmin əsas xassələri aşağıdakılardır 1 Alqoritm sonlu sayda mərhələdən sonra qurtarmalıdır Buna alqoritmin sonluluq xassəsi adlanır

2 Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və birqiymətli təyin olunmalıdır Bu alqoritmin təyin olunma xassəsi adlanır 3 Muumləyyənlik Alqoritmin tərtibi məsələnin həllini ardıcıl yerinə yetirilən mərhələlərə boumllmək deməkdir Bu zaman əvvəlki mərhələlərin nəticələri sonrakı mərhələlərdə istifadə oluna bilər Bu alqoritmin muumləyyənlik xassəsini təşkil edir 4 Kuumltləvilik Bu xassə iki tələbi nəzərdətutur a) muumləyyən məsələnin həlli uumlccediluumln qurulmuş alqoritm həmin tipdən olan buumltuumln məsələlərin həlli uumlccediluumln yararlı olmalıdır b) alqoritm elə təsvir olunmalıdır ki ondan hamı istifadə edə bilsin 5 Nəticəvilik Alqoritmdəki mərhələlərin və onları təşkil edən əməliyyatların sayı sonlu ədəd ilmalıdır ki onların yerinə yetirilməsi axtarılan nəticəyə gətirib ccedilıxara bilsin giriş-cıxış Proqramın əməliyyatları başlanğıc və sonu (alqoritmin başlanğic və son) ccedilap bloku hesablama bloku Doumlvri proses bloku məntiqi şərt bloku (keccedilid) Alqoritmlərin blok-sxemlərini soldan-sağa və yuxarıdan aşağı oxumaq qəbul olunur İstənilən məsələnin alqoritmi sərhəd simvolları ldquobaşrdquo (başlanğıc) və ldquosonrdquo arasında təsvir edilir Alqoritmdə birinci olaraq ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxan xəttin goumlstərdiyi simvol icra edilir Hesablama prosesi ldquosonrdquo simvol ilə qurtarır Beləliklə idarəedici xətlər ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxır və ldquosonrdquo simvolundan qurtarır Bu kimi simvol arasında alqoritmin blok-sxemin buumltuumln qalan simvolları yerləşir Maşında həll etmək uumlccediluumln tərtib edilmiş alqoritm maşın alqoritmi və ya proqram adlanır II Alqoritmlərin noumlvləri İnformasiyanın işlənməsinin muumlxtəlif mərhələlərin ardıcıllığından asılı olaraq muumlxtəlif strukturlu alqoritmlər vardır - xətti alqritmlər - budaqlanan alqoritmlər Maqnit diskindən verilənlərin daxil və xarıc edilməsi Blokların əlaqə goumlstəricisi Uyğun blokun izahı Ccedileşidləmə Sənədlərin əlilə hazırlanması əvvəldən haşırlanmış alqoritmlərdən və ya proqramlardan istifaMaqnit lentindən daxil etmə və ya maqnit lentinə ccedilıxış Verilənlərin əlilə maşına daxil edilməsi Sənədlərin əlilə işlənməsi kodlaşdirma Informasiyanın rabitə kanallarına oumlttuumlruumllməsi Sənədin suumlrətinin alınması - doumlvri alqoritmlər Xətti alqoritmlər ccedilox sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neccedilə ardıcıl əməliyyatlardan ibarət olur və həmin əməliyyatlar yazıldığı ardıcıllıqla da yerinə yetirilir 14Kompuumlterin iş prinsipi Say sistemləri Cavab Kompuumlter ndash ixtiyarı alqoritmin icrası uumlccediluumln nəzərdə tutulmuş universal hesablayıcı qurğudur İxtiyari informasiya kompuumlterdə ikilik rəqəm formasında təsvir edilir Emal prosesinin subyekti (proqramlar) və obyekti (ilk verilənlər və nəticələr) operativ yaddaşda saxlanır Alqoritm ardıcıl maşın əmrləri şəklində tərtib edilmiş proqram formasında olur Kompuumlter proqramda nəzərdə tutulmuş əmrlər ardıcıllığını icra edir Kompuumlter 2-lik say sistemində təsvir edilən rəqəmlərlə işləyir Bu da 10-luq say sistemi kimi moumlvqeli say sistemidir Tam ədədi 10-luqdan 2-liyə keccedilirmək uumlccediluumln ardıcıl boumllmədən(kəsr ədədi ndash ardıcıl vurmadan) istifadə edilir 2-lik ədəd sağdan-sola uumlccedil-uumlccedil qruplaşdırıldıqda 8-lik say sisteminin ədədləri alınır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır Əmrlər sistemi Kompuumlterin Əməliyyat məntiqi sistemi Verilənlərin strukturu formatlarıProqramlaşdırma Yaddaşın dilləri İşləmə suumlrəti təşkili Tətbiqi Giriş-ccedilıxışın proqram təşkili təminatı İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Kompuumlter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və kompuumlterə qoyulan tələblərin boumlyuumlk hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir Qeyd edək ki kompuumlterin məntiqi strukturu konstruktiv olaraq muumlxtəlif sinif kompuumlterlərdə muumlxtəlif quruluşda reallaşdırılır Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar əlifbası vasitəsilə ifadə olunması uumlsuludur Say sistemi kodlaşdırmanın bir formasıdır Muumləyyən əlifba vasitəsilə muumləyyən uumlsullarla yazılan soumlzə kod (say sisteminə tətbiqdə ədədin kodu) kodun alınması prosesinə isə kodlaşdırma deyilirSay sistemləri iki cuumlr olur moumlvqesiz və moumlvqeli Moumlvqesiz say sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) muumləyyən yığımı ilə ifadə olunur Burada ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutdugu yerdən (moumlvqedən) asılı olmur və hesab əməlləri muumlrəkkəb qaydalarla aparılır Moumlvqesiz say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi Rum say sistemidir Məsələn Rum say sistemində 1999 belə yazılır MCMXCIX (M-min C-yiiz X-on I-bir) Ədədin qiymətinin təyinindəki və hesablama əməllərinin aparılmasındakı muumlrəkkəbliklərə goumlrə bu say sistemlərindən kompuumlter texnikasında istifadə olunmur Moumlvqeli say sistemləri ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə goumlrə boumlyuumlk uumlstuumlnluumlklərə malikdirlər Bu say sistemlərində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların ədəddəki moumlvqeləri ilə təyin olunur Məsələn 111 ədədi eyni rəqəmlərdən təşkil olunmasına baxmayaraq onların qiymətləri bambaşqadır soldan birinci 1-yuumlzuuml ikinci 1-onu uumlccediluumlncuuml 1 isə vahidi goumlstərir Moumlvqeli say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi bizim işlətdiyimiz onluq say sistemidir Bundan əlavə informatikada digər moumlvqeli say sistemlərindən də istifadə olunur Ədədlərin yazılısı uumlccediluumln istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası deyilir Onluq say sisteminin əsası ondur yəni burada ədədlərin yazılışı uumlccediluumln on rəqəmdən (0123456789) istifadə olunur Əsası q olan moumlvqeli say sistemindəki istənilən x ədədini belə ifadə etmək olar x(q)= xnq n-1 + xn-1q n-2 + hellip+ x2q 1

+ x1q 0 + x -1q -1+hellip+ xndashmq -m burada x(q) - q əsaslı say sistemində verilən ədəd q - say sisteminin əsası xi - ədədi təşkil edən rəqəmlər (xi lt q) n - tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı m - kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır Məsələn 123456=1103 +2102 +3101 +4100 +510-1+610-2 Say sisteminin əsası moumltərizə iccedilərisində indeks kimi goumlstərilir x(q) ədədi adi halda belə yazılır x (q) = x n x n-1 hellip x2 x1 x -1 hellip x-m (2) Verguumll işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və moumlvqelərin (mərtəbələrin) ccediləki qiymətlərinin hesablanmasının başlanğıcını təyin edir İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24 ) say sistemlərindən istifadə olunur Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir İndiyə qədər moumlvcud olan o cuumlmlədən muumlasir kompuumlterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri uumlccediluumln 2-lik say sistemindən istifadə olunur 15Maşın proqramının kompuumlterdə icrası EHM-lərin təsnifatı Cavab Kompuumlterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir İnformasiya kompuumlterin yaddaş qurğusunda saxlanır mərkəzi prosessorda emal edilir Kompuumlterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır Kompuumlterin yaddaşı 3 boumllmədən ibarətdir uumlnvanlaşdırılan yaddaş prosessor registrləri və kompuumlter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-ccedilıxış yuvaları Kompuumlter portları informasiya oumltuumlruumllməsi qaydasına goumlrə ardıcıl və paralel olur Modem ardıcıl porta printer paralel porta qoşulur Uumlnvanlaşdırılan yaddaş məntiqi cəhətdən ardıcıl yuvalardan ibarətdir Hər yuva 1 bayt saxlayır Operativ yaddaşdakı baytlar noumlmrələnmiş olur Baytın noumlmrəsi onun uumlnvanıdır Mərkəzi prosessor kompuumlterin əsas qurğusudur Mərkəzi prosessor həm buumltuumln hesablamaları icra edir həm də kompuumlterin buumltuumln hissələrinin işini idarə edir Prosessor registrləri kompuumlter yaddaşının ən cəld hissəsidir Ccediloxsaylı registrlər muumlxtəlif funksiyalar icra edir Kompuumlterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir Hər bir elementar əməliyyat muumləyyən maşın əmrinin nəticəsidir Maşın əmrlərinin buumltoumlvluumlkdə bir neccedilə yuumlz variantı vardır Hər maşın əmrinin icrası uumlccediluumln prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur Maşın əmrləri əməl tipləri uumlzrə təsnifləşdirilir Əməl tipləri uumlzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır bullldquoinformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keccedilırırrdquo bullldquoinformasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keccedilırırrdquo bullldquoinformasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə oumltuumlruumlrrdquo və s Prosessor əməllərin bir ccediloxunu paralel icra edir Bunun uumlccediluumln impuls taktları generatoru vardır Bu əməli kvantlarla icra edir Həm verilən həm də proqram uumlnvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır Kompuumlter əmr deşifratorunun koumlməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırır Maşın əmrlərinin bitkin ccediloxluğu maşın dilini yaradır Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir əmrin seccedililməsi icrası və noumlvbəti əmrin uumlnvanının hesablanması Bunun uumlccediluumln prosessorda 2 registr ndash uumlnvan və

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara boumllmuumlşduumlr 16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir 17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya) qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir sum= = minus sdot m i n pi pi I 1 log Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i N i I sumPi P = = minus 1 2 log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları 8 1 8 1 2 1 1 2 4 p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı 751 8 14 8 3 4 2 2 1 8 1 log 8 1 8 1 log 8 1 4 1 log 4 1 2 1 log 2 1 2 2 2 2 = =

= + + I = minus + + + bit olar Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu N N I N i 1 log 1 1 sum 2 = = minus şəklində duumlşuumlr Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22 =21 və ya I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml vahidlərindən geniş istifadə olunur 1 bayt=8bit 1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt 1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt 1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir 18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri) ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII (American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır - tam ədədlər - sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər - suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər - simvol tipli verilənlər - məntiqi verilənlər Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır) mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri 0 1 2 15 0 1 0 hellip 1 Ədədin işarəsi 0 1 2 31 Ədədin 2-lik kodu 16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur 16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647 1 0 1 021 Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır (muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin təsvirinə uyğundur Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur x=mqp burada m - ədədin mantissasi q - say sisteminin əsası p - tərtibdir Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli 125=125x100

=125 xl01 =0125 x 102 Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir q -1le|m|ltl (3) yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir 20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir 21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır 1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi -Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri -İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili -İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar 22Mikroprosessor və onun funksiyaları CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004 mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər (MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə) prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət) suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa nisbətən az olur İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

2 Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və birqiymətli təyin olunmalıdır Bu alqoritmin təyin olunma xassəsi adlanır 3 Muumləyyənlik Alqoritmin tərtibi məsələnin həllini ardıcıl yerinə yetirilən mərhələlərə boumllmək deməkdir Bu zaman əvvəlki mərhələlərin nəticələri sonrakı mərhələlərdə istifadə oluna bilər Bu alqoritmin muumləyyənlik xassəsini təşkil edir 4 Kuumltləvilik Bu xassə iki tələbi nəzərdətutur a) muumləyyən məsələnin həlli uumlccediluumln qurulmuş alqoritm həmin tipdən olan buumltuumln məsələlərin həlli uumlccediluumln yararlı olmalıdır b) alqoritm elə təsvir olunmalıdır ki ondan hamı istifadə edə bilsin 5 Nəticəvilik Alqoritmdəki mərhələlərin və onları təşkil edən əməliyyatların sayı sonlu ədəd ilmalıdır ki onların yerinə yetirilməsi axtarılan nəticəyə gətirib ccedilıxara bilsin giriş-cıxış Proqramın əməliyyatları başlanğıc və sonu (alqoritmin başlanğic və son) ccedilap bloku hesablama bloku Doumlvri proses bloku məntiqi şərt bloku (keccedilid) Alqoritmlərin blok-sxemlərini soldan-sağa və yuxarıdan aşağı oxumaq qəbul olunur İstənilən məsələnin alqoritmi sərhəd simvolları ldquobaşrdquo (başlanğıc) və ldquosonrdquo arasında təsvir edilir Alqoritmdə birinci olaraq ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxan xəttin goumlstərdiyi simvol icra edilir Hesablama prosesi ldquosonrdquo simvol ilə qurtarır Beləliklə idarəedici xətlər ldquobaşrdquo simvolundan ccedilıxır və ldquosonrdquo simvolundan qurtarır Bu kimi simvol arasında alqoritmin blok-sxemin buumltuumln qalan simvolları yerləşir Maşında həll etmək uumlccediluumln tərtib edilmiş alqoritm maşın alqoritmi və ya proqram adlanır II Alqoritmlərin noumlvləri İnformasiyanın işlənməsinin muumlxtəlif mərhələlərin ardıcıllığından asılı olaraq muumlxtəlif strukturlu alqoritmlər vardır - xətti alqritmlər - budaqlanan alqoritmlər Maqnit diskindən verilənlərin daxil və xarıc edilməsi Blokların əlaqə goumlstəricisi Uyğun blokun izahı Ccedileşidləmə Sənədlərin əlilə hazırlanması əvvəldən haşırlanmış alqoritmlərdən və ya proqramlardan istifaMaqnit lentindən daxil etmə və ya maqnit lentinə ccedilıxış Verilənlərin əlilə maşına daxil edilməsi Sənədlərin əlilə işlənməsi kodlaşdirma Informasiyanın rabitə kanallarına oumlttuumlruumllməsi Sənədin suumlrətinin alınması - doumlvri alqoritmlər Xətti alqoritmlər ccedilox sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neccedilə ardıcıl əməliyyatlardan ibarət olur və həmin əməliyyatlar yazıldığı ardıcıllıqla da yerinə yetirilir 14Kompuumlterin iş prinsipi Say sistemləri Cavab Kompuumlter ndash ixtiyarı alqoritmin icrası uumlccediluumln nəzərdə tutulmuş universal hesablayıcı qurğudur İxtiyari informasiya kompuumlterdə ikilik rəqəm formasında təsvir edilir Emal prosesinin subyekti (proqramlar) və obyekti (ilk verilənlər və nəticələr) operativ yaddaşda saxlanır Alqoritm ardıcıl maşın əmrləri şəklində tərtib edilmiş proqram formasında olur Kompuumlter proqramda nəzərdə tutulmuş əmrlər ardıcıllığını icra edir Kompuumlter 2-lik say sistemində təsvir edilən rəqəmlərlə işləyir Bu da 10-luq say sistemi kimi moumlvqeli say sistemidir Tam ədədi 10-luqdan 2-liyə keccedilirmək uumlccediluumln ardıcıl boumllmədən(kəsr ədədi ndash ardıcıl vurmadan) istifadə edilir 2-lik ədəd sağdan-sola uumlccedil-uumlccedil qruplaşdırıldıqda 8-lik say sisteminin ədədləri alınır

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır Əmrlər sistemi Kompuumlterin Əməliyyat məntiqi sistemi Verilənlərin strukturu formatlarıProqramlaşdırma Yaddaşın dilləri İşləmə suumlrəti təşkili Tətbiqi Giriş-ccedilıxışın proqram təşkili təminatı İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Kompuumlter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və kompuumlterə qoyulan tələblərin boumlyuumlk hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir Qeyd edək ki kompuumlterin məntiqi strukturu konstruktiv olaraq muumlxtəlif sinif kompuumlterlərdə muumlxtəlif quruluşda reallaşdırılır Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar əlifbası vasitəsilə ifadə olunması uumlsuludur Say sistemi kodlaşdırmanın bir formasıdır Muumləyyən əlifba vasitəsilə muumləyyən uumlsullarla yazılan soumlzə kod (say sisteminə tətbiqdə ədədin kodu) kodun alınması prosesinə isə kodlaşdırma deyilirSay sistemləri iki cuumlr olur moumlvqesiz və moumlvqeli Moumlvqesiz say sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) muumləyyən yığımı ilə ifadə olunur Burada ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutdugu yerdən (moumlvqedən) asılı olmur və hesab əməlləri muumlrəkkəb qaydalarla aparılır Moumlvqesiz say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi Rum say sistemidir Məsələn Rum say sistemində 1999 belə yazılır MCMXCIX (M-min C-yiiz X-on I-bir) Ədədin qiymətinin təyinindəki və hesablama əməllərinin aparılmasındakı muumlrəkkəbliklərə goumlrə bu say sistemlərindən kompuumlter texnikasında istifadə olunmur Moumlvqeli say sistemləri ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə goumlrə boumlyuumlk uumlstuumlnluumlklərə malikdirlər Bu say sistemlərində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların ədəddəki moumlvqeləri ilə təyin olunur Məsələn 111 ədədi eyni rəqəmlərdən təşkil olunmasına baxmayaraq onların qiymətləri bambaşqadır soldan birinci 1-yuumlzuuml ikinci 1-onu uumlccediluumlncuuml 1 isə vahidi goumlstərir Moumlvqeli say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi bizim işlətdiyimiz onluq say sistemidir Bundan əlavə informatikada digər moumlvqeli say sistemlərindən də istifadə olunur Ədədlərin yazılısı uumlccediluumln istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası deyilir Onluq say sisteminin əsası ondur yəni burada ədədlərin yazılışı uumlccediluumln on rəqəmdən (0123456789) istifadə olunur Əsası q olan moumlvqeli say sistemindəki istənilən x ədədini belə ifadə etmək olar x(q)= xnq n-1 + xn-1q n-2 + hellip+ x2q 1

+ x1q 0 + x -1q -1+hellip+ xndashmq -m burada x(q) - q əsaslı say sistemində verilən ədəd q - say sisteminin əsası xi - ədədi təşkil edən rəqəmlər (xi lt q) n - tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı m - kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır Məsələn 123456=1103 +2102 +3101 +4100 +510-1+610-2 Say sisteminin əsası moumltərizə iccedilərisində indeks kimi goumlstərilir x(q) ədədi adi halda belə yazılır x (q) = x n x n-1 hellip x2 x1 x -1 hellip x-m (2) Verguumll işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və moumlvqelərin (mərtəbələrin) ccediləki qiymətlərinin hesablanmasının başlanğıcını təyin edir İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24 ) say sistemlərindən istifadə olunur Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir İndiyə qədər moumlvcud olan o cuumlmlədən muumlasir kompuumlterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri uumlccediluumln 2-lik say sistemindən istifadə olunur 15Maşın proqramının kompuumlterdə icrası EHM-lərin təsnifatı Cavab Kompuumlterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir İnformasiya kompuumlterin yaddaş qurğusunda saxlanır mərkəzi prosessorda emal edilir Kompuumlterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır Kompuumlterin yaddaşı 3 boumllmədən ibarətdir uumlnvanlaşdırılan yaddaş prosessor registrləri və kompuumlter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-ccedilıxış yuvaları Kompuumlter portları informasiya oumltuumlruumllməsi qaydasına goumlrə ardıcıl və paralel olur Modem ardıcıl porta printer paralel porta qoşulur Uumlnvanlaşdırılan yaddaş məntiqi cəhətdən ardıcıl yuvalardan ibarətdir Hər yuva 1 bayt saxlayır Operativ yaddaşdakı baytlar noumlmrələnmiş olur Baytın noumlmrəsi onun uumlnvanıdır Mərkəzi prosessor kompuumlterin əsas qurğusudur Mərkəzi prosessor həm buumltuumln hesablamaları icra edir həm də kompuumlterin buumltuumln hissələrinin işini idarə edir Prosessor registrləri kompuumlter yaddaşının ən cəld hissəsidir Ccediloxsaylı registrlər muumlxtəlif funksiyalar icra edir Kompuumlterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir Hər bir elementar əməliyyat muumləyyən maşın əmrinin nəticəsidir Maşın əmrlərinin buumltoumlvluumlkdə bir neccedilə yuumlz variantı vardır Hər maşın əmrinin icrası uumlccediluumln prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur Maşın əmrləri əməl tipləri uumlzrə təsnifləşdirilir Əməl tipləri uumlzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır bullldquoinformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keccedilırırrdquo bullldquoinformasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keccedilırırrdquo bullldquoinformasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə oumltuumlruumlrrdquo və s Prosessor əməllərin bir ccediloxunu paralel icra edir Bunun uumlccediluumln impuls taktları generatoru vardır Bu əməli kvantlarla icra edir Həm verilən həm də proqram uumlnvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır Kompuumlter əmr deşifratorunun koumlməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırır Maşın əmrlərinin bitkin ccediloxluğu maşın dilini yaradır Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir əmrin seccedililməsi icrası və noumlvbəti əmrin uumlnvanının hesablanması Bunun uumlccediluumln prosessorda 2 registr ndash uumlnvan və

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara boumllmuumlşduumlr 16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir 17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya) qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir sum= = minus sdot m i n pi pi I 1 log Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i N i I sumPi P = = minus 1 2 log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları 8 1 8 1 2 1 1 2 4 p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı 751 8 14 8 3 4 2 2 1 8 1 log 8 1 8 1 log 8 1 4 1 log 4 1 2 1 log 2 1 2 2 2 2 = =

= + + I = minus + + + bit olar Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu N N I N i 1 log 1 1 sum 2 = = minus şəklində duumlşuumlr Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22 =21 və ya I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml vahidlərindən geniş istifadə olunur 1 bayt=8bit 1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt 1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt 1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir 18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri) ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII (American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır - tam ədədlər - sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər - suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər - simvol tipli verilənlər - məntiqi verilənlər Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır) mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri 0 1 2 15 0 1 0 hellip 1 Ədədin işarəsi 0 1 2 31 Ədədin 2-lik kodu 16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur 16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647 1 0 1 021 Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır (muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin təsvirinə uyğundur Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur x=mqp burada m - ədədin mantissasi q - say sisteminin əsası p - tərtibdir Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli 125=125x100

=125 xl01 =0125 x 102 Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir q -1le|m|ltl (3) yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir 20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir 21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır 1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi -Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri -İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili -İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar 22Mikroprosessor və onun funksiyaları CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004 mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər (MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə) prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət) suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa nisbətən az olur İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır Əmrlər sistemi Kompuumlterin Əməliyyat məntiqi sistemi Verilənlərin strukturu formatlarıProqramlaşdırma Yaddaşın dilləri İşləmə suumlrəti təşkili Tətbiqi Giriş-ccedilıxışın proqram təşkili təminatı İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Kompuumlter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli təkmilləşdirilmiş və kompuumlterə qoyulan tələblərin boumlyuumlk hissəsi proqram vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir Qeyd edək ki kompuumlterin məntiqi strukturu konstruktiv olaraq muumlxtəlif sinif kompuumlterlərdə muumlxtəlif quruluşda reallaşdırılır Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar əlifbası vasitəsilə ifadə olunması uumlsuludur Say sistemi kodlaşdırmanın bir formasıdır Muumləyyən əlifba vasitəsilə muumləyyən uumlsullarla yazılan soumlzə kod (say sisteminə tətbiqdə ədədin kodu) kodun alınması prosesinə isə kodlaşdırma deyilirSay sistemləri iki cuumlr olur moumlvqesiz və moumlvqeli Moumlvqesiz say sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) muumləyyən yığımı ilə ifadə olunur Burada ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutdugu yerdən (moumlvqedən) asılı olmur və hesab əməlləri muumlrəkkəb qaydalarla aparılır Moumlvqesiz say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi Rum say sistemidir Məsələn Rum say sistemində 1999 belə yazılır MCMXCIX (M-min C-yiiz X-on I-bir) Ədədin qiymətinin təyinindəki və hesablama əməllərinin aparılmasındakı muumlrəkkəbliklərə goumlrə bu say sistemlərindən kompuumlter texnikasında istifadə olunmur Moumlvqeli say sistemləri ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə goumlrə boumlyuumlk uumlstuumlnluumlklərə malikdirlər Bu say sistemlərində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların ədəddəki moumlvqeləri ilə təyin olunur Məsələn 111 ədədi eyni rəqəmlərdən təşkil olunmasına baxmayaraq onların qiymətləri bambaşqadır soldan birinci 1-yuumlzuuml ikinci 1-onu uumlccediluumlncuuml 1 isə vahidi goumlstərir Moumlvqeli say sistemlərinin tipik nuumlmayəndəsi bizim işlətdiyimiz onluq say sistemidir Bundan əlavə informatikada digər moumlvqeli say sistemlərindən də istifadə olunur Ədədlərin yazılısı uumlccediluumln istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say sisteminin əsası deyilir Onluq say sisteminin əsası ondur yəni burada ədədlərin yazılışı uumlccediluumln on rəqəmdən (0123456789) istifadə olunur Əsası q olan moumlvqeli say sistemindəki istənilən x ədədini belə ifadə etmək olar x(q)= xnq n-1 + xn-1q n-2 + hellip+ x2q 1

+ x1q 0 + x -1q -1+hellip+ xndashmq -m burada x(q) - q əsaslı say sistemində verilən ədəd q - say sisteminin əsası xi - ədədi təşkil edən rəqəmlər (xi lt q) n - tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı m - kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır Məsələn 123456=1103 +2102 +3101 +4100 +510-1+610-2 Say sisteminin əsası moumltərizə iccedilərisində indeks kimi goumlstərilir x(q) ədədi adi halda belə yazılır x (q) = x n x n-1 hellip x2 x1 x -1 hellip x-m (2) Verguumll işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və moumlvqelərin (mərtəbələrin) ccediləki qiymətlərinin hesablanmasının başlanğıcını təyin edir İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24 ) say sistemlərindən istifadə olunur Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir İndiyə qədər moumlvcud olan o cuumlmlədən muumlasir kompuumlterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri uumlccediluumln 2-lik say sistemindən istifadə olunur 15Maşın proqramının kompuumlterdə icrası EHM-lərin təsnifatı Cavab Kompuumlterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir İnformasiya kompuumlterin yaddaş qurğusunda saxlanır mərkəzi prosessorda emal edilir Kompuumlterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır Kompuumlterin yaddaşı 3 boumllmədən ibarətdir uumlnvanlaşdırılan yaddaş prosessor registrləri və kompuumlter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-ccedilıxış yuvaları Kompuumlter portları informasiya oumltuumlruumllməsi qaydasına goumlrə ardıcıl və paralel olur Modem ardıcıl porta printer paralel porta qoşulur Uumlnvanlaşdırılan yaddaş məntiqi cəhətdən ardıcıl yuvalardan ibarətdir Hər yuva 1 bayt saxlayır Operativ yaddaşdakı baytlar noumlmrələnmiş olur Baytın noumlmrəsi onun uumlnvanıdır Mərkəzi prosessor kompuumlterin əsas qurğusudur Mərkəzi prosessor həm buumltuumln hesablamaları icra edir həm də kompuumlterin buumltuumln hissələrinin işini idarə edir Prosessor registrləri kompuumlter yaddaşının ən cəld hissəsidir Ccediloxsaylı registrlər muumlxtəlif funksiyalar icra edir Kompuumlterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir Hər bir elementar əməliyyat muumləyyən maşın əmrinin nəticəsidir Maşın əmrlərinin buumltoumlvluumlkdə bir neccedilə yuumlz variantı vardır Hər maşın əmrinin icrası uumlccediluumln prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur Maşın əmrləri əməl tipləri uumlzrə təsnifləşdirilir Əməl tipləri uumlzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır bullldquoinformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keccedilırırrdquo bullldquoinformasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keccedilırırrdquo bullldquoinformasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə oumltuumlruumlrrdquo və s Prosessor əməllərin bir ccediloxunu paralel icra edir Bunun uumlccediluumln impuls taktları generatoru vardır Bu əməli kvantlarla icra edir Həm verilən həm də proqram uumlnvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır Kompuumlter əmr deşifratorunun koumlməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırır Maşın əmrlərinin bitkin ccediloxluğu maşın dilini yaradır Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir əmrin seccedililməsi icrası və noumlvbəti əmrin uumlnvanının hesablanması Bunun uumlccediluumln prosessorda 2 registr ndash uumlnvan və

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara boumllmuumlşduumlr 16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir 17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya) qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir sum= = minus sdot m i n pi pi I 1 log Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i N i I sumPi P = = minus 1 2 log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları 8 1 8 1 2 1 1 2 4 p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı 751 8 14 8 3 4 2 2 1 8 1 log 8 1 8 1 log 8 1 4 1 log 4 1 2 1 log 2 1 2 2 2 2 = =

= + + I = minus + + + bit olar Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu N N I N i 1 log 1 1 sum 2 = = minus şəklində duumlşuumlr Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22 =21 və ya I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml vahidlərindən geniş istifadə olunur 1 bayt=8bit 1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt 1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt 1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir 18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri) ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII (American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır - tam ədədlər - sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər - suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər - simvol tipli verilənlər - məntiqi verilənlər Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır) mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri 0 1 2 15 0 1 0 hellip 1 Ədədin işarəsi 0 1 2 31 Ədədin 2-lik kodu 16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur 16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647 1 0 1 021 Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır (muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin təsvirinə uyğundur Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur x=mqp burada m - ədədin mantissasi q - say sisteminin əsası p - tərtibdir Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli 125=125x100

=125 xl01 =0125 x 102 Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir q -1le|m|ltl (3) yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir 20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir 21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır 1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi -Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri -İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili -İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar 22Mikroprosessor və onun funksiyaları CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004 mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər (MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə) prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət) suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa nisbətən az olur İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

+ x1q 0 + x -1q -1+hellip+ xndashmq -m burada x(q) - q əsaslı say sistemində verilən ədəd q - say sisteminin əsası xi - ədədi təşkil edən rəqəmlər (xi lt q) n - tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı m - kəsr hissədəki mərtəbələrin sayıdır Məsələn 123456=1103 +2102 +3101 +4100 +510-1+610-2 Say sisteminin əsası moumltərizə iccedilərisində indeks kimi goumlstərilir x(q) ədədi adi halda belə yazılır x (q) = x n x n-1 hellip x2 x1 x -1 hellip x-m (2) Verguumll işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və moumlvqelərin (mərtəbələrin) ccediləki qiymətlərinin hesablanmasının başlanğıcını təyin edir İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə asan əlaqə yaratmağa imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (24 ) say sistemlərindən istifadə olunur Ən geniş tətbiq olunan 2-lik say sistemidir İndiyə qədər moumlvcud olan o cuumlmlədən muumlasir kompuumlterlərdə informasiyanın maşındaxili təsviri uumlccediluumln 2-lik say sistemindən istifadə olunur 15Maşın proqramının kompuumlterdə icrası EHM-lərin təsnifatı Cavab Kompuumlterdə verilənlərin saxlanması və emalı ayrı-ayrı qurğularda icra edilir İnformasiya kompuumlterin yaddaş qurğusunda saxlanır mərkəzi prosessorda emal edilir Kompuumlterin işi yaddaşındakı informasiyadan asılıdır Kompuumlterin yaddaşı 3 boumllmədən ibarətdir uumlnvanlaşdırılan yaddaş prosessor registrləri və kompuumlter portları tərəfindən istifadə edilən giriş-ccedilıxış yuvaları Kompuumlter portları informasiya oumltuumlruumllməsi qaydasına goumlrə ardıcıl və paralel olur Modem ardıcıl porta printer paralel porta qoşulur Uumlnvanlaşdırılan yaddaş məntiqi cəhətdən ardıcıl yuvalardan ibarətdir Hər yuva 1 bayt saxlayır Operativ yaddaşdakı baytlar noumlmrələnmiş olur Baytın noumlmrəsi onun uumlnvanıdır Mərkəzi prosessor kompuumlterin əsas qurğusudur Mərkəzi prosessor həm buumltuumln hesablamaları icra edir həm də kompuumlterin buumltuumln hissələrinin işini idarə edir Prosessor registrləri kompuumlter yaddaşının ən cəld hissəsidir Ccediloxsaylı registrlər muumlxtəlif funksiyalar icra edir Kompuumlterin işi elementar əməliyyatlar ardıcıllığından ibarətdir Hər bir elementar əməliyyat muumləyyən maşın əmrinin nəticəsidir Maşın əmrlərinin buumltoumlvluumlkdə bir neccedilə yuumlz variantı vardır Hər maşın əmrinin icrası uumlccediluumln prosessorun konstruksiyasında ayrıca elektron mikrosxem nəzərdə tutulmuşdur Maşın əmrləri əməl tipləri uumlzrə təsnifləşdirilir Əməl tipləri uumlzrə icra edilən maşın əmrləri aşağıdakılardır bullldquoinformasiya blokunu operativ yaddaşdan prosessor registrinə keccedilırırrdquo bullldquoinformasiya blokunu prosessor registrindən operativ yaddaşa keccedilırırrdquo bullldquoinformasiya blokunu portdan alıb prosessor registrinə oumltuumlruumlrrdquo və s Prosessor əməllərin bir ccediloxunu paralel icra edir Bunun uumlccediluumln impuls taktları generatoru vardır Bu əməli kvantlarla icra edir Həm verilən həm də proqram uumlnvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır Kompuumlter əmr deşifratorunun koumlməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırır Maşın əmrlərinin bitkin ccediloxluğu maşın dilini yaradır Maşın əmrinin icrası 3 addımdan ibarətdir əmrin seccedililməsi icrası və noumlvbəti əmrin uumlnvanının hesablanması Bunun uumlccediluumln prosessorda 2 registr ndash uumlnvan və

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara boumllmuumlşduumlr 16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir 17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya) qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir sum= = minus sdot m i n pi pi I 1 log Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i N i I sumPi P = = minus 1 2 log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları 8 1 8 1 2 1 1 2 4 p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı 751 8 14 8 3 4 2 2 1 8 1 log 8 1 8 1 log 8 1 4 1 log 4 1 2 1 log 2 1 2 2 2 2 = =

= + + I = minus + + + bit olar Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu N N I N i 1 log 1 1 sum 2 = = minus şəklində duumlşuumlr Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22 =21 və ya I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml vahidlərindən geniş istifadə olunur 1 bayt=8bit 1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt 1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt 1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir 18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri) ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII (American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır - tam ədədlər - sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər - suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər - simvol tipli verilənlər - məntiqi verilənlər Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır) mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri 0 1 2 15 0 1 0 hellip 1 Ədədin işarəsi 0 1 2 31 Ədədin 2-lik kodu 16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur 16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647 1 0 1 021 Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır (muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin təsvirinə uyğundur Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur x=mqp burada m - ədədin mantissasi q - say sisteminin əsası p - tərtibdir Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli 125=125x100

=125 xl01 =0125 x 102 Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir q -1le|m|ltl (3) yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir 20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir 21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır 1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi -Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri -İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili -İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar 22Mikroprosessor və onun funksiyaları CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004 mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər (MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə) prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət) suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa nisbətən az olur İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

əmr registri vardır Uumlnvan registri əmr baytının noumlmrəsini əmr registri isə əmrin məzmununu təyin edir EHM-lər muumlxtəlif əlamətlər uumlzrə təsnifləşdirilirlər Element bazası uumlzrə təsnifləşdirmə EHM nəsillərini təyin etməyə imkan verir Funksional imkan baxımından təsnifləşdirmə EHM-ləri ixtisaslaşdırılmış və universal maşınlara boumllməyə imkan vermişdir Məhsuldarlıq əlaməti uumlzrə təsnifləşdirmə EHM-ləri MiniEHM-lərVahid Sıra EHM-ləri Super-EHM-lər kimi qruplara boumllmuumlşduumlr 16Fon Neyman prinsipləri Elektron-hesablayıcı maşın (EHM) və onun qurğuları Cavab 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən quruldu Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşın idi Fon Neyman maşını aşağıdakı prinsiplərə əsaslnır bull Kompuumlter bir-neccedilə əsas qurğulardan ibarət olmalıdır bull İnformasiya xuumlsusi yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull Verilənlər yaddaşda ikilik ədədlər şəklində saxlanmalıdır bull Hesab və məntiq əməlləri hesab-məntiq qurğusunda icra edilməlidir bull Proqramın icrasına nəzarət idarəetmə qurğusu vasitəsi ilə həyata keccedilirilməlidir bull Proqram verilənlərlə birgə yaddaş qurğusunda saxlanmalıdır bull İnformasiyanın daxil edilməsi və ccedilıxarılması uumlccediluumln giriş-ccedilıxış qurğusu olmalıdır Muumlasir kompuumlterlərin əksəriyyəti fon Neyman prinsipləri əsasında qurulmuşdur 1949-cu ildə muumlasir kompuumlterlərin ulu əcdadı olan ilk fon Neyman maşını ingilis alimi Moris Uilks tərəfindən qurulmuşdur Bu elektron lampaları uumlzərində qurulmuş ilk elektron-hesablayıcı maşındır EHM mərkəzi və periferiya qurğularına malikdir Mərkəzi qurğulara prosessor və yaddaş qurğuları periferiya qurğularına giriş və ccedilıxış qurğuları aiddir 17İnformasiyanın kəmiyyət oumllccediluumlsuuml Cavab K Şennona goumlrə informasiyanın miqdarı ləğv edilən qeyrimuumləyyənlik (entropiya) qədərdir Bu aşağıdakı duumlsturla təyin edilir sum= = minus sdot m i n pi pi I 1 log Burada m - əlifbanın işarələri sayı n ndash soumlzuumln uzunluğu i p - i-ci işarənin kanala daxilolma ehtimalıdır Real rabitə kanallarında adətən 2-lik əlifbadan (m=2) istifadə edildiyindən Şennon duumlsturundakı loqarifmin əsası 2 goumltuumlruumlluumlr və informasiyanın miqdarı bit-lə oumllccediluumlluumlr Muumlasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi amerikan alimi Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya oumllccediluumlsuuml (sintaksis) hazırda ccedilox geniş yayılmışdır Şennona goumlrə informasiya oumllccediluumlsuuml baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-muumləyyənliyinin oumllccediluumlsuuml ilə əlaqədardır Qeyrimuumləyyənliyin oumllccediluumlsuuml entropiyadır Sistemdə qeyri-muumləyyənlik nə qədər yuumlksək olarsa entropiya bir o qədər boumlyuumlk olur Lakin sistem nə qədər nizamlı və muumltəşəkkildirsə və onun vəziyyəti haqqında doğru muumlhakimə yuumlruumltmək imkanı boumlyuumlkduumlrsə entropiya bir o qədər azalır Norbert Vinerə goumlrə entropiya-sistemdəki xaos intizamsızlıq oumllccediluumlsuumlduumlrsə informasiyanın miqdarı isə intizamlılıq sahmanlıq oumllccediluumlsuumlduumlr Bu mənada entropiyaya informasiya ccedilatışmamazlığı oumllccediluumlsuuml kimi baxmaq olar İnformasiya isə mənfi entropiya mənası daşıyır Buna goumlrə informasiyanı ZBrillyuumlen ldquoneqentropiyardquo (mənfi entropiya) prinsipi moumlvqeyində izah edir ldquoNeqentropiyardquo prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və suumlbut edir ki bunları bir-birindən təcrid edərək oumlyrənmək mahiyyətcə duumlzguumln deyildir Beləliklə idarəetmə (informasiyanın alınması saxlanması işlənilməsi prosesi) sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir buna goumlrə də seccedilmə idarəetmə aktı-həm təsaduumlfi həm də məqsədə youmlnəldilmiş ola bilər Idarəetmə aktı məqsədə youmlnəldilirsə bu ldquoqərar qəbul edilməsirdquo adlanır Informasiyanın sintaksis oumllccediluumlsuuml

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i N i I sumPi P = = minus 1 2 log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları 8 1 8 1 2 1 1 2 4 p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı 751 8 14 8 3 4 2 2 1 8 1 log 8 1 8 1 log 8 1 4 1 log 4 1 2 1 log 2 1 2 2 2 2 = =

= + + I = minus + + + bit olar Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu N N I N i 1 log 1 1 sum 2 = = minus şəklində duumlşuumlr Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22 =21 və ya I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml vahidlərindən geniş istifadə olunur 1 bayt=8bit 1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt 1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt 1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir 18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri) ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII (American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır - tam ədədlər - sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər - suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər - simvol tipli verilənlər - məntiqi verilənlər Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır) mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri 0 1 2 15 0 1 0 hellip 1 Ədədin işarəsi 0 1 2 31 Ədədin 2-lik kodu 16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur 16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647 1 0 1 021 Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır (muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin təsvirinə uyğundur Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur x=mqp burada m - ədədin mantissasi q - say sisteminin əsası p - tərtibdir Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli 125=125x100

=125 xl01 =0125 x 102 Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir q -1le|m|ltl (3) yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir 20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir 21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır 1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi -Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri -İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili -İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar 22Mikroprosessor və onun funksiyaları CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004 mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər (MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə) prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət) suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa nisbətən az olur İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona muumləyəssər olmuşdur Həmin yanaşmanın mahiyyətini aşağıdakı kimi şərh etmək olar Şenon disturu Ccedilox hallarda baş verən hadisələri toumlrədə bilərək muumlmkuumln hallar eyni ehtimallı olmur Məsələn pul və ya zər simmetrik deyilsə onun bir uumlzuumlnuumln duumlşmə ehtimalı fərqlənəcəkdir Muumlxtəlif ehtimallı muumlmkuumln hallar uumlccediluumln informasiyanın miqdarı duumlsturunu 1948-ci ildə KŞennon təklif etmişdir i N i I sumPi P = = minus 1 2 log Burada İ-informasiyanın miqdarı N-muumlmkuumln halların sayı pi i-ci halın ehtimalıdır Fərz edək ki qeyri-simmetrik uumlzlərinin duumlşmə ehtimalları 8 1 8 1 2 1 1 2 4 p = p = p kimidir Bu halda informasiyanın miqdarı 751 8 14 8 3 4 2 2 1 8 1 log 8 1 8 1 log 8 1 4 1 log 4 1 2 1 log 2 1 2 2 2 2 = =

= + + I = minus + + + bit olar Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu N N I N i 1 log 1 1 sum 2 = = minus şəklində duumlşuumlr Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22 =21 və ya I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml vahidlərindən geniş istifadə olunur 1 bayt=8bit 1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt 1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt 1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir 18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri) ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII (American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır - tam ədədlər - sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər - suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər - simvol tipli verilənlər - məntiqi verilənlər Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır) mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri 0 1 2 15 0 1 0 hellip 1 Ədədin işarəsi 0 1 2 31 Ədədin 2-lik kodu 16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur 16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647 1 0 1 021 Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır (muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin təsvirinə uyğundur Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur x=mqp burada m - ədədin mantissasi q - say sisteminin əsası p - tərtibdir Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli 125=125x100

=125 xl01 =0125 x 102 Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir q -1le|m|ltl (3) yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir 20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir 21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır 1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi -Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri -İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili -İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar 22Mikroprosessor və onun funksiyaları CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004 mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər (MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə) prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət) suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa nisbətən az olur İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

= + + I = minus + + + bit olar Eyni ehtimallı hallar uumlccediluumln Şennon disturu N N I N i 1 log 1 1 sum 2 = = minus şəklində duumlşuumlr Eyni ehtimallı hallarda bu informasiyanın miqdarı 2 bit (4=22 =21 və ya I = log2 4 = 2 ) olur Goumlruumlnduumlyuuml kimi eyni ehtimallı hallarda alınan informasiyanın miqdarı daha ccediloxdur Bu əslində maksimal miqdardır Informasiyanın miqdarının təyini uumlccediluumln təklif edilən bu yanaşma ehtimallı uumlsul adlanır Bu uumlsul hər hansı suala cavab vermək uumlccediluumln azı nə qədər cəhd edilməsini təyin etməyə imkan verir Məsələn 32 hərfli əlifbanın hər hansı hərfinin təyini uumlccediluumln azı 5 addım tələb olunur Son doumlvrlərdə elektronikanın inkişafı ilə əlaqədar informasiyanın ən kiccedilik həcm oumllccediluuml vahidi olan bitdənyaranan aşağıdakı daha boumlyuumlk oumllccediluuml vahidlərindən geniş istifadə olunur 1 bayt=8bit 1 kilobayt (Kbayt)=1024 bayt=210 bayt 1 meqabayt (Mbayt)=1024 kilobayt=220 bayt 1qiqabayt (Qbayt)=1024 meqabayt=230 bayt və s İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin goumlstərilən qaydaları informasiyanın saxlanması sistemini ikili təşkili ilə uumlzvuuml surətdə əlaqələndirilməsinə imkan verir 18İnformasiya ndash iqtisadi təhlilin predmeti kimi Cavab Maddi məhsuldan fərqli olaraq oumltuumlrmə zamanı informasiya mənbədə yox olmaya biləndir İnformasiya zahirən əsas fondlara bənzəyəndir dəyərini məhsula tədricən keccedilirə bilir tədricən koumlhnəlir Lakin heccedil bir maddi məhsul ldquoəbədirdquo deyil halbuki ldquoəbədirdquo olan informasiya moumlvcuddur İnformasiyanın daşıyıcıları (saxlama emal oumltuumlrmə və təqdimetmə vasitələri) ldquoİnformatika sənayesininrdquo əsas fondlarıdır İqtisadi noumlqteyi-nəzərdən informasiyanın sərbəst paylanması zamanı istehlakccedilının birmənalı fiksə edilməsi ccedilətinliyi vardır uumlmumi halda alınan informasiyanın dəqiq dəyərini və ya qiymətini təyin etmək qeyrimuumlmkuumlnduumlr informasiyanın faydalılığı qeyri-muumləyyəndir informasiyanın koumlhnəlmə mexanizmi maddi nemətin koumlhnəlməsinə bənzəmir

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII (American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır - tam ədədlər - sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər - suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər - simvol tipli verilənlər - məntiqi verilənlər Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır) mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri 0 1 2 15 0 1 0 hellip 1 Ədədin işarəsi 0 1 2 31 Ədədin 2-lik kodu 16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur 16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647 1 0 1 021 Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır (muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin təsvirinə uyğundur Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur x=mqp burada m - ədədin mantissasi q - say sisteminin əsası p - tərtibdir Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli 125=125x100

=125 xl01 =0125 x 102 Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir q -1le|m|ltl (3) yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir 20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir 21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır 1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi -Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri -İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili -İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar 22Mikroprosessor və onun funksiyaları CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004 mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər (MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə) prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət) suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa nisbətən az olur İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

19İnformasiyanın kompuumlter yaddaşında təsvir edilməsi Cavab İnformasiya kompuumlter yaddaşında rəqəm formasında saxlanır Yəni rəqəm olmayan informasiya (mətn şəkil və s) da rəqəmə ccedilevrilir Buna kodlaşdırma deyilir Kompuumlterdə ədədi mətni və məntiqi verilənlər fərqləndirilir Ədədi verilən 2-lik say sistemində kodlaşdırılmış və uumlzərində hesab əməlləri icra edilən 10-luq ədədlərdir Mətni verilənlər dedikdə simvolların xətti ardıcıllığı nəzərdə tutulur Simvollar noumlmrələnir (kodlaşdırılır) və simvol əvəzinə koddan istifadə edilir Hər simvol 1 bayt yer tutur Hal-hazırda 128 simvolluq (0-dan 127- dək) ASCII (American Standard Code for Informational Interchange) standart kodundan istifadə edilir Milli əlifbalar 128-255 arasında noumlmrələnir Mətni duumlzguumln oxumaq uumlccediluumln mətn drayverləri vardır Məntiqi verilən 2 qiymət (0 və 1) alır 0-yalan 1- gerccedilək Məntiqi verilən 1 bit yer tuturKompuumlterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri aşağıdakılardır - tam ədədlər - sabit noumlqtəli (verguumllluuml) ədədlər - suumlruumlşgən noumlqtəli ədədlər - simvol tipli verilənlər - məntiqi verilənlər Qeyd edək ki keccedilmiş SSRİ məkanında ədədin tam hissəsini kəsr hissədən ayıran işarə kimi verguumlldən istifadə olunurdu xaricdə isə onun yerinə noumlqtə işarəsindən istifadə olunur İnformatikada da həmin məqsədlə noumlqtə işarəsi işlədilir Tam tip - muumlsbət və ya mənfi işarəli noumlqtəsiz ədəddir Ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 0-cı (noumlmrələnmə sıfırdan başlanır) mərtəbəsində yazılırmuumlsbət işarəsi 0 mənfi işarəsi isə 1 kimi təsvir olunur Qalan mərtəbələrdə tam ədədin ikilik kodu yazılır (16 mərtəbəli kompuumlterlərdə 15 mərtəbə 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə 31 mərtəbə) mərtəbələrin noumlmrələri 0 1 2 15 0 1 0 hellip 1 Ədədin işarəsi 0 1 2 31 Ədədin 2-lik kodu 16 və 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə təsvir oluna bilən tam ədədlərin diapazonu belə təyin olunur 16 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 32768 divide + 32767 32 mərtəbəli kompuumlterlərdə - 2147483648 divide + 2147483647 1 0 1 021 Sabit noumlqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissədən ayıran noumlqtənin yeri əvvəlcədən (kompuumlter layihə olunarkən) birdəfəlik qeyd olunur və məsələlərin həll prosesində dəyişilmir Tam ədədlərdə olduğu kimi ədədin işarəsi mərtəbə şəbəkəsinin soldan 1-ci mərtəbəsində yazılır (muumlsbət - 0 mənfi - 1) Kompuumlterin quruluşunu və əməliyyatların icra vaxtını azaltmaq məqsədilə sabit noumlqtəli formada yalnız 1-dən kiccedilik ədədlər təsvir olunur yəni noumlqtənin yeri ədədin işarəsindən bilavasitə sonar qeyd olunur və noumlqtə işarəsi aşkar şəkildə yaddaşda yazılmır Odur ki 2-lik say sistemində istifadə olunan sabit noumlqtəli ədədlərin təsviri tam ədədlərin təsvirinə uyğundur Goumlstərilən uumlstuumlnluumlklərinə baxmayaraq sabit noumlqtəli forma ilə işləyərkən hesablama prosesi zamanı verilənlərin aralıq və son nəticələrin qəbul olunmuş diapazondan kənara ccedilıxmaması tələb olunur Əks halda mərtəbə şəbəkəsinin dolub daşması baş verir bu isə səhv nəticələrə səbəb olur Bu ccedilatışmazlıqlardan azad olmaq uumlccediluumln ədədlərin suumlruumlşən noumlqtəli formasından istifadə olunurSuumlruumlşən noumlqtəli formada ədəd belə təsvir olunur x=mqp burada m - ədədin mantissasi q - say sisteminin əsası p - tərtibdir Istənilən həqiqi ədədi suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etmək olar Misal 6 125 ədədini suumlruumlşən noumlqtəli formada təsvir etməli 125=125x100

=125 xl01 =0125 x 102 Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir q -1le|m|ltl (3) yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir 20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir 21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır 1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi -Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri -İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili -İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar 22Mikroprosessor və onun funksiyaları CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004 mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər (MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə) prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət) suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa nisbətən az olur İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

=125 xl01 =0125 x 102 Goumlruumlnduumlyuuml kimi mantissada noumlqtənin yerini suumlruumlşduumlrməklə eyni ədədi muumlxtəlif cuumlr yazmaq olar Bu zaman noumlqtənin yerinə uyğun tərtibin qiyməti dəyisjr Kompuumlterdə suumlruumlşən noumlqtəli ədədin birmənalı təsvirini almaq uumlccediluumln ədədin normallaşdırılmış formasından istifadə olunur Normallaşdırılmış ədəddə mantissa bu şərti oumldəməlidir q -1le|m|ltl (3) yəni noumlqtənin yeri ədədin qiymətli (sıfırdan fərqli) rəqəmindən əvvəl qeyd edilir 6-cı misalda verilən 125 ədədinin normallaşdırılmış forması 0125xl02-dir 20 İnformasiyanın semantik oumllccediluumlsuuml Cavab İnformasiyanın miqdarının semantik oumllccediluumlsuuml ldquouumlnvanın tezaurusurdquo ilə daha doğrusu informasiya qəbuleducisinin biliyi ilə təyin edilir Ccediluumlnki tezaurus dedikdə xəbərlər və onların arasındakı əlaqələr məcmusu başa duumlşuumlluumlr Məsələn insanın tezaurusu onun bilikləri cəmidirsə kompuumlterin tezaurusu da informasiyanı qəbul etməyə işləməyə təqdim etməyə imkan verən proqramlar və qurğular ccediloxluğudur Lakin qərar qəbulu uumlccediluumln tezaurusu zənginləşdirən aktual informasiya daha qiymətlidir Tezaurusu dəyişən informasiyanın miqdarı məhz semantic oumllccediluumlnuuml ifadə edir Başqa soumlzlə semantik oumllccediluuml informasiyanın faydalılığını qiymətləndirməyə xidmət edir Semantik informasiyanın miqdarı xəbərin məzmunluluğuna qiymət vermək uumlccediluumlnduumlr Semantik oumllccediluuml informasiyanın qəbulediciyə muumlnasibətini təyin edir Semantik oumllccediluumllər Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki informasiyanın semantik kəmiyyət oumllccediluumlsuuml məna yuumlkuumlnuumln oumllşuumllməsi istifadə oluna bilməz Informasiya məna yuumlkuumlnuumln başqa soumlzlə semantik səviyyədə kəmiyyətinin oumllccediluumllməsi uumlccediluumln informasiyanın tezarus oumllccediluumlsuuml daha məqbul sayılır Belə yanaşma İU Şneyder tərəfindən təklif edilmişdir İU Şneyder informasiyanın semantik xassəni ilk noumlvbədə istifadəccedilinin verilən xəbərləri qəbul etmək qabiliyyəti ilə əlaqələndirir və ldquoistifadəccedilinin tezaurusurdquo anlayışı təklif edir tezaurus verilən sistemin istifadəccedilinin malik olduğu xəbərlər məlumatlar məcmusu kimi anlaşılır Informasiyanın məna yuumlkuuml (S) və istifadəccedilinin tezaurusu (Sn) arasında nisbətən asılı olaraq istifadəccedili tərəfindən qavranılan və sonra oumlz tezaurusuna daxil edən informasiyanın semantik kəmiyyəti (İc) dəyişir Sn=0 halında istifadəccedili daxil olan informasiyanı anlamır və qavraya bilmir Sn halında isə istifadəccedili verilmiş hadisə hər şeyi bilir və daxil olan informasiya ona lazım deyildir Hər iki halda İc=0 İc-nin maksimum qiyməti ilə Sn arasında uzlaşma olduqda əldə olunur bu halda daxil olan informasiya istifadəccedili tərəfindən başa duumlşuumlluumlr onun uumlccediluumln təzədir və tezaurusu zənginləşdirir Deməli xəbərdə olan semantik informasiyanın miqdarı yəni istifadəccedili tərəfindən alınan yeni biliklərin miqdarı şərti kəmiyyətdir Belə ki eyni bir xəbər məlumatlı istifadəccedili uumlccediluumln məna daşıyırsa məlumatsız istifadə uumlccediluumln mənasızdır Eyni zamanda məlumatlı istifadə uumlccediluumln anlaşılan lakin onun bildiyi xəbər də semantik informasiyanın miqdarını dəyişmir 21Fərdi kompuumlterin quruluşu Maşindaxili sistem interfeysi Cavab V nəsilin bəzi nuumlmayəndələrini ccedilıxmaqla keccedilmiş və indiki kompuumlterlərin arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə təklif edilən prinsiplər əsas goumltuumlruumlluumlr Başqa soumlzlə desək kompuumlterlər hələ ki Neyman arxitekturası ilə qurulur Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır 1Kompuumlter proqramla idarə olunan avtomatdır yəni kompuumlterin işləməsi uumlccediluumln proqram lazımdır Proqram bir tərəfdən kompuumlterin işini idarə edir digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir 2 Kompuumlter ardıcıl uumlnvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır Yaddaş biroumllccediluumlluuml və xəttidir yəni soumlzlər vektoru şəklindədir Həmin yaddaşda muumləyyən uumlsulla kodlaşdırılan həm proqram həm də verilənlər saxlanılır

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi -Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri -İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili -İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar 22Mikroprosessor və onun funksiyaları CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004 mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər (MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə) prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət) suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa nisbətən az olur İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

-Əmrlər sistemi -Kompuumlterin məntiqi - əməliyyat sistemi -Verilənlərin formatları srtukturu - proqram dilləri -İşləmə suumlrəti - Yaddaşın təşkili - tətbiqi proqram təminatı

- giriş ccedilıxışın təşkili -İdarəetmə prinsipləri 3 Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heccedil bir fərq yoxdur yəni əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar uumlzərində əməliyyatlar aparıla bilər 4 Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox proqram səviyyəsində aparılır Məsələn maşın soumlzuumlndəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar sətri olmasını proqram muumləyyənləşdirir Neyman arxitekturalı hər bir kompuumlter iki hissədən-mərkəzi və periferiya (xarici) ndash ibarət olur Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ) idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir Muumlasir kompuumlterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ) daxiletmə-xaricetmə qurğuları (DXQ) və idarə pultu (İP) daxildir Koumlhnə kompuumlterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəccedililərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi Muumlasir kompuumlterlərdə mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat-proqram vasitəsilə əlaqələndirilir Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə imkan verir Muumlasir kompuumlter texnologiyasının intensiv inkişafı nəticəsində kompuumlterlərin parametrləri muumltəmadi yaxşılaşır xarici qurğular daha da təkmilləşdirilir Muumlasir proqram təminatı kompuumlterlərin artan guumlcuumlnə uyğunlaşdırılır Boumlyuumlk və kiccedilik mini mikro kompuumlterlər arasında olan goumlruumlnməz sərhəd silinir Mikro kompuumlterlərin ən geniş yayılmış noumlvuuml olan fərdi

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar 22Mikroprosessor və onun funksiyaları CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004 mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər (MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə) prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət) suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa nisbətən az olur İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

kompuumlterlər (FK) cəld işləmə xarakteristikasına goumlrə bundan əvvəl moumlvcud olan kompuumlterləri ccedilox-ccedilox geridə qoyurlar 22Mikroprosessor və onun funksiyaları CavabProsessor kompuumlterin əsas qurğusu olub DYQ-də saxlanan proqramla hesab və məntiq əməliyyatlarını yerinə yetirir və kompuumlterin uumlmumi işini idarə edir Kompuumlterin işləmə suumlrəti əsasən prosessorun işləmə suumlrətilə təyin edilir İşləmə suumlrətini artırmaq uumlccediluumln prosessor kiccedilik tutumlu və ccedilox boumlyuumlk suumlrətli yerli yaddaşa (keş yaddaş) malik olur Hesablama prosesi kompuumlter uumlccediluumln əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram vasitəsilə yerinə yetirilir Proqram icra ardıcıllığına uyğun yazılmış əmrlərdən (təlimatlardan) ibarətdir Proqramın icrası zamanı İQ noumlvbəti əmri seccedilib təhlil edir və hansı əməliyyatın hansı operandlar (əməliyyatda iştirak edən kəmiyyətlər) uumlzərində aparılmasını muumləyyənləşdirir DYQ-dən goumltuumlruumllən operandlar HMQ-də yerləşdirildikdən sonra əməliyyat yerinə yetirilir Hesab-məntiq qurğusu İQ-nin idarəsi altında işləyir Emal edilən verilənlər və icra olunan proqram kompuumlterin yaddaşında yerləşdirilir Onlar yaddaşa daxiletmə qurğuları vasitəsilə daxil edilir Yaddaşın tutumu baytlarla (kilobayt meqabayt qiqabayt terabayt) oumllccediluumlluumlr Kompuumlterin yaddaşı muumlrəkkəb quruluşa malik olub iyeraxik prinsiplə qurulur və muumlxtəlif tipli yaddaş qurğularından ibarət olur Funksional baxımdan yaddaş iki hissəyə boumlluumlnuumlr daxili və xarici

Kompuumlter erasının yeni tarixi 1971-ci ildən başlanır Bu ildə muumlhəndis Ted Xoff ilk Intel 4004 mikroprosserunu yaradır Bu guumlnkuuml guumlndə Xoffun adı buumltuumln zaman və xalqların boumlyuumlk alimləri ilə bir sırada ccediləkilir Lakin o zamanlar Xoff heccedil təsəvvuumlr edə bilməzdi ki bir kristal uumlzərində yaradılmış kompuumlter nə cuumlr nəticələrə gətirib ccedilıxardacaq Əvvəllər 4004 prosessoru mikro kalkulyatorlar uumlccediluumln təyin edilmişdi və bir yapon firmasının sifarişi ilə hazırlanmışdı Xoşbəxtlikdən həmin firma bankrot olmuş və o sifariş verdiyi mikroprosessoru əldə edə bilməmişdi Nəticədə bu məhsul İntel firmasına keccedilmişdi O vaxtdan fərdi kompuumlterlərin erası başlanır və onların əsl inkişafı 1980-ci ildən sonra baş verir Məhz həmin vaxtda IBM firması Intel firmasının yeni mikroprosessoru əsasında İBM PC kompuumlterin istehsal edir Baxmayaraq ki bu guumlnkuuml prosessorlar İnteldən on min dəfə cəld işləyirlər istənilən ev kompuumlterinin guumlcuuml və ldquobaşa duumlşmək qabiliyyətirdquo ldquoApollonrdquo tipli kosmik gəmini idarə edən kompuumlterdən ccedilox-ccedilox guumlcluumlduumlr yenə də prosessor prosessorluğunda qalır

Takt tezliyi - prosessorun işləmə suumlrətini təyin edən ən vacib goumlstəricidir Meqaherslər (MHs) və qiqaherslərlə (QHs) oumllccediluumllən takt tezliyi vahid zaman ərzində (bir saniyədə) prosessorun yerinə yetirdiyi doumlvrlər sayını goumlstərir Bu guumlnkuuml guumlndə tezliyi 3 QHs-dən 4 QHs-a qədər olan prosessorlara ccedilox boumlyuumlk tələbat vardır Mikroprosessorun ixtiraccedilılarından biri və Intel kompaniyasının rəhbərinin adının şərəfinə qoyulmuş ldquoMur qanununardquo əsasən hər il yarımdan bir mikroprosessorların tezliyi ən azı 2 dəfə artır

Prosessorun işləmə suumlrəti şuumlbhəsiz ki takt tezliyindən asılı olmaqla bərabər başqa amillərdən də asılıdır Məsələn Pentium 4 və Athion prosessorları eyni bir tezlikdə işləmələrinə baxmayaraq onların işləmə suumlrətləri muumlxtəlifdir Goumlruumlnuumlr ki burada bizə məlum olmayan bəzi parametrlər var ki biz də indi onları araşdırmalıyıqProsessorların nəsilləri bir-birilərindən işləmə suumlrəti arxitektura icra olunması və xarici goumlruumlnuumlşuuml ilə bərabər keyfiyyət cəhətdən də fərqlənirlər Belə ki Pentium-dan Pentium Iİ-yə sonra isə Pentium Iİİ-ə keccedildikdə prosessorun əmrlər (təlimatlar) sistemi dəyişirEyni takt tezliyinə malik olan prosessorların niyə muumlxtəlif suumlrətlə işləməsini başa duumlşmək uumlccediluumln fizika kursundan hər bir məktəbliyə məlum olan bir misalı yada salaq Iccedilərisindən su axan 2 boru goumltuumlrək Su eyni suumlrətlə axır (prosessorda bu takt tezliyinə uyğun gəlir) lakin borulardan birinin diametri boumlyuumlk olduğuna goumlrə (yeni prosessor) oradan su həddindən ccedilox axacaqdır

Əgər başlanğıc hesab noumlqtəsi kimi prosessorlar bazarında Intel korporasiyasını goumltuumlrsək indiyə kimi bu firmada prosessorların 8 nəsli dəyişmişdir 8088 286 386486 Pentium I Pentium II Pentium III Pentium IV

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət) suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa nisbətən az olur İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

Bir nəslin ccedilərccedilivəsində hər şey aydındır nə qədər takt tezliyi boumlyuumlk olarsa o qədər prosessor cəld işləyəcək Bəs əgər prosessor bazarında iki muumlxtəlif nəslə məxsus olan lakin eyni takt tezliyi ilə işləyən məsələn Pentium III və Pentium IV prosessorları haqqında nə demək olar Pentium IV prosessoru həll olunan məsələdən asılı olaraq 10-15 artıq suumlrətlə işləyir Bu onunla əlaqədardır ki yeni prosessorlarda ccedilox vaxt informasiyanın bəzi noumlvlərinin emalını optimallaşdıran əmrlər-təlimatların yeni sistemləri quraşdırılır Məsələn Pentium IV prosessorunda multimedia informasiyasının (video səslər qrafiklar) emalını kəskin suumlrətləndirən yeni əmrlər-təlimatlar sisteminin dəstəkləyicisi quraşdırılmışdır Buna oxşar təlimatlar prosessorların əvvəlki nəsillərində də olmuşdu (məs Pentiumun ilk modelindən başlayaraq buumltuumln prosessorlar MMX Pentium Iİİ-dən başlayaraq isə SSE təlimatlar toplusunu dəstəkləyirlər)

23Əməli yaddaş ƏYQDYQ Cavab Daxili və ya əsas yaddaş prosessorla bilavasitə əlaqədə olub icra olunan proqramların və emal olunan verilənlərin saxlanması uumlccediluumlnduumlr Daxili yaddaşın işləmə (yaddaşa muumlraciət) suumlrəti yuumlksək lakin onun tutumu nisbətən kiccedilik olur Daxili yaddaş da oumlz noumlvbəsində iki hissədən ibarət olur əməli yaddaş (ƏY) və daimi yaddaş (DY) Əməli yaddaş DYQ-nin əsasını təşkil edir informasiyanın qəbul edilməsi saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunur O adətən enerjidən asılı olur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya itir Əməli yaddaşa nisbətən tutumu xeyli az olan daimi yaddaş informasiyanın saxlanması və oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln istifadə olunmur yəni istifadəccedililər tərəfindən oraya informasiya yazılması muumlmkuumln deyil İnformasiya oraya kompuumlterin hazırlanması zaman yazılır və adi hallarda dəyişdirilə bilməz Orada tez-tez istifadə proqramlar və verilənlər saxlanılır (məsələn əməliyyat sisteminin bəzi proqramları kompuumlterin duumlzguumln işləməsini yoxlayan proqramlar və s) Daimi yaddaş enerjidən asılı olmur yəni kompuumlter şəbəkədən ccedilıxarıldıqda oradakı informasiya saxlanır Kompuumlterin periferiya hissəsinə daxil olan xarici yaddaş qurğusu (XYQ) boumlyuumlk həcmə malik olan informasiyanı saxlamaq uumlccediluumln istifadə olunur Xarici yaddaşla informasiya muumlbadiləsi (informasiyanın yazılması və oxunması) əməli yaddaş vasitəsilə aparılır Xarici yaddaş enerjidən asılı olmayan daşıyıcılarda (maqnit diskində lentində kartında yığcam diskdə fleşdə) qurulur Onun tutumu praktik olaraq məhdud olmur lakin işləmə (muumlraciət) suumlrəti daxili yaddaşa nisbətən az olur İşləmə prinsipinə goumlrə xarici yaddaş 2 cuumlr olur birbaşa muumlraciətli (maqnit və yığcam disklərdə fleşdə) və ardıcıl muumlraciətli (maqnit lentində) Birbaşa muumlraciətli XYQ nisbətən boumlyuumlk işləmə suumlrətinə malik olduğundan muumlasir kompuumlterlərdə ən ccedilox istifadə olunur Ardıcıl muumlraciətli XYQ əsasən informasiyanı ehtiyat uumlccediluumln saxlanması məqsədilə istifadə olunur

Əvvəllər əməli yaddaşın ccedilatışmamazlığı və qiymətinin baha olması nəticəsində proqram təminatının inkişafı ccedilox ləng gedirdi Amma yaddaş mikrosxeminin qiymətinin 10 dəfələrlə aşağı duumlşməsi sayəsində hər bir kompuumlter istifadəccedilisi ehtiyat uumlccediluumln də əməli yaddaş alıb evdə saxlaya bilirdi

Bəs əməli yaddaş nədir Dəqiq buna cavab vermək bir qədər ccedilətinlik yaradır Xarici goumlrkəmi cəhətdən bu plastik zolaqda bərkidilmiş bir neccedilə ccedilip-mikrosxemlərdən ibarətdir

Əməli yaddaşın daimi yaddaşdan fərqi ondan ibarətdir ki burada informasiya daima yox muumlvəqqəti yadda saxlanılır Kompuumlteri şəbəkədən accedilan kimi əməli yaddaşdakı informasiya itir Əməli yaddaş vasitəsilə kompuumlter oumlzuumlnuumln buumltuumln əməliyyatlarını yerinə yetirir Əməli yaddaşa daxil olma disk yaddaşına nisbətən daha suumlrətlə baş verir ən muumlasir sərt disk uumlccediluumln daxil olma muumlddəti 8-10 millisaniya (ms) olur Muumlasir əməli yaddaşda isə bu muumlddət 3-7 nanosaniyəyə (ns) bərabər olur

Əməli yaddaş xuumlsusi yaddaş modullarından ibarət olan mikrosxem şəklində istehsal olunur Hal-hazırda bunlardan ən geniş tətbiq tapan 168-kontaktlı DİMM (Dual In-Line Memory Module) moduludur ki hər bir modulun tutumu 1-dən 512 Mb-ta qədər ola bilər Pratiki olaraq indiki zamanda tutumu 256 512 və 1024 Mb olan 3 tip moduldan istifadə olunur Əksəriyyət ana platalarında yaddaşı quraşdırmaq uumlccediluumln 3 və ya 4 birləşdirici quraşdırılmışdır Orada

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

muumlxtəlif həcmli modullar yerləşdirmək olar Məsələn 2 ədəd 256 Mb-lıq 2 ədəd də 512 Mb-lıq Ancaq yaxşı olardı ki modullar bu halda eyni bir daxil olma muumlddətinə (məsələn 6 ns) malik olsunlar Bu xuumlsusilə sinxron və muumlstəqil olaraq 2 modul ilə işləyə bilən yeni Pentium IV prosessorlarına daha ccedilox aiddir

Ram- əməli yaddaş qurğusu

əməli yaddaşa muumlraciət vaxtı 50 divide 60 nanosaniyə

əməli yaddaşın həcmi 1Mb divide 2Gbayt

yaddaş modulunun konstruksiyasına goumlrə SIMM DIMM DDR və s

yaddaşın tipi dinamiki statik

24İnformasiyanın daxiletmə qurğuları Cavab Klaviatura Uumlmumiyyətləklaviatura- eyni zamanda həm giriş həm də idarə qurğusudurFərdi kompuumlterin yarandığı guumlndən bu guumlnə qədərdemək olar kilkaviaturanın xarici goumlruumlnuumlşuuml və strukturu dəyişməmişdirLakin1995-ci ildəWindows əməliyyat sisteminin yaradılması ilə əlaqədar olaraqbizim adət etdiyimiz 101-duumlməli qurğu 104105 duumlyməli qurğu ilə əvəz olunmuşdurYeni əməliyyat sisteminin imkanlarını həyata keccedilirmək uumlccediluumln 3 yeni xuumlsusi duumlymə əlavə edilmişdiƏnənəvi olaraqkompuumlterdə moumlvcud olan buumltuumln duumlymələr 2 qrupa boumlluumlnuumlrlər - Hərf-rəqəm qrupu kompuumlterə informasiyanı daxil etmək uumlccediluumlnduumlr - Funksional duumlymələr qrupu hər hansı bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi məqsədilə kompuumlterə uyğun əmrin verilməsi uumlccediluumlnduumlr Aşağıda mətn redaktoru rejimi uumlccediluuml həmin duumlymələrin funksiyaları verilib F1 Enter Esc Caps Lock Shift Page Up Page Down Backspace Del İns Home End Tab PrintScreen Windows-duumlymələri Əlavə duumlymələr Skaner vasitəsilə kompuumlterə mətnlərişəkiləricizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olurƏn geniş yayılmiş 2 tip skaner moumlvcuddur əl ilə işləyən (hand-held) vəstoluumlstuuml (deskop)Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olubkifayət qəər ccedilevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq noumlqteyi nəzərdən yararlıdırəsviri daxil etmək uumlccediluumln skaneri təsvirin səthi uumlzrə ilə suumlruumlşduumlrmək lazımdır Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 duumlyuumlm (10 sm) oluruzunluğu isə program təminatı ilə məhdudlaşır Qrafiki planşet (digitayzer) Skanerdə olduğu kimiqrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur işccedili sahənin oumllccediluumlsuuml və seyrəklik qabiliyyəti Planşetin oumllccediluumlsuuml standart makina səhifəsi olan A4 ndashdən boumlyuumlk qəzet formatına qədər ola bilər Bu halda skanerlərdən fərqli olaraqplanşetlərdə oumllccediluumllərin daha zərif boumllguumlsuuml moumlvcuddurBuna goumlrə də sadəcə olaraq təkcə oumllccediluumllərin yoxplanşetin işccedili sahəsinin

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

dəqiq oumllccediluumlsuumlnə də fikir vermək lazımdırAdətən bu oumllccediluuml dyuumlmlərlə ( 1 dyuumlm = 256 sm olur ndash məsələn(6x8) dyuumlm = (15x21) sm ) olur Web-kamera Web-kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər ccedilıxarılır Web-kamera vasitəsilə oumltuumlruumllən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 noumlqtə olur Web-kamera ilə oumltuumlruumllən videotəsvir o biri kompterin ekranında 320x200 noumlqtələr şəklində kiccedilik pəncərədə goumlruumlnəcəkdir 25Manitorlar CavabKompuumlterin ən vacib hissələrindən biri monitordur Kompuumlterlə işlədikdəbiz daima monitorla əlaqədə oluruqMəhz bu səbəbdən erqonomikatəhluumlkəsizlik və insan uumlccediluumln rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən cidi tələblər irəli suumlruumlluumlrMonitorbuumltuumln muumlmkuumln şuumlalanmalar səviyyəsinin və digər goumlstəricilərin sağlamlıq uumlccediluumln maksimal təhluumlkəsizliyini təmin etməlidirHəmccedilinin monitor təkcə təhluumlkəsiz deyilhəmccedilinin istifadəccediliyə keyfiyyətli təsvir verməkləkomfort iş şəraitini təmin etməlidirBəs buumltuumln bunları əldə etmək uumlccediluumln monotor hansı parametrlərə malik olmalıdırGəlin indi də bu paramertləri araşdıraq Monitorun noumlvləriYaxın vaxtlara qədər elektron-şuumla borusu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılarBelə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heccedildə fərqlənmir elektron ldquotopundanrdquoburaxılan şuumla dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə oumlrtuumllmuumlş kineskopun uumlzərinə duumlşuumlrBu şuumlaların təsiri altında ekranın hər bir noumlqtəsi qırmızıyaşıl və goumly kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanırLakin bu o demək deyildir kimonitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq-onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların koumllgələrini əldə etmək muumlmkuumln olur Ekran dioqonalının oumllccediluumlsuuml dyuumlmlə oumllccediluumlluumlrƏvvəllər ev kompuumlterlərində 14 dyuumlmluuml monitorlardan istifadə olunurduSonra onları 15-dyuumlmluuml və 17 dyuumlmluuml monitorlar əvəz etdiLakin 19 dyuumlmluuml monitordan istifadə edənlər də az deyildirLakin həqiqətdəmonitorun diaqonalının oumllccediluumlsuuml goumlstərilən oumllccediluumldən bir dyuumlm az olurBunnun uumlccediluumln isə səbəbi odur kiistehsalccedilılar ekranın oumllccediluumlsuuml uumlzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heccedil bir rolu olmayan plastik kuumltlədən hazırlanmış haşiyənin də oumllccediluumlsuumlnuuml əlavə edirlərBahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmurOnlarda real oumllccediluuml goumlstərilirOna goumlrə də belə bir fikir soumlyləmək olar ki15 dyuumlmluuml MK ndashmonitora həm oumllccediluuml cəhətdənhəm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir Seyrəklik qabiliyyəti ( vvideorejim) Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək ldquonoumlqtələrinrdquo sayı təyin edilirAydındır ki bu noumlqtələrin sayı nə qədər ccedilox olarsa o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaqSeyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir- uumlfiqi və şaquli istiqamətdə noumlqtələrin sayıBu kəmiyyət kompuumlterdə səlis yox pillə-pillə rejimdən-rejimə keccedildikcə dəyişir

- 640x480 (14-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 800x600 (15- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1024x780 ( 17- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1152x854 ( 19- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1280x1024 (20- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

- 1600x1200 (21- dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln standart rejim)

Praktikadaistənilən monitor daha boumlyuumlk seyrəkliyi dəstəkləyə bilər və 17-dyuumlmluuml monitor 1280x1024 seyrəkliklə işləyə bilərCcedilox boumlyuumlk seyrəklik olduqda qrafiki interfeysin elementləri ccedilox-ccedilox kiccedilik alınırƏgər EŞB-monitorlar boumlyuumlk diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirlərsə MK-monitorlar onların matrislərinin hazırladığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlarMəsələn15-dyuumlmluuml MK-monitorların əksəriyyəti uumlccediluumln seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel 18-dyuumlmluuml monitorlar uumlccediluumln isə - 1280x1024 noumlqtə olur və s

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

26 İnformasiyanın ccedilıxış qurğuları Printerlər CavabPrinter Printer informasiyanı kağıza ccedilap edən qurğudurBuumltuumln ccedilap

qurğuları iş prinsipinə goumlrə ldquozərbəlirdquo (impact) və ldquozərbəsiz rdquo (non-impact) olurlar

Matris tipli zərbəli printerlər Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır

kibuumltuumln muumlmkuumln olan işarələr bu və ya digər uumlsulla kağız uumlzərinə koumlccediluumlruumllən ayrı-

ayrı noumlqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlarBu cuumlr uumlsulla işləyən ccedilap qurğuları

ccedilox geniş yayılmışdırHəmin printerlər kifayət qədər ccedilap keyfiyyətiucuz

materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edirhəm standart formatlı

vərəqlərdənhəm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verirMənfi

cəhəti onun səsli olmasıdırPrintrin başlığı 918 və ya 24 iynəli ola bilirlərPrinterin

modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3-formatı)həm də ensiz karetkalı

(format-A4) modellərə rast gəlinirYuumlksək ccedilap keyfiyyəti NLQ (Near Letter

Quality-tam makinə keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli printerlərdəhəm

də LQ (Letter Quality-makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilirBir

qayda olaraqmuumlasir printerlər ldquorezidentrdquo və ya yuumlklənən miqyaslı şriftlərlə təmin

olunurlarBu sahədə EpsonStarMicronics Okidata firmalarınınməhsulları daha

ccedilox yayılmışdırLakin zərbəsiz printerlərlə muumlqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı

son zamanlar getdikcə azalır

Şırnaqlı printerlər Bu cuumlr zərbəsiz printerlər demək olar kitam səssiz işləyirlər Termoprinterlər Bu cuumlr uumlsulla təsviri kağıza ccedilap etmək uumlccediluumln kağızın ayrıca

goumltuumlruumllmuumlş hər hansı bir hissəsi qızdırılırBu halda kağız muumləyyən nazik

termohəssas oumlrtuumlkləoumlrtuumlluumlr

Lazer və LED (Light Emitting Diode) printerləri Lazer printerlərində surət ccedilixaran maşınlarda olduğu kimitəsviri əldə etmək uumlccediluumln elektroqrafik prinsipdən

istifadə edilir Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeccedilirici qatda

təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə goumlstərilirVizual şəkildə goumlstərmək

uumlccediluumln quru toz hissəciklərindən istifadə edilirQuru toz kağız uumlzərinə yerləşdirilən

ldquotonerrdquodən ibaətdirLazer printerinin əsas hissəsi yarımkeccedilirici lazer olan

fotohəssas ccedilap barabanı və optik-mexaniki sistemdir

Ccediloxfunksiyalı qurğular Bir goumlvdədə birləşən printerskanersuumlrət ccedilıxaran bəzi

hallarda isə faks ccediloxfunksiyalı qurğu və ya ldquokombaynrdquo adlanır

27Proqram təminatının əsas anlayışları və xarakteristikaları CavabProqram hər hansı alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln maşın əmrlərinin ardıcıllığıdır Başqa soumlzlə proqram-alqoritmin kompuumlterdə icrası uumlccediluumln onun təsvir formasıdır

Proqramlaşdırma dillərində əmrlər ccedilox vaxt operator və ya təlimat adlanır Hər hansı alqoritm uumlccediluumln tərtib olunan bu cuumlr operatorlar ardıcıllığı ilkin proqram və ya sadəcə ilkin mətn adlanır Ilkin mətn ccedileviriccedili proqram (translyator) vasitəsilə ccedilevriləndən sonra icra olunur

Hal-hazırda maşın kodundan istifadə olunmur və kompuumlter uumlccediluumln proqram hər hansı proqramlaşdırma dillərinin birində tərtib olunur Proqramlaşdırma dilləri olduqca ccediloxdur amma hamısı bir qayda olaraq verilənlərin təsviri hesabi operatorlar doumlvruumln təşkili və idarəedici

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

vasitələr informasiyanın daxil və xaric olunma vasitələri ilə təmin olunub Dillərin ccediloxu proqramın tərtibində oxşar prinsiplərdən istifadə etməsinə baxmayaraq onların sintaksisi muumlxtəlifdir

Yeni informasiya texnologiyasının suumlrətli inkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompuumlterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir

Kompuumlterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi uumlccediluumln istifadə olunan proqramlar kompleksi başa duumlşuumlluumlrProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

28 Proqram vasitələrinin fəaliyyət doumlvruuml Proqram təminatının təsnifatı CavabProqram təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara goumlrə iki hissəyə boumllmək olar

- sistem proqram təminatı - tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompuumlterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar uumlccediluumln normal muumlhiti təmin edir SPT kompuumlterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan bəzən onu kompuumlterin bir hissəsi də hesab edirlər SPT-yə aşağıdakılar daxildir (şəkil 1)

- əməliyyat sistemləri - texniki xidmət proqramları - servis proqramları

- proqramlaşdırma sistemləri

Tətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var - uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

29Tətbiqi proqram paketləri

CavabTətbiqi proqram təminatı istifadəccedilinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır Tətbiqi proqram təminatı sistem PT-nin xuumlsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir Tətbiqi PT-nin təsnifat sxemi şəkil 1-də verilmişdir

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəccedili tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması uumlccediluumln ccedilox guumlcluuml alətdir və praktiki olaraq onu informasiyanın emalında kompuumlterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirilməsini bilməkdən azad

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

edir Hal-hazırda oumlz funksional imkanlarına və reallaşdırma uumlsullarına goumlrə fərqlənən ccedilox geniş spektrli TPP moumlvcuddur

TPP ndash muumləyyən olunmuş sinif məsələləri həll uumlccediluumln təyin olunmuş kompleks proqramdır Aşağıdakı bir-birindən fərqli TPP-lər var

- uumlmumi təyinatlı (universal) - uumlsulyoumlnluuml - problemyoumlnluuml - qlobal kompuumlter şəbəkələri uumlccediluumln - hesablama prosesinin təşkili uumlccediluumln

Uumlmumi təyinatlı TPP ndash istifadəccedilinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərinin hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması uumlccediluumln təyin olunan universal proqram məhsuludur

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir - mətn və qrafiki redaktorlar - elektron cədvəllər - verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBIS) - inteqrallaşdırılmış paketlər - Case - texnologiyası - ekspert və suumlni intellekt sistemləri

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

30Windows əməliyyat sistemi əsas elementləri CavabWindows ailəsinin əməliyyat sistemləri Microsoft firması tərəfindən hazırlanmışdır Windows rahat qrafiki interfeysli ccediloxməsələli əməliyyat sistemidir Bu ailənin hələlik sonuncu versiyası Windows Vista -dır

Bu ailənin ilk versiyalarından olan Windows 9598 qismən 16 və 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir

Windows NT (Windows New Technology) əməliyyat sistemi ccedilox geniş yayılmış 32-mərtəbəli şəbəkə ƏS-dir Windows NT - nin iki modifikasiyası moumlvcuddur Windows NT Server və Windows NT Work Station Windows NT Server ilk noumlvbədə şəbəkə resurslarının idarə olunması uumlccediluumlnduumlr Windows NT Server informasiyanın suumlrətli axtarışının təşkili və istənilən əlaqə vasitəsindən istifadə etməklə qlobal şəbəkə resurslarına baxış uumlccediluumln vasitələrə malikdir Qeyd etmək lazımdır ki bu sistem bir serverə eyni vaxtda 256 terminalın qoşulmasının və bir neccedilə serverin şəbəkə xidmətinə uumlmumi muumlraciətin təşkili uumlccediluumln istifadə edilməsinə imkan verir

Windows NT Work Station - Windows NT - nin versiyasıdır və lokal kompuumlterlərdə və işccedili stansiyalarda işləmək uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu sistem tamamilə 32-mərtəbəli əməliyyat sistemidir və olduqca muumlhafizəli və etibarlıdır Windows NT ndash dəki tətbiqi proqramlar ccediloxməsələli rejimdə işləyir Amma MS DOS və 16-mərtəbəli Windows proqramların heccedil də hamısı Windows NT-də işləmir

Windows NT Work Station-dən muumlhəndis elmi statistik məsələləri yerinə yetirilməsində boumlyuumlk həcmli verilənlərin təhlilinin məhsuldarlığını yuumlksəltmək məqsədilə istifadə olunur

Windows 2000 əməliyyat sistemləri ailəsi Windows NT texnologiyası əsasında yaradılıb və oumlzuumlndə olan ccediloxlu sayda təkmilləşdirmələrə və əlavələrə goumlrə fərqlənir Windows 2000 ccediloxməqsədli əməliyyat sistemi olmaqla birsəviyyəli və kliyent-serverli şəbəkəni dəstəkləyir

Windows 2000 ailəsi doumlrd proqram məhsulundan təşkil olunub Microsoft Windows 2000 Professional - stoluumlstuuml kompuumlterlər uumlccediluumln nəzərdə tutulan baza ƏS

olmaqla biznesdə tətbiq olunur Bu əməliyyat sisteminin bir neccedilə sadələşdirilmiş istifadəccedili interfeysi moumlvcuddur Əməliyyat sistemində Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı keyfiyyətlərini oumlzuumlndə birləşdirir Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir

Microsoft Windows 2000 Server - doumlrd prosessor və əməli yaddaşın həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan ccediloxməsələli şəbəkə ƏS-dir ƏS-in tərkibinə daxil olan ccediloxsaylı Internet və Web xidmətləri muumlrəkkəb Web-tətbiqi proqramlar yaratmağa imkan verir Həmccedilinin buraya işccedili qruplara səmərəli xidmət və server fayllardan ccedilapdan Web-serverlərdən və kommunikasiya serverlərlərindən birlikdə istifadə uumlccediluumln funksiyalar daxildir

Microsoft Windows 2000 Advanced Server ndash səkkiz prosessora kimi işləyə bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir Bu ƏS klasterli sistemlər yaratmağa və boumlyuumlk verilənlər bazasının quraşdırılmasının effektiv həllinə imkan verir Uumlmumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub Intel Physical Address Extensions (PAEs) texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş oumllccediluumlsuumlndən ccediloxa uumlnvanlanmağa imkan verir

Microsoft Windows 2000 DataCenter Server ndash yuumlksək etibarlılıq tələblərinə cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir Bu yeni və olduqca guumlcluuml funksional imkanları olan server ƏS-dir Bu əməliyyat sistemi boumlyuumlk muumləssisələr uumlccediluumln nəzərdə tutulub

2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows eXPerience ) adlandırıldı Bu əməliyyat sisteminin Windows XP Server Windows XP Professional və Windows XP Home versiyaları moumlvcuddur

Bu əməliyyat sistemində ən boumlyuumlk yenilik əməliyyat sisteminin oumlzuumlndə CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir

2003-cuuml ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki bunun da aşağıdakı doumlrd versiyası moumlvcuddur

Windows Server 2003 Standart Edition - kiccedilik biznes muumləssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı boumllmələri uumlccediluumln nəzərdə tutulan şəbəkə əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

bull fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir bull İnternetə təhluumlkəsiz qoşulmanı təmin edir Windows Server 2003 Enterprise Edition ndash istənilən həcmli muumləssisənin tələblərini oumldəyən

əməliyyat sistemidir ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir bull 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir bull Intel Itanium prosessorunun bazasında kompuumlterlər uumlccediluumlnduumlr bull 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Datacenter Edition - biznes tətbiqi proqramları uumlccediluumln nəzərdə tutulub və

aşağıdakı xassələrə malikdir bull 32-axınlı SMP multiprosessorlu emalı və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir bull 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli hesablama platforması

uumlccediluumln də muumlmkuumlnduumlr Windows Server 2003 Web Edition - bu Windows əməliyyat sisteminin yeni məhsulu olmaqla

veb-server istifadəsi uumlccediluumln nəzərdə tutulub Bu ƏS aşağıdakı xassələrə malikdir bull veb-tətbiqi proqramları veb-səhifələr və XML veb-xidmətlərinin işlənməsinə imkan

verir bull NET Framework əsas hissəsi olan ASPNET texnologiyasından istifadə edən platformanı

dəstəkləyir 31Əməliyyat sistemlərinin funksiyaları CavabƏməliyyat sistemi (ƏS) kompuumlter resurslarını idarə edən tətbiqi proqramların işə salınmasını onların xarici qurğular və digər proqramlarla qarşılıqlı əlaqəsini həmccedilinin istifadəccedili ilə kompuumlter arasındakı dialoqu təmin edən proqram vasitələrinin məcmusudur Resurs dedikdə kompuumlterin istənilən komponentimərkəzi prosessor əməli və ya xarici yaddaş xarici qurğu proqram və s başa duumlşuumlluumlr Əməliyyat sistemləri - informasiya emalının idarə olunmasını və aparat vasitələri ilə istifadəninin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir ƏS-in əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə-xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması istifadəccedili tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir ƏS lazım olan proqramı kompuumlterin yaddaşına yuumlkləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara goumlrə uumlccedil qrupa boumlluumlnuumlr - birməsələli (biristifadəccedilili) - ccediloxməsələli (ccediloxistifadəccedilili) - şəbəkə ƏS kompuumlterin qoşulması ilə yuumlklənir və istifadəccedili ilə hesablama sistemi arasında rahat və əlverişli uumlnsiyyət uumlsulu (interfeys) təqdim edir Funksiyalarına goumlrə interfeysin aşağıdakı noumlvləri var bull Proqram interfeysi - hesablama sistemi ccedilərccedilivəsində qurğu və proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur bull Istifadəni interfeysi ndash istifadəccedilinin kompuumlterlə qarşılıqlı əlaqəsi uumlccediluumln proqram və aparat vasitəsidir Oumlz noumlvbəsində istifadəccedili interfesi əmrli və obyektyoumlnluuml ola bilər Əmrli interfeys istifadəccediliyə kompuumlter resurslarının idarə olunması uumlccediluumln əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir Obyektyoumlnluuml interfeys ndash obyektlər yəni fayl kataloq (qovluq) disk aparıcısı proqram sənəd və s uumlzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keccedilirən hesablama sisteminin resurslarını idarə edir Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir amma versiya (variant) adını alır ƏS-in versiyası laquoonluq kəsrraquo şəklində 600 311 21 və s işarə olunur Noumlqtədən soldakı

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

rəqəmin artması sistemdə muumlhuumlm dəyişikliyin noumlqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cuumlzi dəyişikliyin edilməsini goumlstərir Versiya noumlmrəsinin boumlyuumlk olması sistemin daha ccedilox imkanlara malik olmasını goumlstərir 32 MS DOS əməliyyat sistemi və onun modulları MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirən kompleks proqramlara malikdir - proqramların icrasının idarə edilməsi - fərdi kompuumlter resurslarının idarə edilməsi - prosessorun və fərdi kompuumlterin xarici qurğularının iştirakı ilə informasiya emalının təşkili - xarici yaddaşda informasiyanın saxlanması və disklərə xidmət işinin yerinə yetirilməsi Bu əməliyyat sistemi diskdə saxlandığından disk əməliyyat sistemi (DOS - Disc Operation System) adını alıb DOS proqramları lazım olduqda əməli yaddaşa yuumlklənir Hal-hazırda fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln Windows UNIX və OS2 əməliyyat sistemləri ccedilox geniş yayılıb IBM PC ndash ilə uyuşan maşınlarda ən ccedilox MS DOS DR DOS və PC DOS əməliyyat sistemləri istifadə olunur MS DOS Microsoft firması DR DOS-Digital Research firması və PC DOS IBM firması tərəfindən yaradılmışdır Istifadəccedili uumlccediluumln bu əməliyyat sistemləri arasında elə bir fərq yoxdur MS DOS əməliyyat sistemi aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir - fayl sistemi - xarici qurğuların drayverləri - əmrlər prosessoru MS DOS əməliyyat sistemi əmrlər vasitəsilə yerinə yetirilən bir sıra xuumlsusi xidmət proqramlarına malikdir Bu əmrlərin bir hissəsi diskdə adi proqram faylı kimi yerləşir ki bunlar da xarici əmrlər adlanır Qeyd etmək lazımdır ki istifadəccedililərin əksəriyyəti praktiki olaraq MS DOS-un bir ccedilox əmrlərindən istifadə etmir Istifadəccedili hiss etmədən bu əmrlər qeyri-aşkar şəkildə yerinə yetirilir Amma bəzi əmrlərin oumlyrənilməsi vacibdir Əmrləri yerinə yetirərkən faylın yolu daha doğrusu yerləşdiyi uumlnvan goumlstərilməlidir yəni fayl hansı məntiqi disk və altkataloqda yerləşir Əsas əmrlər aşağıdakılardır 28 1 Cari diskin təyini lt məntiqi diskgt Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur MəsələnD əmrini daxil etməklə D cari disk kimi təyin olunur 2 Cari kataloqun dəyişdirilməsi CDltyolgt Məsələn CDWindowsTEMP əmri ilə cari diskdəki cari kataloq TEMP olur 3 Goumlstərilən kataloqdakı altkataloq və faylların siyahısı DIRlt yolgtlt faylın adı gt[P] [W] [Aatribut][Occedileşidin noumlvuuml] P - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir və hər dəfə ekran dolduqdan sonra fasilə alınır W - siyahı ekranda bir suumltunda yerləşir A - verilmiş atributlara goumlrə faylların siyahısı ekrana ccedilıxarılır Atributların siyahısı D- kataloq və ya qovluq R- yalnız oxunan fayllar H-gizli faylar Ssistem faylları A-arxivləşmiş fayllar O - faylların siyahısı ccedileşidlənmiş şəkildə ekrana ccedilıxarılır Ccedileşidin noumlvuuml - N əlifba uumlzrə S oumllccediluuml uumlzrə E genişlənmə uumlzrə D tarix uumlzrə 4 Faylların suumlrətinin alınması COPY lt fayllgtltfayl2gt Bu əmrin koumlməyilə fayl1-in fayl2 adlı suumlrəti alınır Məsələn COPY KAFEDRADOC KAF_COPDOC əmri ilə cari kataloqdakı KAFEDRADOC faylın cari kataloqda KAF_COPDOC adlı suumlrəti alınır Qeyd etmək lazımdır ki burada faylın adında qurğuların adlarından istifadə etmək olar Məsələn COPY SIYAHITXT PRN əmri ilə SIYAHITXT faylının suumlrəti ccedilap edilir COPY COM SIYAHITXT əmri ilə SIYAHITXT adlı mətn faylı

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

yaradılır ki bu fayla verilənlər klaviaturadan daxil edilir Daxiletmə CTRL+R klavişlərindən istifadə ilə sona ccedilatır və cari kataloqda SIYAHITXT faylı yaranır COPY SIYAHITXT COM əmri ilə isə SIYAHITXT faylının surəti ekranda alınır COPY əmrinin koumlməyi ilə bir neccedilə faylı birləşdirmək də muumlmkuumlnduumlr Məsələn COPY FAYL1 TXT+ FAYL2TXT FAYL3TXT əmri ilə FAYL1TXT və FAYL2TXT faylları FAYL3TXT fayl adı altında birləşirlər 29 5 Faylların silinməsi DEL ltfaylgt Bu əmr fayl və ya fayllar qrupunu silir Məsələn DELdoc əmri ilə cari kataloqdakı doc genişlənməli fayllar silinir 6Kataloqların yaradılması MD ltkataloqgt 7Kataloqların silinməsi RD ltkataloqgt 33 Mətn redaktorlarının təyinatı və təsnifatı Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər muumlxtəlif formalı mətnlərdən ibarət olur Yəni hərf rəqəm durğu işarələri və s ilə yığılmış soumlzlərdən ibarət mətn blokları təşkil olunur Mətn sənədləri ilə işləyərkən kompuumlter olduqca guumlcluuml və ldquointellektualrdquo bir yazı maşınına ccedilevrilir Adətən bir ccedilox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılması tələb olunduğu halda digərləri uumlccediluumln bu lazım olmur Buna goumlrə yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi nəzərdə tutulur Bu cuumlr proqramlar mətn redaktorları adlanır Digər proqramlar isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir kibunlara da mətn prosessorları deyilir Buumltuumln mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən bir-biri ilə uyuşandır Muumlxtəlif mətn prosessorları isə informasiyanı fayla muumlxtəlif formatda yazdığından bir-biri ilə uyuşan deyil Amma bir ccedilox mətn prosessorlarında mətni bir formatdan digərinə ccedilevirmə imkanları moumlvcuddur Windows əməliyyat sisteminə standart Notepad (Bloknot) Write mətn redaktoru və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir Windows sistemində formatlaşmamış mətn faylının genişlənməsi txt Word Pad-ın fayllarının genişlənməsi isə doc-dur Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word AmiPro və s misal goumlstərmək olar 32 Bu prosessorlardan ən ccedilox istifadə olunan Word-duumlr və onun sonuncu versiyası Word 2007-dir Qeyd edək ki bunlardan başqa sənədlərlə iş uumlccediluumln nəşriyyat sistemləri də xuumlsusi yer tutur Bunlara Aldus PageMaxer CorelVentura və QuarkXPress sistemlərini misal goumlstərmək olar Nəşriyyat sistemləri yığılmış sənədlərin ccediloxaldılmasında istifadə olunur Bir ccedilox mətn prosessorları uumlccediluumln uumlmumi olan bir sıra anlayışlara baxaq Hazırlanacaq sənəd muumlxtəlif elementlərdən ndash simvollardan abzaslardan sətirlərdən boumllmələrdən haşiyələrdən kadrlardan və kolontitullardan ibarət olur Simvol sənəd mətninin minimal elementidir Hər bir simvol ikilik kodla ifadə olunur Hər bir simvol muumlxtəlif tərtibatlı şriftlərlə ifadə oluna bilər Bir neccedilə milli dillərə aid əlifba simvolları nəzərə alınır Windows-da simvolların kod təsviri uumlccediluumln ANSİ standartından istifadə olunur Abzas təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır Windows-un mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən ltEntergt klavişi vasitəsilə qoyulan abzasın sonu simvolu (para) ayırır Kolontitul-arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir Adətən bu arayış mətni səhifənin noumlmrəsindən sənəd boumllmə və ya fəslin adından ibarət ola bilər Kolontitullar yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər Qeyd - əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda) yerləşən və mətnin hər hansı soumlzuumlnə və cuumlmləsinə verilən izahatdır Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə ccedilıxarılmış və adətən digər mənbənin mətninə istinadı olan şərhdir Kadr- mətn şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək uumlccediluumln goumlruumlnən və ya goumlruumlnməyən ccedilərccedilivədir Kadr ona məna verən sənədin mətni ilə sipərlənə bilər Sənədin sistem uumlslubları ndash sənədin muumlxtəlif elementləri (başlıqlar adlar kolontitullar və s) və simvollardan təşkil olunmuş abzaslarla təyin olunmuş uumlsullarla tərtibatıdır Boumllmə - sənədin ayrıca bir hissəsidir ki buradakı səhifələrin oumlz parametrlərini və kolontitullarını təyin etmək muumlmkuumlnduumlr Boumllmənin sərhədləri ayırıcılarla qeyd olunur

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

34 World redaktorunun obyektləri və paneli Word proqramının işə salınması ccedilox sadədir O aşağıdakı sxemə əsasən yerinə yetirilir bull Məsələ panelində START (Пуск) duumlyməsi basılır bull Programs (Программы) alt menyusunda Microsoft Word seccedililir

Əgər Word-uumln pəncərəsi buumltuumln ekranı tutmursa onda Maximize (Развернуть) duumlyməsi basılır Word işə salındıqdan sonra accedilılan fayla (sənədə) Document 1 (Документ 1) adı verilirProqramdan ccedilıxmaq uumlccediluumln isə əvvəlcə buumltuumln accedilıq fayllar FilerarrClose (ФайлrarrЗакрыть) əmrinin koumlməyilə bağlanır daha sonra FilerarrExit (ФайлrarrВыход) əmrindən istifadə edilir Word-uumln əsas ekranına baxarkən siz Windows muumlhitində işləyən buumltuumln proqramlar uumlccediluumln tipik elementləri ndash ekranın aşağı hissəsində Tapşırıqlar panelini yuxarı hissəsində isə başlıq və menyu sətrini goumlruumlrsuumlnuumlz Lakin bunlardan başqa ccediloxlu elementlər var ki onlar ya sizə muumləyyən məlumat verir ya da sizin bəzi hərəkətlərinizi sadələşdirir

bull Alətlər Paneli (Standart alətlər və formatlaşdırma paneli) sənədləri yaratmaq redaktə etmək və formatlaşdırmaq uumlccediluumlnduumlr

bull Sahə və sətir başındakı məsafəni xətkeş (Ruler) vasitəsilə quraşdıra bilərsiniz bull İşccedili sahə - ekranın buumltuumln işi yerinə yetirdiyiniz və nəticəni goumlrduumlyuumlnuumlz hissəsidir Nə qədər

ccedilox yer tutsa bir o qədər yaxşıdır bull Kursor noumlvbəti daxil edəcəyiniz simvolun yerini goumlstərir bull Suumlruumlşduumlrmə zolağı hal-hazırda sənədin goumlruumlnməyən hissəsini goumlrməyə koumlmək edir bull Status Bar (Vəziyyət sətri) işccedili sahənin vəziyyəti haqqında məlumat verir məsələn

yerləşdiyiniz səhifəni və rejimi (əlavə etmə və ya əvəz etmə) goumlstərir

Minimize (Свернуть) ndash pəncərəni Tapşırıq panelində nişan şəklində yığır

Reset (Восстановить) ndash pəncərəni ilkin oumllccediluumllərini bərpa edir

Maximize (Развернуть) ndash pəncərəni ekran boyu accedilır

Close (Закрыть) ndash işccedili pəncərəni bağlayır Aşağıda Word-uumln əsas əmrlərinin siyahısı və onların qısa xuumllasəsi (izahı) verilmişdir Əmrlərin adları ingilis və rus versiyalarına uyğun verilmişdir Əmrlərin ardıcıllığı proqramın menyusuna uyğun olaraq goumlstərilmişdir

New (Создать) Yeni sənədin yaradılması Yeni təmiz səhifə accedilılır

Open (Открыть) Kompuumlterin yaddaşında moumlvcud olan sənədin accedilılması Bu duumlyməni seccedildikdə dialoq pəncərəsi accedilılır Lazım olan (moumlvcud) sənədi dialoq pəncərəsində goumlstərmək lazımdır

Save As (Сохранить какhellip) Aktiv sənədin kompuumlterin yaddaşında saxlanması Əgər sənəd birinci dəfə yaddaşda saxlanırsa onda Save As (Сохранить какhellip) dialoq pəncərəsi accedilılır Bu pəncərədə sənədə ad vermək həmccedilinin disk qovluq və sənədin tipini seccedilmək olar Artıq moumlvcud olan sənədə dəyişikliklər etdikdən sonra onu saxlamaq uumlccediluumln Save (Сохранить) əmrini seccedilmək lazımdır

Close (Закрыть) Aktiv sənədlə işi bitirir Əməli yaddaşın aktiv sənədə ayrılmış hissəsi boşalır

E-mail (Сообщение) Outlook rejimində elektron məktubun yaradılması

Search (Найти) Outlook obyektlərinin fayllarının axtarılması

Print (Печать) Sənədin ccedilapa verilməsi Printerin tipini ccedilap ediləcək səhifələrin noumlmrələrini verilən sənədin və ya səhifələrin nuumlsxələrinin sayını goumlstərmək lazımdır

Print Preview (Предварительный просмотр)

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

Printerin xuumlsusiyyətlərini (parametrlərini) nəzərə almaqla ccedilapdan əvvəl sənədə baxışın keccedilirilməsi Bir və ya bir neccedilə səhifəni boumlyuumlduumllmuumlş və ya kiccedilildilmiş vəziyyətdə nəzərdən keccedilirmək sənədi redaktə etmək və ya formatlaşdırmaq olar

Spelling and Grammer (Правописание) Orfoqrafiyanın və qrammatikanın yoxlanılması Soumlzlərin mətn hissələrinin və ya buumltuumln sənədin yazılışının duumlzguumlnluumlyuumlnuuml yoxlayır

Cut (Вырезать) Qeyd edilmiş fraqmentin yerdəyişməsi Bu komanda qeyd edilmiş fraqmenti aktiv sənəddən goumltuumlruumlb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında (CLIPBOARD) yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində qalmır

Copy (Копировать) Qeyd edilmiş fraqmentin surətinin ccedilıxarılması Bu komanda qeyd edilmiş fraqmentin aktiv sənəddən surətini ccedilıxarıb muumlvəqqəti saxlama yaddaşında yerləşdirir Bu halda o əvvəlki yerində də qalır

Paste (Вставить) Muumlvəqqəti saxlama yaddaşındakı verilənlərin sənədə əlavə edilməsi Bu halda verilənlər kursorun yerləşdiyi yerdən daxil edilir 35Excellin duumlsturlarının qurulması və funksiyalarının istifadəsi Excel-in hər bir işccedili vərəqi 256 suumltun və 65536 sətirdən ibarətdir Suumltunların adları latın hərfləri ilə (ldquoArdquo-dan ldquoIVrdquo- yə qədər laquoAraquo hərfi ilə başlayır və sonra hərflərin kombinasiyalarından istifadə edilir Məsələn AA AB və s) sətirlərin adları isə ədədlərlə (1-dən 65536-ya qədər) adlandırılır Suumltun və sətrin kəsişməsində xana yerləşir Məlumat vərəqdəki ayrı-ayrı xanalarda yerləşdirilir hər bir xananın ldquouumlnvanrdquo adlanan unikal koordinatları vardır Məsələn AF suumltunu ilə 10 sətrinin kəsişməsində duran xana AF10 uumlnvanına malikdir laquoAF10raquo şəklində yazılmış uumlnvan nisbi uumlnvan adlanır Xananın uumlnvanından duumlsturlarda istifadə edilir Nisbi uumlnvanlara istinad edən duumlsturların surətini ccedilıxararkən və ya bir yerdən digər yerə koumlccediluumlrərkən duumlsturda istifadə olunan nisbi uumlnvanlar yazılma qanunauyğunluğuna uyğun olaraq dəyişir yəni duumlsturların surətini suumltun uumlzrə ccedilıxararkən xanaların uumlnvanlarında sətirlərin adları surətini sətir uumlzrəccedilıxararkən isə xanaların uumlnvanlarında suumltunların adları dəyişir Bəzən duumlsturda olan xananın uumlnvanı dəyişilməz qalmalıdır Onda Excel-də muumltləq uumlnvan anlayışından istifadə olunur Uumlnvanlara istinad edən duumlsturlarda laquo$AF$10raquo şəklində yazılmış uumlnvana muumltləq uumlnvan deyilir Uumlnvan qarışıq da ola bilər Məsələn $AF10 ndash suumltunun koordinatı muumltləqdir AF$10 ndash sətrin koordinatı muumltləqdir Muumltləq və ya qarışıq uumlnvan anlayışları duumlsturun surətini ccedilıxararkən aktual olur Duumlsturların surətini ccedilıxararkən muumltləq uumlnvanlar dəyişilməz qalır Excel-in bir ccedilox əlavələrində ( diaqram xəritə və s) funksiyalarında uumlnvan əsasən avtomatik olaraq muumltləq şəkildə yazılır Hesabi əməliyyatlar duumlsturların yazılması Xanalara verilənlər daxil edilən zaman hesablama əməliyyatları avtomatik olaraq icra edilir Excel ndash elektron cədvəlində buumltuumln hesabi əməliyyatlar və onların yerinə yetirilmə ardıcıllığı ənənəvi qaydadadır Hesabi və məntiqi əməliyyatlar + - toplama ^ - quumlvvətə yuumlksəltmə - - ccedilıxma = - mənimsəmə - vurma OR - və ya - boumllmə AND - və Əməliyyatların ardıcıllığı riyazi qanunlarla gedir yəni uumlstuumlnluumlk quumlvvətə yuumlksəltməyə moumltərizəyə sonra vurma boumllmə toplama ccedilıxmaya verilir Duumlsturların yazılışı laquo= - +raquo işarələrindən biri ilə başlamalıdır İstifadəccedililər duumlsturların yazılışını əsasən ldquo=rdquo mənimsəmə əməliyyatı ilə başlayırlar Duumlsturlarda sabitlərdən (ədədlərdən) xanaların uumlnvanlarından funksiyalardan hesabi əməliyyatlardan moumltərizələrdən istifadə edilə bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

Excel-də funksiyalar və onlarla iş Eletron cədvəldə hesablamalar zamanı tez-tez təkrarlanan bəzi qanunauyğluqların yadda saxlanılmasını tələb edən yazılışına goumlrə muumlrəkkəb duumlsturlar yazmaq lazım gəlir Bu iş ccedilox vaxt aparır yorucu və bezdirici olur Hazır duumlsturlardan istifadə etmək daha asandır Hazır duumlsturlara funksiyalar deyilir Excel-də muumlxtəlif əməliyyatlara aid 300 hazır funksiya vardır Bu funksiyalar bir ccedilox sahələri əhatə edir riyazi iqtisadi statistik və s Məsələn SUM AVERAGE COUNT MAX MİN ABC TAN SİN COS və s Excel-də standart iqtisadi funksiyalar ccediloxdur ancaq onların əksəriyyəti məhz ABŞ qanunvericilik bazasına əsaslandığından bizim oumllkəmizdə istifadəyə yaramır Bu funksiyaları həm muumlstəqil həm istifadəccedilinin yazdığı duumlsturda həm də digər funksiyalara əlavə etməklə işlətmək olar Funksiyanı həm funksiyalar siyahısından seccedilməklə həm də sintaksisini bildikdə klaviaturada yığmaqla tətbiq etmək olar İstifadəccedili oumlzuumlnə lazım olan funksiyanı VBasic dilində makros şəklində yazıb funksiyalar siyahısına əlavə də edə bilər

36 Kompuumlter şəbəkələri və onların təyinatı Kompuumlter şəbəkəsi dedikdə rəqəm oumltuumlrən rabitə xətləri ilə birləşdirilmiş və bir-biri ilə informasiya muumlbadiləsi edən kompuumlterlər qrupu nəzərdə tutulur Şəbəkədə birləşdirilmiş kompuumlterlər muumlxtəlif coğrafi noumlqtələrdə yerləşə bilər Kompuumlter şəbəkəsi ilə ccediloxmaşınlı kompleksi eyniləşdirmək olmaz Ccediluumlnki ccediloxmaşınlı kompleksə daxil olan hər bir maşın vahid hesablama prosesində ayrıca bir iş goumlruumlr İstənilən kompuumlter miniatuumlr ccediloxmaşınlı kompleksdir Ccediluumlnki kompuumlterin tərkibinə muumlxtəlif kontrollerlər və adapterlər daxildir ki bunların da hər birinin oumlzuumlnəməxsus funksiyası prosessoru və yaddaşı vardır Ccediloxmaşınlı kompleks həm də oumlzuumlnuuml iri maşın (maynfreym) kimi aparır Ccediluumlnki onun tərkibində xarıcı qurğuların idarə edilməsi kimi koumlməkccedili funksiyalar icra edən koumlməkccedili kompuumlterlər vardır Ccediloxmaşınlı kompleksdən fərqli olaraq şəbəkədə birləşdirilmiş maşınların icra etdikləri funksiyalar əvvəlcədən məlum deyil şəbəkənin quruluşu dəyişə biləndir və muumlxtəlif proseslərdə kompuumlterlərin qarşılıqlı fəaliyyəti muumlxtəlif ola bilir Şəbəkənin işi yalnız kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsini reallaşdırmaqdan ibarət olur Kompuumlterlərin şəbəkədə birləşdirilməsi meyli bir sıra obyektiv səbəblərlə o cuumlmlədən iqtisadiyyatın qloballaşdırılması işguumlzar fəaliyyətin və doumlvləti işlərin idarə edilməsi səviyyəsinin yuumlksəldilməsi informasiya xidmətinin yeni noumlvlərinin meydana ccedilıxması ilə bağlıdır Muumləssisədəki kompuumlterlərin birləşdirilməsi və şəbəkə aşağıdakı uumlstuumlnluumlklərə malikdir bull iş yerlərində icra edilən idarəetmə əməliyyatları bir proqramla vahid qayda və vahid vasitələrlə həyata keccedilirilir bull şəbəkədən istifadə edilməsi zamanı muumləssisənin buumltuumln verilənləri bir (bəzən bir neccedilə) kompuumlterdə yerləşdirilir ki bu da həmin verilənlərə buumltuumln iş yerlərindən muumlraciət etmək imkanı verir bull disk yaddaşına qənaət edilir bull sistemə daxil edilən informasiya həmin andan etibarən buumltuumln istifadəccedilılər uumlccediluumln də əlccedilatan olur bull ccediloxistifadəccedilili rejim təmin edilir bull periferiya qurğularından (printerdən və maqnit diskindən) şərikli istifadə edilir

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

bull Sadalanan bu funksiyalar proqramların paylanması verilənlərin paylanması və kompuumlter resurslarının paylanması adlanır Şəbəkədə həmccedilinin prosessor resursları da paylana bilir Yəni zəif kompuumlter guumlcluuml kompuumlterin resurslarından istifadə edə bilir

37Muumlasir hesablama şəbəkələrinə qoyulan əsas tələblər Kompuumlter şəbəkəsi kompuumlter və bu tip sistemlər (printer və s) arasında muumləyyən protokolların koumlməyi ilə informasiya muumlbadiləsinə imkan verən bir sistemdir Kompuumlterlər bir-biri ilə telekommunikasiya vasitələri (kabellər şəbəkə adapterləri modemlər və s) ilə birləşirlər Protokol kompuumlter şəbəkəsində informasiya muumlbadiləsinin aparılma qaydalarını muumləyyənləşdirir Bu qaydalar alqoritmləşdirilir proqramlaşdırılır və şəbəkə qurularkən kompuumlterlərə instalizasiya edilir Kompuumlterlərin şəbəkə şəklində birləşdirilməsinin bir neccedilə əsas səbəbi vardır bull İstifadəccedililər arasında informasiya muumlbadiləsinin suumlrətləndirilməsi bull İş yerini tərk etmədən məlumatların (e-mail və s) qəbulu və oumltuumlruumllməsi bull Lazımi informasiyanın duumlnyanın istənilən noumlqtəsindən ani alınmasının muumlmkuumlnluumlyuuml bull Muumlxtəlif proqram təminatı altında işləyən muumlxtəlif firmaların istehsalı olan kompuumlterlər arasında informasiya muumlbadiləsinin muumlmkuumlnluumlyuuml və s Qlobal hesablama şəbəkələri muumləssisədə olan və ya uzaq məsafədə yerləşən və informasiya

muumlbadiləsinə ehtiyacı olan buumltuumln abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır

Bunun uumlccediluumln qlobal şəbəkə kompleks xidmətlər goumlstərməlidir Qlobal kompuumlter şəbəkəsinin

uumlmumiləşdirilmiş struktur sxemi şək 1 ndashdə goumlstərilib

Qlobal hesablama şəbəkəsi bir biri ilə əlaqədə olan uumlccedil alt şəbəkədən ibarətdir

bull a Verilənləri oumltuumlrmə şəbəkəsi ndashVOumlŞ

bull b EHM şəbəkəsi

bull c Terminal şəbəkəsi

Kanal kommutasiyası uumlsulu tələb edir ki kanalı yaradan buumltuumln əlaqə xətləri eyni oumlturmə qabiliyyətinə malik olsun bu da VOumlŞ-uumln strukturuna olan tələbı sərtləşdirir Məlumatların və paketlərin kommutasiyası isə verilənlərin istənilən oumltuumlrmə qabiliyyətli əlaqə xətləri ilə oumltuumlruumllməsinə imkan verir Verilənlərin paket şəklində oumltuumlruumllməsi verilənlər axınının multipleksləşdirilməsi

uumlccediluumln ən yaxşı şərait yaradır yəni kanalın iş vaxtının bir neccedilə verilənlər axınının

eyni vaxtda oumltuumlruumllməsi uumlccediluumln oumlz aralarında boumlluumlnməsini təşkil edir

Paketlərin kiccedilik oumllccediluumlluuml olması verilənlərin aralıq qovşaqlarda yadda saxlanılması

uumlccediluumln kiccedilik oumllccediluumlluuml yaddaş ayırmağa imkan verir Bundan əlavə paketlərdən istifadə edilməsi verilənlər axınının idarə edilməsi məsələsini də asanlaşdırır

Əlaqə xətləri ilə verilənlərin oumltuumlruumllmə etibarlığı boumlyuumlk deyil Tipik əlaqə xətti hər bitə 10-4 - 10-6 xəta ehtimalı ilə verilənlərin oumltuumlruumllməsini təmin edir Oumltuumlruumllən

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

məlumatların uzunluğu nə qədər boumlyuumlk olsa onun əngəllərlə korlanma ehtimalı

artır

Buumltuumln bunlar hesablama şəbəkələrində informasiya oumltuumlruumllməsi uumlsulu kimi paket

kommutasiyasından istifadə edilməsini vacib edir

38 Sistem proqram təminatı Muumlştəri ndash serverrdquo texnologiyası İcra etdiyi funksiyadan asılı olaraq server muumlxtəlif cuumlr adlandırılıa bilir Məsələn telekommunikasiyalar serveri lokal şəbəkə ilə digər şəbəkələr arasında əlaqə yaradır Buna goumlrə də bu server xəbərlərin marşrutlaşdırılmasını və gəlib-gedən informasiyanın buferləşdirilməsini təmin etməlidir Hesablayıcı server işccedili stansiyaların guumlcuuml ccedilatmayan hesablamaları aparmaq uumlccediluumlnduumlr Disk serveri geniş xarıcı yaddaş resurslarına malik olmaqla işccedili stansiyalara əlavə yaddaş xidməti goumlstərmək uumlccediluumln qurulur Verilənlər bazası serveri uumlccediluumln isə bir neccedilə kompuumlter ayırmaq muumlmkuumlnduumlr Lakin buumltuumln bu kompuumlterlərə funksional aspektdə vahid kompuumlter kimi baxılacaqdır Şəbəkə həm də muumlxtəlif proqram və altproqramların qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etdiyindən həmin proqramların hansı kompuumlterlərdə yerləşməsindən ccedilox şey asılıdır Yəni elə etmək lazımdır ki şəbəkə boyu oumltuumlruumllən informasiyanın həcmi minimum olsun ldquoMuumlştəri ndash serverrdquo texnologiyasında funksiyalar və informasiya xidməti muumlştəri (informasiya istifadəccedilisi) ilə server (informasiya sahibi) arasında elə paylanır ki şəbəkə uumlzrə informasiya oumltuumlruumlluumlşuuml minimum olsun Bu texnologiyada muumlştəri serverə sorğu goumlndərir Sorğuda tələb olunan informasiyanın xarakteri və həcmi həmccedilinin verilənlərin təşkili forması goumlstərilir Bunun əsasında lazımi informasiyanı server verilənlər bazasında axtarır tapır və tələb olunan formada dəyişdirir alınmış nəticə muumlştəriyə oumltuumlruumlluumlr Bu texnologiyada interfeys proqramları muumlştəri kompuumltuumlrdə sorğunu işləyən sistem proqramları isə serverdə işləyir 39 Accedilıq sistemlərin qarşılıqlı şəbəkə əlaqəsinin etalon modeli (YSO OSİ ) Muumlasir cəmiyyət uumlccediluumln xarakterik olan standartlaşdırma problemi qlobal informasiya fəzasının yaranması ilə əlaqədar olaraq informasiya yayımı sferasında xuumlsusilə kəskindir Şəbəkələrarası qarşılıqlı fəaliyyət prosedurları uumlccediluumln Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO ndash İnternational Standard Orqanization) tərəfindən işlənib hazırlanmış standartlardan istifadə edilir Bu ldquoaccedilıq sistemlərin qarşılıqlı fəaliyyət standartlarırdquo (OSİ Ref Model ndash Open

Systems İnterconnection ndash Reference Model) və ya ldquoYeddisəviyyəli şəbəkə muumlbadiləsinin etalon modelirdquo adlanır

İSO modeli şəbəkədə məlumat oumltuumlruumlluumlşuuml məsələsini 7 səviyyəyə boumlluumlr 1 Fiziki səviyyə (Physical Layer) 2 Kanal səviyyəsi (Data Layer) 3 Şəbəkə səviyyəsi (Network Layer) 4 Nəqliyyat səviyyəsi (Transport Layer) 5 Seans səviyyəsi (Session Layer) 6 Verilənləi təqdimetmə səviyyəsi (Presentation Layer) 7 Tətbiqi səviyyə (Application Layer)

Fiziki səviyyə protokollarının əsas təyinatı fiziki rabitə və onunla bağlı istismar hazırlığını təmin etməkdən ibarətdir Bu səviyyə uumlccediluumln ccediləbəkə adapteri və modem proqram təminatı məsuliyyət daşıyır Fiziki səviyyə paketləri kanal səviyyəsi paketləri ilə eynidir

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

Kanal səviyyəsi məlumat oumltuumlrən rabitə xətlərinin idarə edilməsi səviyyəsidir və lokal şəbəkələrdə paketləri idarə edir Bilavasitə rabitə xətti ilə oumltuumlruumllən paketə kadr deyilir Rabitə kanalı və ya qəbuledici qurğu bu və ya digər səbəbdən işə hazır deyilsə buna şəbəkə konflikti deyilir Konflikti həll etmək uumlccediluumln oumltuumlrməni təxirə salmaq lazımdır Şəbəkə səviyyəsinin protokolları lokal şəbəkə daxilində fəaliyyət goumlstərir Bu səviyyədə şəbəkə modulu oumltuumlruumllən informasiyaya mənbə və uumlnvan barədə lazımi informasiyanı əlavə edir ki bu da hansı kompuumlterin hansı kompuumlterlərlə bağlantıya malik olduğu məlum olur TCPIP ailəsinə daxil olan IP (Internet Protokol) şəbəkə səviyyəsinə aiddir Nəqliyyat səviyyəsinin protokolları aralarındakı məsafədən asılı olmayaraq iki kompuumlter arasında kəsilməz oumltuumlrməni təmin edir Protokollar sistemində nəqliyyat səviyyəsi iki protokolla təmsil olunur 1) TCP ndash Transmission Control Protocol və 2) UDP ndash User

Datagramm Protocol Bir seans daxilində muumlxtəlif kompuumlterlər bir neccedilə dəfə informasiya muumlbadiləsi etdikdə sean səviyyəsindən istifadə edilir

Məlumatın oumltuumlruumllməyə hazırlanmasına tətbiqi səviyyədə başlanır Bu səviyyəyə məlumat oumltuumlrən tətbiqi proqram məsuldur Tətbiqi səviyyəyə http telnet və s İnternet servisləri aiddir 40 Monokanal şəbəkə topologiyası (İthernet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin tapologiya moumlvcuddur Şin topologiyasında buumltuumln işccedili stensiyalar bir rabitə kanalına qoşulur Bu halda kanaldan istifadə uumlccediluumln noumlvbə yaradılır Uumlnvan oumltuumlruumllən paketdə goumlstərilir Konflikti aradan qaldırmaq uumlccediluumln şin arbitrajı metodundan istifadə edilir Adətən muumlxtəlif kompuumlterlər uumlccediluumln kanal muumlxtəlif tezliklə işləyir Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Bu Xerox firması tərəfindən təklif edilmiş və burada ldquouumlmumi şinrdquo topologiyasından istifadə edilmişdir Uumlmumi şin ilə oumltuumlruumllən məlumatların sərloumlvhəsində oumltuumlruumllən və qəbul edilən mənbələrin uumlnvanları goumlstərilir Bu uumlsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə ccediloxşaxəli muumlbadilə uumlsuludur Bu uumlsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki işccedili stansiyalar yalnız o vaxt məlumatı oumltuumlrməyə başlayır ki kanal boş olsun əks təqdirdə məlumatın oumltuumlruumllməsi muumləyyən zaman anı uumlccediluumln gecikdirmiş olacaq Eyni zamanda məlumatların oumltuumlruumllmə imkanı avtomatik olaraq aparat uumlsulu ilə həyata keccedilirilir 80-100 işccedili stansiyalar eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə suumlrəti azalır Bu kanalda əmələ gələn muumlnaqişələrlə əlaqədardır 41 Ulduzvari şəbəkə topologiyası (Arcnet topologiyası ) Lokal şəbəkə topologiyası dedikdə şəbəkə duumlyuumlnlərinin birləşdirilməsinin həndəsi forması nəzərdə tutulur Ulduzşəkilli dairəvi və şin topologiyaları geniş yayılmışdır Ulduzşəkilli topologiyada duumlyuumlnlərdən biri mərkəz olur Mərkəzi kompuumlter buumltuumln işccedili stansiyalarla birbaşa əlaqələndirilir Bu topologiyada konflikt yaranmır lakin kabel sərfi artır

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

Məhsuldarlıği yuumlksək olsa da şəbəkənin etibarlılığı mərkəzi kompuumlterin etibarlılığı qədərdir İcazəsiz muumldaxilədən qorunmaq asandır Lokal şəbəkələrdə duumlyuumlnlərin qarşılıqlı fəaliyyətinin təşkili zamanı əsas rolu rabitə kanalına muumlraciət metodu oynayır Kompuumlterlərin kabel birləşmələrinin 3 noumlvuuml tətbiq edilir 1) Token Ring (marker dairəsi) 2) Arcnet 3) Ethernet Arcnet (Attached Resource Computer Network) texnologiyası 1977-ci ildə Datapoints korporasiyası tərəfindən işlənib hazırlanmış sadə ucuz etibarlı və ccedilevik lokal şəbəkə arxitekturasıdır Bu texnologiyada kompuumlterlərdən biri xuumlsusi marker yaradır və ardıcıl olaraq bir kompuumlterdən digərinə oumltuumlruumlr Əgər hər hansı stansiya məlumat oumltuumlrmək istəyirsə həmin markeri goumlzləyir marker alan kimi oumltuumlrəcəyi məlumata uumlnvan informasiyasını qoşub markerlə birlikdə oumltuumlruumlr Arcnet texnologiyası istənilən topologiyada istifadə edilə bilir ldquoArcnetrdquo şəbəkəsinin avadanlıqları ldquoEthernetrdquo və ldquoToken Ringrdquo şəbəkələrinə nəzərən daha ucuz olurlar lakin həmin avadanlıqların etibarlılı və məhsuldarlığı nisbətən aşağıdır 42 İnternetin quruluşu İnternet muumlxtəlif lokal və qlobal şəbəkələr birləşməsindən yaranmış Uumlmumduumlnya kompuumlter şəbəkəsidir Orada informasiya serverlərdə saxlanılır Serverlərin oumlz uumlnvanları olur və onlar xuumlsusiləşdirilmiş proqramlar vasitəsilə idarə olunurlar Onların koumlməyilə poccediltu və faylları goumlndərmək verilənlər bazasında informsiya axtarışını aparmaq və s həyata keccedilirmək muumlmkuumlnduumlr Internet serverlərinə muumlraciət edə bilmək uumlccediluumln istifadəccedilinin kompuumlteri bu qlobal şəbəkəyə qoşulmalıdır Ayrı-ayrı istifadəccedililərin internetin informasiya resurslarına saxil olması adətən telefon şəbəkəsi ilə provayderlər və ya korporativ şəbəkələr vasitəsilə həyata keccedilirilir İnternetin xarakterik xuumlsusiyyəti odur ki şəbəkələrarası informasiya muumlbadiləsi TCPIP protokolları uumlzrə həyata keccedilirilir Bu protokollar hətta etibarlılığı yuumlksək olmayan xətlərdə də etibarlı oumltuumlrməni təmin edə bilir IP-uumlnvanları sistemi İnternet vasitəsilə lokal şəbəkələrdəki hər bir kompuumlter resurslarını birmənalı şəkildə təyin edir Sosial baxımdan İnternet - oumlzuumlnəməxsus duumlşuumlncə tərzi dili və əxlaqı ilə seccedililən informasiya mədəniyyəti toumlrədən informasiya fəzasıdır İnternetin oumlzəyini oumllkə və kontinentləri birləşdirən super suumlrətli transkontinental optik rabitə xətləri təşkil edir Bu xətlərə konkret coğrafi regionlara xidmət edən nisbətən aşağı suumlrətli az guumlcluuml xətlər birləşdirilir Bunlara isə nisbətən daha zəif oumltuumlrmə qabiliyyəti olan lokal şəbəkələr qoşulur İnternetdə buumltuumln şəbəkəni idarə edən vahid mərkəz yoxdur İnternet texnologiyanın koumlməyi ilə fəaliyyət goumlstərir və idarə edilir İnternetdən əvvəl ABŞ Muumldafiə Nazirliyinin sifarişi ilə ARPANET şəbəkəsi yaradılmışdı Sonra bir-neccedilə universitet arasında şəbəkə yaradıldı Bu şəbəkələrin əsasında İnternet quruldu Internetin sadələşdirilmiş sxemini aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

43İnternetdə Uumlnvanlar sistemi Uumlmumduumlnya şəbəkəsi olan İnternetdə hər bir kompuumlter (əslində kompuumlterin şəbəkə adapteri) eyni zamanda 3 uumlnvan alır birincisi adapterin zavod noumlmrəsidir ikincisi İP uumlnvanın kodudur uumlccediluumlncuumlsuuml domen uumlnvanıdır ki buumltuumln bunlar da istifadəccedili interfeysi uumlccediluumln nəzərdə tutulmuşdur İP-uumlnvanı 4 baytlıq oumllccediluumlyə malikdir və 3 hissədən ibarətdir İP ndashuumlnvanın ranqı lokal şəbəkənin noumlmrəsi və şəbəkə daxilindəki kompuumlterin noumlmrəsi İP ndashuumlnvanın ranqı bu tipdən olan şəbəkələrin sayını və maksimal oumllccediluumlsuumlnuuml təyin edir Şəbəkənin noumlmrəsi qeydiyyat zamanı verilir Şəbəkənin noumlmrəsini şəbəkənin sahibi olan təşkilat verir Şəbəkə daxilində kompuumlterin noumlmrələnməsi isə şəbəkə inzibatccedilısının səlahiyyətindədir Uumlnvanların domen təşkilatı DNS (Domain Name System) iyerarxik quruluşludur Yuxarı səviyyənin bir neccedilə domeni vardır ki bunların da hər birinə muumləyyən ad verilir mom edu

org gov ru az və s Noumlvbəti səviyyə domeni yuxarı səviyyə domeninə yeni ad əlavə etməklə yaradılır Məsələn econmsuru Moskva Doumlvlət Universiteti İqtisad fakuumlltəsinin şəbəkədəki domen adıdır Domen adları sistemi İnternet xidmətləri iccedilərisində mərkəzi yerlərdən birini tutur 134 Domen adlar sistemi TCP İP protokollar ailəsi TCPIP protokolları muumlxtəlif səviyyəli kommunikasiya protokollarının tam ailəsini əhatə edir Buraya aşağıdakılar aiddir bull IP (Internet Protocol) ndash şəbəkələrarası protokol bull TCP (Transmission Control Protocol)- baza nəqliyyat protokolu bull UDP (User Datagram Protocol)- TCP protokolundan fərqlənən ikinci nəqliyyat protokolu bull ARP (Address Resolution Protocol)- İP və Ethernet uumlnvanlarının uyğunluğunu muumləyyən etmək uumlccediluumln istifadə edilir bull SLİP (Serial Line İnternet Protocol)- telefon xətti ilə verilən oumltuumlruumllməsinin kanal protokolu

İnternet

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

LKŞ

magistrat

Qlobal şəbəkə

Şluumlz

LKŞ

LKŞ

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

bull PPP (Point to Point Protocol)- ldquoməntəqədən məntəqəyərdquo məlumat muumlbadiləsinin kanal protokolu bull FTP (File Transfer Protocol) ndash fayl muumlbadiləsinin tətbiqi protokolu bull telnet ndashvirtual terminalın emulyasiyasının tətbiqi protokolu bull DNS (Domain Name System)- domen adları sistemi bull RİP (Routing İnformation Protocol)- marşrutlaşdırma protokolu bull NFS (Network File System)- paylanmış fayl sistemi və şəbəkə ccedilap sistemi bull SNMP (Simple Network Management Protocol)- şəbəkəni idarə edən sadə protokol Kanal səviyyəsinə SLİP və PPP protokolları Şəbəkə (şəbəkələrarası) səviyyəsinə İP və ARP protokolları nəqliyyat səviyyəsinə TCP və UDP protokolları aiddir 44 İnternetə qoşulma uumlsulları İnternetə qoşulmaq uumlccediluumln bizə ilk noumlvbədə İNTERNET-ə daxil olmağı təmin edən təşkilati-provayderi seccedilmək lazımdır Bununla da bizim İNTERNET-ə daxil olma noumlvuuml seccedililmiş olacaqdır Sonra isə modem avadanlığını əldə edib onu sazlamaq lazım gələcək Ən nəhayət iş uumlccediluumln lazım olan proqram təminatını məsələn Microsoft internet Explorer (MSİE)-i quraşdırıb onu sazlamaq tələb olunur Bundan əlavə İNTERNET-də işləməyin rahat olması uumlccediluumln kompuumlteri bir neccedilə kiccedilik əlavə proqramlarla təmin etmək lazımdır olunur İNTERNET-ə daxil olma noumlvləri 2 boumlyuumlk qrupa boumlluumlnuumlr Seans qoşulması Qoşulmanın bu noumlvuumlndə istifadəccedili şəbəkəyə daima qoşulmayıb ancaq telefon xətti vasitəsilə qısa muumlddət ərzində şəbəkə ilə əlaqədə olur Bu halda şəbəkəyə qoşulmanın hər bir saatı uumlccediluumln uyğun pul məbləği oumldənilir və şəbəkədə verilənlər analoq formasında verilənlər analoq formasında oumltuumlruumlluumlrlər Daimi qoşulma Bu halda kompuumlter daimi və cəld işləyən kanala qoşulur və verilənlər şəbəkədə rəqəm şəklində oumltuumlruumlluumlrlər Yalnız trafikə-kompuumlter tərəfindən qəbul edilən və goumlndərilən verilənlərin həcminə goumlrə pul oumldənilir İNTERNET-ə qoşulmanın bu iki noumlvuuml bir-birindən təkcə istifadəccedilinin İNTERNET-də olma vaxtı ilə deyil həmccedilinin iş suumlrəti ilə də fərqlənirlər Daimi qoşulmada kompuumlter şəbəkədə tam huumlquqlu olur və oumlzuumlnuumln İP-uumlnvanına mali olur ki bu halda da İNTERNET-in tstənilən istifadəccedilisi bu kompuumlterə qoşula bilər Seans qoşulmasında isə İP ndashuumlnvan ancaq seans muumlddətində kompuumlterə mənimsədilir və bunun uumlccediluumln ccediloxlu sayda boş olan uumlnvanlar iccedilərisindən təsaduumlfi uumlnvan seccedililir Buna goumlrə də ona dinamiki İP-uumlnvan deyilir a)Telefon xətti ilə Seans qoşulması kommutasiyalı daxil olma (Dial-Up) Şəbəkədə işləməyin ən sadə və ucuz sxemi-telefon xətti və adi analoq modemi ilə şəbəkədə işləməkdir Bu halda verilənlərin qəbul olunma suumlrəti modemin tipi son noumlqtədə telefon xəttinin keyfiyyaəti və Avtomatik Telefon stansiyasının (ATS) tipi kimi bir amillərdən asılıdır b) Peyk vasitəsilə asinxron qoşulma İNTERNET-ə qoşulmanın uumlsullarından biri də peyk vasitəsilə asinxron qoşulmadır Bu cuumlr qoşulma noumlvuumlndə 2 rabitə kanalından istifadə olunur Informasiya o cuumlmlədən də səhifələrin və faylların accedilılması uumlccediluumln əmrlər və sorğular oumltuumlrduumlkdə istifadəccedili standart Dial-Up rejimində işləyən adi modemdən istifadə etdiyi halda informasiyanın qəbulu uumlccediluumln cəld

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

işləyən peyk kanalından istifadə edir ki bu halda verilənlər axınının suumlrəti modemin suumlrətindən 4-8 dəfə (256-512 k bits) ccedilox olur c) ldquoMobilrdquo İNTERNET ldquoMobilrdquo telefonlarından İNTERNET-ə qoşulmanın oumlz xuumlsusiyyətləri vardır birincisi telefon ekranının kiccedilik olması sadəcə olaraq saytlara onların adi formatında baxış keccedilirməyə imkan vermir ikincisi ldquomobilrdquo kanal uumlzrə verilənlərin oumltuumlruumllmə suumlrəti ccedilox da boumlyuumlk olmayıb 144 k bits-ə bərabərdir Məhz buna goumlrə də mobil qurğular uumlccediluumln xuumlsusi WAP protokolu 45İnternetin xidmətləri İnternet xidmətləri cuumlrbəcuumlrduumlr Əsas xidmətlər aşağıdakılardır elektron poccedilt telekonfrans informasiya yayımı siyahıları fayllara məsafədən muumlraciət uzaq terminal rejimində iş Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru İnternet xidmətləri interaktiv birbaşa və təxirə salınmış oxu kimi 3 noumlvə boumlluumlnuumlr Təxirə salınmış oxu xidmətində sorğu ilə cavab eyni vaxtda baş vermir Elektron poşt bu xidmət noumlvuumlnə aiddir Birbaşa muumlraciət xidmətində sorğuya həmin anda cavab verilir Lakin cavab alanın əlbəəl reaksiya verməsi tələb olunmur Faylların oumltuumlruumllməsi bu noumlv xidmətə aiddir Alınmış informasiyaya əlbəəl reaksiya verilməsi tələb olunan xidmət noumlvuuml interaktiv sayılır və Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru belə xidmətdir Elektron poşt (e-mail) İnternetin daha populyar xidmətidir Bu zaman bir kompuumlterdən oumltuumlruumllən mətni uumlnvan oumlz kompuumlterində alır lakin onu oumlzuumlnə muumlnasib vaxtda oxuyur Muumlxtəlif prinsiplərlə qurulmuş muumlxtəlif protokollarla işləyən şəbəkələrdə elektron məktub oumltuumlrmək uumlccediluumln SMPT (Simple Mail Transfer Protocol) protokolundan qəbul etmək uumlccediluumln isə POP protokolundan istifadə edilir Windows ƏS muumlhitində elektron poccedilt uumlccediluumln Outbook Express Microsoft Outbook Netscape Communikator və digər proqramlardan istifadə etmək olar Şəbəkə yenilikləri Usenet və ya telekonfrans da İnternetin geniş yayılmış xidmətlərindəndir Bu halda xəbər alan şəbəkə duumlyuumlnuuml həmin xəbəri siyahıda olan buumltuumln duumlyuumlnlərə translyasiya edir Beləliklə bir xəbər ccediloxqat təkrarlanaraq qısa muumlddətdə buumltuumln duumlnyaya (Usenet konfrans iştirakccedilılarına) yayılır İnformasiya yayımı siyahıları elektron poccediltla işləyən sadə İnternet xidmətidir Bu halda bir məktub siyahıda qeydiyyata duumlşmuumlş buumltuumln abonentlərə oumltuumlruumlluumlr Bu yayımı hansı təşkilat icra edirsə o da yayıma nəzarət edir Halbuki belə nəzarət Usenet xidməıtində yoxdur FTP xidməti xuumlsusi serverlərdə saxlanan fayllara( həmccedilinin arxiv fayllarına) muumlraciəti təmin edir Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 46 Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (www) İnteraktiv oumlyrənmə Uumlmumduumlnya houmlruumlmccedilək toru (World Wide Web ndash WWW) İnternetin ən populyar xidmətidir Bu xidmət hipermətn anlayışına əsaslanır Mətn informasiyasının ardıcıl xətti formada deyil bir-biri ilə iqtibaslar şəklində bağlı olan mətnlər ccediloxluğu kimi təşkil edilməsinə hipermətn deyilir Bir mətn daxilindəki iqtibas digər mətnə keccedilidə imkan verir İqtibas edilən mətn başqa kompuumlterdə başqa oumllkədə başqa kontinentdə ola bilər Hipermətn ideyası əsasında mulyimediya texnologiyasına əsaslanan hipermediya yaradılmışdır Hipermətn sənədi HTML (Hyper Text Markup Language) dilində tərtib edilir HTML formatını oumltuumlrmək uumlccediluumln HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) protokolundan istifadə edilir WWW sənədindəki iqtibaslar elə təşkil edilmişdir ki hər bir informasiya resursu İnternetdə birmənalı uumlnvanlaşdırılır İnternetdə informasiya resursuna iqtibaslar UTL-uumlnvanlar (Uniform

Resource Locator) adlanır WWW xidmətinin koumlməyi ilə istifadəccedili oumlz informasiya fəzasını vahid buumltoumlv kimi qəbul edir İqtibaslar WWW muumlştərisi olan brauzer adlanan proqramlar vasitəsilə dərk edilir Telnet xidməti məsafədəki kompuumlterlərə terminal muumlraciətini təmin edir Proxy-server (əlaqələndirici server) tez-tez muumlraciət edilən informasiyanın uumlzuumlnuuml oumlzuumlndə saxlayır və təkrar muumlraciətlərdə uzaq qoşmalara ehtiyac qalmır 47 HTML elementləri Teqləratributlar HTML ndashin əsas teqləri

Hiper mətnlərin yaradılması dili HTML adlanırbu isə hipermətnlərin qeyd edilməsi dili sayılır HTML proqramlaşdırma dili deyildirobyekt yaratma dili sayılırWeb saytlar və səhifələr HTML dilinin Teqləri (əmrləri) vasitələri yaradılır və bu əmrlər brauzerlər vasitəsilə yerinə yetirilir

Teqlər 2 cuumlr olur 1tək teqlər 2 cuumlt qoşa teqlər Tək teqlər adətən veb səhifənin başlığı və ya hər hansı bir obyektin daxil olması uumlccediluumln istifadə olunur məsələn lt İMG SRC=rdquoEldarJPGrdquo gt yazılışı Eldar JPG faylının veb səhifəyə daxil edilməsi uumlccediluumln verilmiş əmrdir Cuumltqoşa teqlər ( kontener) adətən sayta daxil edilən obyektin əvvəlində (accedilılan) və sonunda (bağlanan) hissələrdən ibarət olurlar məsələn lt TABLE gt lt TABLE gt Misalda sayta daxil edilən cədvəlin işarəsidir Cuumlt teqlərdə bağlananlar accedilılanan ldquordquo işarəsi ilə fərqlənirlər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

Məs aşağıda veb səhifəyə salam soumlzuumlnuumln daxil edilməsi misalına baxaq f irsthtml ltHTMLgt ltHEAD gt ltTİTLEgt Eldar Huumlseynovun birinci web- səhifəsi lt TİTLEgt ltHEADgt ltBODYgt SALAM lt BODYgt lt HTMLgt 48 Verilənlər bazası Verilənlər bazasının təsnifatı Verilənlər bazasının elementləriVerilənlər modelinin noumlvləri Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan saxlanan və idarə olunan muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunan verilənlər toplusudur Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır [4]

1 Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması Eyni verilənlər bir neccedilə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanılmaqla digər fayllardan ccedilıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara muumlraciət təmin olunur

2Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması Faylların fərdi emalından fərqli olaraq mərkəzləşdirilmiş idarəolunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi dəyişdirilməsi silinməsi və axtarışı əməliyyatlarının VB daxilində eyni uumlsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur

3 Verilənlərin muumlstəqilliyi Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması ccedilox vacib məsələdir VB-də bu məsələ verilənlərin ccedilox səviyyəli muumlstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin muumlstəqilliyi ilə əldə edilir Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır

4 Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq muumlmkuumln olmur Bu halda eyni verilənlərin muumlxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini uumlccediluumln VB-da lazımi vasitələr nəzərdə tutulur

5 Verilənlərin təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi Verilənlərin təhluumlkəsizliyi dedikdə bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması digər tərəfdən səlahiyyətsiz muumlraciətlərdən muumlhafizə edilməsi nəzərdə tutulur Bunun uumlccediluumln VB-da lazımi metodlar və vasitələr nəzərə almır

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

6 Verilənlərdən muumlxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin muumlxtəlif istifadəccedililər tərəfindən muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln istifadə olunmasına zəmin yaradır

7 Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları Muumlasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seccedililməsinə və tətbiqinə imkan yaradır Verilənlərin və sorğuların təsviri uumlccediluumln standart uumlsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan IS-in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər muumlbadiləsi sadələşir verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır

8 Xərclərin minimallaşdırılması Suumlbut edilmişdir ki VB konsepsiyası ilə qurulan IS faylların fərdi emalı ilə

qurulan sistemlərdən təxminən 15 dəfə ucuz başa gəlir

Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Iyerarxik model verilənlərin qraf şəkilində təsvirinə əsaslanır Sxemin qraf diaqramında təpələr (duumlyuumlnlər) mahiyyətlərin tipini budaqlar isə mahiyyətlər arasındakı əlaqələri goumlstərir Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır a) əlaqələrin buumltuumln tipləri funksional xarakterlidir və yalnız aşağıdakı əlaqələr muumlmkuumlnduumlr birin-birə (11) birin-ccediloxa (1M) Şəbəkə tipli modellər də iyeraxik modellər kimi verilənlərin qraf diaqramı şəklində təsvirinə əsaslanır İyerarxik modeldən fərqli olaraq şəbəkə modelində (11) (1M) (Ml) funksional əlaqələrlə yanaşı (MN) (ccediloxun-ccediloxa) əlaqəsi də həyata keccedilirilir Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Obyektyoumlnluuml model iki modeli oumlzuumlndə birləşdirir (relyasiya və şəbəkə modellərini) və muumlrəkkəb strukturlu boumlyuumlk VB-lərin qurulması uumlccediluumln istifadə olunur 49 Relyasion verilənlər modeli Verilənlərin struktur modelləşdirilməsində aşağıdakı tip modellərdən istifadə olunur iyerarxik şəbəkə relyasiya və obyektyoumlnluuml Relyasiya modelinin və uumlmumiyyətlə relyasiya modelli VBIS-in yaranması IBM firmasının əməkdaşı Edqar Koddun adı ilə bağlıdır Relyasiya modelinin əsasını nisbət (ingiliscə relation) riyazi anlayışı təşkil edir və bu tip modelin adı həmin terminlə bağlıdır Muumləyyən şərtlərə əməl etdikdə nisbəti insan uumlccediluumln adi olan ikioumllccediluumlluuml cədvəl kimi təsvir etmək olar Fərdi kompuumlterlər uumlccediluumln moumlvcud olan VBIS-in boumlyuumlk əksəriyyətində relyasiya modelindən istifadə olunur Relyasiya modelinin əsas uumlstuumln cəhətləri aşağıdakılardır sadəliyi proqram reallaşdırılmasının asanlığı verilənlər uumlzərində muumlxtəlif riyazi və məntiqi

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

əməliyyatların aparılmasının muumlmkuumlnluumlyuuml istənilən tip sorğuya cavabı təmin edən ccedilevik VB sxeminin qurulmasının muumlmkuumlnluumlyuuml Relyasiya modelindən əsasən orta oumllccediluumlluuml VB-lər uumlccediluumln istifadə olunur Cədvəllərin sayı artdıqca VB ilə işləmə suumlrəti aşağı duumlşuumlr Muumlrəkkəb strukturlu verilənlərin emalı sistemlərinin (məsələn layihələndirmənin avtomatlaşdırılması sistemləri) yaradılmasında relyasiya modelindən istifadə olunması muumləyyən ccedilətinliklər yaradır Relyasiya modeli haqqında daha ətraflı məlumat sonrakı paraqrafda verilir Relyasiya modeli (RM) moumlvzu sahəsini əhatə edən nisbətləri və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirir Relyasiya modelində VB-in məntiqi sxemi nisbətlər sxemi şəklində tasvir olunur Həmin sxemdə ayrı-ayrı nisbətlər və oxlu xətlərlə onlar arasındakı əlaqələr goumlstərilir Relyasiya modelinin elementləri və onların təsvir forması cədvəl 1-də goumlstərilmişdir RM elementlərindən ən muumlhuumlmuuml nisbətdir Nisbət ndash hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin başlığını təsvir edir Mahiyyət ndash verilənləri nisbətdə saxlanan istənilən təbiətli informasiya obyektidir Atribut ndash mahiyyəti xarakterizə edən xassədir

Relyasiya modelinin elementəri Relyasiya modelinin

elementləri Təsvir forması

Nisbət Cədvəl (fayl) Nisbətin sxemi Nisbətin adı və atributların siyahısı Nisbətlər sxemi (relyasiya sxemi)

VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı əlaqələr

Mahiyyət Informasiya obyekti Kortej Cədvəlin sətri (yazı) Atribut Cədvəlin suumltununun başlığı (adı) Domen Cədvəlin suumltunu Accedilar Bir və bir neccedilə atribut Verilənin tipi Domendəki elementlərin

qiymətlərinin tipi

Relyasiya modelinin riyazi əsası sonlu riyaziyyatın boumllməsi olan nisbətlər (relyasiya) cəbrindən goumltuumlruumllmuumlşduumlr Nisbəti riyazi olaraq belə şərh etmək olar Tutaq ki n sayda D1D2 Dn ccediloxluqları var Onda R nisbəti nizamlanmış ltd1d2d3dngt kortejlərinin ccediloxluğudur Burada di∊Di və D1D2Dn R nisbətinin domenləridir Şəkil 4-də misal kimi işccedili nisbətinin təsviri verilmişdir

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

İŞCcedilİ nisbəti (cədvəl) Atributlar Domen

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

kortej

Goumlstərilən misalda nisbətin sxemi belə ifadə olunur

İŞCcedilİ (Tabel noumlmrəsi Soyadı-İnisialı Şoumlbə Vəzifəsi Doğum tarixi)

İŞCcedilİ nisbətinin 3 korteji var Hər bir kortej 5 elementdən ibarətdir və hər bir element uyğun domendən goumltuumlruumlluumlr Nisbətin kortejlərinə (cədvəlin sətirlərinə) başqa soumlzlə faylın yazılarına birbaşa muumlraciət etmək uumlccediluumln accedilardan istifadə olunur Nisbətin accediları və ya əsas accedilar (ingiliscə primary key) hər bir korteji birmənalı təyin edən atributdur Məsələn İŞCcedilİ nisbətində əsas accedilar kimi tabel noumlmrəsi atributundan istifadə etmək olar Аccedilar tərkibli yəni bir neccedilə atributdan ibarət ola bilər (məsələn soyad+ şoumlbə) Bundan əlavə xarici accedilar (ingiliscə foreign key) anlayışı da moumlvcuddur Xarici accedilar vasitəsilə nisbətlər arasında əlaqələr yaradılır Məsələn İŞCcedilİ nisbəti ilə VƏZiFƏ-MAAŞ (vəzifə maaş) nisbəti arasında əlaqə vəzifə atributu vasitəsilə qurulur (Şəkil 5) Burada vəzifə atributu İŞCcedilİ nisbətində xarici accedilar vəzifə-maaş nisbətində isə əsas accedilar kimi ccedilıxış edir İŞCcedilİ

VƏZİFƏ-MAAŞ

Verilənlərin tamlığını təmin etmək uumlccediluumln xarici accedilarlara istinad tamlığı adlanan məhdudluq qoyulur Bu о deməkdir ki xarici accediların hər bir qiyməti uumlccediluumln əlaqələndirilən nisbətlərdə kortejlər olmalıdır Əksər hallarda hər bir nisbət-cədvəl ayrıca faylda saxlanır Bəzi VBIS-lərdə isə məsələn MS Access bir faylda buumltoumlv VB saxlanır Relyasiya modelində nisbətə muumləyyən tələblər qoyulur Odur ki cədvəlin nisbət hesab olunması uumlccediluumln o aşağıdakı şərtlərə və məhdudluqlara cavab verməlidir 1 Cədvəldə təkrarlanan sətirlər ola bilməz başqa soumlzlə eyni qiymətli əsas accedilara

malik bir neccedilə sətir ola bilməz 2Cədvəldə təkrarlanan adla suumltunlar ola bilməz 3Cədvəlin buumltuumln sətirləri eyni struktura malik olmalıdır 4Cədvəlin suumltuumlnları tərkibli ola bilməz 5Cədvəldə sətirlərin ardıcıllığı istənilən qaydada ola bilər Nisbətlər uumlzərində əməliyyat aparmaqla digər nisbətləri almaq olar Məsələn

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

relyasiya VB-уə verilən sorğunun nəticəsi kimi bazada saxlanan nisbətlər əsasında hesablanmış yeni nisbət almaq olar Odur ki emal olunan verilənləri saxlanan və hesablanan hissələrə ayırmaq olar Relyasiya modelli VB-lərin əksəriyyətində verilənlərin emalının əsas vahidi ənənəvi proqramlaşdırma dillərində olduğu kimi kortej (yazı) yox nisbət qəbul olunmuşdur Nisbətlər uumlzərində aparılan əməliyyatları iki qrupa boumllmək olar 1-ci qrupa ccediloxluqlar uumlzərində aparılan əməliyyatlar aiddir toplama kəsişmə ccedilıxma boumllmə dekart hasil 2-ci qrupa nisbətlər uumlzərində aparılan xuumlsusi əməliyyatlar aiddir proyeksiya birləşdirmə seccedilmə Imkanlarından və muumlrəkkəb sorğulara cavab vermək qabiliyyətindən asılı olaraq muumlxtəlif VBIS-lərdə bu əməliyyatların hamısı və ya muumləyyən hissəsi reallaşdırılır Relyasiya VBIS-lərdə nisbətlər uumlzərində əməliyyatların aparılması uumlccediluumln 2 qrup dillərdən istifadə olunur 1-ci qrup dillər relyasiya cəbrinə 2-ci qrup dillər isə relyasiya hesablamalarına əsaslanır Relyasiya cəbrində operandlar və əməliyyatların nəticələri nisbətlər olur Sorğunun nəticəsi olan nisbət saxlanan nisbətlər uumlzərində ardıcıl aparılan əməliyyatlardan alınır Bu cuumlr dillər əsasən prosedur dillər olur Bu dillərə misal olaraq dBase dilini goumlstərmək olar Relyasiya hesablamalarına əsaslanan dillər isə qeyri-prosedur dillərdir Bu dillərdə VB-уə verilən sorğu yalnız tələb olunan nəticə haqqında informasiyaya malik olur Bu qrup dillərə misal olaraq SQL dilini goumlstərmək olar Relyasiya cəbri ilə relyasiya hesablamaları arasında reduksiya proseduru adlanan vasitə ilə əlaqə yaradılır Bu prosedur relyasiya hesablamasının istənilən ifadəsini relyasiya cəbrinin standart əməliyyatlarına və əksinə ccedilevirir 50 Verilənlər bazası ilə idarəetmə sistemləri təyinatı və əsas anlayışlar VBİS ndashnin ailələri və istifadə texnologiyaları

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını və verilənlərə muumlraciəti təmin etmək uumlccediluumln linqvistik və proqram vasitələrindən ibarət xuumlsusi kompleks yaradılır ki onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBIS) deyilir Şəkil 121-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi VBIS informasiya sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir Seccedililən modeldən asılı olmayaraq verilənlər VB-də əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır Odur ki VBIS-in əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə almaqla təşkil etmək VB-də lazımi duumlzəlişləri (verilənlərin əlavə edilməsi dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara goumlrə verilənlərə muumlraciəti təmin etməkdir Bu əsas funksiyalardan əlavə muumlasir VBIS-da sorğuya goumlrə seccedililən verilənlərin emalı da (onlar uumlzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının aparılması) nəzərə alınır Deyilənləri nuumlmayiş etdirmək uumlccediluumln TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-уə baxaq (şəkil 7) Qeyd edək ki sonrakı ifadələrdə və misallarda biz relyasiya modelinə əsaslanacağıq TABLE faylında muumləssisənin işccedililərinin maaşları haqqında məlumat toplanır TABLE faylı həmin adda mahiyyət (obyekt) tipinin nuumlsxələrini oumlzuumlndə saxlayır Ona başqa soumlzlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir Faylın hər bir yazısı

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

(record) tipin bir nuumlsxəsini ifadə edir TABLE mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur TN-tabel noumlmrəsi SOYAD-işccedilinin soyadı Dİ-doğulduğu il VAZ-vəzifəsi MA-maaşı cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazışma uyğun olub konkret işccedili haqqında verilənləri əks etdirir Cədvəlin hər bir suumltunu (domen) uyğun atributun qiymətlər ccediloxluğunu ifadə edir Fayl baxımından cədvəlin suumltununa sahə (field) deyilir Beləliklə VB-уə uumlmumi baxımda (buna fayl baxımı da demək olar) yazı və sahə terminlərindən relyasiya sistemi baxımında isə sətir (kortej) və suumltun (domen) terminlərindən istifadə olunur

TABLE faylı TN SOYAD Dİ VAZ MA

010 ABASLI 1965 MUumlHƏNDIS 210 015 BAĞIROV 1951 TEXNOLOQ 220 021 BAYATLI 1949 CcedilILINGƏR 200 030 DURSUNLU 1970 TEXNIK 170

036 EMINOV 1968 TEXNOLOQ 210 041 FIZULLU 1951 MUumlHASIB 160 055 ILHAMOV 1975 CILINGƏR 190 062 LACcedilINLI 1970 MUumlHƏNDİS 220

101 MAMEDOV 1950 PROQRAMCcedilI 230 120 QASIMZADƏ 1955 CcediliLiNGƏR 210

122 VELIZADƏ 1972 OPERATOR 150

130 XIDIRLI 1966 MUumlHƏNDIS 230

Sonrakı misallarda seccedilmə daxiletmə dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən istifadə olunur

TABLE faylından ibarət VB-də seccedilmə əməliyyatı və onun nəticələri şəkil 8-də goumlstərilmişdir

Seccedilmə SELECT TN SOYAD MA FROM TABLE WHERE VAZ=rsquoMUumlHƏNDİSrsquo Nəticə

TN SOJAD МA 010 ABASLI 210 062 LACcedilINLI 220

130 XIDIRLI 230

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər

Misaldan goumlruumlnduumlyuuml kimi TABLE faylından seccedilmə TN SOYAD MA sahələrinə goumlrə vəzifəsi (VAZ) MUumlHƏNDİS olan işccedililər uumlccediluumln aparılır Baxılan bazada daxiletmə (INSERT) dəyişdirmə (UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının aparılmasına aid misallar şəkil 9-da verilmişdir Şəkildə verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

verilmişdir Burada VBIS-in əsas komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı linqvistik təminat goumlstərilmişdir VBIS-in proqram vasitələri əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət goumlstərirlər Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi VBIS həm istifadəccedili-şəxslərin həm də istifadəccedili-proqramların (tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir

Verilənlərə muumlraciətin VBIS tərəfindən idarə olunması aşağıdakı kimi aparılır 1 Muumləyyən dildən (məsələn SQL dilindən) istifadə etməklə istifadəccedili oumlz

sorğusunu sistemə daxil edir 2 VBIS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir 3 Sonra VBIS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici sxem onun konseptual

sxemdə əksi (xarici-konseptual) konseptual sxem konseptual sxemin daxili sxemdə əksi araşdırılıb tələb olunan verilənlərin daxili strukturları təyin olunur 4 VBIS saxlanan verilənlər uumlzərində tələb olunan əməliyyatları aparır Fərz edək ki istifadəccedilinin sorğusuna goumlrə xarici yazının muumləyyən nuumlsxəsinin seccedililməsi tələb olunur Uumlmumi halda tələb olunan verilənlərin seccedililməsi uumlccediluumln konseptual yazıların bir neccedilə nuumlsxəsinin seccedililməsi lazım gəlir Bu isə oumlz noumlvbəsində fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neccedilə nuumlsxəsindən muumləyyən sahələrin seccedililməsini tələb edir Əvvəlcə VBIS saxlanan yazıların tələb olunan nuumlsxələrini seccedilməli konseptual yazıların tələb olunan nuumlsxələrini qurmalı və nəhayət xarici yazının nuumlsxəsini formalaşdırmalıdır Hər mərhələdə verilənlərin tipinin ccedilevrilməsi və ya başqa ccedilevirmələr tələb oluna bilər