içindekileerr layout 1img.eba.gov.tr/771/949/9ce/872/de5/c54/8c0/ba4/8a6/2d3/a... ·...

ORTAÖĞRETİM

SOSYOLOJİDERS KİTABI

KOMİSYON

içindekileerr:Layout 1 03.04.2012 09:10 Page I

DEVLET KİTAPLARI

……………………., 201

DÖRDÜNCÜ BASKI

4

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI...............................................................................: 5025DERS KİTAPLARI DİZİSİ ....................................................................................................: 1509

14.?.Y.0002.4145

Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekillerikısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz.

EDİTÖRProf. Dr. KORKUT TUNA

DİL UZMANIKENAN AKSOY

PROGRAM GELİŞTİRME UZMANIMUHARREM HİLMİ AKBULUT

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME UZMANIMEHMET AKİF KARAKUŞ

REHBERLİK UZMANIAHMET FERİT BİNGÖL

GÖRSEL TASARIM UZMANIBİRSEN KAR

Mehmet ÖZKARABULUT

ISBN 978-975-11-3539-1

Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun 17.12.2010 gün ve 238 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 28.03.2014 gün ve

içindekileerr:Layout 1 03.04.2012 09:10 Page II

1310094 sayılı yazısı ile defa adet basılmıştır.dördüncü 86.605

Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak.

Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl. Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl.

Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım.

Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar?

Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va’dettiği günler Hakk’ın; Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın

Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı.

Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda.

Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli.

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na’şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım.

Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl!

Mehmet Âkif Ersoy

GENÇLİĞE HİTABE

Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini,

ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.

Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en

kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek

isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti

müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın

vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok

namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek

düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili

olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün

tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil

işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere,

memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet

içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini,

müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde

harap ve bîtap düşmüş olabilir.

Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen,

Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret,

damarlarındaki asil kanda mevcuttur.

Mustafa Kemal Atatürk

içindekileerr:Layout 1 29.04.2011 16:32 Page VI

İ Ç İ N D E K İ L E R1. ÜNİTE: SOSYOLOJİYE GİRİŞ1. Ders: Sosyolojiye Genel Bakış ............................................... 2

A. Sosyoloji Nedir?.......................................................... 2B. Toplumu Oluşturan Unsurlar ..................................... 5

2. Ders:Sosyolojinin Doğuşu ....................................................... 73. Ders: Sosyolojinin Yöntemleri ve Türkiye’de Sosyoloji.........11

A. Sosyolojinin Yöntem ve Teknikleri ............................ 11B. Türkiye’de Sosyoloji .................................................13

Ölçme ve Değerlendirme.........................................................15

2. ÜNİTE: BİREY VE TOPLUM4. Ders: Sosyalleşme ve Unsurları ..................................185. Ders: Sosyalleşmenin Aşamaları ve Toplumsal ilişkiler ....21

A. Sosyalleşmenin Aşamaları ....................................21B. Toplumsal İlişkiler ..............................................24

6. Ders: Toplumsal Statü,Toplumsal Rol ve Saygınlık ....257. Ders: Toplumsal Değer,Toplumsal Norm ve Toplumsal Kontrol .....................................................298. Ders: Toplumsal Sapma, Hak ve Görevler, İmtiyaz ve Sorumluluklar............................................................33

A. Toplumsal Sapma ..............................................33B. Hak ve Görevler, İmtiyaz ve Sorumluluklar..........37

Ölçme ve Değerlendirme ................................................38

3. ÜNİTE: TOPLUMSAL YAPI9. Ders: Toplumsal Yapı ve Unsurları .............................42

10. Ders: Toplumsal Etkileşim Tipleri .............................4611. Ders: Toplumsal Tabakalaşma ve Türkiye’de Toplumsal Tabakalaşma.................................50

A. Toplumsal Tabakalaşma .....................................50B. Türkiye’de Toplumsal Tabakalaşma....................55

12. Ders: Toplumsal Hareketlilik .....................................57Ölçme ve Değerlendirme ................................................59

4. ÜNİTE: TOPLUMSAL DEĞİŞME VE GELİŞME13. Ders: Toplumsal Değişme Olgusu ve Toplumsal Değişmeyi Etkileyen Faktörler .......................62

A. Toplumsal Değişme Olgusu ...............................62B. Toplumsal Değişmeyi Etkileyen Faktörler ...........64

14. Ders: Bilim, Teknoloji ve Kitle İletişim Araçları..........68 15. Ders: Modernleşme ve Küreselleşme ........................72

içindekileerr:Layout 1 29.04.2011 16:32 Page VII

CEVAP ANAHTARI...................................................................................................176SÖZLÜK..................................................................................................................178KAYNAKÇA .............................................................................................................181

6. ÜNİTE: TOPLUMSAL KURUMLAR

A. Modernleşme .....................................................73B. Küreselleşme .....................................................76

16. Ders: Toplumsal Gelişme ve Ögeleri, Toplumsal Bütünleşme ...................................................80

A. Toplumsal Gelişme ve Ögeleri ............................80B. Toplumsal Bütünleşme ......................................82

17. Ders: Toplumsal Çözülme ve Nedenleri.....................84Ölçme ve Değerlendirme ...............................................87

5. ÜNİTE: TOPLUM VE KÜLTÜR18. Ders: Kültür Kavramının Anlamı ..............................9019. Ders: Kültürün Ögeleri ..............................................9320. Ders: Kültürün İşlevleri ve Toplumsal Bütünleşmeye Katkısı ....................................................9821. Ders: Kültürel Süreçler ...........................................10122. Ders: Kültürel Tutumlar ve Kültürler Arası Etkileşim ......................................................................107Ölçme ve Değerlendirme ..............................................111

23.Ders: Toplumsal Kurumlar ve İşlevleri ............11424. Ders: Aile Kurumu .................................................11825. Ders: Evlenme, Boşanma ve Ailenin Sürekliliği .......12126. Ders: Aile Modelleri .................................................12727. Ders: Kadının Toplumdaki Yeri ve Önemi ................131

A. Kadın ve Toplumsal Hayat................................131B. Atatürk ve Kadın Hakları ..................................134

28. Ders: Eğitim ve Sosyal Hayat ..................................136Ölçme ve Değerlendirme-I ............................................14029. Ders: Din, Laiklik ve Atatürk ...................................14330. Ders: Ekonomi ve Sosyal Hayat ..............................14931. Ders: Ekonominin Bileşenleri ve Ekonomik Sistemler ......................................................................153

A. Ekonominin Bileşenleri ....................................153B. Ekonomik Sistemler.........................................157

32. Ders: Siyaset Kurumu ve Siyasetin Temel Kavramları ....................................................................15933. Ders: Siyasal Yönetim Biçimleri ..............................16334. Ders: Demokrasi ....................................................166Ölçme ve Değerlendirme-II ...........................................172

içindekileerr:Layout 1 29.04.2011 16:50 Page VIII

62

Yaşlı insanların geçmişten özlemle söz ettiklerini sıkça du-yarız. Eski dostlukların, akraba ilişkilerinin, mahalle kültürünün kalmadığından ya da kullanmakta zorlukçektikleri yeni teknik aygıtların icat edilmesinden, mekânların daralmasından, kalabalıklardan şikâyetederek geçmiş deneyimlerini anlatırlar. Bu durum, kısmen insanların yaşlandıkça güçlenen, geçmişeözlem duyma duygusundan kaynaklansa da sosyolojik bir gerçeği de göz önüne sermektedir. FilozofHerakleitos’un “Değişmenin kendisi hariç her şey değişmektedir.” sözü yalnızca varlığın evrensel haki-katini değil aynı zamanda bir sosyolog için toplumsal hayatın temel karakteristiğini de ifade etmektedir.Örneğin Türkiye özelinde düşünürsek, evlerin iç dekorasyonunun modernleşmesi, beslenme ve mutfakalışkanlıklarının değişmesi, bakkalların yerini büyük marketlerin alması, yeni bir eğlence ve tüketim kül-türünün ortaya çıkması, evlilik ve düğün âdetlerindeki değişmeler, yabancı kelimelerin Türkçede çokçakullanılmaya başlanması, doğanın kirlenmesi, metropollerin ortaya çıkması gibi ilk elden saptayabilece-ğimiz faklılaşmalar Türkiye’nin her bakımdan değiştiğini göstermektedir. Elbette bu yalnızca Türkiye içingeçerli bir durum değildir. Tarihsel akış içinde tüm toplumlar yapı ve ilişkiler bakımından sürekli değiş-mektedirler. İşte bu süreklilik arz eden değişme olgusu sosyolojide toplumsal değişme kavramı ile açık-lanır.

Şimdi yönergeleri takip ederek toplumsal değişmenin ne olduğunu kavramaya çalışalım.

“Kentimizin Dünü ve Bugünü” başlıklı etkinlik çerçevesinde hazırlamış olduğunuz raporları diğer gruplarla paylaşınız.

• Aşağıdaki görsel ve haberleri inceleyerek soruları cevaplayınız.

1. İki görsel arasında değişim açısından ne farkgörüyorsunuz? Bu farkı oluşturan faktörler nelerolabilir?2. Nüfusun yapısı ne tür toplumsal değişimlere

yol açmaktadır?

ZİHİNSELHAZIRLIKO

OSOSYOLOJİk bakış

Sultangazi'de Nüfus Artışı YaşamıEtkiliyor

Yeni İlçe olmasına rağmen yaklaşık 450bin nüfusuyla İstanbul’un en kalabalık böl-gelerinden biri hâline gelen Sultangazi nü-fusu hızla artmaya devam ediyor.

İlçe olmasıyla beraber tüm resmî ku-rumları da içinde barındıran bölgemiz, yıllık% 10 gibi bir artışla yine İstanbul’un en fazlanüfusunun artığı ilçeler sıralamasında ilksıralarda yer alıyor. Uzmanlar % 10 artışınböyle devam etmesi hâlinde bölgenin,kendi içinde yeni bir ilçe oturacağınınsinyallerini veriyor. Sultangazi’nin geçimkaynağı; tekstil sektörü ve ayakkabı imalatınadayanıyor. Sultangazi’de en çok dikkatçeken noktalardan birisi ise 50 bine yakınkişinin okuma yazma bilmemesi. gaziosmanpasa.org

13.DERS : TOPLUMSAL DEĞİŞME OLGUSU VE TOPLUMSALDEĞİŞMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER

SÜRE : 4 DERS SAATİ

A. Toplumsal Değişme Olgusu

hatırlatma

iletişim araçları geniş kitlelere ulaşabil-mektedir. Ayrıca etkiledikleri insanlarındoğrudan karşılık vermelerine imkân tanı-madığından bu araçlar tek yanlı belirleyicibir etkileme gücüne sahiptir. Kitle iletişimaraçları sayesinde çocuklar toplumungenel görünümü hakkında bilgilere sahipolurlar. Bu araçların en önemli özelliklerin-den biri de çocuklara örnek almaları içinrol modeller sunabilmeleridir.

1. Metin ve görsellerde hangi sosyal-leşme süreçlerine örnekler verilmiştir?

2. Aile, okul, arkadaş grupları ve kitleiletişim araçları dışında sizce bireyin sosyal-leşmesine etki eden başka unsurlar varmıdır? Varsa nelerdir?

3. Kişiliğinizin oluşmasında sizce buaraçlardan en çok hangisi etkili olmaktadır?Niçin?

OSORUlar

• Aile, okul, arkadaş grupları ve kitle iletişim araçlarından hangisi sosyalleşmesürecini daha fazla etkilemektedir? Görüşlerinizi temellendirerek açıklayınız.

mTARTIŞIYORUM

• Çevrenizdeki insanlara bireylerin yetişkinlik ve yaşlılık dönemlerinde neler öğrendiklerinisorunuz ve “Yetişkinlik ve Yaşlılıkta Sosyalleşme” adlı bir rapor hazırlayınız.

O K U L D I Ş I E T K İ N L İ K

Sosyalleşme Araçları

Bireye kazandırdığı Sosyalleşme Becerileri

Aile•

• •

Okul•

• •

Arkadaş Grupları•

• •

Kitle İletişimAraçları

•

• •

Diğerleri• • •

• İletişim• Birlikte yaşama• Kuralları oluşturma ve uyma• Toplumsal değerleri özümseme• Sorumluluğunu yerine getirme• Paylaşma• İş bölümüne uyma• Saygılı olma• Yeni değerler kazanma• Yeni durumlara uyum sağlama• Özel yaşama saygı gösterme• Başkalarının sorumluluğunu

üstlenme• Sosyal açıdan yararlı işlerle

uğraşma • İnsanlara örnek ve öğretici

olma• Çevresine duyarlı olma• Uyumlu ve dengeli ilişkiler

geliştirebilme• Kendi düşüncesini ifade etme• Başkalarının fikirlerini hoşgörü

ile karşılama

• Aşağıda yer alan sosyalleşme araçlarının bireye kazandırdığı sosyalleşme bece-rileriyle ilgili bir tablo ve tablonun sağ tarafında sosyal becerilere yer verilmiştir. Hangiaracın bireye hangi beceriyi kazandırdığını bularak uygun alana yazınız.

• İşlemlerinizi bitirdikten sonra sıra arkadaşınızın bulduklarıyla karşılaştırınız.

Sosyalleşme Becerileri

KİTABIN ORGANİZASYON ŞEMASI

Bu bölümde dersin numarası, konusu ve önerilen ders

saati yer almaktadır.

ZİHİNSEL HAZIRLIKDerse hazırlık, dikkat çekme ve motivasyon bölü-

müdür. Bu bölümde öğrenciler istedikleri şekilde akılyürütebilirler. Öğrenciler tarafından öne sürülen görüş-ler doğru ya da yanlış olarak değerlendirilmez. “Zihin-sel Hazırlık” bölümünde dikkat çekici ve motive edicikarikatür, resim, gazete haberi veya sorulardan oluşan

kısa süreli ve basit etkinlikler yer almaktadır.

SOSYOLOJİK BAKIŞKonuya genel bir girişin yapıldığı bu bölümde etkinlikler,etkinlikte kullanılacak metin, görsel, grafik ve diğer yar-

dımcı unsurlar yer almaktadır.

HATIRLATMABu bölüm, okul dışı etkinliklerin dersin hangi aşama-

sında gerçekleştirileceğini belirtir.

ETKİNLİKBu bölüm, tablo, metin, haber, grafik vb. materyaller

aracılığıyla öğrencilerin çözümleme, yorumlama, öğrendiğinikontrol etme, bilgileri eşleştirme, spekülatif sorularla

düşünme, geleceğe yönelik tahminde bulunma, çeşitli sosyalsorunlara ilişkin çözüm önerileri sunma vb. becerilerini geliştir-

meye yönelik etkinlikleri içerir.

OKUL DIŞI ETKİNLİKBu bölümde bireysel ya da grup olarak öğrencilerin okul dı-şında yaptıkları gözlem ve araştırma çalışmalarını içeren et-

kinliklerden oluşur. Bu etkinler, sınıf ortamına taşınarakuygulanacaktır. Öğretmen okul dışı etkinliklerin yönergelerinidersten önce kontrol ederek planlama yapmalı ve öğrencileri

yönlendirmelidir.

TARTIŞIYORUMBu bölüm, kazanımın gerçekleşmesi için öğrencilerin

gruplara ayrılarak sosyolojik sorular üzerine münazara yap-tıkları etkinlikleri içerir.

içindekileerr:Layout 1 29.04.2011 16:50 Page IX

59

Aşağıda verilen cümlelerde boş bırakılanyerleri uygun kelimelerle tamamlayınız.

(açık sınıf tabakalaşması, dikey hareketlilik,sanayi, çatışma, iş birliği, tarım, gelişmiş )

1. Farklılıkların değil benzerliklerin, ortaklık-ların göz önünde bulundurulması durumunda………………… azalır, ………………………artar.

2. Köyde ……………………………, şehirde…………………………… yaygın olarak görü-len ekonomik faaliyetlerdir.

3. …………………….. ülkelerin orta tabaka-sını gösteren bölüm daha geniştir.

4. …………………….. sistemi hukuki eşit-liğe dayalı bir tabakalaşma biçimidir.

5. …………………..... insanların statü-sünde, saygınlıklarında, yaşam biçimlerindeönemli ölçüde değişime yol açan bir süreçtir.

A Ö L Ç M E V E D E Ğ E R L E N D İ R M E PÜ

E

NİT

3.

Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların başına( D ), yanlış olanların başına ( Y ) yazınız.

1. ( ) Bir kurumun toplumsal yapı içindekiönemi her toplumda aynıdır.

2. ( ) Bir kurumdaki bozulma diğer kurum-ları da etkiler.

3. ( ) Toplumsal yapı kendisini oluşturanögelerin toplamından ibarettir.

4. ( ) Uyum, rekabet ile çatışma arasındakidengedir.

5. ( ) Aynı hedefe ulaşmaya çalışan bireylerher zaman rekabet içindedirler.

A) BOŞLUK DOLDURMA

B) DOĞRU MU? YANLIŞ MI? N

N

Aşağıdaki soruları cevaplayınız.

1. Rekabet ile çatışma arasındaki temel farknedir?

2. Kent ile metropol arasındaki farklar neler-dir? Açıklayınız.

C) SORU - CEVAP C) SORU - CEVAP N

3. Toplumsal hareketlilik çeşitlerini örneklerleaçıklayınız.

4. Tabakalaşma çeşitlerini söyleyiniz.

5. Osmanlı toplumundaki tabakalaşma ile feo-dal toplumdaki tabakalaşma arasında ne gibifarklılıklar vardır? Belirtiniz.

1. Nüfusun sayısını, dağılımını ve değişiminiinceleyen bilim (9 harf)

2. Bir hedefe varmak için çabaların birleştiril-mesi (9 harf)

3. Hareketlilik (8 harf)4. İki veya daha fazla bireyin karşılıklı bilinç

içerisinde gerçekleştirdiği ilişki biçimi (9 harf)5. Karşılıklılık (8 harf)6. Bireylerin bir hedefe ulaşmak için girdiği

yarış (7 harf)7. Hiyerarşik olarak farklılaşma (11 harf)8. İnsanların toplu halde yaşama ihtiyacının

ulaştığı son aşama (6 harf)9. Bir tabakadan diğerine ya da aynı tabaka

içerisindeki geçiş (21 harf)10. Geçişlerin olmadığı tabakalaşma örneği (4

harf)11. Benzer özelliklere sahip bireylerin oluştur-

duğu katman (6 harf)12. Birey ya da grupları belli bir yönde davran-

maya mecbur etme (5 harf)13. Grubun beklentileriyle uyuşan davranış

türü (4 harf)

D) BULMACA NAşağıdaki bulmacayı doldurunuz.

1 2

345

6 7

89

10

111213

TANIYORUMBu bölümde sosyolojik düşünceye katkı sağlamış

sosyologların otobiyografilerine yer verilmiştir.

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMEHer ünitenin sonunda yer alan ölçme ve de-

ğerlendirme bölümünde çoktan seçmeli ve açıkuçlu sorulara ayrıca eşleştirme, grafik ve görselyorumlama, kritik düşünme, toplumsal gözlem-

ler yaparak rapor hazırlama ve bulmaca çözmeyeyönelik etkinliklere yer verilmiştir. Öğretmen bubölümde yer alan etkinlikleri önceden inceleye-rek uygun bulduğu etkinlikleri derslerin işleniş

bölümünde uygulayabilir.

Kültür insanın ortaya çıkardığı maddi ve manevi bütün ürünleri kapsadığı için doğrudan top-lumsal kurumlarla ilişkili bir kavramdır. Bu anlamda,insanların çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak içinortaya çıkmış olan kurumlar kültürün birer parçasıdır.

Kültürün ilişkili olduğu diğer bir kavram da toplumsal değişmedir. Kültür ile toplumsal değişmearasında karşılıklı bir ilişki söz konusudur. İnsanlar etkinlikleriyle yani kültür üreten çalışmalarıylatoplumsal değişime yol açarken aynı şekilde toplumsal değişme de gelenek ve görenek gibi kök-leşmiş kültür içeriklerini değişime zorlar.

O ANAhTAR BİLGİ

106

1. Sizce kültür merkezciliğinin ne gibi sakın-caları vardır? Tartışınız.

2. Metinden de yararlanarak yabancı kültürhayranlığına yol açan toplumsal nedenleri belir-leyiniz.

3. Kültürel yabancılaşmaya maruz kalmadanfarklı kültürlerle verimli bir alış veriş için nasıl birdavranış stratejisi önerirsiniz?

OSORUlar

Claude Lévi-Strauss ( Klodya LeviŞtraus, 1908-2009), Fransız antropolog.Paris Sorbonne Üniversitesinde hukuk bi-limi ve sosyoloji okudu. Lyon’da bir lisedeiki yıl kadar ders verdikten sonra, 1935 yı-lında Sâo Paulo Üniversitesinde profesörolarak çalışmaya başladı. 1935'ten 1939'akadar, Amazonlar'da etnografik çalışmalaryaptı. II. Dünya Savaşı’ndan kısa süre önceFransa'ya geri döndü. Gönüllü askerlik hiz-metini yaptıktan sonra, New York'ta birokulda ders vermek için tekrar Fransa'yıterk etme kararı verdi. Burada Roman Ja-kobson ile tanıştı ve özellikle onun dilsel dü-şüncesinin etkisinde kaldı. 1944'te FransızDışişleri tarafından Fransa'ya çağrıldı veardından Fransız Konsolosluğunun kül-tür danışmanı olarak, yeni araştırmalarınıtamamlayabilmesi için New York'a gön-derildi. 1959'dan 1982'deki emekliliğinekadar Collège de France'da sosyal antro-poloji profesörü olarak görevde kaldı.

Lévi-Strauss’a göre birey, dilin, kültürünve eğitimin ürünü olan toplumsal varlıktır.Dolayısıyla insana ilişkin evrensel bilgiyeulaşmak ancak kapsamlı bir kültür anali-ziyle mümkündür. Bu ana-lize de insan et-kinliğinin temel ögelerini, eylemlerini vesözlerini yani dilini sınıflayarak başlamakgerekir. Levi-Strauss dünyanın farklı bölge-lerinde farklı kültürleri özellikle de ilkel kül-türleri inceleyerek antropolojinin bütünkültürlerde ortak olan evrensel yasalarınıbulmaya çalışmıştır. Türkçe’ye tercümeedilmiş eserleri şunlardır:

• Irk, Tarih ve Kültür (1952)• Hüzünlü Dönenceler (1955)• Yaban Düşünce (1962)

TANIYORUMTANIYORUMSmeye dayanmaksızın dışarıdan gelen her tür kültür un-surunu olumlamaya dayalı bir ruh hâli ile davranır.Özellikle toplumların sorunlarının çoğaldığı, gerilemedönemine girdikleri, şartlarını değiştirmek için başka-larının tecrübelerinden faydalanmak istedikleri ortamlaryabancı hayranlığı için elverişli bir iklim oluşturur. Ör-neğin Tanzimat Döneminin kültürel ikiliğinin yarattığıkarmaşada yabancı kültürlerin etkisi artmış ve onlarakarşı hayranlık, özellikle hızla sosyal sınıflarını değiştiripzenginleşen çevrelerde güç kazanmıştır. Cumhuriyetinilk yıllarında, yabancı dille konuşmayı, evlerine yabancıkökenli mobilyalar getirtmeyi, yabancı mürebbiyeler tut-mayı medenileşmenin en temel göstergeleri sayan an-layışın dönemin pek çok entelektüeli tarafından çarpıcıeleştirilere tabi tutulduğunu görürüz.

Her toplumda ölçüsüzce kültürünü abartılı bir bi-çimde yücelten ya da tersine bir yabancı hayranlığıyladavranan birileri olabilir ancak toplumun çoğunluğuböyle davranmaz. Bu iki karşıt tutum arasında dengelibir konum geliştirebilmek pek çok bakımdan faydalıolabilir.

(Naci Bostancı, Toplum ve Kültür, Ed. İhsan Sezal, Sosyo-lojiye Giriş, İçinde, s. 121-122, Düzenlenmiştir.)

O ANAhTAR BİLGİ

ANAHTAR BİLGİBu bölümde etkinlik sürecinde kazanımın tam gerçekleşmesi

için gerekli temel bilgiler yer almaktadır.

içindekileerr:Layout 1 29.04.2011 16:32 Page X

SÖZLÜKA

ademimerkeziyet : Yerinden yönetim.alan araştırması : Bir olay ya da olgunun içinde bulunduğu bütünlükten koparılmadan somut örnekler

özelinde incelenmesi. alt kültür : Toplumun temel kültürel değerlerini paylaşan ancak diğer gruplardan farklı değer, norm

ve yaşama biçimine sahip grupların kültürü.amiyane : Kibarca olmayan, bayağı.amorf toplum : Belirgin bir toplumsal yapıya sahip olmayan toplum.ampirik : Deney ve gözleme dayanan.anomi : Kuralsızlık.ari : İran'dan geçerek Kuzey Hindistan'a yerleşen halk veya bu halktan olan kimse.aristokrasi : Ekonomik, toplumsal ve siyasal gücün soylular sınıfının elinde bulunduğu tarihî yönetim

biçimi.armatör : Ticaret gemisi sahibi.arz : 1. Sunma. 2. Piyasaya mal sürülmesi. asilzade : Soylu.asimilasyon : Güçlü bir toplum veya kültürün daha zayıf toplum ve kültürleri kendi içinde dönüştürerek

eritmesi.asgari : En az, en aşağı, en düşük, en alt, minimal, minimum.ataerkil : Soyda, temel olarak babayı alan ve ailede çocukları baba soyuna mal eden (topluluk),

pederşahi, patriarkal.

KAYNAKÇA

AKYÜZ, Hüseyin, Eğitim Sosyolojisinin Temel Kavram ve Alanları Üzerine Bir Araştırma, MEB Yayınları,İstanbul, 2001.ANCİEZE, Jacques, Siyasalın Kıyısında, Metis Yayınları, İstanbul, 2007.Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi “Küreselleşme, Bilgi Toplumu ve Eğitim”,C. 37, Sayı 2,2004.ARON, Raymond, Sanayi Toplumu, Dergah Yayınları, İstanbul, 1978.ARSLAN, Ahmet, İbn-i Haldun, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2009.ASLANTÜRK, Zeki - AMMAN, Tayfun, Sosyoloji, İFAV Yayınları, İstanbul, 1999.ASLANTÜRK, Zeki, Sosyal Bilimler İçin Metod ve Teknikleri, İFAV, İstanbul,1997.ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Ankara, 2002.ATATÜRK, Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2006.BAŞGİL, Ali Fuad, Din ve Laiklik, Yağmur Yayınları, İstanbul, 2009.BEZCİ, Bünyamin, Carl Schmitt’in Politik Felsefesi, Paradigma Yayınları, İstanbul, 2006.BOTTOMORE, T.B.,Toplumbilim, Beta Basım Yayım, İstanbul, 1984.BOUDRİLLARD, Jean, Sessiz Yığınların Gölgesinde ya da Toplumsalın Sonu, Ayrıntı Yayınları, İstanbul,1991BOUDRİLLARD, Jean, Tüketim Toplumu, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1997CANATAN, Kadir - YILDIRIM, Ergun, Aile Sosyolojisi, Açılım Kitap, İstanbul, 2009.CEVİZCİ, Ahmet, Felsefe Terimleri Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul, 2000.COŞKUN, İsmail, Modern Devletin Doğuşu, Sarmal Yayınevi, İstanbul, 1994 .Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 2003, Cilt 27, s.11,25.DEBOND, Guy, Gösteri Toplumu, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1996.DEMİR, Ömer - ACAR, Mustafa, Sosyal Bilimler Sözlüğü, Ağaç Yayınları, İstanbul, 1993.DİKEÇLİGİL, Beylü - ÇİĞDEM, Ahmet, Aile Yazıları 1, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı, An-kara, 1991. DİNLER, Zeynel, İktisada Giriş, Ekin Yayınları, Bursa, 2009.DOĞAN, İsmail, Sosyoloji Kavramlar ve Sorunlar, Sistem Yayıncılık, İstanbul, 1998.DÖKMEN, Üstün, Küçük Şeyler 4, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2009.DURSUN, Davut, Siyaset Bilimi, Beta Basım Yayım, İstanbul, 2008. DUVERGER, Maurice, Sosyal Bilimlere Giriş, çev. Ünsal OSKAY, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1986.DUVERGER, Maurice, Siyaset Sosyolojisi, çev. Şirin TEKELİ, Varlık Yayınları, İstanbul, 1995.ERDOĞAN, İrfan, Bilimin ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, “Gençlik ve Popüler Kültür Özel Sayısı”, Sayı57, Ankara, 2004.ERGUN, Doğan, 100 Soruda Sosyoloji El Kitabı, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1984.ERKAL, Mustafa, Sosyoloji, Der Yayınları, İstanbul, 1998.

183

www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=349 (s.161)www.baykanhaber.com/detay.asp?id=5282 (s.28)www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2006/12/061227_india.shtml (s.49)www.dunyabulteni.net/author_article_detail.php?id=11326 (s.83)www.haberler.com/vali-colak-sodes-in-amaci-toplumsal-butunlesme-2091090-haberi/2091090/ (s.80)www.haberkentim.com/iftar-cadiri-kazakistan%E2%80%99da_haberi_9264.html (s.135)www.haberx.com/sakarya_sosyoloji_ogrencileri_koy_arastirmasinda(17,n,10363312,508).aspx (s.12)www.hakkarimedya.com/default.asp?sayfa=haberdetay&id=4713 (s. 30)www.hm.ibu.edu.tr/ui/odevler/Laik_Devlet_Eda_Deniz.pdf (s.139)www.hukuk.gazi.edu.tr/editor/dergi/8_11.pdf (s.53)http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/430445.asp#storyContinues (s.35)http://arsiv.sabah.com.tr/2004/07/09/gnd101.html (s.148)http://birharf.net/e107_plugins/content/content.php?content.60 (s.27)http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=3424486&yazarid=15 (s.50)http://inet-tr.org.tr/inetconf9/bildiri/45.doc (s.70)http://tr.wikipedia.org/wiki/Mollafenari,_Gebze (s.68)http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/162/ozkan.htm (s.70)http://yeni.haberler.com/kultur-yuruyusunde-hosgoru-ruzgari-esti-haberi/ (s.100)www.internethaber.com/bu-insanlar-japon-degil-rus-foto-galerisi-8409-p7.htm (s.68)www.kultur.gov.tr/TR/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF8FE9074FF19B00050B58620D24E3B60E (s.88)www.malatyaguncel.com/news_detail.php?id=39875&uniq_id=1273715799 (s.124)www.medya73.com/izmirli-kirim-turkleri-geleneklerini-kurslarla-gelecek-kusaga-aktariyorlar-haberi-104967.html (s.92)www.mku.edu.tr/anasayfa/ataturk_kosesi/ (s.45)www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalHaberDetay&ArticleID=999773&Date=13.08.2008&Cate-goryID=133 (s.80)www.sabah.com.tr/Yasam/2009/12/13/hayalet_kapkac_cetesi_yakalandi (s.35)www.sabah.com.tr/Yasam/2010/01/11/evlilik_okulu_acildi (s.117)www.tumgazeteler.com/?a=1184146 (s.15)www.tumgazeteler.com/?a=135919 (s.64)www.uskudar-bld.gov.tr/portal/flv_/t1.jsp?PageName=prjAyr&ID=29 (s.130)www.yenialanya.com/haber_detay.asp?haberID=8932 (s.34)www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=855381 (s.31)www.yenimakale.com/ekonomi/3031-sosyal-dislanma-sorunsali-ekseninde-calisan-yoksul-mobbing-iliskisi.html (s.82)www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=967620&title=reklamveren-artik-tuketiciye-ulasildigini-bilmek-istiyor(s.148)

İNTERNET KAYNAKÇASI

SÖZLÜKKitap içinde kullanıldıkları yere göre anlamı açık olmayan sözcük,

terim ve kavramların genel anlamlarının açıklandığı bölümdür.

KAYNAKÇABu bölümde kitap içinde alıntı yapılan veya başvurulan yazılı ma-

teryallerin ( kitap,dergi vb.) künyelerine yer verilmiştir.

İNTERNET KAYNAKÇASIBu bölümde kitap içinde alıntı yapılan veya başvurulan makale,

görsel ve haberlerin künyelerine yer verilmiştir.

CEVAP ANAHTARIBu bölümde ölçme ve değerlendirme

sorularının doğru cevapları bulunmaktadır.

XI

• Aşağıda bu yıl göreceğiniz sosyoloji dersine ilişkin tutumlarınızı belirlemeye yönelik cümleler vekarşılarında seçenekler verilmiştir. Dikkatlice okuduktan sonra kendinize uygun seçeneği işaretleyiniz.

• İşaretlemeyi bitirdikten sonra sayfanın sonunda verilen puanlama ölçeğine göre işaretlediğinizseçenekleri puanlayarak nota çeviriniz.

ÖLÇÜTLER

Hiç k

atılm

ıyorum

.

Katılm

ıyorum

.

Karar

sızım

.

Katılı

yorum

.

Tama

men k

atılıy

orum.

1................ dersi konuları hakkında bilgiye sahip değilim.

2................ dersine yönelik ilgi ve yeteneklerimin varolduğuna inanıyorum.

3................ dersinin konularını öğrenmekten zevk alacağımainanıyorum.

4................ dersi için ayrılan zamanın fazla olmasını isterim.

5................ dersine çalışırken zamanımın verimli geçeceğineinanıyorum.

6................ dersinin benim için gerekli olduğunu düşünüyo-rum.

7................ dersi sınavlarında başarılı olacağıma inanıyorum.

8................ dersinde sınıf dışı öğretim tekniklerinin kullanıl-masını arzu ediyorum.

9................ dersinin yeni bakış açıları oluşturacağına inanıy-orum

10................ dersi ile ilgili daha önceden edindiğim herhangibir bilgim yoktur.

Sosyoloji Dersine Yönelik Tutum Ölçeği

Seçenek Olumlu İfade Puanı Olumsuz İfade Puanı

Kesinlikle katılmıyorum. 1 5

Katılmıyorum . 2 4

Kararsızım . 3 3

Katılıyorum . 4 2

Tamamen katılıyorum. 5 1

Puanlama Anahtarı

1. ÜNİTE

-A-1. sosyoloji2. sanayileşme3. sosyometri4. kamucu toplum5. saha çalışmaları

-B-1. D 3. D2. Y 4. Y 5. D

-C-1. Ziya Gökalp hars ve medeniyet2. Auguste Comte - sosyoloji3. Prens Sabahattin - ademimerkeziyet4. Max Weber - bürokrasi5. Emile Durkheim - iş bölümü6. Mübeccel B. Kıray - tampon kurum7.Karl Marx - sınıf çatışması

-F-1. E 2. B 3. C

-G-1. Bütüncül2. Sosyoloji3. Aydınlanma4. Tümevarım5. Rönesans6. İkincin7. Birincin8. Sosyometri9. Tampon Kurum

2. ÜNİTE

-A-1. Aile2. Sosyalleşme3. Rol Çatışması4. Toplumsal Değer5. Sapma

-B-1. D 3. D2. Y 4. D 5. Y

-F-Soldan Sağa Yukardan Aşağı

1. Değer 1. Resmî2. Sosyalleşme 2. Olumsuz3. Rol Pekişmesi 3. Kontrol4. Sapma 4. Rol Çatışması5. Anahtar Statü 5. Statü6. Prestij 6. Gençlik7. Rol 7. Norm8. Aile 8. Olumlu

-G-1. B 2. A 3. C 4. A 5. D

-I-1. C 2.E 3. A 4. B 5.E

3. ÜNİTE

-A-1. çatışma, iş birliği2. tarım, sanayi3. gelişmiş4. açık sınıf tabakalaşması5. dikey hareketlilik

-B-1. Y 3. Y2 D 4 D 5 Y

-D-1. Demografi 10. Kast2. İş Birliği 11. Tabaka3. Mobilite 12. Baskı4. Etkileşim 13.Uyum5. Mübadele6. Rekabet7. Tabakalaşma8. Millet9 Toplumsal Hareketlilik

-F-1. B 2.B

CEVAP ANAHTARI

TUTUM ÖLÇEĞİBu bölüm öğretim yılı başı ve sonunda öğrencilerin sosyoloji

dersine ilişkin bilgilerinin ve ilgilerinin belirlendiği ölçektir.

içindekileerr:Layout 1 29.04.2011 16:32 Page XI

• Aşağıda bu yıl göreceğiniz sosyoloji dersine ilişkin tutumlarınızı belirlemeye yönelik cüm-leler ve karşılarında seçenekler verilmiştir. Dikkatlice okuduktan sonra kendinize uygunseçeneği işaretleyiniz.

• İşaretlemeyi bitirdikten sonra sayfanın sonunda verilen puanlama ölçeğine göre işare-tlediğiniz seçenekleri puanlayarak nota çeviriniz.

ÖLÇÜTLER

Hiç

kat

ılmıy

orum

.

Kat

ılmıy

orum

.

Kar

arsı

zım

.

Kat

ılıyo

rum

.

Tam

amen

ka

tılıy

orum

.

1................ dersi konuları hakkında bilgiye sahipdeğilim.

2................ dersine yönelik ilgi ve yetenekleriminvar olduğuna inanıyorum.

3................ dersinin konularını öğrenmekten zevkalacağıma inanıyorum.

4................ dersi için ayrılan zamanın fazla ol-masını isterim.

5................ dersine çalışırken zamanımın verimligeçeceğine inanıyorum.

6................ dersinin benim için gerekli olduğunudüşünüyorum.

7................ dersi sınavlarında başarılı olacağımainanıyorum.

8................ dersinde sınıf dışı öğretim tekniklerininkullanılmasını arzu ediyorum.

9................ dersinin yeni bakış açıları oluştura-cağına inanıyorum.

10................ dersi ile ilgili daha öncedenedindiğim herhangi bir bilgim yoktur.



Katılmıyorum. 2 4

Kararsızım. 3 3

Katılıyorum. 4 2


Puanlama Anahtarı


içindekileerr:Layout 1 29.04.2011 16:32 Page XII

1. Ders: Sosyolojiye Genel Bakış

2. Ders: Sosyolojinin Doğuşu

3. Ders: Sosyolojinin Yöntemleri ve

Türkiye’ de Sosyoloji

Temel Kavramlar

I. ÜNİTE SOSYOLOJİYE GİRİŞ

Sosyoloji

Toplum

Toplumsal Olay

Toplumsal Grup

Toplumsal Olgu

Araştırma Tekniği

1. ünite:Layout 1 30.04.2011 08:49 Page 1

Toplumsal Yaşam Bulmacası

Toplumsal yaşam bir bulmaca gibidir. Bir yandan, neredeyse hepimiz toplum içinde yaşamayıve diğer insanlarla ilişki kurmayı gayet iyi bir biçimde başarıyoruz. Başka insanlarla konuşabiliyorve onlara cevap verebiliyoruz; onlar da bize az ya da çok anlayabileceğimiz biçimlerde cevap ve-riyorlar. Sık sık hatalar ortaya çıksa ya da yanlış anlamalara sebep olsa da bu toplumsal ilişkininnasıl gerçekleştiğini hepimiz biliyoruz. Hepimiz toplumsal ilişkiler için bazı çerçevelerin belirlenmişolduğunun farkındayız. Yetkililer tarafından ortaya konulan yasa ve kuralların olduğunun ve eğerbunlara uymazsak başımızın derde gireceğinin bilincindeyiz.

Diğer yandan tüm bunları biliyorsak toplumu bir bütün olarak ele alan ve anlamaya çalışanözel bir akademik disiplin olarak sosyolojiye neden ihtiyaç duyuyoruz? Genel bilgilerimizi kulla-narak gayet iyi bir şekilde idare edebiliyorsak neden birçok zor soru sorarak olayları karmaşıklaş-tırıyoruz? Bu soruların cevaplarından biri, bazı insanların doymak bilmez bir şekilde meraklıolmaları ve genel bilgilerle tatmin olmamalarıdır. Bu tür insanlar daha sistematik bir biçimde veinceden inceye düşünmek isterler, daha iyi tespit edilmiş gerçekler ve daha güvenilir açıklamalartalep ederler; diğer bir deyişle sosyal bilimci olmak isterler. Diğer bir cevap da aslında sahip ol-duğumuz genel bilgilerle her zaman dünyayı çok iyi idare edemediğimizdir. Çatışmalar hatta sa-

Toplumsal hayat, işleyişine katılan pek çok unsurla bir-likte oldukça karmaşık bir alandır ve sosyologlar, mesleki yaşamlarını bu karmaşayı anlamaya ve açık-lamaya çalışarak geçirirler. Bu dersle birlikte siz de toplumsal hayatı anlamak üzere sosyolojiöğrenimine başlayarak sosyologlara katılmış olacaksınız. Şimdi aşağıdaki yönergeleri takip edereketkinlikler aracılığıyla sosyolojiye dair bilgilerimizi sorgulayalım.

ZİHİNSELHAZIRLIK

1. Sosyoloji kavramı size neyi çağrıştırıyor? Belirtiniz.

2. Aşağıdaki görselde toplumsal yaşamla ilgili neler görüyorsunuz?

A. Sosyoloji Nedir?

• Aşağıdaki “Toplumsal Yaşam Bulmacası” adlı metni ve sayfa 3’teki “anahtarbilgi”yi okuyarak metnin sonundaki soruları cevaplayınız. Cevaplarınızı özetleyerek boşbir kâğıda yazınız.

• Sayfa 4’teki etkinliği yönergeyi takip ederek gerçekleştiriniz.

O

O

SOSYOLOJİk bakış

1. DERS : SOSYOLOJİYE GENEL BAKIŞSÜRE : 2 DERS SAATİ

2


vaşlar yaşanıyor. Bu nedenle acılara ve güvensizlikleresebep olan toplumsal sorunlarla kuşatılmış durumda-yız. Sersemletici hatta korkutucu ve hızlı bir toplumsaldeğişim bombardımanı altındayız. Eylemlerimiz hiç bil-mediğimiz çeşitli sonuçlar ortaya çıkarıyor. Günlük iliş-kiler düzeyinde en iyi sonuca ulaşmak için doğrudavranış biçiminin hangisi olduğunu bilemiyoruz. Sos-yologların tüm bu sıkıntıları ortadan kaldırabileceğini,herkes için huzurlu, mutlu bir hayatın temelini sağla-yabileceğini düşünmek hoş olurdu ama ne yazık kibunu yapamazlar. Fakat sosyoloji bize daha iyi bir en-formasyon, daha bütüncül bir anlayış kazandırabilirsekendi hayatlarımızı şekillendirebilmek açısından dahagüçlü bir konumda olabiliriz.

Tüm bunlarla birlikte sosyoloji sadece bilgi üretmekleilgili de değildir. Sosyologlar topluma bakarken çoğuzaman temel bir düşünceden yola çıkmışlardır:“Eğerolaylar oldukları gibi olmak zorunda değillerse o zamankesin bir şekilde daha iyi de olabilirler.” Sosyolojik bilgibize toplumların farklı şekillerde yapılandırılmış olabile-ceğini, değişim ve dönüşümün insan yaşamının bir par-çası olduğunu gösterir. O hâlde toplumsal değişimsadece olası değil fakat aynı zamanda kaçınılmaz ise sos-yoloji bizim bunu anlamamıza ve daha iyi bir toplum kur-mamıza yardım edebilir mi?

Sorun şudur ki insanlar çoğu zaman “daha iyi” ola-nın ne olduğu konusunda şiddetli anlaşmazlıklara dü-şerler. Ancak sosyologların uyulması gereken doğrudeğerlerin hangileri olduğunu insanlara söyleyecek özelbir otoritesi yoktur. Sosyologlar şimdilerde bunu anla-makta ve teşhis ettikleri sosyal hastalıklara yönelik ça-releri dayatmaya çalışmamaktadırlar. Bunun yerineinsanların davranış şekillerinin nedenlerine ve davranış-larının sonuçlarının neler olabileceğine ilişkin ilginç so-rular sormaya çalışmaktadırlar. Bu tür analizleriinceleyerek bir şeyler öğrenmek, insanları kendi gele-ceklerini şekillendirmek açısından daha güçlü bir ko-numa getirebilir.(Tony Bilton ve Diğerleri, Sosyoloji, s. 4-5, Düzenlenmiştir.)

Sosyoloji, toplumsal grupları,örgütlenmeleri, kurumları, kurum-lar arası ilişkileri, toplumsal yapıdameydana gelen değişim ve gelişimsüreclerini,toplumsal olay ve olgu-ları bilimsel yöntem ve araştırmateknikleri kullanarak inceleyen vebilimsel sonuçlara ulaşan bir sos-yal bilimdir. Sosyoloji hem somuttoplumsal sorunlar üzerinde çalı-şan hem de genel teorik araştırmave kavramlaştırmalar yapan bir bi-limdir. Bu iki yönüne denk gelecekşekilde, toplumda meydana gelenyeni durum ya da değişiklikleri“toplumsal olay” ve “toplumsalolgu” olmak üzere iki kavram ileifade eder.

Toplumsal olay, toplumsalyaşamda toplumsal ilişkiler sonu-cunda ortaya çıkan tek tek değiş-melerdir. Her toplumsal olayınbelli bir yeri, zamanı ve faili vardır.Örneğin; “1789 Fransız Devrimi”bir toplumsal olaydır. Ancak birolayın sosyolojinin ilgi alanına gi-rebilmesi için toplumun genelinietkileyecek bir nitelik kazanmasıgerekir.

Toplumsal olgu, aynı türdenolayların sürekliliğinden yola çıka-rak elde edilen soyut bir kavram-dır. Belli bir yeri, zamanı ve yapanıyoktur. Her zaman ve her yerdeolabilecek bir durumu ifade eder.Örneğin; “devrim” bir toplumsalolgudur.

Sosyoloji ve İndirgemecilikSosyolojide toplumsal olayların açıklanmasında “indirgemeci” ve “bütüncü” olmak üzere iki

yaklaşım hâkimdir. İndirgemeci yaklaşıma göre toplumsal olaylar ekonomik, siyasi, ahlaki, dinî,hukuki olaylardan yalnızca birine bağlı olarak şekillenir. Bütüncül yaklaşıma göre ise toplum birçokparçanın karşılıklı etkileşim içinde olduğu bir sistemdir. Bu nedenle hiçbir toplumsal olay ne tekbaşına toplumun bütününden bağımsız ne de yalnızca tek bir etkene bağlı olarak açıklanabilir.

3

O ANAhTAR BİLGİO ANAhTAR BİLGİ



1. Sizce bir sosyolog toplumu nasıl algılamak-tadır?

2. Sosyolojinin ilgi duyduğu belli başlı konularsizce nelerdir?

3. Sosyolojinin amaçları neler olabilir?4. Sosyolojinin yararları neler olabilir?5. Toplumsal olay ve olguya birer örnek veriniz.6. Bir olay ne zaman toplumsal bir nitelik kaza-

nır? Örnekleyerek tartışınız.7. İnsanlar yalnızca ekonomik nedenlerle mi

göç ederler? Niçin?

• İkişerli üçerli gruplara ayrılınız. Bir grup sözcüsü seçiniz.

• Aşağıda tanımları verilen bilim dallarının adlarını ilgili boşluklara yazınız.

OSORUlar

Sosyoloji ............................. ilişkisi : .................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

• Grup çalışmasının ardından sosyolojinin ilişkili olduğu bilimlerle ilgili görüşlerinizi grupsözcüsü aracılığıyla sınıfta sununuz.

• Üstteki bilim dallarından birini seçerek sosyoloji ile ne tür bir ilişkisi olabileceğini tartışı-nız. Ulaştığınız sonuçları tablonun altında boş bırakılan alana özet olarak yazınız.

..............................: En geniş anlamı ile insan bilim demektir. İnsanla, birey olarak değil bir tür olarakilgilenir. İnsanlar arasındaki benzerlik ve farklılıkları göz önüne alarak insan topluluklarını karşılaştırmalıbir bakışla inceler. İnsan topluluklarının fiziki yapı, kültür ve davranış bakımından farklılıklarını ele alır.

...............................: Genel olarak bireyin davranışlarını, bu davranışların arkasındaki nedenleri, bellek,düşünme ve öğrenme gibi zihinsel süreçleri inceleyen bilim dalıdır. Ayrıca birey toplum ilişkisi çerçe-vesinde bireyden yola çıkarak bireyin çevreye uyum sürecini açıklamaya çalışır.

............................: Geçmiş zamanda meydana gelen toplumsal olayları somut olarak belirli birzaman ve mekânda inceler. Konusunu bir defalık olaylar oluşturur.

..............................: Mal ve hizmetlerin üretim, tüketim ve değişimini inceleyen bilimdir. Temel amacıinsanın sınırsız olan ihtiyaçlarını kıt kaynaklarla karşılamaktır.

..............................: Konusu devlet, iktidar, iktidara etki eden toplumsal güçler, siyasal kurumlarınişlevleri, siyasal yönetim biçimleridir.

..............................: Dünyanın yüzey biçimlerini, iklimini, nüfusunu inceleyen bilimdir. Beşerî ve fizikiolmak üzere iki temel disipline ayrılır.

4


1. Toplumu oluşturan gruplar, kurumlar ve kuruluşlar arasındanasıl bir ilişki olabilir? Belirtiniz.

2. Görsel tasarımdan hareketle toplumsal ilişkilerin tek yönlümü yoksa çift yönlü mü olduğunu yorumlayınız.

3. Bir birey olarak kendinizi grup, kurum ve etkileşim bağla-mında tanımlayınız.

4. Görsel tasarımdaki ögelerden hangileri sizin hayatınızı etki-lemektedir? Düşüncelerinizi belirtiniz.

5. Görsel tasarımdaki ögelerin dışında sizce bireyi hangi ögeleretkiliyor olabilir? Belirtiniz.

Toplumsal hayata ilişkin sorulardan biri bu hayatınnasıl devam ettiğidir; insanlar doğar, büyür, ölür ama toplum varlığını sürdürmeye devam eder. Budurum hemen hemen bir oyun takımının varlığını sürdürmesine benzer. Tek tek oyuncular ve antre-nörler geçip gitse de takım varlığını devam ettirir. Toplum da bir oyun takımı gibi üstelik ondan çokdaha karmaşık bir yapı içerisinde pek çok unsurdan oluşur. Bu unsurların bir bütün olarak karşılıklıilişki ve etkileşim içerisinde oluşturduğu yapı, toplumsal hayata süreklilik kazandırır. Bu nedenle top-lumun, bireylerin matematiksel toplamından daha fazla bir şeyi ifade ettiği söylenir. Toplum, temeldetoplumsal etkileşimlerin ortaya çıkardığı toplumsal grup, kurum ve kuruluşlardan oluşan bütündür.

Şimdi yönergeleri takip ederek toplumu oluşturan unsurların karşılıklı ilişkilerini anlamayaçalışalım.

B.Toplumu Oluşturan Unsurlar

Toplum, belirli bircoğrafi bölge üzerindetemel ihtiyaçlarını karşı-lamak için örgütlenmiş,aralarındaki etkileşim veiletişimi düzenleyen ku-ralları ve kurumsal ilişki-leri olan görece büyükinsan topluluğudur.

Toplumsal grup belliortak özelliklere sahip,etkileşim ve ilişki içindebulunan ve belli bir sü-rekliliği olan, en az iki ki-şinin meydana getirdiğitopluluktur.

Kurum ve kuruluşkavramları gündelik dildebirbirlerinin yerine sıkçakullanılmaktadır. Sosyo-lojik açıdan kurum, nesil-ler boyu devam eden,kalıcı nitelik kazanan,ortak kabul görmüş uy-gulama ve davranış ka-lıplarını (eğitim ve ekonomigibi) ifade eder. Buna kar-şılık kuruluş ise kurum-ların sosyal hayattakisomut görünümleridir.Örneğin; ekonomi birkurum iken sosyal ha-yatta ticari faaliyet yürü-ten bir şirket ise kuruluştur.


• Aşağıda toplumu oluşturan unsurlarla ilgili bir “şema” ve “anahtar bilgi” yer al-maktadır. Anahtar bilgiyi okuduktan sonra şemayı inceleyerek soruları cevaplayınız.

O SORUlar

TOPLUMSAL ALAN

TOPLUMSAL ETKİLEŞİMLERKURUM VE KURULUŞLAR

GRUPLAR

TOPLUM İÇİNDEKİBİREY

• Siyaset

• Okul

• Arkadaşlık

• Aile

• Din • Eğitim

• Ekonomi

• Aile

5



• Aşağıdaki metinde toplumsal gruplara ilişkin genel bilgiler verilmektedir. Metin-den, görsellerden ve gündelik hayatınızdaki deneyimlerinizden yola çıkarak sorularıcevaplayınız.

1. Görsellerde hangi toplumsal gruplar görülmekte-dir? Görsellerin altlarındaki boşluklara yazınız.

2. İçinde bulunduğunuz gruplara örnekler veriniz.

3. Görsellerde yer alan grupların bir araya geliş amaç-ları sizce neler olabilir?

4. İçinde bulunduğunuz grupların amacı/amaçları ne-lerdir?

5. Görsellerde yer alan grupların toplumda üstlendiğiişlevler nelerdir?

6. İçinde bulunduğunuz gruplar size ne kazandırmak-tadır? Psikolojik, biyolojik, barınma, beslenme vb. açılar-dan ele alınız.

7. Görsellerde yer alan gruplarda bireyler arası ilişkilernasıl gerçekleşmektedir? Bu ilişki biçimleri arasında negibi farklar tespit edebilirsiniz?

Toplumsal GruplarSosyologlar için toplumsal gruplar toplumsal hayatın

en temel birimini oluşturur. Çünkü bir toplumsal grup bir-den fazla bireyden oluşur ve toplumun bütününü temsiledecek şekilde toplumsal ilişkiler birimine dönüşür. Top-lumda pek çok grup vardır ve bizler davranışlarımızınbüyük çoğunluğunu bu grupların içerisinde yer alarak ger-çekleştiririz.

İnsanlar benzer amaç ve beklentilerini karşılamak üzerebir araya gelerek çeşitli gruplar oluştururlar. Her grubunkendine özgü bir yapısı, kuruluş amacı, değerleri, kurallarıve ilişki biçimleri vardır. Örneğin, bir grup olarak aile ile birşirketin yönetim kurulu arasındaki yapı, kuruluş amacı,ilişki biçimleri vs. açısından belirgin farklardan söz edebili-riz; aile samimi ve duygusal ilişkilerin yani birincil ilişkilerinsürdüğü bir grup iken yönetim kurulu ise resmî ilişkilerinyani ikincil ilişkilerin sürdüğü bir gruptur.

Toplumsal gruplar yapı, kuruluş ve ilişkiler bakımındanfarklılıklar gösterse de ortak birtakım amaç ve işlevleri devardır. Bunlar;

Bireyin biyolojik, psikolojik, sağlık, barınma, beslenmegibi ihtiyaçlarını ve beklentilerini karşılamak,

Bireye toplumun kültürünü kazandırmak,

Bireye güven duygusu vermek ve bireyin kimlik ve ki-şilik sahibi olmasını sağlamak,

Grup bilinci ve biz duygusu kazandırmak,

Dayanışma içinde olmayı sağlamak,

Bireyde tutum değişikliğine sebep olmaktır.

OSORUlar

..........................................................

..........................................................

6


Sosyoloji, 19. yüzyılda ortaya çıkmış bir bilimdir.Sosyolojinin 19. yüzyılda akademik bir disiplin olarak doğması, rastlantı değildir. Uzun zamandır sü-regelen değişimlere ve bu değişimlerin ardından gelen yıkımlara doğal bir tepkidir. Sosyolojinin do-ğuşunda üç temel olay belirleyici bir rol oynamıştır. Bunlardan biri doğa bilimlerinde ve felsefidüşüncede yaşanan gelişmeler, diğer ikisi de 1789 Fransız Devrimi ve Sanayi Devrimi’dir. Özellikleiki devrimin sonuçları bakımından sosyolojinin doğuşuna zemin hazırladığı söylenebilir. Çünkü bu ikidevrim, dönemin filozof ve bilim insanlarının görmezden gelemeyeceği kadar geniş çaplı etkilereneden olmuştur. Sosyolojinin kurucu düşünürleri, bir yandan adı geçen devrimlerin yarattığı yeni sos-yal gerçekliği çözümlemeye çalışırken diğer yandan bu devrimlerin neden olduğu yıkımlara çözümbulmaya çalışmışlardır.

Şimdi yönergeleri takip ederek sosyolojinin doğuşunu kavramaya çalışalım.

Sanayi Devrimi’nin acı faturasını İngiliz çocuk iş-çiler ödedi. Çocukların son derece zor şartlar altındagünde on iki saat çalıştırılması, Sanayi Devrimi’ninyarattığı toplumsal sorunların en önemlilerinden bi-risiydi.

• Aşağıdaki görselleri ve açıklamaları inceleyerek sorularıcevaplayınız.

1. Aşağıdaki görsellerin yansıttığı olaylar sizce toplumdane gibi dönüşümlere ve sorunlara yol açmış olabilir?

2. Bu sorunlara çözüm bulabilmek için neler yapılabilir?

2. DERS : SOSYOLOJİnin doğuşuSÜRE : 2 DERS SAATİ

Sosyolojinin Doğuşu O SOSYOLOJİk bakış

ZİHİNSELHAZIRLIKO

• Sayfa 8’de sosyolojik düşüncenin ortaya çıkışı ve felsefe ile ilişkisini konu edi-nen “Sosyolojik Düşüncenin Doğuşu” adlı bir metin yer almaktadır. Metni okuyarakmetnin sonundaki soruları cevaplayınız.

1789 Fransız Devrimi sadece Fransa’da değilbütün dünyada etkili olmuştur. Dönemin düşünürleribu olay ile birlikte kitlelerin gücünü fark ettiler.

Jean-Baptiste Lallemand Bastille Valisinin Tutuklanması,Fransız Devrim Tarihi Müzesi, 1790

7


Alexandre-Évariste Fragonard (1764–1838) ta-rafından yapılan Bastille baskını konulu tabloMusée de la Révolution Fransız Devrimi Tarihi

Müzesi, 1831

Rönesans, 14 - 15. yüzyılda Batı ile EskiYunan arasında sanat, bilim, felsefe ve mi-marlıkta Orta Çağ boyunca kopuk kalanbağın tekrar kurulduğu, deneysel düşüncenincanlandığı, insanın yeryüzündeki konumu-nun ve Tanrı ile ilişkisinin tartışıldığı (hüma-nizm), matbaanın icadıyla bilginin genişkitlelere yayıldığı ve radikal değişimlerin ya-şandığı dönemdir. Bu dönem aynı zamandadünya görüşü anlamında Orta Çağdan birkopuşu ifade eder.

Reform, 16. yüzyıl boyunca tüm Avru-pa'yı etkileyen dinsel bir harekettir. Reformhareketleri ilk defa Almanya’da Martin Luther(Martin Luter, 1483-1546) ile başladı. Lutherve taraftarları 1529’da varlıklarını tanımayanbir kurul kararını protesto ettikleri için bu din-sel harekete Almanya’da Protestanlık adı ve-rilmiştir. Luther, kilise ve din adamların Tanrıile kul arasındaki aracı pozisyonunu reddede-rek bireyin özgürlüğünü yüceltmiş ve Batı’daRönesansın ruhuna uygun yeni bir din anla-yışının gelişmesine olanak tanımıştır.

Aydınlanma Çağı, Aydınlanma felsefesi-nin benimsendiği 18. yüzyılı kapsayan tarihseldönemdir. Bu dönemde Batı Avrupa toplum-larında geleneksel metafiziğe, değişmez kabuledilen varsayımlara ve dinsel önyargılara karşıaklın özgürleştirilmesi gerektiğini savunan vebilime dayanan bilgiyi referans kabul eden en-telektüel bir eğilim hâkim olmuştur.

Sosyolojik Düşüncenin DoğuşuM.Ö. 300’lü yıllarda Aristoteles “İnsan, sos-

yal bir canlıdır.” derken elbette bugün sosyolo-jinin alanına dâhil edebileceğimiz bir yargıyı dilegetirmekteydi. Ne var ki bu ve benzeri yargılarsosyolojinin kökeninin Antik Yunan’a ya da ben-zeri yargıları bulabileceğimiz daha eski öğreti-lere kadar uzanabileceğini kanıtlamaz. Düşüncetarihinden miras kalan bu tür yargı ve düşünce-ler toplum üzerine eskiden beri kafa yoruldu-ğunu gösterir.

Birlikte yaşama deneyimi üzerine düşünmeinsanlık tarihi kadar eskidir. Düşüncenin bütünyazılı ve sözlü tarihi bunu kanıtlamaktadır. Me-sela; Eski Yunan’dan beri felsefeden doğanahlak ve siyaset felsefeleri uzun zamandan beriinsanların nasıl yaşaması ve nasıl yönetilmesigerektiği üstüne önemli öğreti ve görüşler ge-liştirmişlerdir. Tüm bu görüş ve öğretilerin odak-landığı konular sosyolojinin alanına girse de neahlak ne de siyaset felsefesine sosyoloji diyeme-yiz. Çünkü felsefe toplumsal düzenin ve insandavranışlarının nasıl olması gerektiği üzerine dü-şünceler üreten bir etkinliktir.19.yüzyıla kadartoplumsal olaylara duyulan ilgi felsefi düzeydekalmıştır. Toplumsal olay ve olgular üzerine dü-şünme, inceleme ve araştırmanın bir disiplinedönüşebilmesi için Eski Yunan’dan sonra uzunbir zamanın geçmesi ve köklü dönüşümler ya-şanması gerekmiştir.

Birlikte yaşama deneyimi üzerine düşünme-nin felsefi düşüncenin tekelinden çıkıp “sosyo-loji” adı altında görece bağımsız bir bilim halinegelebilmesi bir dizi tarihsel ve düşünsel gelişme-lerin bir sonucudur. Yoksa hiçbir bilim, yalnızcabirkaç düşünürün sadece ilgi ve çabasının birürünü olamaz. Elbette bilimlerin ortaya çıkıp şe-killenmesinde bilim insanlarının özel katkılarıvardır fakat bilimlerin özellikle de sosyal bilim-lerin ortaya çıkışında tarihsel koşulların ve top-lumsal sorunların daha belirleyici bir roloynadığı yadsınamaz. Düşünürler de bu koşul-lar ve sorunlar üzerine kafa yorup karşılık ver-diklerinde yeni bir bilimin mucidi olma hakkınıkazanırlar.

O hâlde sosyolojinin de tüm diğer bilimlergibi bir doğuş yeri, zamanı ve bilimler tarihindeözgün bir konum edinmesine katkıda bulunandüşünürleri vardır. Sosyolojinin doğuşunu hak-kıyla kavrayabilmek için onun arkasındaki tarih-sel etkenlerin, toplumsal koşulların ve düşünürlerinoluşturduğu zemini belirginleştirmek gerekir.

8



1. Felsefi düşünce ilesosyolojiyi birbirinden ayı-ran temel fark nedir?

2. Sosyolojinin doğu-şunda toplumsal olaylarniçin çok önemlidir?

3. Düşünürleri olaylarısosyolojik açıdan açıkla-maya iten temel etkensizce nedir?

• Aşağıdaki tabloda sosyolojinin doğuşuna etki eden faktörler ile bunlardan kay-naklanan temel sorunlara yer verilmiştir. Sınıfta 3’erli gruplar oluşturarak aşağıdakitabloyu inceleyiniz. Tabloda hangi faktörün hangi temel soruna yol açtığını belirleyerek“faktör-sorun” eşleştirmesini tablo üzerinde gösteriniz.

Sosyolojinin Doğuşuna Etki Eden Faktörler 19.yy.da Tartışılan Temel Sorunlar

Bu tarihsel arka plana kabaca bakıldığında, Avrupa’da Röne-sans ve Reform hareketleri ile birlikte köklü bir zihinsel, sosyal ve si-yasal dönüşümün ilk adımının atıldığını görüyoruz. Bu hareketlerinsonucu olarak Orta Çağ boyunca hüküm süren mezhep bütünlüğüve görece siyasal birlik parçalanmış ve Avrupa, yüzyıllar boyunca sü-recek olan ve bugün modernite diye adlandırdığımız yeni bir tarihseldöneme girmiştir. Bu dönem boyunca Avrupa’nın tanık olduğu pekçok değişme ve gelişme doğrudan ya da dolaylı olarak sosyolojinindoğuşuna katkıda bulunmuştur: Coğrafi keşifler ve sömürgeciliklebirlikte Batının zenginleşmesi, sermaye birikimi ve kapitalizm, 1789Fransız Devrimi, Sanayi Devrimi, kentleşme, kırdan kente göç vb.

Bu olayların sonuncunda dönemin düşünürlerini meşgul edentemel sorunlar ortaya çıkmıştır; toplumsal yapı parçalanmış, top-lumsal istikrar bozulmuş ve insanlar arasında geleceğe dair büyükbir endişe hâkim olmaya başlamıştır. 19.yüzyılda sosyolojik düşünceaslında dönemin düşünürlerinin bu sorunlara yönelik geliştirmeyeçalıştıkları çözümlerle birlikte şekillenmiştir.

OSORUlar

Sosyolog

Etkilendiği Faktör

Tartıştığı Temel Sorunlar

Getirdiği Görüşler

16.yy.dan itibaren doğa bilimlerinde parlak ge-lişmeler yaşandı. Bilimsel yöntem fizik ve kimyagibi bilimlerde başarılı bir şekilde uygulandı. Doğa-nın yasaları keşfedildi.

Aydınlanma felsefesi, Avrupa’da akla duyulangüven arttırdı. Bireysellik ve özgürlük idealleri yü-celtildi.

Sanayi Devrimi ile birlikte Avrupa’da köklü sos-yal ve ekonomik değişimler yaşandı: Avrupa’nın ge-leneksel toplum yapısı çözüldü, sanayileşmişmodern kentler ortaya çıktı, işçi sınıfı oluştu.

Fransız Devrimi ile Avrupa’nın siyasal ve top-lumsal yapısı büyük bir yıkıma uğradı.

Coğrafi keşifler ve teknik ilerleme sayasindeekonomik ve askerî olarak güçlenen Batılı devletlersömürgecilik faaliyetlerine başladı.

Toplumun tıpkı doğa gibi nesnel bir gerçeklikolarak algılanıp algılanamayacağı.

Sosyal değişme ve ilerlemenin nasıl açıklanabi-leceği.

Doğa bilimlerinin kullandığı yöntemlerin top-lumu incelemede kullanılıp kullanılamayacağı.

Düzeni koruyarak ilerlemenin mümkün olup ol-madığı.

Sanayi toplumuna özgü yeni sosyal ilişkilerintemel özelliklerinin neler olduğu.

Avrupa’nın sosyal düzeninin tekrar nasıl tesis edi-lebileceği.

Batı dışındaki toplumların toplumsal yapılarınınnasıl çözümleneceği.

• Sayfa 10’da sosyolojinin doğuşuna katkıda bulunan sosyologların görüşlerine yer veril-miştir. Sosyologların hangi olaydan etkilenmiş olabileceğine ve hangi temel sorunu tartıştığınıtespit ediniz. Çalışmalarınızı özet rapor olarak sununuz. Raporlarınızı hazırlarken aşağıda verilenformu kullanabilirsiniz.

9


Auguste Comte (Ogüst Kont,1798-1857), 1789 Fransız Devrimi’nin yarat-tığı bunalım döneminde yaşadığı için toplumsal sorunlara bilimsel yollardan

çözümler aramıştır. “Pozitif Felsefe Dersleri” adlı eserinde sosyolojiye bilim-ler arasında yer vermiş, ilk kez sosyoloji adını kullanmış, sosyolojinin ilke-lerini ve yöntemlerini belirlemiştir. Ona göre 1789 Fransız Devrimi’nin yolaçtığı toplumsal istikrarsızlığa karşı toplum, bilimsel temellere göre re-formdan geçirilmelidir. Comte pozitivist bir sosyologdur. Onun için yalnızca

gözlemlenebilir gerçekler önemlidir. Comte’a göre eğer sosyoloji bir bilimolacaksa konusunu fizik bilimi gibi sağlam bilimsel yöntemlerle ele almak zo-

rundadır.

Karl Marx (Karl Marks, 1818-1883)’a göre tarih, iki temel sınıfın çatışma-sına sahne olan bir süreçtir. Bunlar üretim araçlarına sahip olanlar sınıfı ile üre-

tim araçlarından yoksun olanlar sınıfıdır. Tarihsel ve toplumsal sürecin devametmesini sağlayan temel etken uzlaşma ve dayanışma değil sınıflar arasın-daki zorunlu çatışmadır. İnsanoğlunun yaşadığı bütün bir tarih sınıf çatış-malarının tarihidir. Her tarihsel dönem kendine özgü üretim biçimi ilebirlikte özel bir sınıf çatışmasına sahne olur. Bu çatışmalar İlk Çağda köle-

efendi, Orta Çağda feodal bey-serf, Modern Çağda ise burjuva–proletaryaşeklinde tezahür eder. Marx, günümüzde bütün sosyal olguları yalnızca eko-

nomik nedenlerle açıkladığı için indirgemeci bir sosyolog olarak eleştirilmek-tedir. Marx da tıpkı Comte gibi ilerlemeci ve pozitivist bir sosyologdur. Tarihinve toplumun zorunlu bilimsel yasalara göre hareket ettiğine inanır.

Emile Durkheim (Emile Durkhaym,1858-1917), sanayi toplumunun so-runlarına yönelmiş kurucu sosyologlardan biridir. Tıpkı Comte gibi o da

sosyal istikrarsızlıktan kaygı duymuştur. Onun sosyolojisi sahaya inen vetoplumsal olguları etraflıca inceleyen bir sosyolojidir. Durkheim’a göresosyal düzensizlik sanayi toplumlarının zorunlu bir parçası değildir, pe-kâlâ toplumsal reformlarla modern toplumun içine düştüğü anomali

(bunalım) hafifletilebilir. Bu nedenle Durkheim, toplumu istikrara kavuş-turacak pratik çalışmalara yönelmiştir. İş bölümü, uzmanlaşma, dinsel

inançlar, toplumsal ilişkiler ve dayanışma gibi olgular üzerinde durmuştur.

Max Weber (Maks Veber,1864-1920)’in sosyolojisinin en önemli özelliğisosyal olguları açıklarken bireysel inanç, kanaat ve kültürel farklılıkları dikkate

almasıdır. Bu açıdan sosyolojiye daha yorumsal bir boyut katmıştır. Sanayikapitalizmini incelediği en temel eserinde Batı kapitalizminin gerisindeProtestan ahlakının yattığını öne sürer. Max Weber’e göre modern top-lumu niteleyen iki temel özellik vardır: Biri, toplumsal ilişkilere akılcılığınhâkim olması yani meşhur anlatımıyla dünyanın büyüsünün bozulması-

dır. Diğeri ise akılcılıkla paralel bir şekilde yönetimde ve ekonomide bü-rokratikleşmenin egemen olmasıdır.

Sosyolojinin Doğuşuna Katkıda Bulunan Sosyologların Görüşleri

• Üç gruba ayrılıp “Türkiye’de Sosyoloji” etkinliğini gerçekleştirmek üzere Ziya Gökalp,Prens Sabahattin ve Mübeccel Belik Kıray gibi sosyologların Türkiye’de sosyolojinin gelişiminekatkılarını araştırarak bir rapor hazırlayınız.

(Öneri: Bu etkinlik her grubun bir sosyoloğu araştırması şeklinde de gerçekleştirilebilir.)


10


Nesnelerle dolu, olay ve olgularla örülü bir evreniçinde yaşayan insanlar, evrendeki mevcut hareket ve olayların işleyişini merak edegelmişlerdir. Bilim,insanların bu meraklarını giderecek şekilde varlık dünyasında mevcut olan sebep-sonuç ilişkilerini or-taya çıkararak yasalara ulaşmayı amaçlayan bir etkinliktir. Bütün bilimler bilimsel yöntemin yanı sıratemel üç tür akıl yürütme biçimini kullanır. Bunlar tümdengelim, tümevarım ve analojidir.

Şimdi yönergeleri takip ederek sosyolojide kullanılan araştırma yöntemlerini tanıyalım.

3. DERS : SOSYOLOJİnin yönTemLERİ VE TÜRKİYE’ DE SOSYOLOJİ


OSOSYOLOJİk bakış A. Sosyolojinin Yöntem ve Teknikleri

Bir Sosyolog Araştırmalarını Nasıl Yapar?

Bütün bilim insanları gibi sosyologlar da bilgiyi araştırmayla elde ederler. Sosyolojik araştırmalarınamacı “Ne oldu? Her yerde oldu mu? Zaman içinde tekrarlandı mı? Bu olgunun altında yatan sebeplernelerdir?” gibi sorulardan hareketle hipotezler kurup olay ve olgularla ilgili doğru sonuçlara ulaşmaktır.Bu, sosyolojinin diğer bilimlerle paylaştığı ortak amaçtır. Ne var ki sosyologlar araştırmalarını yürü-türken diğer bilim insanlarından farklı olarak temel bir güçlükle karşı karşıyadırlar. Bu da sosyolojininbir doğa bilimi olmadığı ve bir sosyoloğun sosyal olayları incelemek konusunda, fiziksel dünyadakivarlıkları inceleyen bir fizikçi kadar işinin kolay olamayacağıdır. Çünkü sosyal olaylar laboratuvar or-tamına taşınmayacak kadar çok sebepli ve değişkendir. Bu bakımdan bir sosyolog için toplumun biz-zat kendisi bir laboratuvardır.

ZİHİNSELHAZIRLIKO • Görselleri inceleyerek soruları cevaplayınız.

• Aşağıdaki metinde ve sayfa 12’deki tabloda bilimsel yöntemin yanı sıra sosyolo-jinin araştırma yöntemleri ve sosyolojik veri toplama tekniklerine ilişkin açıklamalarayer verilmektedir. Bu açıklamalardan hareketle sayfa 13’te yer alan kontrol tablosunudoldurunuz.

1. Herhangi bir konuda şimdiye kadar sizinle bir anket yapıldı mı?

2. Sizce hangi konularda ve niçin anket yapılır?

3. Sizce toplumsal yapı ve toplumların değişme süreciyle ilgili anketin dışında başka hangiyollarla bilgi toplanabilir ya da araştırma yapılabilir?

4. Sosyolog Hilmi Ziya Ülken’i anma sempozyumu düzenlenmesinin sebebi ne olabilir?

11


12

Tümdengelim Doğruluğu kabul edilmiş genel bilgilerden özel bilgiler elde etme yoludur.

Tümevarım Ayrı ayrı gözlemlerden hareketle genel ilkelere ulaşmaktır.

AnalojiAynı olay ya da olgunun benzer birçok yönünün zaman ve mekân faktörleri gözönüne alınarak karşılaştırılmasıdır.

Tarama araştırması: Geniş grupları kapsayan bir araştırmadır, en önemli türünü kamuoyu araştırmalarıoluşturur. Bu araştırmalarda çoğunlukla anket (soru kâğıdı) ve görüşme tekniği kullanılır.

Güçlü yanları• Çok sayıda bireyden etkin bir şekilde veri elde et-

meyi mümkün kılar.• Sosyolojiye sayısal çalışma olanağı sağlar.• Katılımcıların cevapları arasında kesin bir karşılaş-

tırma yapma imkânı verir.

Zayıf yönleri• Toplanan malzeme yüzeysel olabilir.• Araştırma yapılan konuda kamuoyunun görüşlerini

yansıtacak iyi bir örneklemin seçilmesi sorunu vardır.

Alan çalışması: Belirli bir olayın çok boyutlu olarak derinlemesine incelenmesidir. En önemli türünü mo-nografi çalışmaları oluşturur. Monografiler; belde (köy, şehir) monografileri ve kuruluş (sendika, siyasi parti-baskı grubu) monografileri olarak ikiye ayrılır. Alan çalışmasında, gözlem, anket, görüşme gibi veri toplamateknikleri kullanılır.

Güçlü yanları• Daha zengin ve ayrıntılı veri sağlar.

Zayıf yönleri• Nispeten küçük grup ya da toplulukları incelemek

için kullanılır.• Bulgular sadece araştırma yapılan alan için geçerli

olur.

Belgelere dayalı araştırma: Yazılı belgeler, istatistiki belgeler ve günlük yaşamın parçası olan her türlü belgenin(ev ve iş araç gereçleri, sanat eserleri, fotoğraflar, ses kayıtları) kullanılarak bir konunun araştırılmasıdır.

Güçlü yanları• Çok sayıda olay hakkında veri ve derinliği olan mal-

zeme sağlar.• Tarihsel yönü olan çalışmalar için önem taşır.

Zayıf yönleri• Araştırmacı taraflı olabilecek mevcut verilere bağım-

lıdır.• Kaynakların, gerçek durumu ne kadar yansıttığını an-

lamak güçtür.

Sosyolojinin Araştırma Yöntemleri

Sosyolojik Araştırmalarda Kullanılan Veri Toplama Teknikleri

Araştırma tekniği: Bir araştırmada olguları kurmak ya da yerleştirmek, onları çözümlemek ve ileri sürülenhipotezleri sınamak için kullanılan tekniklere denir. Bunlar anket, görüşme, monografi ve sosyometridir.

Anket: Bireylerin belirli konularla ilgili, duygu, düşünce, tutum ve önerilerini tespit etmek üzere hazır-lanmış bir soru listesi ile bilgi alınmasıdır.

Görüşme: Araştırmacının görüşeceği kimseyle yüz yüze gerçekleştirdiği bilgi alma tekniğidir.

Monografi: Seçilen tipik birimlerin, mümkün olduğunca karşılaştırmaya ve genellemeye uygun bilgilerelde etmek amacıyla derinlemesine araştırılmasıdır. Sistematik bir gözlem tekniğidir.

Sosyometri: Küçük grupların iç yapısını belirleyecek sorular oluşturarak grup üyelerinin antipati vesempatilerini tespit etmeyi amaçlayan bir araştırma tekniğidir.

Bilimsel Yöntem


Anket, geniş grupları kapsayan bir araştırmadır. Genellikle kamuoyu araştırmalarındakullanılır. b

Tümevarım, ayrı ayrı gözlemlerden hareketle genel ilkelere ulaşmayı sağlayan düşünmeyöntemidir.

Monografi, tarihsel yönü olan çalışmalar için önem taşıyan bir araştırma yöntemidir.

Görüşme, yüz yüze gerçekleştirilen bilgi alma tekniğidir.

Analoji, iki olay arasındaki benzerliklerden yola çıkarak bir sonuca ulaşmayı sağlayandüşünme yöntemidir.

Belgelere dayalı inceleme, belli bir olayın çok boyutlu olarak derinlemesine incelenme-sidir. Bu tür bir çalışmanın en tipik örneği monografidir.

Tümdengelim, geniş kitlelerin belli konularla ilgili düşünce ve tutumlarını tespit etmekiçin hazırlanmış bir soru listesiyle bilgi alınmasıdır.

Monografi, ayrı ayrı gözlemlerden hareketle genel ilkelere ulaşmayı sağlayan düşünmeyöntemidir.

Sosyometri, seçilen tipik birimlerin mümkün olduğunca karşılaştırmaya ve genellemeyeuygun bilgiler elde etmek için derinlemesine araştırılmasıdır.

Alan çalışması, küçük grupların iç yapısını belirleyecek sorular oluşturarak grupüyelerinin antipati ve sempatilerini ölçmeyi amaçlayan ölçme tekniğidir.

Araştırma Yöntemlerine Dair İfadeler Doğru Yanlış

Sosyoloji Batı Avrupa ülkelerinde yaşanan büyük deği-şimler sonucunda ortaya çıkan toplumsal sorunlara çözüm getirmeye çalışan bir bilim olarak geliş-miştir. Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde yaşayan aydınlar da Osmanlı Devleti’nin içine düştüğübunalıma çözüm getirmek amacıyla Batı’da geliştirilen sosyolojik düşünceleri yakından izlemişlerdir.

Şimdi “okul dışı etkinlik”aracılığıyla Türkiye’de sosyolojinin gelişimine katkıları olan sos-yologları farketmeye çalışalım.

B. Türkiye’de SosyolojiOSOSYOLOJİk bakış

• Sayfa 13 ve 14’teki tablolarda boş bırakılan yerleri raporlarınızdan yola çıkarak doldurunuz.Sosyologların fotoğraflarını verilen boşluğa yerleştiriniz.

Ziya GÖKALP Temel Eserleri SosyolojiyeKazandırdıkları

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

...........................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

“Türkiye’de Sosyoloji” etkinliği çerçevesinde hazırlamış olduğunuz raporları sınıfta sununuz.

hatırlatma

KONTROL TABLOSU

RESİM

13


Sosyolojiye KatkılarıZiya

GökalpPrens

SabahattinM. Belik

Kıray

İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Kürsüsünü kurmuş veorada ders vermiştir.

Osmanlının çöküşten kurtulabilmesinin tek seçeneğinitoplumsal yapının ademimerkeziyetçi bir yapıyadönüşmesinde görmüştür.

Toplumsal değişmenin hızlı olduğu dönemlerdetoplumun çözülmesini önleyen bir mekanizma olaraktampon kurum kavramını geliştirmiştir.

Kentleşmeyle ilgili saha çalışmaları yapmıştır.

“Kültür” konusundaki “hars ve medeniyet” ayrımıhâlâ güncelliğini korumaktadır.

KONTROL TABLOSU

Prens SABAHATTİN

Temel Eserleri SosyolojiyeKazandırdıkları

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

...........................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

RESİM

Mübeccel BelikKIRAY

Temel Eserleri SosyolojiyeKazandırdıkları

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

...........................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

....................................................................

RESİM

• Aşağıdaki kontrol tablosunu doldurunuz.

14



EN

İT

1.

Aşağıda verilen cümlelerde boş bırakılan yerleriuygun kelimelerle tamamlayınız.

(sosyometri, kamucu toplum, saha araştırması,sosyoloji, sanayileşme)

1. Felsefe toplumsal sorunları ele alırken olmasıgerekeni,……………………ise olanı araştırır.

2. Sosyolojinin bir bilim olarak 19. yüzyılda ortayaçıkmasını etkileyen en önemli olgu……………….olarak kabul edilir.

3. “Sınıfta kimin başkan olmasını isterdiniz?” gibibir soru, …………………… tekniğine işaret eden birsorudur.

4. Prens Sabahattin’e göre Osmanlının geri kal-masının sebebi …………………… yapısıdır.

5. Mübeccel Kıray ülkemizin çeşitli bölgelerindeyaptığı birçok …………………… ile Türk toplum bi-limine önemli katkılarda bulunmuştur.

Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların başına(D), yanlış olanların başına (Y) yazınız.

1. ( ) Sosyoloji değer yargısı taşımayan birbilimdir.

2. ( ) Toplumu oluşturan kurumlar birbir-leriyle bağlantılı değildir.

3. ( ) Toplum nesnel olarak incelenebilir.

4. ( ) Türk sosyologları Batı sosyolojisiniolduğu gibi aktarmışlardır.

5. ( ) Tümevarım, olaylardan olgulara gidenbir akıl yürütme yöntemidir.

A) BOŞLUK DOLDURMA


Aşağıda yer alan sosyolog isimleri ve ilgilikavramları oklarla eşleştiriniz.

C) EŞLEŞTİRME N

Ziya GökalpAuguste Comte

Prens SabahattinMax Weber

Emile DurkheimM. Belik Kıray

Karl Marx

NAşağıda yer alan şemaya sosyolojinin

doğuşunda etkili olan olayları, bu olay-ların ortaya çıkardığı sorunları, bu so-runlara çözüm arayan Batılı sosyologlarıyazınız. Ayrıca hangi Batılı sosyoloğunhangi Türk sosyoloğunu etkilediğini sonkutucuğa yazınız.

D) KRİTİK DÜŞÜNME N

OLAYLAR

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

TÜRK SOSYOLOGLARI

............................................................

............................................................

............................................................

SORU VE SORUNLAR

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

ÇÖZÜM ARAYANBATILI SOSYOLOGLARI

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

SOSYOLOJİ

ademimerkeziyetbürokrasiiş bölümü

tampon kurumsınıf çatışması

hars ve medeniyetsosyoloji

15



1. Sosyolojinin doğuşunda etkili olan olaylarısıralayınız.

2. Sosyoloji okumak bireye neler kazandırır?Değerlendiriniz.

3. Toplumu oluşturan unsurların neler oldu-ğunu belirterek aralarındaki ilişkiyi açıklayınız.

4. Sosyoloji bilimi hangi metotları kullanır?Sıralayınız.

5. Ziya Gökalp, Prens Sabahattin ve Mübec-cel Belik Kıray’ın sosyolojik düşünceye katkılarınelerdir? Kısaca açıklayınız.

Aşağıda verilen soruların doğru seçene-ğini işaretleyiniz.

1. Toplumsal olay; toplumsal yaşamdatoplumsal ilişkiler sonucunda ortaya çıkanyeri, zamanı, öznesi belli somut ve tekil değiş-melerdir.

Aşağıdakilerden hangisi toplumsalolaya örnektir?

A) Kentleşme B) SavaşC) Sanayileşme D) Yerel seçim E) 1912 Balkan Göçü

2. Ziya Gökalp toplumun kurtuluşunu,kültürümüzü kaybetmeden Batı medeniyetalanına geçmekte görüyordu. Prens Sabahat-tin ise toplum yapımızın, bireysel girişimleriteşvik edecek yapıya kavuşturulması görüşün-deydi. Bu iki sosyoloğumuz takip ettikleri Batılısosyologların görüşlerini toplumsal gerçeklikleri-miz çerçevesinde değerlendirip kendi sosyo-lojik anlayışlarını oluşturdular.

Aşağıdakilerden hangisi Ziya Gökalp vePrens Sabahattin’in sosyoloji alanındakiçalışmaları için söylenemez?

A) Toplumsal sorunlara çözüm bulma çabasıiçinde olmuşlardır.B) Batı sosyolojisini yakından takip etmişler-dir.C) Batı sosyolojisini ülkemize olduğu gibi ak-tarmışlardır.D) Toplumsal yaşama yön verme çabası içe-risinde olmuşlardır.E) Farklı sosyoloji anlayışları geliştirmişlerdir.

G) BULMACA N

G N O B Ü T Ü N C Ü L K B T TT E V Z S A N A Y İ V E L D AA O S O S Y O L O J İ H A O MR L O N E Ş Ö A Ç O F Ş E P PA F S İ A Y D I N L A N M A OM E Y Ş T Ü M E V A R I M N NA Ö O M R C P E B N G F E V KF C M Ş Ö U Ş İ N A O O L G Uİ S E E R Ö N E S A N S K R RK B T G R E S N B N O N E M UA S R A H R İ Y İ R M V N H MN J İ K İ N C İ L H R Ö R J JK L L B L İ Ü E Ğ E A V Ö E KE H T A B İ R İ N C İ L F G ST L İ S A H M Y E E G F V N O

Aşağıda yer alan bulmacada bu ünitedeöğrendiğiniz kavramları bulunuz. Bulduğunuzkavramları bulmacanın altındaki alana yazarakarkadaşlarınızın bulduklarıyla karşılaştırınız.

NF) ÇOKTAN SEÇMELİ

E) SORU - CEVAP N

Kavramlar

.........................................................................

.........................................................................

.........................................................................

.........................................................................

.........................................................................

.........................................................................

.........................................................................

.........................................................................

.........................................................................

.........................................................................

3. Sosyologlar olgulara ulaşmak için araştır-malarını yaparken üzerinde çalıştıkları birimlerintümünü inceleme imkânına sahip olamazlar.Bunun yerine tüm birimlerin özelliklerine sahipbir ya da birkaç birimi derinlemesine inceleyipgenellemelerde bulunurlar.

Sözü edilen araştırma tekniği ve akılyürütme biçimi aşağıdaki seçeneklerdenhangisinde doğru olarak eşleştirilmiştir?

A) Anket - TümevarımB) Monografi - Tümevarım C) Sosyometri - TümdengelimD) Anket - TümdengelimE) Görüşme - Analoji

16


4. Ders: Sosyalleşme ve Sosyalleşmenin Unsurları

5. Ders: Sosyalleşmenin Aşamaları ve Toplumsal İlişkiler

6. Ders: Toplumsal Statü, Toplumsal Rol ve Saygınlık

7. Ders: Toplumsal Değer, Toplumsal Norm ve Kontrol

8. Ders: Toplumsal Sapma, Hak ve Görevler, İmtiyaz ve Sorumluluklar

Temel Kavramlar

II. ÜNİTEBİREY VE TOPLUM

Sosyalleşme

Saygınlık

Toplumsal Kontrol

Toplumsal Statü

Toplumsal Rol

Toplumsal Değer

Toplumsal Norm

Toplumsal Sapma


18

2. Arkadaş grupları sizce bireylere neler kazandırmaktadır?

1. Bir an için başka bir ülkede doğup büyüdüğünüzü düşünün. Acaba şimdiki değeryargılarına, ahlak anlayışına ve davranış kalıplarına sahip olur muydunuz? Neden?

Birey-toplum ilişkisi sosyolojinin açıklamaya çalıştığıönemli sorunsallardan biridir. Birey nasıl sosyal bir varlık olarak toplum içerisinde başkalarıyla birlikteyaşamayı öğrenmektedir ya da toplum onu nasıl sosyal bir bireye dönüştürmektedir? Çünkü bireylerherkesin bildiği üzere sosyokültürel değerlerle donanımlı, medeni bir varlık olarak dünyaya gelmezler.Tersine içinde doğup büyüdükleri toplumun bir parçası olarak onun yüzyıllar boyu kuşaktan kuşağageçen değerlerini, özelliklerini tanır, öğrenir, benimser ve onlara göre hayatlarını şekillendirirler. İştesosyolojide bu durum yani toplumun değerler sistemini ve ideallerini bireye aktararak onu toplumunbir parçası hâline getirme süreci sosyalleşme kavramı ile ifade edilir.

Şimdi yönergeleri izleyerek sosyalleşmenin ne olduğunu ve hangi unsurlarınsosyalleşme sürecini etkilediğini açıklamaya çalışalım.

• Sayfa 19 ve 20’deki “Sosyalleşme” metnini ve metnin yan tarafında bulunangörselleri inceleyerek metnin sonunda yer alan soruları cevaplayınız.

4. DERS : SOSYALLEŞME VE SOSYALLEŞMENİN UNSURLARISÜRE : 2 DERS SAATİ

ZİHİNSELHAZIRLIKO


• Aşağıdaki görselleri inceleyerek soruları cevaplayınız.

Sosyalleşme ve Unsurları


19

SosyalleşmeBizler çoğunlukla geçmiş yaşantılarımızın ve ha-

yatımızı paylaştığımız diğer insanların üzerimizdeki etki-lerinin, kişiliklerimizin oluşmasında ne ölçüde etkiliolduğu üstüne düşünme gereği duymayız. Sankişu anda sahip olduğumuz kimlik ve kişilik ile dün-yaya gelmiş olduğumuz ve başkalarının üzerimizdehiçbir etkisinin bulunmadığı kanısına sahibiz. Gün-delik yaşantımızı sürdürürken de aynı kanı üzeri-mizde hâkimdir. Fakat seçimlerimizin oluşmasındaetkili olan sosyal etkenleri, kurumları, dâhil oldu-ğumuz toplumsal grupları pek de dikkate almayız.Oysa insanlar kaçınılmaz olarak hayatlarını toplumve toplumsal gruplarla etkileşim içinde sürdürürler;öğrenirler ve öğretirler, etkilenir ve etkilerler.

Her toplumda bireyleri içinde yaşadıkları toplumunsağlıklı bir üyesi hâline getirmeyi amaçlayan bazı grupve kurumlar bulunmaktadır. Sosyalleşme araçlarıolarak adlandırılan bu kurum ve gruplar bireyi ço-cukluk döneminden itibaren toplumsal hayata ha-zırlar. Dört temel sosyalleşme aracı vardır. Bunlar;aile, okul, arkadaş grupları ve kitle iletişim araçla-rıdır.

Aile, bireyin sosyalleşmesini sağlayan ilk ve enönemli birimdir. Geleneksel toplumlara nazaran gü-nümüzde ailenin sosyalleşme üzerindeki etkisi azalsave başka kurumlarla bu rolünü paylaşsa da çocu-ğun toplumsal hayata katılımının en önemli basa-mağını oluşturmayı sürdürmektedir. Bireyler enönemli sosyalleşme kazanımlarından biri olan dilive temel davranış kalıplarını ailede öğrenirler.

Aileden sonra en önemli ikinci sosyalleşme aracıokuldur. Okul resmî ve örgütlü bir sosyalleşme kurumu-dur. Çocuğa henüz bilmediği ve daha sonraki yaşa-mını kolaylaştıracak pek çok şeyi öğreterek dahaüst seviyelerdeki toplumsal problemlerle mücadeleetme yolunu gösterir. Aynı zamanda geçerli olantoplumsal değerleri benimsemesine de yardımcıolur.

Yetişkinler tarafından doğrudan kontrol edileme-yen ve daha özgür bir sosyalleşme ortamı sunanönemli sosyalleşme araçlarından biri de arkadaşgruplarıdır. Çocuklar arkadaş gruplarında çatışma,iş birliği, rekabet gibi deneyimleri yaşarlar ve bek-lentileri, arzuları ve yönelimleri doğrultusunda ken-dilerini özgürce ifade etmeyi öğrenirler.

Kitle iletişim araçlarının bir sosyalleşme aracı ola-rak ortaya çıkması modern bir olgudur ve diğer sos-yalleşme araçlarından daha farklı bir etkiye sahiptir.Radyo, televizyon, sinema, gazete, İnternet gibi kitle

Kitle iletişim araçlarının sosyalleştirmebiçimi bazı riskler taşır. Örneğin, medyanın

sunduğu rol modeller bazen izleyenlerindavranışları üzerinde olumsuz etkiler bıraka-

bilir.

İş ortamları yetişkinlere yeni tecrübelerkazanma ve farklı insanlarla tanışma fırsatı

sağlar.


20

iletişim araçları geniş kitlelere ulaşabil-mektedir. Ayrıca etkiledikleri insanlarındoğrudan karşılık vermelerine imkân tanı-madığından bu araçlar tek yanlı belirleyicibir etkileme gücüne sahiptir. Kitle iletişimaraçları sayesinde çocuklar toplumungenel görünümü hakkında bilgilere sahipolurlar. Bu araçların en önemli özelliklerin-den biri de çocuklara örnek almaları içinrol modeller sunabilmeleridir.

1. Metin ve görsellerde hangi sosyal-leşme süreçlerine örnekler verilmiştir?

2. Aile, okul, arkadaş grupları ve kitleiletişim araçları dışında sizce bireyin sosyal-leşmesine etki eden başka unsurlar varmıdır? Varsa nelerdir?

3. Kişiliğinizin oluşmasında sizce buaraçlardan en çok hangisi etkili olmaktadır?Niçin?

OSORUlar

• Aile, okul, arkadaş grupları ve kitle iletişim araçlarından hangisi sosyalleşmesürecini daha fazla etkilemektedir? Görüşlerinizi temellendirerek açıklayınız.

mTARTIŞIYORUM

• Çevrenizdeki insanlara bireylerin yetişkinlik ve yaşlılık dönemlerinde neler öğrendiklerinisorunuz ve “Yetişkinlik ve Yaşlılıkta Sosyalleşme” adlı bir rapor hazırlayınız.


Sosyalleşme Araçları

Bireye kazandırdığı Sosyalleşme Becerileri

Aile•

• •

Okul•

• •

Arkadaş Grupları•

• •

Kitle İletişimAraçları

•

• •

Diğerleri• • •

• İletişim• Birlikte yaşama• Kuralları oluşturma ve uyma• Toplumsal değerleri özümseme• Sorumluluğunu yerine getirme• Paylaşma• İş bölümüne uyma• Saygılı olma• Yeni değerler kazanma• Yeni durumlara uyum sağlama• Özel yaşama saygı gösterme• Başkalarının sorumluluğunu

üstlenme• Sosyal açıdan yararlı işlerle

uğraşma • İnsanlara örnek ve öğretici

olma• Çevresine duyarlı olma• Uyumlu ve dengeli ilişkiler

geliştirebilme• Kendi düşüncesini ifade etme• Başkalarının fikirlerini hoşgörü

ile karşılama

• Aşağıda yer alan sosyalleşme araçlarının bireye kazandırdığı sosyalleşme bece-rileriyle ilgili bir tablo ve tablonun sağ tarafında sosyal becerilere yer verilmiştir. Hangiaracın bireye hangi beceriyi kazandırdığını bularak uygun alana yazınız.

• İşlemlerinizi bitirdikten sonra sıra arkadaşınızın bulduklarıyla karşılaştırınız.

Sosyalleşme Becerileri


21

Bir önceki derste sosyalleşmenin ne anlama geldiğini,toplumun bireyi hangi araçlarla ve nasıl sosyalleştirdiğini öğrendiniz. Burada sosyalleşme ile ilgiliolarak önemli bir soruyu sormak kalıyor: “Sosyalleşme bireyin hayatının belli bir aşamasında olupbiten bir süreç midir?” Genellikle sosyalleşme denilince akla bireyin çocukluk ve gençlik dönemlerindegeçirdiği eğitim süreci gelmektedir. Ancak sosyolojik gözlemler bize bu kanının doğruluğunun eksikolduğunu gösteriyor. Bir yetişkin ya da bir yaşlı da çeşitli durumlarda bir tür sosyalleşme deneyimiyaşayabilir. Örneğin hayatını huzurevinde sürdürmeye karar veren bir yaşlı daha önce tanımadığı birsosyal ortama katılarak bu ortamın gereklerini, normlarını ve değerlerini öğrenmek ve ortama uyumsağlamak gibi yeni bir deneyim yaşamak zorunda kalabilir. Dolayısıyla bireyler yaşamları boyuncasosyalleşme açısından çeşitli aşamalarından geçerler.

Şimdi, yönergeleri takip ederek sosyalleşmenin aşamalarını açıklayalım.

• Aşağıdaki görsellerde sosyalleşmenin hangi özelliği önplana çıkmaktadır?

5. DERS : SOSYALLEŞMENİN AŞAMALARI ve toplumsal ilişkiler


ZİHİNSELHAZIRLIKO

OSOSYOLOJİk bakış A. Sosyalleşmenin Aşamaları

“Yetişkinlik ve Yaşlılıkta Sosyalleşme” etkinliği çerçevesinde hazırladığınız raporlarıarkadaşlarınızla değiştirerek okuyunuz ve değerlendiriniz.

hatırlatma


22

1. Modern toplumda çocukların sosyalleşmesi çerçevesinde çevrenizde gözlemlediğiniz so-runların neler olduğunu belirleyerek bu sorulara çözüm önerileri getiriniz.

2. Modern toplumlarda yaşlıların yaşadığı sosyal dışlanma sorunu hakkında ne düşünüyor-sunuz? Gençler olarak bu sorun karşısında neler yapabilirsiniz?

Hayat Boyu Sosyalleşme

Sosyologlar için yaşam akışının sürekliliği vefarklı dönemlerde bireylerin tecrübe ettikleri sos-yalleşme biçimleri önemli bir konudur. Sosyal-leşme sürecinin birbirini takip eden dörtdöneminden söz edebiliriz. Bunlar çocukluk,gençlik, yetişkinlik ve yaşlılık dönemleridir.

Çocukluk; sosyalleşmenin en yoğun olduğudönem olması ve etkisini hayat boyu sürdürmesibakımından diğer dönemlerden ayrılır. Bu dö-nemde bireyler, anne babanın ve eğitmenlerinkontrolü altında, yaşadıkları toplumun sosyokül-türel yapısına uygun olarak temel davranış kalıp-larını ve toplumsal rollerini model alma yoluyla öğrenmeye başlarlar.

Gençlik dönemi de sosyalleşme açısından önemli bir dönemdir. Büyük ölçüde problemli birsüreç olarak yaşanır. Çünkü bireyler gençlik çağında yavaş yavaş anne babalarından bağımsız birşekilde yaşamaya ve karar almaya başlarlar. Bu da gençlik dönemi sosyalleşmesinin gerilimli birsüreç olarak yaşanmasına neden olur. Birçok tutum ve davranış çocukluk yıllarında şekillenmiş olsada bireyler gençlik döneminde zihinsel ve ruhsal olgunluğa erişirler ve çocukluğun küçük dünyasın-dan gençliğin ufuk açıcı geniş toplumsal etkileşim alanlarına dâhil olurlar. Aileden bağımsız kararalma, bir kimlik ve kişilik oturtma çabasının yarattığı gerilimlerin yanı sıra gençlik dönemi geleceğedönük seçimlerde bulunma arefesi olması bakımından da önemlidir. Fakat bu dönemde çocukluktaolduğu gibi tek yanlı bir sosyalleşme süreci yaşanmaz; gençler bir yandan toplumun belirlemiş ol-duğu sınırlar içerisinde hareket ederken diğer yandan kişisel tercihlerine göre yetişkinliğe doğru birrota çizerler ve böylece içinde yaşadıkları toplumun değişim dinamiği olurlar.

Yetişkinlik dönemi, bireylerin gençlik döneminde aldıkları kararların bir kısmını hayata geçiriphedeflerini gerçekleştirdikleri, bir kısmını da terk ettikleri bir dönemdir. Yetişkinlikte bireyler çocuklukve gençlik dönemlerinde olduğu gibi yaş kategorileriyle değil toplumda işgal ettikleri sosyal konum-lara ve sosyal ilişkilere göre tanımlanırlar. Dolayısıyla yetişkin sosyalleşmesi yeni sosyal ilişkiler, sosyalkonumlar ve meslekler aracılığı ile gerçekleşir. Yetişkinlik dönemi yaşlılığa kadar uzanan en uzunsosyalleşme dönemidir.

Yaşlılığın genel kabul görebilecek yaş sınırlarından söz edilemez. Sosyalleşme bağlamında sos-yolojik açıdan bakıldığında yaşlanma olgusu, bireylerin toplumu yönlendiren ana ilişkilerinin dışınaçıkması olarak tanımlanabilir. Mesela, emekli olan biri sosyolojik açıdan yaşlı olarak kabul edilebilir.Çünkü emekli olarak iş gücünden çıktığı için yaşamı, yetişkinlik dönemine kıyasla sosyal ilişkiler açı-sından daha yoksuldur. Fakat bu tespit modern toplumlar için geçerlidir. Çocukluk dönemi ile ilgiliolarak vurgulandığı gibi yaşlılık da modern toplumlarda sosyolojik bir sorun oluşturmaya başlamıştır.Mesleki işlevsellik ve güce dayalı ilişkiler çerçevesinde kurulan modern hayatta zorunlu olarak top-lumsal hayatın dışına itilmiş bireylerin nasıl sosyalleşeceği meselesi sosyoloji ile sosyal bilimlerin ke-sişme noktası olmuştur.

OSORUlar

• Aşağıda “Hayat Boyu Sosyalleşme” adlı bir metin verilmiştir. Metni okuyarakmetin sonundaki soruları cevaplayınız.

• Sayfa 23’teki yönergeyi takip ederek etkinliği tamamlayınız.


23

• Aşağıda bir insanın hayat boyunca geçirdiği süreçlerle ilgili görsellere ve kesitlere yer ve-rilmiştir. Sayfa 22’deki “Hayat Boyu Sosyalleşme” adlı metin ve gündelik gözlemlerinizden ya-rarlanarak bireylerin, sayfa 20’de verilmiş olan “Sosyalleşme Becerileri”ni hangi sosyalleşmedönemlerinde kazandıklarını saptayıp aşağıdaki ilgili bölümlere yazınız.

Çocukluk Döneminde Sosyalleşmeyle

Kazanılan Beceri, Görev ve Sorumluluklar

• ..............................................................

• ..............................................................

• ..............................................................

• ..............................................................

• ..............................................................

• ..............................................................

Gençlik Döneminde Sosyalleşmeyle


• ..............................................................

• ..............................................................

• ..............................................................

• ..............................................................

• ..............................................................

• ..............................................................

Yaşlılık Döneminde Sosyalleşmeyle


• ..............................................................

• ..............................................................

• ..............................................................

• ..............................................................

• ..............................................................

• ..............................................................

Yetişkinlik Döneminde Sosyalleşmeyle


• ..............................................................

• ..............................................................

• ..............................................................

• ..............................................................

• ..............................................................

• ..............................................................


24

Sağlıklı Sosyalleşme

Ömür boyu süren sosyalleşme sürecininhangi değerler çerçevesinde ve nasıl bir yollagerçekleşmesi gerektiği toplumun varlığınısürdürebilmesi ve toplumsal ilişkilerin sağlıklıbir şekilde sürebilmesi için önemlidir. Sosyalleşmesüreci çok geniş bir değerler yelpazesindegerçekleşir. Toplum pek çok değeri bireylereaktarmaya çalışır. Fakat bazı temel değerlerdoğrudan toplumsal ilişkileri etkiler. Bunlartoplumu bir arada tutan millî, manevi, ahlakive demokratik değerlerdir. Bireylerin bu değer-leri sosyalleşme sürecinde özümsemesi vedavranışlara dönüştürmesi gerekir. Bu sayedehem birey toplumla uyumlu bir kişilik kazanırhem de toplum varlığını sağlıklı bir şekildesürdürür.

Sosyalleşme bir insanın toplumsal hayatını doğrudanetkileyen en önemli süreçtir. Bu nedenle sosyalleşme ile toplumsal ilişkiler arasındaki bağlantı üzerindedurmak gerekir.

Şimdi aşağıdaki etkinlik aracılığıyla sosyalleşmenin toplumsal ilişkiler üzerindeki etkisinideğerlendirmeye çalışalım.

B.Toplumsal İlişkilerOSOSYOLOJİk bakış

Sizce bireyler ve toplum sağlıklı bir sosyalleşme sürecinde neler kazanır?

Sizce bireyler ve toplum sağlıksız bir sosyalleşme sürecinde neler kaybeder?

1.............................................................

2.............................................................

3............................................................

4............................................................

5............................................................

1.............................................................

2.............................................................

3............................................................

4............................................................

5............................................................

Sizce sağlıklı bir sosyalleşme için neler yapılmalıdır?

1. ..................................................................................................................................................

2. ..................................................................................................................................................

3. ..................................................................................................................................................

4. ..................................................................................................................................................

Unutulan Çocuk Oyunları Kitap OlduMillî Eğitim Bakanlığı, unutulmaya yüz tutan

çocuk oyunlarını kitap hâline getirdi. MEB genel müdürü şiddet içeren bilgisayar

oyunlarının çocukların sevgi, şefkat merhametduygularının körelmesine neden olduğunu ayrıcapaylaşma, iş birliği, grup içi fedakârlık yetenek-lerinin gelişimini engellediğini belirtti.

Gelenekselleşmiş 151 oyunun yer aldığıkitabın önsözünde, çocukların oyun sayesindehayat tecrübesi kazandığı, yeteneklerini geliştirdiği,kurallara uymayı ve uyumlu hareket etmeyiöğrendiği yönünde ifadelere yer verilirken gelenekselçocuk oyunlarının tanıtılmasının, eğitimde kullanıl-masının, geliştirilerek muhafaza edilmesinin, oyun-ların gelecek nesillere aktarılması yönünde yararsağlayacağı da vurgulandı.

www.sabah.com.tr.

• Aşağıda sosyalleşmenin hangi değer bağlamında sürdürülmesi gerektiğine ilişkin“Sağlıklı Sosyalleşme” adlı bir metin ve metnin yanında bir haber yer almaktadır Metnive haberi okuyunuz. Ardından metinden, haberden sosyalleşme ile ilgili olarak şimdiyekadar öğrendiklerinizden ve gündelik gözlemlerinizden hareketle metnin sonunda yeralan tablodaki soruları cevaplayarak tablodaki boşluklara yazınız.

(Öneri: Bu etkinliği grup çalışmasıyla gerçekleştirebilirsiniz. Sınıf üç gruba ayrılır.Ve bir grup sözcüsü seçer. Her grup tablodaki bir soruyu cevaplayarak bir rapor hazır-lar. Grup sözcüleri tek tek raporlarını sınıfta sunarak etkinlik sonlandırılır.)


25

1. İlk iki görselde tıbbi müdahalede bulunan bir doktor ileacil müdahalede bulunan sivil bir vatandaş görülmektedir. Buiki bireyi toplumsal konumları, yaptıklar iş ve onlardan yap-maları beklenen davranışlar bakımından karşılaştırınız.

2. Görsellerden hareketle bazı mesleklerin insanlar tarafından niye daha fazla tercihedilmekte olduğunu ve bazı insanlara niçin daha fazla saygı duyulduğunu belirtiniz.

Birey toplum ilişkisi çerçevesinde sosyolojinin ilgi alanınagiren önemli konulardan biri de bireylerin toplumsal yapı içinde işgal etmiş oldukları konumlar ve bukonumlara bağlı olarak oynadıkları rollerdir.

Şimdi, yönergeleri takip ederek statü ve rolün ne olduğunu, aralarındaki ilişkiyi ve bireylerintoplum nezdinde nasıl saygınlık kazandıklarını anlamaya çalışalım.

6. DERS : TOPLUMSAL STATÜ, TOPLUMSAL ROL VE SAYGINLIK (PRESTİJ)



ZİHİNSELHAZIRLIKO

Toplumsal Statü, Rol ve Saygınlık


26

Statü ve RolGündelik yaşam bir tiyatro oyununa benzer. Her oyuncuya senaryoda bir yer takdir edilir ve

sahnede yapması gereken davranışlar dizisi belirlenir. Tiyatro oyununda olduğu gibi toplumda dabireylerin işgal ettiği bir yer vardır ve bu yere bağlı olarak birtakım davranışları yerine getirmeleri bek-lenir. Örneğin; öğrenci, marangoz, yaşlı, genç, milletvekili, öğretmen vb. Bu konumlara sosyolojidegenel olarak toplumsal statü denir. Bireylerin statülerinin dayandığı kaynaklar servet, soy, cinsiyet,bireysel yetenek, eğitim düzeyi, görevin güçlüğü, sahip olunan iş ve önemi, yaş, medeni durum, gelirseviyesi, dinsel inanış vb. olabilir. Kadın ya da erkek olmak, bir millete ait olmak, soylu bir aileninüyesi olmak gibi bazı statüler doğuştan gelir. Bazı statüler ise bireyin çabası sonucu sonradan eldeedilir: Meslek sahibi olmak, zengin olmak, anne olmak gibi. İster doğuştan isterse sonradankazanılmış olsun her toplumsal statü bireyin sosyalleşme sürecinde öğrendiği birtakım davranışlarıda beraberinde getirir. Sosyolojide statülerden beklenen davranışlara genel olarak toplumsal rol denir.Örneğin; bir doktordan öncelikli olarak beklenen rol, hastalarını muayene etmesidir.

Toplum son derece karmaşık sosyal ilişkiler üzerine kurulu olduğu için birey aynı anda birdenfazla statü işgal eder ve dolayısıyla birden fazla rol oynar. Bu durum, bir kadının çocuğunun hem an-nesi hem de öğretmeni olması ya da bir edebiyat öğretmeninin yazarlık yapması gibi bazen rol çatış-malarına bazen de rol pekişmelerine neden olur. Birey birden fazla statüye sahip olmakla birliktetoplumsal hayatta öne çıkan bir statüsüyle tanımlanır. Sosyolojide bu statüye anahtar statü ve bustatünün gerektirdiği davranışa da anahtar rol denilir.

• “Statü ve Rol” adlı metni okuyarak metnin altında yer alan “Statüler ve Roller”adlı kavram haritasını tamamlayınız.

STATÜLER

...........

...........

...........

...........

......................

...........

...........

...........

............

............

............

ROLLER

Statü Dayanakları

BeklentiDüzeyine Göre

Birbirleri İle İlişkilerineGöre

Elde EdilişBiçimine Göre

Toplumda Tanınmışlığına Göre

Statüler ve Roller


27

Bireyin sahip olduğu rolleri ile davra-nış biçimleri arasında güçlü bir bağ var-dır.

Her birey rolünün gerektirdiği bi-çimde davranır.

Rol çatışması, bireyin yerine getir-diği rolleri arasındaki uyumsuzluktur.

Rol pekişmesi, bireyin yerine getir-diği rollerin birbirini desteklemesidir.

Tezgâhtarın Bir Günü

Bir adamın büyük bir mağazada tezgâhtarlıkyaptığını düşünelim. Bu adam tezgâhın arkasındadururken onun aktif statüsü, toplumumuzun uzman-laşmış meslekler sistemi içindeki durumuyla ku-rumsallaşmış olan tezgâhtarlıktır. Bu statüye bağlıolan rol, onun müşterilerle olan ilişkilerini düzenler.Bu ilişki biçimi sayesinde alışveriş mümkün olmak-tadır.

Yemek ya da dinlenmek için ara verdiğinde;lokantaya gitmişse farklı, mağaza çalışanlarıyla biraraya geldiğinde farklı, eğer sendika üyeliği varsaüye arkadaşları ve diğerleriyle olan ilişki biçimifarklı olacaktır. Sendika üyesi olmak ona bazılarınıngözünde daha farklı bir itibar kazandırabilir veyabu durum birilerinin hoşuna gitmeyebilir.

Mağaza kapanıp evine giderken ne tezgâhtarlıkne de sendika üyeliği söz konusudur. Artıktoplumun yaş ve cinsiyet sistemi içindeki statüsünegöre hareket edecektir. Eğer genç ise otobüstekendisinden daha yaşlı bir kadına yer verecek yada yer vermesi gerektiğini düşünecektir.

Eve geldiğinde aile bireylerine karşı sahipolduğu farklı statü ve bunlara bağlı rolleri yerinegetirmeye başlayacaktır. Bu statüler aile bireyleriyleolan akrabalık bağlarından doğmaktadır. Aile için-deki davranışlarını sergilerken statülere bağlı rollerigereği büyüklere karşı nazik ve saygılı, eşine veçocuklarına karşı şefkatli, son sınavdan zayıf notalan küçük oğluna karşı disiplin gereği sert davran-maya çalışacaktır.

Hemşerileriyle birlikte kurdukları derneğin oakşam yapılacak kurul toplantısına mali işler so-rumlusu olarak katılacak, tezgâhtarlık tecrübelerihem görevinde hem de toplantıdaki konuş-malarında ona büyük kolaylıklar sağlayacaktır. Bugörevi ve görevindeki başarısı onu hemşerileriiçinde saygın bir hâle getirecektir.

(D. Krech ve diğerleri, Cemiyet İçinde Fert, s.61-62,Düzenlenmiştir.)

1. Metindeki tezgâhtarın sahip ol-duğu statüler nelerdir?

2. Bu statülerin dayandığı kaynak-ları belirleyiniz.

3. Tezgâhtarın rollerini saptayıphangi rolleri arasında rol çatışması verol pekişmesinin olduğunu tespit edi-niz.

4. Kendi hayatınızdan ya da çevre-nizdeki insanların hayatlarından rolçatışması ve rol pekişmesine birerörnek veriniz.

• Aşağıdaki metinde bir tezgâhtarın bir gün boyunca sahip olduğu statüler vesergilediği roller anlatılmaktadır. Metni okuyunuz. Ardından “anahtar bilgi”den deyararlanarak metnin yanındaki soruları cevaplayınız.

• Cevaplarınızı sayfa 28’deki”Statü ve Rol” tablosundaki ilgili yerlere yazınız.

OSORUlar

Her statü kendini sahip olduğu sembollerle belirgin kılar.



28

METİN - II

Hakkâri'nin Fedakâr Doktoru

Trabzonlu Dr. Ebru Uğurbaş, Hakkâ-ri'de tedavi için yanına gelen hastalaragösterdiği ilgiden dolayı büyük takdir top-luyor. Güler yüzlülüğü ve hastalara göster-diği sempati ile yöre halkı arasında“Hakkâri’nin örnek doktoru” diye anılanDevlet Hastanesi Başhekim Yardımcısı Bi-yokimya ve Klinik Biyokimya Uzmanı Dr.Uğurbaş, “Buradaki insanlarımıza da dok-tor lazım. Bu fedakârlığa katlanmalıyız.Hakkâri’yi ve Hakkâri insanlarını çok sevi-yoruz. Burada hizmet etmekten çok mut-luyum.” diyor.

Hakkâri Devlet Hastanesine bir yılönce atanan Dr. Uğurbaş, doktorluk mes-leğinin yanı sıra yörenin örf ve âdetlerinide öğreniyor. Hastaneye tedavi için yanınagelen hastalara kapılarını açıp yakından il-gilenen örnek doktor, başhekim yardım-cılığı görevinin yanı sıra, yanına gelenhastaların sorunlarını da can kulağı ile din-leyip onlara yardımcı olmaya çalışıyor.

www.hakkarimedya.com

METİN -I

Prestij (Saygınlık)

Gündelik hayatımız; toplumun çevremizdebulunan kimi insanlara ya da mesleklere dahafazla ilgiyle yaklaştığını gösteren deneyimlerle do-ludur. Örneğin, iyi giyimli biri yüksek bir statüyesahip olabileceği izlenimi verdiği için ona yönel-tilen hitap biçimi diğer insanların hitap biçimin-den farklı olur. Toplum her statüye aynı değeriyüklemez. Bu nedenle çocuklar genellikle doktor,mühendis, sanatçı, sporcu olmak isterler ya daböyle bir isteğe doğru toplum tarafından yönlen-dirilirler. İşte bireyin statülerine toplumun verdiğideğere sosyolojide prestij adı verilir. Prestij kav-ramı toplumdan topluma ve aynı zamanda aynıtoplumda zaman içerisinde değişebilen dinamikbir kavramdır. Örneğin eskiden devlet memur-luğu prestijli meslek iken günümüzde bankacılık,medya gibi özel meslek alanlarının prestiji artmış-tır. Statüden kaynaklanan prestijin yanı sıra bire-yin toplumda oluşturduğu kişisel saygınlığına daprestij denir. Bu anlamda prestij, bireyin kişiselözellikleri ve davranışlarıyla toplumda oluştur-duğu imaja bağlıdır.

Tezgâhtarın Statüleri ..................................... .......................................................................... .......................................................................... .....................................

Tezgâhtarın Rolleri

..........................................................................................

..........................................................................................

..........................................................................................

Rol Çatışması

............................................................................................

.........................................................................................................................................................................................

Rol Pekişmesi

............................................................................................

............................................................................................

............................................................................................

Dayandığı Statü Kaynağı

• Aşağıdaki metinleri okuyarak soruları cevaplayınız.

1. Haberdeki doktorun sevilip sayılmasının nedeni sizce nedir?2. Sizce statü ve saygınlık arasında ne gibi bir ilişki ya da fark vardır?

OSORUlar

Statü ve Rol İlişkisi


29

1. Aşağıdaki görsel ve haberden hareketle misafirper-verlik gibi toplumsal değerlerimizin gündelik ilişkilerimizenasıl bir katkı sağladığını düşününüz.

2. Değerlerin davranışlarınıza yön verdiğini düşünüyormusunuz? Bu konuda somut bir örnek verebilir misiniz?

TUSKON Zirvesi İçin Geldiler

Evde Kahve İkramına Mest Oldular

Türkiye Sanayici ve İş Adamları Kon-

federasyonu (TUSKON), 135 ülkeden 2

bin 300 işadamını Türkiye'de bir araya

getirdi. Hiç tanımadıkları iş adamlarının

evine misafir olan yabancı konuklar, Türk

misafirperverliğini de yakından görme

imkânına sahip oldu. Zirve için Çin'den

ailesiyle birlikte İstanbul'a gelen işadamı

Alexander Lim, akşam yemeği için eve

davet edilince çok şaşırmış. "Hiç bekle-

miyordum. İş adamları bize evlerini açtı-

lar. Çok harika yemekler yapmışlardı.

Açıkçası şaşırdım ve çok mutlu oldum."

dedi.

www.zaman.com.tr

3. Trafik ışıkları trafiği düzenleyen önemli araçlardan biridir. Size göretoplumsal hayatın da trafik ışıkları gibi işlev gören kuralları var mıdır?Varsa nelerdir?

Bu derste toplumsal ilişkilerin anlamlı ve düzenli bir şe-kilde işleyebilmesi için gerekli olan toplumsal değer, norm ve kontrol gibi temel sosyolojik kavramlarıaçıklamaya çalışacağız. Şimdi yönergeleri takip ederek etkinlikleri gerçekleştiriniz.

7. DERS : TOPLUMSAL DEĞER, TOPLUMSAL NORM VE TOPLUMSAL KONTROL


ZİHİNSELHAZIRLIKO

OSOSYOLOJİk bakış Toplumsal Değer, Norm ve Kontrol

• Sayfa 30’da değer-norm ilişkisini ele alan bir metin yer almaktadır. Metni oku-yarak metnin sonundaki soruları cevaplayınız.

• Sayfa 30’daki yönergeyi takip ederek etkinliği tamamlayınız.


30

• Üstteki “Değer ve Normlar” adlı metinden ve gündelik deneyimlerinizden yararlanarakaşağıdaki tabloyu doldurunuz ve değer-norm ilişkisini tartışınız.

Değer ve NormlarDeğerler, kişilerin düşünce, tutum ve davranışlarında birer ölçüt olarak ortaya çıkarlar ve toplumsal

yaşamın vazgeçilmez bir ögesini oluştururlar. Değerler, bir gruba ya da topluma mensup olanlarınuymak durumunda oldukları veya dikkate almaları beklenen genelleşmiş ahlaki inançlar olarakkavramlaştırılabilir. Örneğin adam öldürmenin, hırsızlık yapmanın ve tembelliğin yanlış ve kötü; insanhayatına değer vermenin, dürüstlüğün ve çalışkanlığın doğru ve iyi olduğuna inanmamızı sağlayanetken, sosyalleşme sürecinde edindiğimiz değerlerdir. Bir toplumun ya da grubun yaşamında her şey,değerlere göre algılanır ve kavranır. Kişiler, içinde yaşadıkları toplumların veya grupların değerlerinibenimseyerek bunları düşünce, tutum ve davranışlarında birer ölçüt olarak kullanırlar. Böylece dahaiyi, daha doğru, daha uygun, daha güzel, daha önemli ve daha adil gibi genel yargılara ulaşma imkânıbulurlar.

Bununla beraber, idealize edilmiş temel ve soyut ilkeler ya da standartlar halindeki değerler ancaknormlar bağlamında somutlaşırlar veya normlar yoluyla etkinlik kazanırlar. Çünkü daha genel ve soyutnitelikte olan değerlere karşılık; normlar, yaptırım güçleriyle toplumsal yaşamın belirgin bir ögesinioluştururlar. Bir toplumun varlığını sürdürebilmesi, kişiler veya gruplar arasındaki ilişkileri ve etkileşim-leri sağlayabilecek, koruyabilecek normlar ya da kurallar yaratmasına bağlıdır. Kişiler, bilinçli veya bilinçsizşekilde uyguladıkları bu kurallar sayesinde, nasıl davranmaları gerektiğini öğrenirler ve diğer kimselerinde belirli bir durumda nasıl bir tutum ve davranış göstereceklerini tahmin edebilirler. Bu ise toplumsalyaşamın belli bir düzen içinde akıp gitmesini mümkün kılar. Ancak toplumsal yaşamdaki tümdavranışların, ortak davranış kuralları olan normlara her zaman tam bir uyum hâlinde gerçekleştikleride söylenemez. Bununla birlikte, normların ait oldukları sosyal ve kültürel sistem içinde bir değertaşımaları; hem onlara uyulması gerektiği yönünde bir inancın bulunmasıyla hem de çoğunluk tarafın-dan onlara uyulmasıyla mümkün olabilir.

(Mehmet Yüksel, Modernleşme Bağlamında Hukuk ve Etik İlişkisine Sosyolojik Bir Bakış, s. 178,194,Düzenlenmiştir.)

1. Bir toplumda değerler ve normlar nasıl oluşmaktadır?

2. Değerler ve normlar arasında ne gibi bir ilişki kurulabilir?

3. Yazara göre bir davranışın norma dönüşebilmesinin yeter şartları nelerdir?

4. Toplumsal değer ve normlar, toplumsal hayatın düzenli bir şekilde akıp gitmesine nasılkatkıda bulunmaktadır? Günlük yaşamınızdan örnekler veriniz.

OSORUlar

DeğerDeğerden

Kaynaklanan NormÖnemi


31

Toplumsal KontrolHepimiz günlük yaşam deneyimlerimizden biliriz ki eylem ve davranışlarımıza sınırlar koyarak

yaşarız. Özellikle kamusal alana çıktığımız andan itibaren belli bir şekilde davranmaya ve belli kurallarauymaya kendimizi mecbur hissederiz. Bunun iki nedeni olabilir. İlki bizzat kendimiz bazı eylemleri vedavranışları yapmayız; kaba ve küfürlü konuşmaktan uzak dururuz. Çünkü bunların ayıp şeyler olduk-larını düşünürüz. İkincisi ise toplumun hor gördüğü davranışlara verdiği tepkilerden korkarız. Bu an-lamda her toplum kendi kültürüne, tarihine ve toplumsal yapısına göre bazı nesne ve davranışlara iyiya da kötü anlamlar yüklemekte ve bu anlamlardan yola çıkarak bireyin davranışlarını şekillendirmek-tedir. Sosyolojide nesne ve davranışlara yüklenen iyi ve kötü gibi anlamlara değer, bu değerlerdendoğan ve bireylerin davranışlarını sınırlayan somut ölçütlere toplumsal norm adı verilir.

Gündelik hayatta toplumsal ilişkilerin iş birliği ve uyum içerisinde sürdürülebilmesi, sosyalleşmesürecinde toplum tarafından öğretilmiş olan değer ve normlara bireylerin uygun bir şekilde hareketetmesine bağlıdır. Örneğin, hırsızlık yalnızca kınanması gereken kötü bir davranış değil aynı zamandatoplumsal düzeni ve güvenliği sarsabileceği için caydırıcı yaptırımları da gerektiren bir davranıştır. Bunedenle toplum bireylere hırsızlık yapmanın kötü bir davranış olduğunu öğretmekle yetinmez hırsızlığakarşı somut önleyici ve cezalandırıcı mekanizmalar da geliştirir. Yani bireyleri normlara uymaya zorlar.Bu yönde bütün toplumlar, üyelerinin değer ve normlara aykırı davranışlar sergilememesi için bazıönlemler alır ve kendi varlıklarını ve işleyişlerini sürdürmek için üyelerine yönelik birtakım baskımekanizmaları oluştururlar. Sosyolojide bu mekanizmaların tümüne toplumsal kontrol adı verilir.

Normların türüne bağlı olarak toplumsal kontrolün biçimi ve otoritesi değişmektedir. Yazısız norm-larla ilgili kontrol kınama, ayıplama, dışlama şeklinde gerçekleşirken, yazılı normlarla ilgili kontrolpara ya da hapis cezası, hak mahrumiyetleri ya da toplumsal hizmetlerde çalıştırılma şeklinde olabilir.Birinciler bizzat toplum tarafından ikinci gruptakiler ise devletin resmî organları tarafından yerine ge-tirilir. Bu genel ayrımın dışında ayrıca demokratik toplumlarda sivil toplum kuruluşları gördükleriolumsuzlukları kamuoyu oluşturmak, kampanyalar düzenlemek, siyasal iktidarı etkilemek gibifaaliyetlerle engellemeye çalışarak bir tür toplumsal kontrol işlevi görürler.

Toplumsal Değer

Toplumsal Norm

Toplumsal Kontrol

Yazılı Norm

Yazısız Norm

Resmî Kontrol

Gayriresmî Kontrol

Toplumda bireylerin nasıl davranmaları gerektiğinidüzenleyen ve yaptırım gücü olan kurallardır.

Toplumun norm dışı davranışları engellemeye yönelikolarak almış olduğu önlemlerdir.

Yasal yaptırım gücü olan normlardır.

Otoritesini yazılı kurallardan alan görevlilerin uygu-ladığı kontroldür.

Yasal yaptırım gücü olmayan toplumun uyguladığı kontroldür.

Genellikle gelenek, görenek, örf ve âdet şeklinde or-taya çıkan, yasal yaptırım gücü olmayan normlardır.Toplumun üyeleri tarafından paylaşılan iyi-kötü, doğru-yanlış gibi ortak düşünce ve yargıların toplamıdır.

EŞLEŞTİRME TABLOSU

KAVRAMLAR AÇIKLAMALAR

• Aşağıdaki metni okuyarak metnin sonundaki eşleştirme tablosundaki kavram-lar ile açıklamaları doğru bir şekilde eşleştiriniz.


32

• Aşağıda verilen metni okuyarak metninsonundaki soruları cevaplayınız.

Normlar ve Dayatmalar

Bizler en çok, toplumsal normları izleriz çünkütoplumsallaşmanın bir sonucu olarak böyle yap-maya alışmışızdır. Bütün toplumsal normlar, uyumugözeten ve uyumsuzluğa karşı önlemler alan dayat-malarla el ele gider. Bir dayatma, birey ya da gru-bun davranışına, bu birey ya da grubun belirli birnorma uyum göstermesini sağlayacak biçimdegösterilen herhangi bir tepkidir. Dayatmalar, olumlu(uyum gösteren davranışı ödüllendirme) ya daolumsuz (uyum göstermeyen davranışı cezalan-dırma) şekilde olabilir. Dayatmalar biçimsel olan veolmayan nitelikte olabilir. Biçimsel dayatmalar, be-lirli bir normlar kümesinin izlenmesini sağlamakiçin özgül bir insan grubu ya da kuruluş tarafındanuygulanır. Modern toplumlardaki biçimsel dayatma-ların en fazla görüleni, mahkemeler ile hapishanelertarafından temsil edilenlerdir. Yasa, hükûmet tara-fından vatandaşların izlemek zorunda olduklarıkural ya da ilke olarak tanımlanan bir dayatmadır.

Biçimsel olmayan dayatmalar daha az düzenlidirve uyumsuzluğa gösterilen doğaçlama tepkiler bi-çimindedir. Çalışkan bir öğrencinin gecesini, birpartiye gitmek yerine evde çalışarak geçirmek iste-diğinde arkadaşları tarafından alaylı bir biçimdefazla çalışmakla suçlanması gibi. Biçimsel olmayandayatmalar aynı zamanda, örneğin, cinsiyet ayrım-cısı ya da ırkçı bir yorumda bulunduğunda arkadaş-ları tarafından onaylanmama ile karşılaştığında daortaya çıkabilir.

(Anthony Giddens, Sosyoloji, s.844, Düzenlenmiştir.)

Michel FoucaultFransa’nın 20.yüzyılda yetiştirdiği ve

dünya çapında şöhret kazanmış enönemli entelektüel simalarından biriolan Michel Foucault (Mişel Fuko) 5Ekim 1926’da Poitiers kentinde doğdu.Fransa’da saygın bir okul kabul edilenParis’teki IV. Henry Lisesini bitirdi. Takipeden yıllarda Fransa’nın en önemli bilimadamları ve filozoflarının yetiştirildiğiEkole Normale Superieure’a girdi ve1948’de mezun oldu.

Michel Foucault 20.yüzyılın eleştirelve muhalif kuşağının en önemli temsil-cisidir. Düşüncesinin merkez sorunu ik-tidar ilişkilerini çözümlemek olmuştur.Ona göre kurumların ve kalıplaşmış ilişkibiçimlerinin arkasında, gizli kontrol me-kanizmaları yer almaktadır. Hapishane-ler, psikiyatri klinikleri, yetimhaneler yada kriminoloji (suç bilim) normatifhukuk güç ilişkilerinin meşru ve kurum-sallaşmış şeklidir. Entelektüel hayatınıbu kurumların yapısını, ilişkilerini ve bilgiya da söylemin egemenlik biçimlerinideşifre etmeye adamıştır. Onun “Bilgigüçtür.” sözü düşüncelerini özetlemek-tedir.

M. Foucault, eserleriyle bütün dün-yayı etkilemiş bir düşünürdür. Temeleserlerinin çoğu Türkçeye tercüme edil-miştir. Foucault’nun en temel eserlerişunlardır:

* Deliliğin Tarihi (1961)* Kelimeler ve Şeyler (1966)* Bilginin Arkeolojisi (1969)* Hapishanenin Doğuşu (1975)* Cinselliğin Tarihi I (1976)25 Haziran 1984’te ölmüştür. Ölü-

münün, “Deliliğin Tarihi” adlı eseri içinincelediği ve orjinalinde akıl hastanesiy-ken daha sonra nörolojik hastalıklarabakan bir hastanede gerçekleşmesi iro-niktir.

TANIYORUMTANIYORUMS

1. Metinde sözü edilen dayatmaların iki türüne ilişkingünlük hayatınızdan örnekler veriniz.

2. Günlük yaşamda kurallara uyan ve uymayan kişi-lerin toplumdan aldıkları tepkiler nelerdir? Örnekler ve-riniz.

3. Toplumun bireylere olumlu ya da olumsuz dayat-malarda bulunmasının nedenleri sizce neler olabilir?Ulaştığınız sonuçları ortak bir liste oluşturarak sınıf tah-tasına yazınız.

OSORUlar


33

8. DERS : TOPLUMSAL SAPMA, HAK VE GÖREVLER, İMTİYAZ VE SORUMLULUKLAR


1. Aşağıdaki haberde geçen toplumsal olaylar hakkındaki dü-şünceleriniz nelerdir? Sizce bireyleri bu tür davranışlara iten neden-ler neler olabilir?

Bir önceki derste toplumsal düzenin sağlanması içinbireylerin mevcut değerlere ve normlara uymaları gerektiği ve sosyal kontrolün bunu amaçladığıüzerinde durulmuştu. Ancak bir toplumda bütün bireylerin toplumsal değerlere ve normlara uygundavranmalarını beklemek mümkün değildir. Bazı insanlar olumlu ya da olumsuz yönde kural dışıdavranışlar sergileyebilirler.

Şimdi, yönergeleri takip ederek sosyolojide toplumsal sapma olarak adlandırılan bu sos-yolojik olguya yakından bakmaya ve nedenlerini saptamaya çalışalım.

ZİHİNSELHAZIRLIKO

OSOSYOLOJİk bakış A.Toplumsal Sapma

Şanlıurfa'nın Harran İlçesinde EğitimeKazandırılan Kız Çocuklarının SayısıGiderek Artıyor

Okuryazar oranı Türkiye ortalamasınınaltında olan ve tarım işçiliğiyle geçinenailelerin yoğunlukta olduğu Harran'da, Kay-makamlık, Millî Eğitim Müdürlüğü vegönüllü öğretmenlerce birkaç yıl öncebaşlatılan eğitim seferberliği sonuçlarınıveriyor.

Bu kapsamda mahalle ve köylerde zi-yaret ettikleri ailelerle görüşen öğretmenler,ebeveynleri eğitim çağındaki kız çocuklarınıokula göndermeleri için ikna etmeye çalıştı.

Harran Kaymakamı, bu yıl 7200 erkeköğrencinin eğitim gördüğü ilçede, kızöğrencilerin sayısının da 6800'e yükseldiğinisöyledi.

www.sabah.com.tr

“Hayalet Kapkaç” Çetesi Yaka-landı

Şehirlerarası otobüs terminalle-rinde kadın yolcuların ve turistlerinkâbusu olan ve adları “hayalet kap-kaççılar”a çıkan çete üyeleri yaka-landı. Kapkaç yaptıktan hemensonra lüks otomobille son sürat olayyerinden kaçıp izlerini kaybettirençete üyeleri, İstanbul polisinin dik-kati sayesinde ele geçirildi. Son işle-rinde yine lüks bir otomobilleyaptıkları kapkaçta çaldıkları dövizibozdurmak isteyen “hayalet kapkaç-çılar” döviz ofisinin kameralarına ya-kalandı. www.ntvmsbc.com.tr

2. “Başkalarının hakkı benim ödevimdir.” sözünden ne anlıyorsunuz?


34

Toplumsal Sapma ve Türleri

Bir toplumda toplumsal kontrol mekanizmaları nekadar güçlü olursa olsun bazı bireyler norm dışı davranışlarsergileyebilir yani o toplumda egemen olan gelenek, örf,adet ve kültüre ya da yazılı kurallara aykırı hareket edebilir-ler. Bir toplumda veya toplumsal grupta hâkim olan değerve normlara aykırı davranma hâline toplumsal sapma denir.Toplumsal sapma, niteliği ve sonuçları bakımından ikiyeayrılır: Olumlu ve olumsuz sapma.

Toplumsal sapma, tanımı gereği ister olumlu isterolumsuz olsun toplum tarafından onaylanan bir durum de-ğildir. Olumlu sapma, zamanla toplum tarafından idealleş-tirilmiş olan köleliğin egemen olduğu bir toplumda köleliğekarşı çıkmak ya da adil bir bölüşümün olmadığı bir top-lumda dengeli bir gelir dağılımını gerçekleştirmeye yönelikizinsiz gösteri yapmak gibi norm dışı davranışları ifade eder.Buna karşılık olumsuz sapma toplum tarafından onaylan-mayan rüşvet, hırsızlık, cinayet, cinsel istismar, kaba ve kü-fürlü konuşma gibi norm dışı davranışları içerir.

Toplumsal sapma ile ilgili olarak sosyologlar “Kurallarkimler tarafından ve niçin ihlal edilir? Kuralların ihlalikarşısında neler yapılabilir? Kuralların ihlali toplumsal yapıdahangi sorunları doğurabilir?” gibi sorulara cevap aramışlardır.Bu ve benzeri sorulara verilebilecek cevaplar toplumsalsapmanın, toplumsal kontrol bağlamında değerlendirilmesinigerekli kılmaktadır. Bu nedenle toplumsal sapma kavramıçoğunlukla negatif bir çağrışıma sahiptir.

Toplumsal sapma toplumsal değişime de işaret edenbir kavramdır. Bu açıdan toplumsal sapmayı bütünüyleolumsuz yani suç ve sapkınlık olarak görmek bir hata olur.İnsanların değişik değerleri ve ilgilerinin olduğunu kabuleden her toplum, etkinlikleri çoğunluğun izlediği normlarauymayan kişi ya da gruplar için bir hareket alanı sağlamakzorunda kalır. Ayrıca toplumun baskın normlarında sapmagöstermek cesaretlilik ve kararlılık da ister. Bu tür tutumlar,daha sonra herkesin onaylayabileceği değişim süreçlerininortaya çıkması için esastır. Siyaset, bilim, sanat ve ötekialanlarda yeni düşünceler geliştirenler, çoğunlukla gelenek-sel yolları izleyen insanlar tarafından kuşkuyla karşılan-mışlardır. Örneğin ilk öne sürüldüklerinde pek çok kişininbütün güçleriyle karşı çıktığı kişi özgürlüğü, fırsat eşitliğigibi politik alanda gelişen idealler, zaman içinde tümdirenişlere rağmen yine de toplumların büyük çoğunluğutarafından kabul edilebilir duruma gelmiştir.

• Aşağıdaki metni okuyunuz.• Metindeki toplumsal sapma tanımlarından hareketle çevrenizde gözlemlediğiniz

olumlu ve olumsuz sapmalara örnekler vererek metnin yanındaki ilgili boşluklarayazınız.

Olumsuz Sapma Örnekleri

1. ...............................................

2. ...............................................

3. ...............................................

4. ...............................................

5. ...............................................

6. ...............................................

7. ...............................................

8. ...............................................

9. ...............................................

Olumlu Sapma Örnekleri

1. ...............................................

2. ...............................................

3. ..............................................

4. ...............................................

5. ...............................................

6. ...............................................

7. ...............................................

8. ...............................................

9. ...............................................


35

• Aşağıda “Kent ve Sapma” adlı bir metin, bir görsel ve “Sosyolojik Dikkat”bölümü yer almaktadır. Bunları inceleyerek metnin sonundaki soruları tartışınız.

Grafitti sizce ne tür bir sapmadır?

Kent ve Sapma

Kent ve suç ilişkisi oldukça eskiye dayanır. Kalabalık veheterojen nüfus yapısı, farklı kimliklerin varlığı, toplumsaldenetimin zayıflığı, ekonomik ve mali kaynakların zengin-liği kentleri suç işlemek için uygun alanlar hâline getirmek-tedir.

Modern toplumlarda kentlerin güvenlik sorunu ka-muoyunu giderek daha çok meşgul etmektedir. Kapkaç,gasp, cinsel taciz, cinayet gibi günlük yaşamda etkisi dahaderinden hissedilen suçlardaki artış, toplumda tedirginliğiartırmaktadır.

Kentleşmenin sağlıksız oluşu, kentleşme sürecinde içgöçün belirleyici rolü, büyük kentlerin orta ve küçük kent-lere göre artan kentsel nüfustan daha fazla pay alması, kü-reselleşmenin kentler üzerinde neden olduğu olumlu veolumsuz etkiler gibi kentsel dinamiklerin, suç üzerinde ka-çınılmaz etkileri bulunmaktadır.

Kırsal yaşamda olmayan uzmanlaşma, iş bölümü, kit-lesel üretim ve tüketim, yoğun ulaşım ve iletişim gereksi-nimi kente özgü yeni davranış biçimlerini zorunlu kılar.Kentlileşmek, yalnızca bir kentte yaşamayı değil insanlarındavranışlarında, ilişkilerinde, değer yargılarında, yaşam bi-çimlerinde bir değişimi de anlatır. Kentleşme; nüfus üze-rinde toplumsal denetimin azalmasına, aile kavramınındoğasında ve görevinde değişmeye, özellikle gençler üze-rinde suç sayılabilecek davranışlarda artışa, toplumsal vecoğrafi hareketlilik sayesinde umutlar ve olanaklar ara-sında derin bir uçurumun ortaya çıkmasına neden olur.

Kent karmaşık, iş bölümüne dayalı ve gelişmiş bir top-lum düzenini simgeler. Kentin bu yapısı bir kişinin, diğerbir kişiyi yakından tanımasını zorlaştırır. Bu nedenle kuru-lan ilişkilerin niteliği, kırsal kesimden farklı olarak formel,yüzeysel ve geçicidir. Bu ilişki biçimi, toplumda kişiyi yal-nızlığa, kayıtsızlığa ve güvensizliğe iter. Bu koşullar altında,rekabet ve resmî denetim mekanizmaları, daha eski dö-nemlerde, toplumu bir arada tutmada kendisine bel bağ-lanan dayanışmanın yerini almaktadır.

Kent bireye daha fazla özgürlük verir. Bu özgürlüğüntemelinde ise toplumsal denetimin zayıflaması yatar. Birey,bir yandan, diğer bireylerin ya da yakın bağlar kurduğu kü-melerin duygusal denetiminden belli bir derecede kurtu-labilme ya da özgürlüğe kavuşabilme şansını elde ederkendiğer yandan, kendini ifade edebilmeyi, moralini ve bütün-leşmiş bir toplumda bir arada yaşamanın vereceği katılmaduygusunu yitirir.

Sapma ve Suç

Olumsuz toplumsal sapmaile suç pek çok durumda ör-tüşse de aynı şeyler değildir.Sapkınlık kavramı yalnızca biryasayı çiğneyen uyumsuz dav-ranışa atıfta bulunan suç kav-ramından çok daha geniştir.Sapkın davranışın pek çok bi-çimi yasalar tarafından sınır-lanmamıştır. Bu yüzden cezahukuku alanına girmeyen sap-kınlık davranışının incelenmesitoplum içinde marjinal bi-çimde varlığını sürdüren çokfarklı grupları ve olguları konuedinebilir.



36

1.Metne göre olumsuz sapmaya yol açan nedenlernelerdir? Belirleyiniz.

2. Çevrenizde hangi olumsuz sapma örneklerini göz-lemlemektesiniz?

3. Türkiye’de olumsuz sapmayı önlemek için önerilergeliştiriniz.

4.Refah artışı ile suç eğilimi arasında ne gibi ilişki-ler kurulabilir?

5. Suçun kontrolü için hangi çözüm politikalarını öne-rirdiniz?

Kent, hem nüfusun yoğunluğu hem de bu nüfusunheterojen yapısı nedeniyle denetlenmesi çok daha zor biralandır. Köyden kente gelmiş olanlar için kent; köydekidayanışmanın olmadığı, toplumsal ve ekonomik kaygıla-rın derinleştiği, bu anlamda, savunma güdüsünün en üstdüzeyde hissedildiği bir ortamdır. Köydeki davranışlar an-lamını yitirirken, göçmenler kentle bütünleşmenin sıkın-tısını yaşar. Kentle bütünleşememenin temelinde isebarınma ve iş ihtiyaçlarının birer kentli gibi giderilmemesiyatmaktadır.

Kentin suç üzerindeki etkisi yalnızca toplumsal dene-timin zayıflaması ve ilişkilerin yüzeysel duruma gelmesi ilesınırlı değildir. Kentsel alanlarda yaşanan çevre kirliliği,yoğun trafik, ulaşım zorlukları, geçim kaygısı, işsizlik, yük-sek hizmet maliyetleri, ekonomik bunalımlar gibi sorun-ların varlığı, kişinin psikolojisinde olumsuz etkilere nedenolmakta; bu durum, şiddet eğilimini ve suç oranını artır-maktadır.

Kentte tüketimin özendirilmesi ve reklamların çekiciliğikişinin ruhsal dengesi üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir.Tüketim ve reklam, kişi üzerinde devamlı bir baskı oluş-turmaktadır. Belli bir nesneye sahip olma, belli bir yaşambiçimini sürdürme, mutluluğun hatta belki de insan onu-runun zorunlu koşulu hâline gelir. Bu evrede tüketen iletüketim dışı kalan arasında önemli bir uçurum oluşmakta,kentsel bölüşüm sorununa dayalı şiddet eğilimleri ağırlıkkazanmaktadır.

Özellikle kentsel değişimlerin hızlı yaşandığı, nüfus ar-tışının sağlıksız ve yoğun olduğu kentlerde insanlar dahagergin bir yapıya sahiptir. Bu konuda yapılan bir çalış-mada, benzer kentler arasında nüfusun en hızlı arttığı yer-leşim yerlerinde intihar, boşanma ve suç oranlarının dahayüksek olduğu görülmüştür.

(Mithat Arman Karasu, Türkiye’de Kentleşme DinamiklerininSuça Etkisi, s.256-259, Düzenlenmiştir. )

OSORUlar

Rosa Parks, bir otobüste yerini beyaz biradama vermeyi reddedince tutuklanmış-

tır. Parks’ın eşit haklar için yaptığı budavranış bugün ABD’de siyahilerin en

önemli görevlere kadar gelebilmelerineimkân tanıyan gelişmelerin başlangıcı

olarak görülmektedir.

Bir toplumsal sorun olarak suç ka-musal, siyasal ve akademik ilginin oda-

ğında bulunmuştur ve bulunmaya dadevam edecektir. Suç olgusunun moderntoplumlara özgü nedenleri oldukça kar-maşık görünmektedir. Bu nedenle tüm

önlemlere rağmen suç teşkil eden sapmaeylemleri artmaya devam etmektedir.

Modern toplumlar için dikkat çeken birnokta artan zenginlikle birlikte suç oran-

larının da artmasıdır.


37

Gündelik hayatta bireyin sahip olduğu statü ve rolünbaşka bir bireyin sahip olduğu statü ve rolle bir ilişkisi vardır. Çünkü toplumsal hayatta bütün statüve roller karşılıklı ilişki içerisinde anlamını bulur. Sözgelimi bir okulda öğretmen iseniz ilişki kuracağınızinsanlar öğrencileriniz, öğrenci velileriniz, meslektaşlarınız ve okul idarecileriniz olacaktır. Öğretmenlikstatünüz mesleğiniz gereği ilişki kurduğunuz insanlara göredir. Müşteri olarak girdiğiniz bir markettekikasiyer karşısında öğretmen değilsinizdir. Bireylerin sahip olduğu statülerin yanı sıra grup ve kuru-luşların da statülerinden dolayısıyla hak ve görevlerinden söz edilebilir. İster bireylerin isterse de grupve kurumların hak ve görevleri olsun toplumsal ilişkilerin sağlıklı bir şekilde sürebilmesi için hak vegörevler arasında bir denge kurulması zorunludur.

Şimdi öğrenci-öğretmen-veli-okul ilişkilerinden hareketle hak ve görev ilişkisini anlamayaçalışalım.

1. Tabloya yazdığınız hak ve görevler birbirleriyle karşılıklı ve dengeli etkileşim içinde midir?Nasıl? Belirtiniz.

2. Sizce bireyin grup ve kuruluş gibi aktörlerin statü ve rollerinden kaynaklanan hak ve gö-revlerini bilmesi ve yerine getirmesi toplumsal hayatın sağlıklı bir şekilde sürdürülebilmesi içingerekli midir? Neden?

OSOSYOLOJİk bakış B. Hak ve Görevler, İmtiyaz ve Sorumluluklar

OSORUlar

• Dört gruba ayrılarak öğrencilerin, öğretmenlerin, velilerin ve okulun hak ve gö-revlerini, imtiyaz ve sorumluluklarını belirleyerek aşağıdaki tabloda bulunan ilgiliboşluklara yazınız.

• Tabloya yazdığınız hak ve imtiyazları, görev ve sorumluluklarla eşleştiriniz.• Tablonun sonundaki soruları tartışarak etkinliği tamamlayınız.

Öğrencilerin Hak ve İmtiyazları Öğretmenlerin Görev ve Sorumlulukları

......

......

......

......

......

1............................................................................2............................................................................3............................................................................4............................................................................5..........................................................................

a....................................................................b...................................................................c....................................................................ç...................................................................d. Velileri bilgilendirme

.......

.......

.............15

Öğretmenlerin Hak ve İmtiyazları Öğrencilerin Görev ve Sorumlulukları

......

......

......

......

......

6............................................................................7............................................................................8............................................................................9............................................................................10..........................................................................

d...................................................................e....................................................................f....................................................................g...................................................................h. Okulun kurallarına uyma

.......

.......

.............20

Velilerin Hak ve İmtiyazları Okulun Görev ve Sorumlulukları

......

......

...........d

11..........................................................................12..........................................................................13..........................................................................14..........................................................................15. Öğrencinin durumu hakkında bilgi edinme

ı. Disiplin kurallarını uygulamai.....................................................................j.....................................................................k....................................................................l.....................................................................

.......

.......

......

Okulun Hak ve İmtiyazları Velilerin Görev ve Sorumlulukları

......

......

...........h

16..........................................................................17..........................................................................18..........................................................................19..........................................................................20........................................................................

m..................................................................n...................................................................o...................................................................ö...................................................................p...................................................................

.......

.......

.......

.......

.......


38


EN

İ T

2.


(rol çatışması, aile, sosyalleşme, toplumsalsapma, toplumsal değer)

1.…………………………… bireyin sosyalleş-mesini sağlayan ilk ve en önemli birimdir.

2. Bireyin yaşı ne olursa olsun toplumsal ha-yatta yeni bir statü kazanması, yeni bir rol öğren-mesi vb. .…………………………… sayılır.

3. Bireyin yerine getirdiği rolleri arasındakiuyumsuzluğa ……………………………. denir.

4. Toplumun sahip olduğu ve sürdürdüğüortak tutum ve bakış açılarına …………………………… denir.

5. Toplumsal değer ve normlardan çeşitli ne-denlerle uzaklaşmaya …………………………….denir.

Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların başına(D), yanlış olanların başına (Y) yazınız.

1. ( ) Sağlıklı sosyalleşme bireye olumludavranışlar kazandırır.

2. ( ) Sosyalleşmenin ömür boyu devametmesi beklenemez.

3. ( ) Toplumsal değerler sosyalleşme yoluylaaktarılır.

4. ( ) Bireyin toplumda sahip olduğu konumastatü denir.

5. ( ) Statülerin saygınlığı zamana göredeğişmez.

A) BOŞLUK DOLDURMA


C) YORUMLAMA N

NAşağıda soruları cevaplayınız.

1. Bireylerin sosyal statülerinin aynı olmasınarağmen sosyal saygınlıklarının farklı olmasınınnedenleri sizce neler olabilir? Belirtiniz.2. Toplumsal hayatta uyulması gereken kural-lar nelerdir? Belirtiniz.3. Toplumsal değer kavramını örnekleyerekaçıklayınız.4. Toplumsal sapma olarak değerlendirilendavranışların kentlerde daha fazla olmasının se-bepleri sizce neler olabilir? Belirtiniz.5. Toplumsal kontrol ve toplumsal norm ara-sındaki ilişkileri açıklayınız.6. Toplumsal grup ve kurumların hak ve so-rumluluk dengesi bozulursa ortaya nasıl birtablo çıkar? Açıklayınız.

1. Yukarıdaki kutucukları sosyalleşme araç-ları ve sosyalleşme süreçleri şeklinde gruplan-dırdığımızda, gruplar nasıl oluşur ve hangikutucuk(lar) dışarda kalır?

2. İkincil sosyalleşme olarak da nitelendiri-lebilen süreçler, hangi sosyalleşme araçların-dan etkilenmez ya da az etkilenir?

3. Sosyalleşmenin en yoğun olduğu ve sos-yalleşmenin en uzun olduğu süreçlerin kullan-dıkları ortak sosyalleşme aracı/araçları nedir?

4. Birincil sosyalleşme aracı ile örgütlü sos-yalleşme aracının ortak olarak etki ettiği sos-yalleşme süreçleri nelerdir?

Aşağıdaki tabloda numaralandırılmış ku-tular içerisinde çeşitli kavramlara yer veril-miştir. Soruları tabloya göre yanıtlayınız.Soruların yanıtları en az bir kutuya işaret et-melidir.

1. Bayram ziyaretine katılmayan bir birey ilebankaya borcunu ödemeyen bir birey hanginormlara aykırı davranmış olur? Bu bireyler netür toplumsal kontrol mekanizmaları ile karşı-laşır? Gerekçelendirerek yorumlayınız.

D) SORU - CEVAP N

E) KRİTİK DÜŞÜNME N

1

4

7

AİLE

YETİŞKİNLİK

ÇOCUKLUK

GENÇLİK

OKUL

YAŞLILIK

ARKADAŞ

KİTLE İLETİŞİM

SOSYALLEŞME

9

2 3

5

8

6


39

F) BULMACA NAşağıdaki bulmacayı doldurunuz.

Soldan Sağa1. Toplumda paylaşılan iyi – kötü, doğru

yanlış gibi ortak düşünce ve yargılar.2. Belli bir topluma katılma süreci.3. Bireyin yerine getirdiği rollerin birbirini

desteklemesidir.4. Bir toplumdaki değer ve normlara ay-

kırı davranma.5. Bireyin statüleri içinde belirleyici olanı.6. Prestij.7. Bireylerden beklenen davranış model-

leri.8. Bireyin sosyalleştiği ilk kurum.

Yukarıdan Aşağı1. Yasal yaptırım gücü olan görevlerin uygulan-

dığı kontrol.2. Onaylanmayan sapma türü.3. Norm dışı davranışları engellemeye yönelik ön-

lemlerin tümü.4. Bireyin yerine getirdiği roller arasındaki uyum-

suzluk.5. Bireyin toplum içerisindeki konumu.6. Bağımsız karar alma kimlik ve kişilik benim-

seme çabalarının yoğun yaşandığı sosyalleşme sü-reci.

7. Bireylerin nasıl davranmaları gerektiğini düzen-leyen kurallar.

8. İdeal değerleri benimseyenlerin tanımlandığısapma.

4

1

2

3

4

5 8

6 7

6

1 2

7 5

8

NH) RAPORLAMA

• Bir markette çalışan kasiyer, bankada görevli gişe memuru, bir güvenlik elemanı ve bir kuru-luştaki danışma görevlisinden herhangi birini 15 dakika süreyle gözlemleyiniz.

• Gözleminiz boyunca çalışanın hizmet verdiği kişilerle iletişim biçiminin; kişilerin kıyafet, cinsiyetvb. statü göstergelerine göre farklılaşıp farklılaşmadığını rapor ediniz.

• Raporlarınıza kişisel yorumlarınızı ekleyerek sınıf ortamında arkadaşlarınızla paylaşınız. Rapor-larınızı ürün dosyanıza koyunuz.


40

Aşağıda yer alan kavramlarla verilen tanım-ları eşleştiriniz.

I) EŞLEŞTİRME N

KAVRAMLAR

1. Toplumsal statü

2. Toplumsal rol

3. Toplumsal norm

4. Toplumsal kontrol

5.Anahtar statü

TANIMLAR

a. Toplumsaldavranışları düzenleyen

kurallardır.

b. Toplumda denetimgörevini yerine getiren

mekanizmadır.

c. Bireyin toplumdasahip olduğu konumdur.

d. Bireyin toplumdakien belirgin

konumudur.

e. Belli bir statüdekibireyden beklenen

davranış modelleridir.

4. Toplumsal normlar bireylerin belli durum-larda nasıl davranması gerektiğini belirleyen veyaptırım gücü olan toplumsal kurallar sistemi oluptoplumun ortak düşünce, duygu ve yargılarına pa-ralellik gösterirler.

Buna göre toplumsal normlar için aşağıdakiyargılardan hangisi söylenemez?

A) Soyuttur. B) Yazılı ya da yazısızdır.

C) Zorlayıcıdır. D) Kaynağı değerlerdir.

E) Değişkendir.

5. Toplumsal kontrol bireylerin normlara uyma-ları için gerçekleştirilen her türlü uygulamaları kap-sar.

Aşağıda yer alan toplumsal kontrol türlerin-den hangisi diğerlerinden farklıdır?

A) Görgü kurallarına uymayan bir kimseninayıplanması

B) Arkadaş grubunda uyumsuz davranış gös-teren bir gencin dışlanması

C) Anne ve babaların, başkalarını rahatsız ettikle-rinde çocuklarına tepki göstermeleri

D) Emlak vergisini ödemeyenlerin para ceza-sına çarptırılması

E) Başkalarına yardım etmeyenlerin olumlu de-ğerlendirilmemesi

Aşağıda verilen soruların doğru seçe-neğini işaretleyiniz.

1. Sosyalleşme bireyin katıldığı grubunya da toplumun “yaşama”, “duyma” ve“düşünme” biçimlerini öğrenip içselleştir-mesi sürecidir.

Aşağıdakilerden hangisi sosyalleşmeiçin söylenemez?

A) Süreklidir.

B) Belli bir dönemi kapsar.

C) Doğumla başlar.

D) Bireye kimlik kazandırır.

E) Çeşitli unsurları vardır.

2. Toplumsal statüler elde ediliş biçim-lerine göre doğuştan statüler ve kazanılmışstatüler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Aşağıdaki seçeneklerden hangisi do-ğuştan statüler için örnek oluşturur?

A) Sevda’nın bayan olması

B) Ayşe’nin zengin olması

C) Murat’ın sosyolog olması

D) Mustafa’nın üniversite mezunu ol-ması

E) Melike’nin kulüp üyesi olması

3. Birey için sadece içinde bulunduğutoplumun değer ve normlarını bilmek ye-terli değildir. Yeni katıldığı bir grup, çalış-maya başladığı meslek, edindiği yeni birstatü, içine girdiği yeni bir dönem süreklionu yeni davranış biçimlerini öğrenmeyeve değerleri içselleştirmeye zorlamaktadır.

Burada ifade edilen durumu aşağı-daki yargılardan hangisi en iyi şekildeaçıklar?

A) Birey yaşadığı toplumun değer venormlarını bilmeden dünyaya gelir.

B) Birey sürekli öğrenme faaliyeti içeri-sindedir.

C) Birey ömür boyu sosyalleşme süreciiçerisindedir.

D) Birey toplumda edilgen bir konum-dadır.

E) Birey hayatının değişik aşamalarındadeğişik gruplara katılır.

NG) ÇOKTAN SEÇMELİ


III. ÜNİTETOPLUMSAL YAPI

9. Ders: Toplumsal Yapı ve Unsurları

10. Ders: Toplumsal Etkileşim Tipleri

11. Ders: Toplumsal Tabakalaşma ve Türkiye’de Tabakalaşma

12. Ders: Toplumsal Hareketlilik

Temel Kavramlar

Toplumsal Yapı

Toplumsal Tabakalaşma

Toplumsal Etkileşim

Toplumsal Hareketlilik

Toplumsal Tabaka

Dikey Hareketlilik

Kurumsal Yapı

Yatay Hareketlilik


42

9. DERS : TOPLUMSAL YAPI VE UNSURLARI SÜRE : 2 ders Saati

• Bir otomobil binlerce parçanın bir araya gelmesinden oluşur. Otomobilin sağlıklıçalışabilmesi için her parçanın işlevini yerine getirmesi, parçalar arasında uyumlubir ilişkinin ve bir sistemin olması gerekir. Sizce yukarıdaki araba gibi toplumu mey-dana getiren ve ona bir yapı görünümü kazandıran neler vardır?

Bazı sosyologlar toplumun tanımını yaparken yapısalgörünümüne vurgu yapmak amacıyla onu bir organizmaya benzetirler. Nasıl bir organizma organ-lardan yani bazı parçalardan oluşan uyumlu bir bütün ise toplum da kendini oluşturan unsurlarıylayapısal bir bütünlük arz eder. Sosyolojide her toplumda var olan bu bütünlüklü görünüme toplumsalyapı adı verilir. Toplumsal yapıda yer alan her unsur, yerine getirdiği işlevler bakımından yapıyı ta-mamlayıcı bir nitelik taşır. Bu nedenle unsurlarından bağımsız bir toplumsal yapı ve ait olduğu bü-tünlükten bağımsız bir toplumsal unsur düşünülemez.

Şimdi yönergeleri takip ederek toplumsal yapıyı oluşturan unsurları çözümleyelim.

ZİHİNSELHAZIRLIKO


• Sayfa 43, 44 ve 45’te toplumsal yapıyı kurumsal, demografik ve yerleşim biçim-leri bakımından ele alan metinler ve görseller yer almaktadır. Metinleri ve görselleriinceleyiniz. Ardından sayfa 45’teki yönergeleri takip ederek etkinliği tamamlayınız.

Toplumsal Yapı

• Aşağıdaki görselleri inceleyerek soruyu cevaplayınız.


43

METİN - I

Kurumsal Yapı

Sosyologlar toplumsal yapıyı incelerken onu ya-ratan temel dinamiğin organize olmuş ve kısmen ta-rihsel bir boyut taşıyan toplumsal ilişkiler olduğunuvurgulamaktadırlar. Yandaki tabloda gösterildiği gibibir yandan bireyler arası ve gruplar arası ilişkilerlebaşlayan, kurum ve kuruluşların oluşmasıyla devameden dinamik süreç, toplumsal yapının şekillenme-sine yol açmaktadır. Diğer yandan da toplumsal yapıbireyler için her zaman tarihsel olarak belirlenmiş vekurulmuş bir yapı olarak karşımıza çıkmaktadır. Buanlamda her toplum kurum diye adlandırdığımız gö-rece standartlaşmış davranış biçimlerinden oluşmuşbir yapıya sahiptir. Kurumlar toplumsal yapının ana gövdesini, başka bir deyişle omurgasını oluş-turur. Kurumların işleyişi ve toplumsal hayatta üstlendikleri işlevler toplumsal yapının ayakta ka-labilmesi için zorunludur. Toplumsal kurumların, toplumsal yapıyla ilişkili temel işlevleri kısacaşöyledir:

Aile, cinsler arası ilişkileri düzenler ve neslin sürdürülmesini sağlar. Eğitim, bireylerin toplumsalhayata uyumlu bir şekilde katılmalarını ve çeşitli mesleki beceriler edinmelerini sağlayan kurumdur.Din, bireylere bu dünya ve öte dünyaya ilişkin inançlar sunar. Bu inançlardan kaynaklanan ey-lemleri konu edinir. Ekonomi, bir toplumdaki üretim tüketim ilişkilerini belirler. Siyaset, bir top-lumdaki iktidarın nasıl paylaşılacağını belirleyen ilişkileri düzenler. Hukuk, insanlar arası ilişkileriadalet temelinde yasal yetkiye dayanarak düzenleyen kurumdur. Ahlak, insanların eylemlerinesınır koyan din, gelenek, görenek gibi kaynaklardan beslenerek iyi-kötü gibi değer yargıları içerenve bireyler arası ilişkileri yönlendiren davranış biçimleridir. Ahlakın temelinde din, inanç, gelenek,görenek gibi alışkanlıklar ve felsefi kanaatler yer almaktadır.

BİREYLER

TOPLUMSALGRUPLAR

KURUMLAR

TOPLUM

İLİŞKİLER

YAPI

METİN - II

Demografik Yapı

Toplumun omurgasını oluşturan ku-rumsal ilişkileri sürdürenler sonuçta otoplumdaki bireylerdir. Dolayısıyla top-lumsal yapı analizleri için kurumsal yapıylabirlikte bir toplumun nüfus yapısını yani“nüfusun büyüklüğünü” (bir ülkede yaşayaninsan sayısı),”nüfusun bileşimini” (nüfusunbileşimi, doğum ve ölüm oranları) ve “nü-fusun dağılımını” (göç hareketleri) bilmekgerekir. Toplumsal yapının demografik et-keni onun dinamik yönünü oluşturur. De-mografik yapının sürekli değişime açıkolması toplumsal yapının da değişmesineyol açmaktadır.

1.3 milyarı aşan nüfusuyla dünyanın en kalabalık ül-kesi olan Çin, 1978’de yürürlüğe koyduğu tek çocuk

politikasıyla nüfusu kontrol altında tutmaya çalışıyor.


44

METİN - III

Yerleşim Biçimleri

Toplumsal yapı hakkında önemli bilgilerveren bir unsur da toplumların yerleşme düzen-leridir. Tarihte insan topluluklarının coğrafi ko-şulları dikkate alarak yerleştiklerini görüyoruz.Örneğin ilk yerleşim yerlerinin nehir kenarları,korunaklı dağ etekleri gibi yerler olduklarını bili-yoruz. Daha sonra nüfus artışı, sosyal, kültürel,ekonomik ve teknik değişmelere paralel olarakyerleşim biçimlerinin de değiştiğini görüyoruz.Buradan anlaşılacağı üzere toplumların yerle-şim düzenleri, toplumsal yapı hakkında bize fikirvermekte ve toplumsal yapıların değişmeyeaçık olduğunu göstermektedir. Toplumlarınsosyoekonomik ve teknik değişimleriyle ilişkili birbiçimde temel üç yerleşim biçiminin varlığından söz edilebilir.

Köy; ekonomik yapısı büyük ölçüde tarım ve hayvancılığa da-yanan, kendine özgü bir kültürü ve toplumsal ilişkiler düzeni olanyerleşim birimidir. Köy toplulukları homojen kültüre sahip olupmesleki farklılaşmalar çok sınırlıdır. Köyde bireylerin aynı uğraşlariçinde olmalarından dolayı mekanik iş bölümü görülür. Bu an-lamda köy, tarımsal üretim biçiminin hâkim olduğu gelenekseltoplumsal yapılara ait bir yerleşim düzenidir. Bir toplumda teknikve endüstriyel gelişmeler arttıkça köyler ya dağılmakta ya da yapı-sal bir dönüşüme uğramaktadır.

Kent, sanayi ve ticaretle uğraşan çok sayı-daki insanın toplu olarak bir arada yaşadığı yer-leşim birimidir. Kentlerin; üretim şekli, tüketim,sosyal ilişkiler bakımlarından kendine özgü biryapısı vardır.

Kentlerde bireysellik, ekonomik kazanç,konforlu bir yaşam, sportif ve sanatsal faaliyet-ler gibi amaçlar toplumsal hayatı harekete ge-çiren ve belirleyen ana ögelerdir. Bundan dolayıkentlerde insanlar arası ilişkiler çoğunluklaresmî, mesafeli ve çıkar ilişkisine dayalıdır.Yoğun bir nüfus yapısına sahip olan kentlerdebireyler farklı uğraşlar içinde bulunarak birbir-lerini tamamlarlar. Bu durum beraberinde uz-manlaşmayı da getirir. Ayrıca sürekli göç alan kentlerde heterojenbir kültür görülür. Kentsel yerleşim biçimi her geçen gün büyü-mekte, değişmekte ve yapısal analizi sosyologlar için güç hâlegelen metropollere dönüşmektedir.

Devasa nüfusu, ekonomikimkânları, sanatsal ve kültü-

rel etkinlikleriyle İstanbulTürkiye’nin en büyük metro-

polü konumundadır.

Köylerde yaşayan insanlararasında toplumsal ilişkiler

samimi ve yüz yüzedir.


45

Metropol, kentten farklı olarak birden fazla mer-keze sahip yerleşim birimidir. Metropoller sanayi veticaret başta olmak üzere birden fazla merkeze ay-rılmıştır. Metropoller sadece kendilerine değil çevre-lerine de üretim, ticaret, ulaşım, kültür, sanat,hizmet sektörü, eğitim gibi birçok alanda hitap ede-bilen çok merkezli kentlerdir. Bu tip kentlerin bir böl-gesi sanayi merkezi iken başka bir bölgesi ticaretmerkezi durumunda olabilmektedir. Kişilere sağla-mış oldukları iş imkânlarından dolayı oldukça kala-balık bir nüfusa sahip olan metropoller sürekli göçaldıkları için kapladıkları alanlar genişlemektedir. Ça-lışma alanları ile yerleşim alanlarının ayrılması met-ropollerin etrafında banliyö adı verilen yerleşimbirimlerini ortaya çıkarmaktadır. Banliyöler ulaşımağıyla şehre bağlanmaktadırlar.

ATATÜRK KÖŞESİ

Atatürk diyor ki;

• “Türkiye Cumhuriyeti'ni kuran Türk halkına, Türk milleti denir.” (1930)• “Diyarbakırlı, Vanlı, Erzurumlu, Trakyalı her bir soyun evlatları ve aynı cevherin damarlarıdır.” • “Biz öyle milliyetçileriz ki bizimle iş birliği yapan bütün milletlere saygı duyarız. Onların milliyet-

lerinin bütün gereklerini tanırız. Bizim milliyetperverliğimiz bencil ve gururlu bir milliyetperverlik de-ğildir.”

• “Bizim görüşümüz - ki halkçılıktır - kuvvetin, kudretin, egemenliğin idarenin doğrudan doğruyahalka verilmesidir, halkın elinde bulundurulmasıdır. Yine şüphe yok ki bu dünyanın en kuvvetli biresası, bir ilkesidir.”

• “Bizim halkımızın çıkarları birbirinden farklı sınıf halinde değil; aksine varlıkları ve çalışmalarınınsonuçları birbirine lâzım olan sınıflardan ibarettir.”

• “Türkiye Cumhuriyeti halkını ayrı ayrı sınıflandıran oluşmuş değil ve fakat kişisel ve sosyal hayatiçin iş bölümü itibarıyla çeşitli mesleklere ayrılmış bir toplum olarak görmek esas prensiplerimizden-dir.” www.okulweb.meb.gov.tr

Modern ulus devletlerin ortayaçıkmasıyla birlikte millet(ulus) bilincigelişmiş ve toplumsal yapının birparçasını oluşturmaya başlamıştır.Belli bir toprak parçasının üzerindeyaşayan, ortak bir dil, kültür, tarih,duygu, düşünce gibi kendine has özel-likleriyle diğer topluluklardan ayrılan,çeşitli tehlikelere karşı birlikte hare-ket edebilen topluluklar millet olarakadlandırılır. Buna göre milleti oluştu-ran başlıca unsurlar şunlardır: Top-rak birliği, ekonomi birliği, ortak birtarih, kültür ve gelecek beklentisi.

1. Toplumsal yapının bir sisteme benzetilmesi nasıl değerlendirilebilir?2. Toplumsal kurumlardan seçtiğiniz bir tanesinin işleyişini belirleyiniz.3. Toplumsal yapıyı “Kelebek Etkisi” (bir sistemin başlangıç verilerindeki küçük değişiklik-

lerin büyük sonuçlar doğurabilmesi) kavramından yola çıkarak açıklayınız.

OSORUlar

• Toplumsal yapıyı oluşturan unsurlardan sizce önemli olan üç tanesinin isimlerini belirle-yiniz.

• Belirlediğiniz kurumlardan birinin özelliklerini beş dakika düşünerek aşağıdaki boşluklarıuygun şekilde doldurunuz.

Kurum adı: ............................... a. Bu kurum olmazsa ne olur? .............................................................................................................................................................................................................................................b. Topluma ne kazandırır? .................................................................................................................................................. .................................................................................................



46

• Sayfa 47 ve 48’de toplumsal etkileşim biçimleriyle ilgili metinler yer almaktadır.Metinleri okuyarak her bir metnin altında bulunan soruları cevaplayınız. Ardından sayfa49’daki yönergeyi takip ederek etkinliği tamamlayınız.

10. DERS : TOPLUMSAL ETKİLEŞİM TİPLERİ SÜRE : 2 ders Saati

Hepimiz öğrencilik deneyimlerimizden biliyoruz ki sı-navlarda arkadaşlarımızdan daha yüksek not almak için birbirimizle yarışabilir, gerektiğinde bir projedebirlikte çalışabilir, bazı konularda arkadaşlarımızla ayrılığa düşebilir, arzu etsek de etmesek de okulunkurallarına uymak zorunda kalabiliriz. Tüm bunlar toplumsal etkileşimlerin bazı farklı görünümleridir.Toplumsal hayatın canlı yanını oluşturan şey, bireyler ve gruplar arası hiçbir zaman bitmeyen bu vebenzeri etkileşimler zinciridir. Toplumsal hayatta bireyler ya da gruplar farklı şekillerde karşı karşıyagelirler. Sosyolojide bu karşılaşma biçimleri “toplumsal etkileşim” olarak adlandırılır. Bu etkileşimlerinbazıları grupların istikrarını ve sürekliliğini sağlarken bazıları da grupları değişime teşvik eder. Sosyo-lojide, bütün toplumlarda geçerli olan ve bu nedenle evrensel süreçler olarak kabul edilen temel top-lumsal etkileşim biçimleri; iş birliği, mübadele, çatışma, rekabet, baskı ve uyumdur. Bununla birliktegünümüzde çeşitli sebepler, toplumların iç içe geçmesi, uyarlama, benzeştirme gibi yeni toplumsaletkileşim biçimlerini de ortaya çıkarmıştır.

Şimdi yönergeleri takip ederek bu etkileşim biçimlerini ayırt etmeye çalışalım.

ZİHİNSELHAZIRLIKO

OSOSYOLOJİk bakış Toplumsal Etkileşim Tipleri

1.Görsellerde ne tür etkileşim biçimleri (rekabet, işbirliği, çatışma vb.) görüldüğünü belir-leyerek görsellerin altındaki boşluklara yazınız.

2. Toplumsal etkileşim kavramı size neyi çağrıştırıyor?

3. Sizce toplumsal hayatta başka hangi etkileşim biçimlerinden söz edilebilir?


................................................................... ...................................................................


47

METİN - I

İş Birliği ve Mübadele

İş birliği, bireylerin bir hedefe varmakiçin çabalarını birleştirdikleri etkileşim bi-çimidir. Kaynakların etkin kullanılmasınıgerektiren durumlarda ortaya çıkar. Ör-neğin karla kaplı bir dağa düşen uçaktansağ kurtulanlar hayatta kalabilmek için işbirliği yapmak zorundadırlar. Ancak işbirliği yalnızca sıra dışı olay ve durum-larda geçerli bir etkileşim biçimi değildir.Çocuklar oyun oynarken bazı kurallar be-lirleyebilir, eşler ev işlerini aralarında pay-laşabilir, öğrenciler sosyal projelerdeorganize olup sorumluluk üstlenebilirler.Bunlar da diğer iş birliği örnekleridir.

Mübadele ise anlamını, Aristoteles’in“Nikomakhus’a Etik”te yer alan şu ifade-sinde bulur: “ İnsanlar ya da çoğu insanlar,asil olanı dilerler fakat kârlı olanı tercihederler. Bir hizmeti, karşılık beklemeksizinyerine getirmek asil, hizmetin karşılığını almak ise kârlı bir davranıştır. Bir insan verdiği hizmetinkarşılığını denk bir şekilde almalıdır ve bunu gönüllü olarak yapmalıdır.”

Aristoteles’ ten yapılan bu alıntıda bireyin bir başkası için gönüllü olarak ve karşılığında bir şeybekleyerek yaptığı eylem anlamına gelen mübadele vurgulanmaktadır. Siz bir arkadaşınızın projeödevini hazırlamasına yardım edersiniz onun da size sınavlara hazırlanırken yardım etmesini bek-lersiniz. Burada ilişkiler karşılıklıdır. Mübadelede ilişkinin kendisinden çok size ne sağladığı önem-lidir. Siz herhangi birine iyilik yaptığınızda muhatabınızın da size bir iyilik yapması gerekir, aksitakdirde ilişki mübadele olmaz. Dolayısıyla mübadelenin temeli mütekabiliyet (karşılıklılık)tir.

METİN - II

Rekabet ve Çatışma

Rekabet, iki veya daha fazla bireyin ya da gru-bun, belli bir hedefe ulaşmak için içine girdiği ya-rıştır. Bireysel ya da takım oyunlarında olduğu gibitemel hedef rakibe üstün gelerek hedefe ulaşmaktır.Burada bireyler ya da gruplar amaçlarına ulaşmakve arzularını tatmin etmek için belirli kurallar çerçe-vesinde etkileşimde bulunurlar. Bu etkileşimde ödültektir ve etkileşim içinde bulunanlardan sadece biriödüle ulaşacaktır.

Her ne kadar iş birliği ve mübadelede birlikte çalışma esas ise de iş birliği ile müba-dele arasında belirgin bir fark vardır. Sizce bu fark nedir?

Bir grup insan, kan bankasına karşılık beklemeksi-zin kan bağışı kampanyası düzenleyebilir. Bu iş birliğine

örnektir. Eğer aynı grup, ihtiyaç hâlinde öncelik sırasıkendilerine verilmek üzere kan bağışında bulunuyorsa

bu ilişki mübadele olur.

OSORU


48

METİN- III

Baskı ve Uyum

Baskı, birey veya grupları diğer birey veyagrupların iradesi/isteği doğrultusunda belli biryönde davranmaya mecbur eden etkileşim tü-rüdür. Örneğin, savaş esirleri düşmana bilgi ver-meye zorlanabilir veya aileler bazı cezalarvermek suretiyle çocukların davranışını kontroledebilirler.

Baskı mübadelenin zıttıdır. Mübadele karşı-lıklı çıkar bağlamında gönüllü bir ilişki iken,baskıtek yönlüdür. Baskının merkezinde otorite(yasalotorite ve sosyal otorite) vardır. Otorite düzeninsağlanmasında formel(yasal) ve informel(sosyal)baskı araçları kullanılır. Tutuklama, cezalan-dırma, hapsetme gibi merkezinde yaptırım olanuygulamalar yasal otoritenin kullandığı formelbaskı yöntemleridir. Örneğin, sürücüler trafikkurallarını ihlal ettiklerinde, resmî görevliler ta-rafından cezalarla baskı altına alınırlar. Ancaktoplumda daha sıklıkla aşağılama, reddetme, kı-nama gibi sosyal baskı araçları ile karşılaşılır. Örneğin, aileler çocuklarını sokağa çıkma yasağı ilebaskı altına alabilirler.

Uyum ise grubun beklentileri ile uyuşan davranış türüdür. Birey, grubun veya genel olarak top-lumun beklentilerini bilir ve kendi davranışlarını çevresindekilerin davranışlarına adapte eder. Bunu,gönüllü olarak dışarıdan bir baskı olmadığı halde bir mecburiyet hissi ile yapar. Bu tür toplumsaletkileşim olmadan istikrar ve düzenliliği ile toplumsal hayat mümkün olmaz. Uyum olmadan ibadetyerleri, aileler veya devletler var olamaz. Uyum olmadan kültürel veya sosyal yapılar kurulamaz.Çünkü tüm bunlar yalnızca toplumsal baskı, iş birliği vb. etkileşimler ile gerçekleşmez, bireylerinuyum davranışları göstermeye yönelik eğilimlerini de gerektirir.

Devletler yasal cezalar yoluyla belli

kanunları dayatabilir.

Çatışma şeklinde gerçekleşen etkileşimde ise bir hedef vardır fakat hedeften önce muhatapönemlidir. Çatışmada muhatap rakip olarak değil neredeyse bir düşman olarak algılanır. Hedefle-nen şey ise birinci derecede rakibi yenmektir. Öyle ki, bazen rakibi yenmek hedefe ulaşmaktandaha büyük bir tatmin sağlar.

Çatışma genel olarak zararlı bir etkileşim biçimi olarak kabul edilir. Barışçıl ve iş birliği içerisin-deki toplumun çatışma içindeki bir toplumdan daha iyi olduğu varsayılır. Fakat yine de çatışmayararlı olabilir. Çatışan gruplar topluma dinamizm katar ve sosyal eşitsizliklere dikkat çeker. Kriz veçatışma dönemlerinde normlar ve değerler tekrar gözden geçirilir. Böylece toplumsal değişme vereformlar gerçekleşebilir.

Rekabet ve çatışmanın toplumsal yaşamdaki önemi nedir? Tartışınız.

Bireylerin içinde bulundukları grupların iradelerine uyumu sizce insanların uyum gös-termeye yönelik doğal eğilimlerinden mi yoksa sosyal baskıdan mı kaynaklanmaktadır?Görüşlerinizi belirtiniz.

OSORU

OSORU


49

METİN - IV

Uyarlama ve Benzeştirme

Uyarlama, sosyokültürel değerleri birbirinden farklı birey ya da grupların karşılıklı ödünler ve-rerek uzlaşmalarını sağlayan bir etkileşim türüdür. Uyarlama etkileşiminde, grupları yönlendirmegücüne sahip hükûmet gibi otoriteler ya da sivil toplum kuruluşları çatışan grupları uzlaştırmakiçin özel programlar geliştirir ve çatışmayı en aza indirgeyecek şekilde bütün toplumsal gruplarınkültürel taleplerini karşılamaya çalışır. Bu anlamda uyarlama, birey ya da grupları içinde yaşadıklarıtopluma uyumlu hâle getirme süreci ve bu yönde uygulanan politikalardır. Almanya’da yaşayanTürk göçmenlerin Alman toplumuyla yaşadıkları uyum sorunlarını gidermek için Alman hükûme-tinin ücretsiz dil kursu açması bu etkileşime örnektir.

Benzeştirme ise toplumun ana gövdesini oluşturan toplumsal grupların lehine diğer gruplarındeğişime teşvik edildiği hatta kimi zaman zorlandığı bir etkileşim biçimidir. 1980’li yıllarda Balkan-lar’da azınlıkların adlarının değiştirilmesi ve kendi kültürel değerlerini ifade edecek şekilde yaşa-malarına izin verilmemesi benzeştirmeye bir örnektir. Benzeştirme etkileşiminde sadece otoritebaskıları değil okul, medya gibi teşvik edici sosyalleştirme araçları da etkilidir.

Örnekler Kavramlar

Kan bağışçılarının kan bağışı karşılığında ödeme beklemesi. ...................................

Bir otobüs firmasının yolcuların kendisini tercih etmesi için bilet fiyat-larını düşürmesi. ...................................

Öğrencilerin üniversite koşullarını protesto etmek için üniversiteleriişgal etmeleri. ...................................

Selzedelerin birbiriyle yardımlaşması. ...................................

İşçilerin kovulma tehdidiyle fazladan çalıştırılması ...................................

Köyden kente göç etmiş bireylerin kentin yaşama biçimini benimse-mesi. ...................................

................................................................................................................. mübadele

................................................................................................................. iş birliği

................................................................................................................. uyum

................................................................................................................. çatışma

................................................................................................................. rekabet

................................................................................................................. baskı

................................................................................................................. uyarlama

................................................................................................................. benzeştirme

Uyarlama ile benzeştirme arasındaki temel fark nedir?OSORU

• 47-48’deki metinlerden elde ettiğiniz bilgilerden yararlanarak aşağıda verilen et-kileşim örneklerinin karşılarına hangi kavramlarla ifade edildiğini ve verilen kavram-ların karşılarına da uygun etkileşim örneklerini yazınız.


50

• Sayfa 50-51’deki metin ve şekillerde toplumsal tabakalaşma ile ilgili genel açık-lamalara yer verilmektedir.

• Metin ve şekilleri inceleyerek sayfa 51’deki kontrol tablosunu doldurunuz.

11. DERS : TOPLUMSAL TABAKALAŞMA VE TÜRKİYE’ DE TOPLUMSAL TABAKALAŞMA

SÜRE : 2 ders Saati

• Aşağıda iki yerleşim yerinde yaşayan insanların yaşam bi-çimlerini (aylık gelir, eğitim düzeyi, statüsü ve tabakası gibi kri-terleri göz önünde bulundurarak) karşılaştırınız ve farklılıklarıuygun yerlere yazınız.

Ekonomik, kültürel ve siyasal yapıları ne olursa olsuntüm toplumlarda birey ya da gruplar çeşitli kriterlere göre birbirlerinden farklılaşmaktadır. İnsanlarınişleri, yaşama tarzı, sahip oldukları konut ve araçlar vb. insanların toplumsal yapı içerisinde farklı po-zisyonlarda yer aldıklarının, toplumsal hayatın toplumsal eşitsizlikler üzerine kurulu olduğunun gös-tergeleridir. İşte sosyolojide bu eşitsizlik durumu toplumsal tabaka ve tabakalaşma kavramlarıylaaçıklanır.

Şimdi yönergeleri takip ederek tabaka ve tabakalaşma yapılarını kavramaya çalışalım.

ZİHİNSELHAZIRLIKO

OSOSYOLOJİk bakış A. Toplumsal Tabakalaşma

METİN - IToplumsal Tabakalaşma Piramidi Nedir?

Tabaka, toplumsal yapı içinde benzer toplumsal özelliklere sahip bireylerin oluşturduğu bir kat-manı ifade eder. Tabakalaşma ise zaman ve mekân bakımından tüm toplumlarda var olduğu kabuledilen, tarihsel olarak farklı biçimlerde ortaya çıkan ve toplumların yapılarına göre değişkenlikgösteren, nüfusun hiyerarşik olarak farklılaşması olgusudur. Başka bir deyişle tabakaların oluştur-duğu hiyerarşik yapıdır.

Burada yaşayanların;

Aylık geliri: .................................................

Eğitim düzeyi: ............................................

Statüsü: .....................................................

Tabakası: ....................................................

Burada yaşayanların;

Aylık geliri: .................................................

Eğitim düzeyi: ............................................

Statüsü: .....................................................

Tabakası: ....................................................


51

KONTROL TABLOSU Doğru Yanlış

Sosyologlar tabakayı; statü, servet, güç, yaşama biçimi gibi ölçütlere dayanarak toplumsal fark-lılıkları kategorize etmek üzere araçsal bir kavram olarak kullanırlar. Bu kavram sosyologlara, somutbir toplumsal gruba atıfta bulunmaksızın toplumu üst, orta ve alt gibi hiyerarşik olarak bir arayagelmiş bir yapı şeklinde tasarlama imkânı tanır. Toplumsal tabakalaşma olarak tanımlanan bu hiyerarşikyapı sosyologlar tarafından bir piramide benzetilir. Her toplumun tabakalaşma biçimi üst, orta vealt tabakalardan oluşan piramidal bir yapı görünümü arz eder. Ancak aşağıdaki şekilde de görüldüğügibi toplumların gelişmişlik düzeyine göre toplumsal tabakalaşma piramidi farklılık gösterir. Aşağıdabu tabakaların ülkelerin gelişmişlik düzeyine göre farklılaştığını gösteren tabakalaşma piramitleriverilmiştir.

Üst tabaka Üst tabakaÜst tabaka

Orta tabaka Orta tabakaOrta tabaka

Alt tabaka

Alt tabaka

Alt tabakaGelişmemiş ülkeler Gelişmekte olan ülkeler Gelişmiş ülkeler

METİN - II

Tabakalar Arası Geçiş Mümkün mü? Sosyologlar tabakalar arası geçiş imkâ-

nına göre kapalı tabakalaşma, yarı kapalıtabakalaşma ve açık sınıf tabakalaşmasışeklinde üç tür tabakalaşma sistemindensöz ederler. Bu sistemler aynı zamandatoplumların tarihsel gelişimine de denkdüşer. Tarihte kapalı tabakalaşmadan açıksınıf tabakalaşmasına doğru bir seyir izlen-mektedir.

Kapalı tabakalaşma, toplumu oluştu-ran tabakalar arasında geçişin olmadığıve statülerin doğumla birlikte değişmezolarak belirlendiği tabaka sistemidir. Busistem tarihte çoğunlukla bazı gelenekseltoplumlarda görülmüştür. Kapalı tabaka-laşmanın en iyi örneği kast sistemleridir.

Yarı kapalı tabakalaşma, Orta ÇağınFeodal Avrupa’sında olduğu gibi tabakalararasında geçişin kısmen mümkün olduğusistemdir.

Açık sınıf tabakalaşması, tabakalararasında geçiş için hiçbir engelin bulun-madığı, bireylerin sosyal sınıf pozisyonunuyükseltebildiği veya düşürebildiği tabaka-laşma sistemidir. Daha çok demokratik veendüstrileşmiş toplumlara özgüdür. Soniki yüzyıldır ortaya çıkmış ve yaygınlaşmış-tır.

Orta tabaka az gelişmiş toplum-larda tabakalaşma piramidinde genişbir yer tutar.

b

Açık sınıf tabakalaşması genelliklegeleneksel toplumlarda görülür.

Orta Çağın Feodal Avrupa’sındakitabakalaşma biçimi tabakalar arasıgeçişin kısmen mümkün olduğu birsistemdir.

Gelişmiş ülkelerin tabakalaşmapiramidinde alt tabaka dar bir yertutar.

Tabaka, toplumsal farklılıkları kate-gorize etmek üzere kullanılan araçsal birkavramdır.

Tabakalaşma biçimleri bütün toplum-larda aynı formda ortaya çıkar.

Endüstrileşmiş toplumlarda tabakalardoğumla elde edilen statüler tarafındanbelirlenir.


52

Brahmanlar, bir zamanlar Hindistan’ da üsttabakayı oluşturuyordu.

1. Kast sistemininin temel özellik-leri nelerdir?

2. Kast sisteminin bugün dünyanınhiçbir yerinde hukuki olarak yürürlükteolmamasının sebepleri sizce neler ola-bilir?

OSORUlar

METİN - I

Kast Sistemi

Yakın zamana kadar Hindistan’da görülen,yasal olarak kaldırılmasına rağmen etkileri hâlâdevam eden bir tabakalaşma sistemidir ve din-sel bir temele dayanır. Bu sistem yukarıdan aşa-ğıya doğru din adamları (Brahmanlar), askerler(kshatriya), tüccarlar (vaisyas) ve işçiler(sudra)den oluşur. Bir de sistemin dışında tutu-lan, köylerin ya da yerleşim yerlerinin en dış kıs-mında kendi imkânlarıyla yaşamalarına izinverilen, toplumda hor görülen işleri yapan do-kunulmazlar (paryalar) vardır. Bu ayrımlar din,ritüeller, toprak sahipliği, gelenekler, toplumsalsaygınlık, şeref, şan, unvan gibi kavramlarla dagüçlendirilmiş ve meşrulaştırılmıştır. Örneğin,Hindu dinî inanışına göre ait olduğu kastın ku-rallarına uymayanlar bir sonraki hayatında biralt kastın üyesi olarak yeniden doğacaklardır.Bulunduğu kastın kurallarına harfiyen uyan birkişi de bir sonraki hayatında bir üst kasta geçe-rek ödüllendirilecektir. Kast sisteminde kast üye-lerinin statüsü süreklilik arz eder. Bu nedenlesistem toplumsal hareketliliğe kapalıdır.

METİN - II

Zümre Sistemi

Tabakalaşmanın bir türü olan zümre sisteminin en belirgin örnekleri Orta Çağ Avrupası’nda veOsmanlı İmparatorluğu’nda görülebilir.

Orta Çağ Avrupa’sına bakıldığında, Avrupa’nın ve Roma İmparatorluğu’nun dağılışı ile birlikte,kuzeyden gelen saldırılara karşı küçük birimler hâlinde savunmaya çekilerek kendini koruma ça-basına girdiği görülmektedir. Böylesi bir çaba sonucunda siyasi ve askerî kökenli bir savunma ör-gütlenmesi ortaya çıkmıştır. Bu örgütlenmeye feodalizm (feodalite) denilir. Buna göre Avrupa’nınaskerî savunmasını soylu asilzadeler, birliğini de kilise üstlenmiştir. Köylü halk, güvenlik nedeniylemalikâne sahibi soylu asilzadelere sığınmıştır. Bu durum üretim ilişkilerinde de köylüleri, asilzade-lere (senyör) bağımlı kılmış ve asilzadelerin toprağına bağlı serf durumuna düşürmüştür.

Bütün bu gelişmeler sonucunda farklı zümreler arasında karşılıklı hak ve sorumluluklara daya-nan bir hiyerarşik yapı ortaya çıkmıştır. Bu haklar ve sorumluluklar krallık tarafından saptanan yazılıkurallarla yasallaştırılmıştır. Bu dönemde kral, kilise, soylular, askerler, tüccarlar, zanaatkârlar veköylülerden oluşan bir toplumsal hiyerarşiden bahsetmek mümkündür. Burada en önemli olanşey, yukarıda belirtildiği gibi farklı zümreler arasındaki ilişkilerin kurallar ve sözleşmelerle belli birçerçeve içerisinde yürütülmesidir. Bu sistemin kast ve kölelik sistemine benzer özelliği; kişinin sta-tüsünün, mensup olduğu aile tarafından belirlenmiş olması, farklı özelliği ise; kralın soyluluk unvanıvermesi ya da toprak bağışlaması gibi sınırlı da olsa tabakalar arası geçişin mümkün olmasıdır.

• Aşağıda, tarihte görülen somut tabakalaşma biçimlerini ele alan metinler yer al-maktadır. Metinleri okuyarak soruları cevaplayınız.• Sayfa 54’ teki yönergeyi takip ederek etkinliği tamamlayınız.


53

Osmanlı toplumunda ise Avrupa’da olduğu gibisınırları hukuki olarak keskin bir şekilde belirlenmişzümreler sisteminin olmadığını görüyoruz. OsmanlıDevleti’nde sultan (padişah)ın dışında iki tabakadansöz edebiliriz: Yöneticiler (askeriler) ve yönetilenler(reaya). Yöneticiler; seyfiye (ordu mensupları), il-miye, kalemiye (kâtipler) ve saray hizmetlilerindenoluşmaktaydı. Yönetici tabakanın dışında kalanlarise en geniş anlamda reaya olarak kabul edilmek-teydiler. Yani yalnızca kırsal kesimde yaşayıp tarım-sal üretim yapan halk reaya değildir. Reaya,heterojen bir kitle olup yönetim alanında kamu gör-evi bulunmayan bütün köylü, şehirli, esnaf ve za-naatkârları içermektedir. Burada mutlaka vurgulanmasıgereken nokta; her ne kadar yönetici tabakanınsahip olduğu birtakım ayrıcalıkları olsa da yönetici–reaya ayrımının Batı’da görüldüğü gibi hukuki olaraksınırları belirlenmiş bir tabaka niteliğinde olmamasıdır. Yönetici tabaka temelde doğrudan sultanabağlı memurlardan oluşur. Kral senyör ilişkisinde olduğu gibi aralarında hukuki bir sözleşme yoktur.Ayrıca iki grup arasında kast sisteminde olduğu gibi kesin ve geçilmez sınırlar ve donmuş yapılarbulunmamaktadır. Örneğin reaya, asgari sınırın altına inmeden üretim yaptığı ve zorunlu vergileriniödediği sürece, istediği ürünü istediği miktarda yetiştirebileceği gibi başka işlerle de uğraşabilir,devlet arazisinde toprak hariç bütün üretim ve iş araçlarının mülkiyetine sahip olabilirdi. Esasenreayanın mülkiyet ve miras hakkı herhangi bir hukuki kısıtlamaya tabi değildi. İnsanlar belli bir gru-bun mensubu olarak kişilik özelliklerine ve yeteneklerine göre diğer gruba geçebilirlerdi.

METİN - IIISosyal Sınıflar

Modern toplumların tabakalaşma biçimi, tabakaların sosyalsınıflar şeklinde belirlendiği bir tabakalaşma sistemidir. Sosyal(toplumsal) sınıflar diğer tüm tabakalaşma sistemlerinden fark-lıdır. Bu sistemde birey, içine doğduğu statüyü değiştirebilmeözelliğine sahiptir. Bunu da kendi yetenekleri ve kazanımları ileyapabileceği için değişim ve dinamizme en açık sistemdir. Sos-yologlar sosyal sınıfı bir toplumda hemen hemen aynı zenginlik,statü ve gücü paylaşan bireylerin oluşturduğu bir grup ya dakategori olarak tanımlarlar. Bu sınıflar yukarıdan aşağıya doğrubir tabakalaşma oluşturur. Bu sistemde bireyin yeri önemlidir.Çünkü sosyal sınıfların oluşumunda insanların nasıl yaşadığı,tükettiği, kişisel beğenileri, başkalarıyla kurdukları ilişki biçimi,başka bir deyişle başkalarını nasıl algıladıkları ve başkaları ta-rafından nasıl algılandıkları belirleyicidir. Sosyal sınıf kavramınındaha anlaşılır hâle gelmesi için sosyal sınıf sisteminin diğer sis-temlerden farklarının belirtilmesi gerekir. Bu farklar şöyle özet-lenebilir:

Orta Çağ Avrupası’nda, senyörlergeniş arazilerin ortasında inşa edilmiş

görkemli şatolarda yaşarlardı.

1. Feodal Avrupa’da tabakalar neye göre belirlenmekteydi?2. Zümre sistemi ile kast sistemlerini ayıran temel özellik nedir?3. Osmanlı’nın toplumsal yapısı ile feodal sistemi ayıran özellikler nelerdir?

OSORUlar

Tabaka ve Sınıf AyrımıToplumsal tabaka ve top-

lumsal sınıf kavramları zamanzaman birbirinin yerine kulla-nılabilmektedir. Burada tabakatüm toplumlardaki farklılaş-maları kategorize eden araçsalbir kavram olarak sınıf ise sa-nayi toplumlarına özgü bir ta-bakalaşma modeli olarakkullanılmıştır. Yani sınıf, taba-kanın modern toplumlardakibiçimidir. Örneğin Brahmanlarkast sistemine, sınıflar ise mo-dern toplumlara özgü bir taba-kadır.



54

• Sosyal sınıflar herhangi bir kanunla veya din-sel bir açıklama ile belirlenmez. Sosyal bir sınıfa aitolma durumu aileden miras alınan, kanuni ve ge-leneksel bir temele oturmaz.

• Bir kişinin sosyal sınıfının belirlenmesindesahip olduğu statü önemlidir ve bu statüler çoğun-lukla “kazanılmış statü”lerdir. Tabakalar arası hare-ketlilik mümkündür ve sıkça görülen bir durumdur.

• Sosyal sınıf kişiler arasında özellikle maddikaynakların mülkiyeti ve kontrolü gibi ekonomik te-melli farklılıklara dayanır. Unvan, prestij, gelenekselve kültürel değerler gibi ekonomik temele dayan-mayan farklılıklar önemini kısmen yitirmiştir.

Sanayileşmiş ve ekonomik olarak gelişmiş top-lumlarda çoğunlukla ekonomik ölçütler esas alına-rak oluşturulan üç sosyal sınıftan söz etmekmümkündür:

1. Sosyal sınıfları temel alan tabakalaşma biçimini diğer tabakalaşma biçimlerinden ayıranen temel özellik size göre nedir?

2. Tabakalaşma piramidinde yer alan sınıfları ekonominin dışında ayırt edebilecek başkahangi sınıfsal özellikler belirleyebilirsiniz?

Üstsınıf

Altsınıf

Ortasınıf

Masa başı iş yapan çalı-şanlar, profesyonel mes-leklere sahip olanlar,devlet görevlileri.

Büyük miktarda menkulve gayrimenkul sahipleri,işveren, sanayici ve üstdüzey yöneticiler.

Genellikle imalattaçalışan işçiler, el emeğiile çalışanlar, devletgörevlerinde daha altücretli çalışanlar,endüstriyel tarım yap-mayan köylüler.

OSORUlar

• Şimdiye kadar öğrendiklerinizden yola çıkarak aşağıdaki kavram haritasını tamamlayınız.

TABAKALAŞMA

Üst

........

........

BrahmanlarOrta Sınıf

TABAKA

..........

..........

.......... ..........

....................

..........

..........

Serfler

..........

..........YarıKapalı

Tarihteki Örneği

Tabakalar Tabakalar Tabakalar

Tarihteki Örneği Tarihteki Örneği

Tabakalaşma Biçimleri

Kast

Modern Toplumların Sınıf Temelli Tabakalaşma Piramidi


55

Modernleşmiş sanayi toplumları şematik olarak benzertabakalaşma biçimlerine sahip olmakla birlikte her toplumun tabakalaşma biçiminde kendine özgüfarklılıklar saptamak da mümkündür. Bu farklılıkların başlıca nedenleri, toplumun yaşamış olduğusavaşlar, sosyal hareketler, sanayileşmeden kaynaklanan iç göçler gibi toplumsal yapıyı doğrudan et-kileyen olaylar ve olgulardır. Bu bakımlardan Türkiye’nin de toplumsal tabakalaşma biçimi diğer top-lumlardan farklılık arz eder.

Şimdi aşağıdaki etkinlik aracılığıyla cumhuriyet sonrası Türkiye’nin tabakalaşma biçiminiinceleyelim.

• Sayfa 55 -56’daki metni okuyarak metnin sonundaki soruları cevaplayınız.

Toplumsal Tabakalaşma Açısından Türkiye

Sosyal tabakalaşma açısından ele alındığında cumhuriyetin ilk yıllarında ülkenin, yıllarca sürensavaşların ve belli bir dönemde uğradığı işgallerin tesiriyle büyük bir yoksulluk içinde bulunduğunu,şehirlerin bile sosyal hayat tarzı bakımından köylerden farklı olmadığını görüyoruz. Bu durum sınıflar

ve tabakalar arasında esaslı bir sosyal mesafenin mevcut ol-madığını da göstermektedir. Gerçi sosyal tabakalaşma pira-midindeki klasik üst, orta, alt tabakalar, köylü, işçi, memur,esnaf, teknokrat gibi sınıflar her cemiyette olduğu gibi mev-cuttur. Ancak bu durum tabakalaşma piramidindeki yeri vebüyüklüğü bakımından bir ehemmiyet arz etmektedir. Bunagöre 1927 yılında 13.648.280 olan nüfusumuzun ancak2.218.800’ü şehirlerde, geri kalanı köylerde yaşamaktadır.Dolayısıyla bu yıllarda piramidin en altında bulunan çiftçi-köylüler büyük bir tabaka teşkil etmektedir. Sanayisi çokzayıf olan ülkemizde henüz gelişmiş bir orta sınıf ve işçi sınıfımevcut olmadığı gibi sınıf şuuru taşıyan güçlü bir memursınıfı da yoktur. Bu durumda üst tabakayı yüksek bürokrat,

asker, büyük arazi sahipleri, devlet ricali; orta tabakayı şehirlerdeki küçük devlet memurları ileküçük esnaf, imalatçı; alt tabakayı işsiz, köylü-çiftçi, topraksız yoksul kesim teşkil etmektedir.

Bu dönemde, cumhuriyet öncesi tabaka sistemindeki rekabet ve çatışmadan uzak, birbirinintamamlayıcısı ve yardımcısı olan tabaka düzenine ilişkin arzu sık sık dile getirilmekte, bu derecebirbirine yakın sınıf ve tabakaların varlığı, birlik ve beraberliğin sembolü gibi görülmektedir. O gün-lerin ünlü marşında yer alan “imtiyazsız sınıfız, kaynaşmış bir kitleyiz” mısrası bu temenninin engüzel örneğidir.

Türkiye’nin sosyal yapısında meydana gelen en büyük değişmeler; ekonomik büyüme, sana-yileşme hamleleri, eğitime yapılan yatırımların sonucu olarak köylerden kentlere göçün tesiri altındacereyan etmiştir. Özellikle 1950 sonrası meydana gelen sanayileşme ve ekonomik büyüme, köy-lerden şehirlere göçü hızlandırmıştır. Bu dönemde şehirler büyümeye başlamış ve yeni sınıflar or-taya çıkmıştır.

1980’den günümüze kadar olan dönemde ise tabakalaşma açısından bakıldığında karşımızaşöyle bir manzara ortaya çıkmaktadır: 1980’den sonra fabrikalaşma ve sanayileşmedeki yükselişleberaber sendikalı işçilerin kavuştuğu ekonomik imkânlar onları toplumsal tabakalaşma piramidininortasına çekmiştir. Sosyal refahı yakalayan bu sınıf, çocuklarını istedikleri yerlerde okutabilmiştir.Çocuklar da kazandıkları statülerle ailelerini tabakalaşma piramidinin yukarılarına taşımıştır. Cum-

OSOSYOLOJİk bakış B. Türkiye’de Toplumsal Tabakalaşma


56

huriyetin ilk yıllarında iktisadi ölçüye göre tabaka-laşma piramidinde “üst tabakanın altı”nda olanmemur sınıfı bugün “orta tabakanın altı”nda yer al-makta, göç sebebiyle nüfusu sürekli azalan köylüler“alt tabakanın üstü”nde görülmektedir. Bununla bir-likte 1980 ‘den sonra iyice büyüyen ve bugün metro-pole dönüşen kentlerin etrafında, bu kentlere artangöçle gelen nüfusun ve kent içerisinde yaşayan vasıf-sız bireylerin oluşturduğu yeni bir tabaka ortaya çık-maktadır.

Son duruma göre Türkiye’deki toplumsal tabaka-laşma piramidi aşağıdaki gibidir.

(Zeki Arslantürk, Tayfun Amman, Sosyoloji,s.268-274, Düzenlenmiştir.)

1. Tabakalaşma piramidinin şekillendirilmesindehangi ölçütler daha fazla dikkate alınmaktadır?

2. Türkiye’de alt ve üst sınıfların kimlerden oluş-tuğunu düşünüyorsunuz? Tartışınız.

3. Gelecek yıllarda tabakalaşma piramidinde hangimesleklerin yer değiştirebileceğini düşünüyorsunuz?

Avukat, Doktor, Gazeteci, Bürokrat-lar, Esnaf Toprak Sahipleri.

Sendikalı Vasıflı İşciler, Öğretmen,Devlet Memurları, Çiftçiler, Köylüler, İş-çiler, Satıcılar, İşçi Hizmetlileri, Çırak,Kalfa vb.

Geçici ve Ücreti Düşük İşlerde Ça-lışanlar, Yoksullar, İşsizler.

Sanayici, Tüccar, Rantiye, MedyaPatronu, Bankacı, Devlet Ricali vb.

Yüksek Bürokrat, Orta Çaplı İşlet-meci, Asker vb.

Günümüz Türkiye’si Sosyal Yapı Piramidi

OSORUlar

C. Wright MillsÖnemli Amerikalı sosyologlardan biri

olan, C. Wright Mills (Çarls Rayt Mils) 28Ağustos 1916’da Texas’ta doğdu. 1939’daTexas Üniversitesinden mezun oldu. 1941yılında Columbia Üniversitesinde öğretimüyesi olarak göreve başladı ve akademikhayatının büyük kısmını, kırklı yaşların or-talarında kalpten ölünceye kadar profesörolarak bu üniversitede geçirdi.

C.W.Mills sosyolojik yazına önemlikatkılarda bulunmuştur. “Sosyolojik im-gelem” kavramıyla pek çok sosyoloğunatıfta bulunduğu bir isim olmayı başar-mıştır. Sosyolojik imgelem, akademik bi-rikim ve disiplinin ötesinde birsosyoloğun gündelik hayatta meydanagelen olaylara nasıl bakması ve onlarınasıl düşünmesi gerektiğini gösteren birkavramdır. Ona göre sosyolog olmakiçin her şeyden önce sosyolojik bir im-geleme sahip olmak gerekir. Mills’egöre; “Sosyoloji, insanın bulunduğuyeri, nereye gidebileceğini ve eğer varsabugün için tarih olarak ve gelecek içinsorumluluk olarak yapabileceklerini bil-mesine yardım eder.”

Mills, akademik çalışmalarının mer-kezine sınıf kavramı üzerinden yürütülensosyolojik tartışmaları yerleştirmiştir.Sınıf çözümlemelerinde genel olarak ça-tışmacı yaklaşımı benimseyen Mills, ortasınıfların işverenlerle ücretli çalışanlararasında beklenmedik bir tampon ola-rak geliştiğini ve sınıflar arası çatışmanınşiddetini azalttığını öne sürer. Sosyal bi-limcilerin bu konuya yeterince ilgi duy-madığından şikâyet eder.

Sınıf çatışmaları, işçilerin problemleri,yabancılaşma, iktidar seçkinleri ve orta sı-nıflar üzerine kafa yoran ve bu yönde pekçok eser ortaya koyan Mills’ in şu iki temeleseri Türkçeye tercüme edilmiştir:

İktidar Seçkinleri (1956)Toplumbilimsel Düşün (Sosyolojik İm-

gelem) (1959)C.W.Mills, 20 Mart 1962 yılında henüz

kırk altı yaşındayken New York’ta öldü.

TANIYORUMTANIYORUMS


57

Açık sınıf tabakalaşmasının hâkim olduğu modern sanayitoplumlarının önemli özelliklerinden biri bireylerin hem coğrafi olarak hem de tabakalar arasında ha-reket edebilme imkânına fazlaca sahip olmalarıdır.

Şimdi yönergeleri takip ederek toplumsal hareketliliği ve bunun nedenlerini anlamayaçalışalım.

12. DERS : TOPLUMSAL HAREKETLİLİK SÜRE : 1 ders Saati

ZİHİNSELHAZIRLIKO

OSOSYOLOJİk bakış Toplumsal Hareketlilik

1. Sınıfınızda kaç kişi yaşadığı kentte doğdu?2. İnsanlar niçin başka bölgelere göç ederler?3. Çevrenizde meslek değiştirenlere örnek veriniz? Meslek değiştirenleri statüleri yükseldi

mi düştü mü?4. Çevrenizdeki bu kişilerin meslek değiştirmelerine neden olan faktörler nelerdir?

• Sayfa 58’de toplumsal hareketliliğin çeşitleri ile ilgili bir metin yer almaktadır.Metni okuyarak metnin sonundaki kontrol tablosunu doldurunuz.

Geriye Göç BaşladıBundan yaklaşık 50 yıl önce Sirkeci Ga-

rında Almanya'ya göç eden Türk vatandaş-ların torunları artık yurda dönmeye başladı.

Son 60 yılın en büyük ekonomik dur-gunluğunun yaşandığı Almanya'da iş bul-makta güçlük çeken Türk vatandaşlarıçareyi ülkeye dönmekte arıyor. Bundan en-dişe eden Alman Hükûmeti ise söz konusukişilerin ülkeyi terk etmesinin nedenleriniaraştırıyor. Resmî rakamlara göre yurdadönen gurbetçi sayısı 2008'de 100 bin,2009'da ise 105 bin oldu. Bu sayının 2010yılı için 120 bine ulaşabileceği bildiriliyor.

Sayının her geçen gün artacağına dik-kat çeken bir yetkili, "Türkiye'ye ciddi birakım yaşanıyor. Dönen grup ağırlıklı olarak18-39 yaş arasında ve işlerinde başarılı ki-şiler oluyor. Akademik kariyerini tamamla-mış gençler Almanya yerine yatırımlarınıTürkiye'de yapmayı uygun buluyor. Bununyanı sıra, bilim adamları, hukukçular, mü-hendisler, doktorlar da geri dönüyor." diyekonuştu.

www.kalkinmahaber.com

Okulu Olmayan Bir Köyden Har-vard Üniversitesine

Elazığ’ın Baskil ilçesinin okulu olma-yan bir köyünde doğan, annesi okumayazma bilmeyen 30 yaşındaki İrfan Bulu,dünyanın en prestijli üniversiteleri ara-sında yer alan Harvard Üniversitesinedavet edildi.

Bilkent Üniversitesinde "Işığın Yayılma-sının Kontrolünde Yeni Yöntemler: MetaMateryaller ve Fotonik Kristaller" adlı dok-tora çalışması sırasında Harvard Üniversi-tesi yetkililerinin dikkatini çekti.

Bulu, Amerika’nın Boston kentindekidünyanın dördüncü en büyük kütüphane-sine ve akademik kuruluşlar arasında enbüyük sermayeye sahip, 2 bin 300 öğre-tim üyesi ile 6 bin 650 lisans ve 13 bin li-sansüstü öğrenciye eğitim veren HarvardÜniversitesinde çalışmalarına başlamaküzere 25 Martta ABD’ye gidecek.

Harvard Üniversitesi ile istediği alan-larda çalışmalar yapmak üzere iki yıllığınasözleşme imzaladı.

www.milliyet.com.tr

• Aşağıda yer alan iki haber metnini okuyarak soruları cevaplayınız.


58

Toplumsal Hareketlilik ve Türleri

Kast sisteminde birey bulunduğu kasttan başka bir kasta geçemez; feodalitede bir serf ait olduğusenyörün denetiminden kurtulamazdı, buna karşılık açık sınıf tabakalaşmasının hâkim olduğu günü-müz toplumlarında bireyler işlerini, bulundukları ve çalıştıkları yerleri değiştirebilmektedir. Bu da gü-nümüz toplumlarında bireylerin ya da grupların toplumsal konumlarını sürekli değiştirebilme imkânınasahip olduklarını göstermektedir. Örneğin, bazı mesleklerin geçerliliğini yitirmesi, ekonomik yeniliklerebağlı olarak yeni iş kollarının ortaya çıkması, artan nüfus ile birlikte belli bir bölgede geçim şartlarınınzorlaşması bireyleri ya işlerini ya da çalıştıkları yerleri değiştirmeye zorlamaktadır. Ayrıca eğitim, sağlık,iş olanakları, kentin çekiciliği vb. etkenler de nüfusun coğrafi yapı üzerinde yer değiştirmesine nedenolur. Bütün bu yer değiştirmeler sonucu bireylerin meslekleri, statüleri, gelir düzeyleri ve bir bütünolarak yaşama biçimleri de değişmektedir. Toplumsal yapıdaki bu ve benzeri değişimler sosyolojidetoplumsal hareketlilik kavramı ile ifade edilir.

Toplumsal hareketlilik, bir bireyin ya da grubun aynı tabaka içerisinde ya da bir tabakadan diğerinedoğru hareketidir. Bireylerin gelir düzeylerinde saygınlıklarında ve yaşam biçimlerinde önemli deği-şikliklere neden olan alt tabakadan üst tabakaya geçiş ya da üst tabakadan alt tabakaya iniş biçimin-deki değişmelere dikey hareketlilik denir. Bireylerin gelir düzeylerinde, saygınlıklarında ve yaşambiçimlerinde önemli bir farklılığa yol açmayan değişmelere ise yatay hareketlilik denir. Yatay hareket-liliğin en çok görülen türü; mesleki hareketliliktir. Diğer bir türü de yerleşim yerleri ve bölgeler arasıcoğrafi hareketliliktir. Dikey ve yatay hareketlilik bazen birlikte gerçekleşebilir. Örneğin herhangi birşehirdeki şirkette çalışan biri, aynı şirketin başka bir şehrindeki hatta başka bir ülkedeki şubesindedaha yüksek bir mesleki statüye yükselebilir.

Bir toplumda alt tabakada yer alan bir ailenin üyesi olarak dünyaya gelen bireyin ne ölçüde üsttabakalara geçme imkânı bulduğu çeşitli sosyoekonomik koşullara bağlıdır. Bu koşulların belki deen önemlileri fırsat eşitliğinin sağlanması, rekabet etme önündeki engellerin kaldırılması ve eğitimimkânlarıdır. Tüm gelişmiş çağdaş toplumlar bu bakımlardan her çeşit toplumsal hareketliliği olanaklıkılan bir yapıya sahiptir.

Sınıfta üç gruba ayrılarak aşağıdaki soruyu tartışınız.

Açık sınıf tabakalaşmasının görüldüğü toplumlarda dikey hareketliliği mümkün kılan aşa-ğıdaki yollardan size göre önemli olan birini seçerek düşüncelerinizi savununuz.

✎ Eğitim ✎ Şans oyunları ✎ Özel yetenekler

mTARTIŞIYORUM

KONTROL TABLOSU Doğru Yanlış

•Yaşadığınız kent, kasaba ya da köydeki demografik yapı, doğal yaşam, yerleşim biçimi vekültürel bakımlardan toplumsal değişmeleri dört farklı gruba ayrılarak araştırınız. Raporlarınızıgörsel materyallerle destekleyiniz.

•Çalışmalarınızı birleştirerek rapor ve görsellerden oluşan “Kentimizin Dünü ve Bugünü”başlıklı bir pano hazırlayınız.


Antalya’daki pamuk toplayıcılarının Adana’ya pamuk toplamaya gitmesi yatay hareketliliktir.

Yurda dönüş yapan bir işçinin makine üreten bir işyeri açması dikey hareketliliktir.

Kent değiştirmek toplumsal hareketliliğe örnek değildir.

Kırsal bölgelerde toplumsal hareketlilik hızlıdır.

Fabrika işçisinin işverenliğe yükselmesi yatay hareketliliğe örnek değildir.

İstanbul’dan Erzurum’a göç, yatay bir hareketliliktir.

b


59


(açık sınıf tabakalaşması, dikey hareketlilik,sanayi, çatışma, iş birliği, tarım, gelişmiş )

1. Farklılıkların değil benzerliklerin, ortaklık-ların göz önünde bulundurulması durumunda………………… azalır, ………………………artar.

2. Köyde ……………………………, şehirde…………………………… yaygın olarak görü-len ekonomik faaliyetlerdir.

3. …………………….. ülkelerin orta tabaka-sını gösteren bölüm daha geniştir.

4. …………………….. sistemi hukuki eşit-liğe dayalı bir tabakalaşma biçimidir.

5. …………………..... insanların statü-sünde, saygınlıklarında, yaşam biçimlerindeönemli ölçüde değişime yol açan bir süreçtir.


EN

İT

3.


1. ( ) Bir kurumun toplumsal yapı içindekiönemi her toplumda aynıdır.

2. ( ) Bir kurumdaki bozulma diğer kurum-ları da etkiler.

3. ( ) Toplumsal yapı kendisini oluşturanögelerin toplamından ibarettir.

4. ( ) Uyum, rekabet ile çatışma arasındakidengedir.

5. ( ) Aynı hedefe ulaşmaya çalışan bireylerher zaman rekabet içindedirler.

A) BOŞLUK DOLDURMA


N


1. Rekabet ile çatışma arasındaki temel farknedir?

2. Kent ile metropol arasındaki farklar neler-dir? Açıklayınız.

C) SORU - CEVAP N

3. Toplumsal hareketlilik çeşitlerini örneklerleaçıklayınız.

4. Tabakalaşma çeşitlerini söyleyiniz.

5. Osmanlı toplumundaki tabakalaşma ile feo-dal toplumdaki tabakalaşma arasında ne gibifarklılıklar vardır? Belirtiniz.

1. Nüfusun sayısını, dağılımını ve değişiminiinceleyen bilim (9 harf)

2. Bir hedefe varmak için çabaların birleştiril-mesi (9 harf)

3. Hareketlilik (8 harf)4. İki veya daha fazla bireyin karşılıklı bilinç

içerisinde gerçekleştirdiği ilişki biçimi (9 harf)5. Karşılıklılık (8 harf)6. Bireylerin bir hedefe ulaşmak için girdiği

yarış (7 harf)7. Hiyerarşik olarak farklılaşma (11 harf)8. İnsanların toplu halde yaşama ihtiyacının

ulaştığı son aşama (6 harf)9. Bir tabakadan diğerine ya da aynı tabaka

içerisindeki geçiş (21 harf)10. Geçişlerin olmadığı tabakalaşma örneği (4

harf)11. Benzer özelliklere sahip bireylerin oluştur-

duğu katman (6 harf)12. Birey ya da grupları belli bir yönde davran-

maya mecbur etme (5 harf)13. Grubun beklentileriyle uyuşan davranış

türü (4 harf)

D) BULMACA NAşağıdaki bulmacayı doldurunuz.

1 2

345

6 7

89

10

111213


60

1. Hangi ailelerde dikey hareketlilik görül-mektedir? Dikey hareketlilik ne yöndedir?

2. Dikey hareketlilik gerekçeleri sizce nelerolabilir?

3. Kendi ailenizdeki kuşaklar arası gelir sevi-yesi yukarıda belirtilen grafiklere uymakta mıdır?Uymuyorsa kendi ailenize ait grafik oluşturunuz.

4. Yukarıdaki grafiklerden her hangi biri kastsistemine örnek oluşturabilir mi? Neden?

5. Yaşanan hareketlilik sonrasında kuşaklarınyaşam tarzında ne tür değişmelerden söz edile-bilir?

6. Üçüncü kuşak hangi grafikte daha fazlauyum zorluğu yaşar? Niçin?

E) YORUMLAMA N

Yukarıdaki şekillerde dört farklı ailedekikuşaklara ait gelir seviyeleri (düşük, orta,yüksek) verilmiştir. Buna göre;

“A” Ailesi

“B” Ailesi

“C” Ailesi

“D” Ailesi

Gel

ir S

eviy

esi

Gel

ir S

eviy

esi

Gel

ir S

eviy

esi

Gel

ir S

eviy

esi

NF) ÇOKTAN SEÇMELİ

Aşağıda verilen soruların doğru seçeneğiniişaretleyiniz.

1. Marketler zaman zaman halk günü indirimiyaparak müşteri sayısını arttırmaya çalışırlar.

Market işletenlerin bu davranışları aşağı-daki etkileşim biçimlerinden hangisine örnekoluşturur?

A) Mübadele B) Rekabet

C) İş birliği D) Uyum

E) Çatışma

2. Dikey hareketlilikte birey toplumsal hayattaönemli geçişler yaşar.

Buna göre dikey hareketlilikle ilgili aşağı-daki seçeneklerden hangisi yanlıştır?

A) Bireyin geliri artar.

B) Birey konumunu korur.

C) Bireyin saygınlığı artar.

D) Bireyin geliri azalır.

E) Bireyin saygınlığı azalır.

G) KRİTİK DÜŞÜNME N

.....................

.....................

Metropol

.....................

NüfusDağılımı

.....................

Aile

.....................

.....................

.....................

Hukuk

.....................

TOPLUMSAL YAPININ

UNSURLARI

.....................

DemografikYapı

.....................

Aşağıdaki kavram haritasını tamamlayınız.


IV. ÜNİTETOPLUMSAL DEĞİŞME

VE GELİŞME

13. Ders: Toplumsal Değişme Olgusu ve Toplumsal Değişmeyi Etkileyen Faktörler

14. Ders: Bilim, Teknoloji ve Kitle İletişim Araçları

15. Ders: Modernleşme ve Küreselleşme

16. Ders: Toplumsal Gelişme ve Ögeleri , Toplumsal Bütünleşme

17. Ders: Toplumsal Çözülme ve Nedenleri

Temel Kavramlar

Toplumsal Değişme

Medya

Modernleşme

Küreselleşme

Toplumsal Gelişme

Toplumsal Çözülme


62

Yaşlı insanların geçmişten özlemle söz ettiklerini sıkça du-yarız. Eski dostlukların, akraba ilişkilerinin, mahalle kültürünün kalmadığından ya da kullanmakta zorlukçektikleri yeni teknik aygıtların icat edilmesinden, mekânların daralmasından, kalabalıklardan şikâyetederek geçmiş deneyimlerini anlatırlar. Bu durum, kısmen insanların yaşlandıkça güçlenen, geçmişeözlem duyma duygusundan kaynaklansa da sosyolojik bir gerçeği de göz önüne sermektedir. FilozofHerakleitos’un “Değişmenin kendisi hariç her şey değişmektedir.” sözü yalnızca varlığın evrensel haki-katini değil aynı zamanda bir sosyolog için toplumsal hayatın temel karakteristiğini de ifade etmektedir.Örneğin Türkiye özelinde düşünürsek, evlerin iç dekorasyonunun modernleşmesi, beslenme ve mutfakalışkanlıklarının değişmesi, bakkalların yerini büyük marketlerin alması, yeni bir eğlence ve tüketim kül-türünün ortaya çıkması, evlilik ve düğün âdetlerindeki değişmeler, yabancı kelimelerin Türkçede çokçakullanılmaya başlanması, doğanın kirlenmesi, metropollerin ortaya çıkması gibi ilk elden saptayabilece-ğimiz faklılaşmalar Türkiye’nin her bakımdan değiştiğini göstermektedir. Elbette bu yalnızca Türkiye içingeçerli bir durum değildir. Tarihsel akış içinde tüm toplumlar yapı ve ilişkiler bakımından sürekli değiş-mektedirler. İşte bu süreklilik arz eden değişme olgusu sosyolojide toplumsal değişme kavramı ile açık-lanır.

Şimdi yönergeleri takip ederek toplumsal değişmenin ne olduğunu kavramaya çalışalım.

“Kentimizin Dünü ve Bugünü” başlıklı etkinlik çerçevesinde hazırlamış olduğunuz raporları diğer gruplarla paylaşınız.

• Aşağıdaki görsel ve haberleri inceleyerek soruları cevaplayınız.

1. İki görsel arasında değişim açısından ne farkgörüyorsunuz? Bu farkı oluşturan faktörler nelerolabilir?2. Nüfusun yapısı ne tür toplumsal değişimlere

yol açmaktadır?

ZİHİNSELHAZIRLIKO


Sultangazi'de Nüfus Artışı YaşamıEtkiliyor

Yeni İlçe olmasına rağmen yaklaşık 450bin nüfusuyla İstanbul’un en kalabalık böl-gelerinden biri hâline gelen Sultangazi nü-fusu hızla artmaya devam ediyor.

İlçe olmasıyla beraber tüm resmî ku-rumları da içinde barındıran bölgemiz, yıllık% 10 gibi bir artışla yine İstanbul’un en fazlanüfusunun artığı ilçeler sıralamasında ilksıralarda yer alıyor. Uzmanlar % 10 artışınböyle devam etmesi hâlinde bölgenin,kendi içinde yeni bir ilçe oturacağınınsinyallerini veriyor. Sultangazi’nin geçimkaynağı; tekstil sektörü ve ayakkabı imalatınadayanıyor. Sultangazi’de en çok dikkatçeken noktalardan birisi ise 50 bine yakınkişinin okuma yazma bilmemesi. gaziosmanpasa.org

13.DERS : TOPLUMSAL DEĞİŞME OLGUSU VE TOPLUMSALDEĞİŞMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER


A. Toplumsal Değişme Olgusu

hatırlatma


63

Buharlı makinenin icadı ekonomik ve sos-yal ilişkilerin değişmesine neden olmuştur.

Toplumsal Değişme

"Değişim" modern toplumların sihirli kelimelerin-den birisidir. Geleneksel toplumlar değişim kelime-sinden ne derece tedirgin oluyorlarsa, moderntoplumlar aksine o derece memnun oluyorlar. Nite-kim bütün dünyanın dikkatle takip ettiği ABD’deki2008 başkanlık seçimlerinde siyahî Barack Obama,başkan adayı olduğunda seçim propagandasınınmerkezine "değişim"i koydu: "Change we need: İhti-yacımız olan değişimdir!" Ve nitekim başarılı da oldu.Şüphesiz sosyal sistem düşüncesine eğilimli olantoplumbilimciler bir kişinin neyi değiştireceğini, de-ğişim derken neyin kastedildiğini merak etmişlerdir.

Toplumsal değişim, toplumsal yapıda meydanagelen değişimdir; yani toplum içinde çoğunluk ta-rafından paylaşılan örüntülerde zaman içerisindegörülen değişim. Feodal Avrupa ile modern Avrupaarasındaki ya da Çarlık Rusyası ile Sovyet Rusyasıarasındaki farklılaşma sosyal yapıdaki bir değişimiifade eder.

On dokuzuncu yüzyılda yaşayan klasik dönemsosyologları, kendilerinden önce ortaya çıkan vefeodal dönemi ifade eden "eski rejim" kavramlaştır-masından sonra bu eski sosyal yapı ile modern sos-yal yapıya hem sosyolojik bir isim bulmak hemkarakteristik özelliklerini ortaya koymak hem de de-ğişimin altında yatan sebepleri açıklayabilmek içinbüyük çaba göstermişlerdi. Comte bunu metafizikdönemden pozitif döneme geçiş, Marx feodal top-lumdan kapitalist topluma geçiş, Durkheim meka-nik dayanışmadan organik dayanışmaya doğrugeçiş şeklinde ifade etmiştir. Bunun yanında Ferdi-nand Tönnies(1855-1936, Ferdinand Tönyes) ce-maatten cemiyete doğru bir değişim şeklindetipolojiler yapmıştır.

On dokuzuncu yüzyıl Avrupa’sı bilimde, teknikte,edebiyatta, sanatta, siyasi arenada birkaç yüzyıldanberi birbirini takip eden atılımların neticesi olarak in-sanlığın sürekli bir ilerleme içinde olduğunu düşün-meye başlamıştı. Gelişme ve ilerleme pozitif değeryüklü kavramlardı. Bilim ve sanatın ilerleyişi ile refahınve lüksün arttığını, buna bağlı olarak da insan ilişki-lerinde ve toplumsal değerlerde bir bozulma oldu-ğunu söyleyen Jean-Jacques Rousseau (Jan JakRusso, 1712-1778) gibi bazı düşünürler ve dünyanınsürekli olarak günah ve kötülük içinde kıyamete

Değişme ve Değer

Yargıları

Toplumsal değişme kav-ramı, gelişme ve ilerlemegibi yön bildiren bir kavramdeğildir. Toplumda gerçek-leşen olumlu ya da olumsuzher türlü farklılaşma bir top-lumsal değişmedir. Bu ne-denle toplumsal değişmedeğer yargısı içermeyen birkavramdır.

• Aşağıda toplumsal değişme olgusunu çeşitli yönleriyle ele alan “ToplumsalDeğişme” adlı bir metin ve metnin sağ tarafında onu destekleyen görsel unsurlarve “anahtar bilgi” yer almaktadır.•Metni ve diğer unsurları inceledikten sayfa 64’te yer alan soruları tartışınız.



64

1. Metinden hareketle de-ğişimin ilerleme ve gelişmekavramlarından hangi ba-kımlardan farklı olduğunubelirleyiniz.

2. Değişme niçin değeryüklü bir kavram olarak an-laşılamaz? Tartışınız.

Değişim her zaman olumlu sonuçlar doğurmayabilir.

Sosyologları ilgilendiren önemli bir sorun da tarihsel akış içerisinde toplumsal değişime nedenolan kaynakların neler olduğunu ve bunların ne tür bir toplumsal değişme yarattıklarını açıklamaktır.Bu yönde sosyologlar toplumların geçirmiş oldukları değişim deneyimlerinden hareketle değişmeyeyol açan ana kaynakları belirlemişlerdir.

Şimdi yönergeleri takip ederek toplumsal değişmeyi etkileyen faktörleri değerlendirmeyeçalışalım.

OSORUlar

doğru yaklaştığını öngören dinî yaklaşımlar istisna tutulacakolursa o dönemde, insanlığın sürekli daha iyiye doğru gittiğiniyadsımak mümkün değildi. Daha teknik olarak söyleyecekolursak gelişme ve ilerleme, iki toplumsal sürecin gerçekleş-mesine bağlı olarak kullanılıyordu. Bilginin çoğalması ve dola-yısıyla insanın doğa üzerindeki denetiminin artması: bu aynızamanda insanın üretim gücünün artması anlamına gelir. Buterimler sanayileşme ve modernleşmeyi belirtmek, Batılı sanayitoplumlarını diğer toplumlardan ayırt etmek için kullanılıyordu.

Bugün sosyolojik anlamda ilerleme kelimesi tamamenterk edildiği gibi gelişme kelimesi de daha çok hayat stan-dardındaki iyileşme durumlarını ifade eder. Gelişmemiş, ge-lişmekte olan ve gelişmiş olan toplumlar şeklinde daha çokiktisadi duruma göre bir ayrım yapılsa da hayat standardın-dan kastettiğimiz anlamda insani gelişmişlik ölçütleri farklıdır.Bu ölçütlerde ekonomik gelişmenin yanında eğitim ve sağlıkimkânlarındaki iyileşme, ortalama insan ömrü, insan hakları,çalışma hayatı koşulları gibi konular dikkate alınır.

Bu kavramların yerini "değişme" kavramına bırakmasınınaltında birkaç sebep aranabilir. Özellikle Weber'le birlikte de-ğerlerden arınmış bir bilim arayışı bu değer yüklü kavramlarınüzerinde tartışmalara neden oldu. Zira bilimsel ve teknik an-lamda gelişmenin "iyi" olarak görülmesi, Batı dışındaki top-lumların "geri" kabul edilmesi hep normatif yaklaşımlardır.Ayrıca mevcut durumun eskiye göre daha iyi olduğunu söy-lememiz de doğru olmaz, zira her zaman yeni eskisinden iyiolmayabilir. Toplumsal açıdan görece daha kötü duruma dadüşebilir. Gelişme ve ilerleme kavramları her zaman daha iyiduruma gitmeyi ifade ettikleri için her toplumsal değişiklikdurumunda kullanılamaz. Buna bağlı olarak söyleyebileceği-miz ikinci sebep, Batı'daki toplumsal gelişmelerin istenilensosyal tatmini sağlayamaması ve ilerlemeye karşı duyulanşüphedir.

(Vejdi Bilgin, Bizi Kuşatan Toplum, s.137-141, Düzenlenmiştir.)

OSOSYOLOJİk bakış B. Toplumsal Değişmeyi Etkileyen Faktörler

• 65, 66 ve 67. sayfalarda toplumsal değişmeyi etkileyen faktörleri ele alanmetinler ve görseller yer almaktadır. Sırasıyla her metni okuduktan sonra görselleriinceleyiniz. Ardından metinlerin ve görsellerin altında yer alan soruları cevaplayaraksoruların altında yer alan boşluklara yazınız.


65

Değişmede Fiziki Çevrenin Etkisi: Doğa

Doğa bir toplumun kültürel ve toplumsal yapısıüzerinde güçlü bir etkiye sahiptir. Bir bölgenin ılımanya da kurak olması, su kaynaklarına uzaklığı ya da ya-kınlığı, dağlık ya da ova olması o bölgedeki insanlarınyaşama biçimlerine doğrudan etki eder. Örneğin,Avustralyalı aborjinler evcilleştirmeye uygun hayvanla-rın ve sistematik tarım yapmaya uygun bitkilerin olma-dığı bir kıtada yaşadıkları için avcı ve toplayıcı olarakkalmışlardır. Doğal çevrede önemli değişiklikler yapa-bilen günümüz modern sanayi toplumlarında bileçevre faktörü kimi zaman yaşama biçimlerini sınırlan-dırmaktadır. Örneğin devletler, artan hava kirliliğini ön-lemek için çevreyi koruma sözleşmeleri imzalayarakendüstriyel büyümeyi kısıtlamaya çalışmaktadırlar. Bu-nunla birlikte depremler, sel baskınları, volkanik patla-malar vb. gibi doğal afetler nüfus yapısında değişimlereneden olabilir ya da göçleri harekete geçirebilir. Fakat çevresel faktörler, ne kadar güçlü olursaolsun, insanların iradesi ve eylemleriyle değişime uğratılabilir. Örneğin, bir yanı çöl diğer yanı ok-yanus olan Dubai’nin gösterdiği gelişme bölgedeki ekolojiye insanın müdahalesiyle oluşmuştur.Doğal çevre faktörüyle ilgili olarak vurgulanması gereken bir nokta da doğal çevrenin geçmişenazaran günümüzde insanlığın ulaştığı teknolojik gelişme düzeyi nedeniyle değişimi etkileme ba-kımından önemini yitirmeye başlamasıdır.

Değişimin Dinamik Gücü: Nüfus

Bir toplumda nüfusun sayısı, dağılımı ve yapısı top-lumsal hayatı doğrudan etkiler. Nüfus artış hızınınyüksek olduğu ya da kıtlığın ve ekonomik bunalımlarınbaş gösterdiği bir toplumda nüfusun ihtiyaçlarını mev-cut imkânlarla karşılamak mümkün olmayabilir. Budurum çoğunlukla göçlere neden olur. Ekonomik so-runlar ya da savaş nedeniyle gerçekleşen bir göç olayıberaberinde göç veren bölgede nüfusun azalmasını,buna karşılık göç alan bölgede ya da ülkede nüfusunartmasını, kültürel yayılmayı, toplumsal düzende istik-rarsızlık ve çatışmaları getirebilir. Bu türden sonuçlardoğuran iç ve dış göçler, tarihte sıkça görüldüğü gibitoplumlarda köklü değişimlere yol açmış ve toplumlarıyeni birtakım sosyoekonomik örgütlenmelere zorla-

Japonya’nın yerleşime izin vermeyendağlık coğrafi yapısı gereği Japonlar yük-sek katlı binalar, adalar arası ulaşımı sağ-

layan köprüler inşa etmek zorunda kaldılar.

Nüfusun kendini yenileyebilme kapasi-tesi toplumun varlığını devam ettirebilmesi

için zorunludur.

Türkiye’nin coğrafi yapısının yerleşim biçimlerine, üretim - tüketim ilişkilerine hangi bakım-lardan etki ettiğini belirleyerek örnekler veriniz.

OSORU

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................


66

Değişimin İtici Unsurları: Bilim, Tekno-loji ve Kitle İletişim Araçları

Keşifler ve icatlar insanların hayatlarınayepyeni şeyler katar, yeni ufuklar açar. Yer çe-kimi kanununun keşfi, atomların yapısı, ge-netik şifrelerin çözümü, yeni bir kıtanın keşfiya da buhar makinesinin, matbaanın, televiz-yonun ve bilgisayarın icadı ilk bakışta sosyalolaylar değilmiş gibi gözükse de uzun vadedetoplumsal hayatın yeniden biçimlendirilme-sine yol açan değişimler yaratmışlardır. Ör-neğin buhar makinesinin icadı gelenekseltoplumların yapısını değiştiren sanayileşmesürecinin itici gücü olmuştur. Bugün İnterne-tin ya da cep telefonlarının toplumsal ilişkilerüzerinde ne kadar tesir ettiği, herkesin bildiğive deneyimlediği bir durumdur. Her yeni keşifve icat toplumsal yaşamın bir parçası olacakşekilde benimsenip yaygınlaştığı andan itiba-ren toplumsal hayatta ekonomik ve sosyaldeğişimlere yol açması kaçınılmazdır.

Her toplumda teknolojik gelişmeler çabukbenimsenirken yeni düşüncelerin, inanç ve ku-ralların benimsenmesi daha uzun zaman alır.Örneğin, motorlu araçlar başlangıçta gelenek-sel toplumlarda garip karşılansa da hızla yay-

gınlaşmış fakat trafik kurallarınınbenimsenmesi bu kadar hızlı olmamıştır. Öteyandan geleneksel toplumlarda değişim hemçok yavaştır hem de onu etkileyen faktörlerfazla değildir. Buna karşılık modern toplum-larda değişim hızlı bir süreç olarak yaşanır.

mıştır. Göçlerin yanı sıra nüfusun kendini yenileyebilme ve genç tutabilme kapasitesi de toplumsaldeğişmelere neden olabilir. Bugün gelişmiş pek çok Batı Avrupa ülkesi kendini yenileyebilme be-cerisini kaybetmek üzeredir. Nüfusun hızla yaşlanması; okulların boş kalması, emeklilik yaşınınsürekli yükselmesi ve iş gücünün azalması, yabancı ülkelerden nitelikli nüfus transfer etme zo-runluluğu gibi bazı sorunları beraberinde getirmekte ve bu sorunlara çözüm bulma arayışları datoplumsal değişime neden olmaktadır.

Kendi yaşam süreniz içinde geliştirilen ve sizin ulaşabildiğiniz üç teknik aygıt belirleyerekbu araçların sizi nasıl etkilediğini kısaca açıklayınız.

OSORU

Yaşadığınız yerleşim biriminin nüfus dağılımı ve yapısını analiz ediniz. Kentinizin yaşamabiçiminde neler değişti? Örnekler veriniz.

OSORU

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................


67

Herkes ve Her Şey Birbirine Benzemeye Başladı:Demokratikleşme, Modernleşme ve Küreselleşme

Son üç yüzyılda bilimsel ve teknolojik gelişmelerinneden olduğu değişimlere paralel bir şekilde bütün dün-yada, demokratikleşme, modernleşme ve küreselleşmedeneyimlerinin toplumları sürüklediğini ve değiştirdiğinigözlemliyoruz. Burada değişimi belirleyen şey dışsal et-kenler değil kültürel ve düşünsel eğilimlerdir.

Bu kültürel ve düşünsel eğilimlerden biri demokra-tikleşmedir. 1789 Fransız Devrimi ile seslendirilen “öz-gürlük, eşitlik ve kardeşlik” sloganı yalnızca Fransa’da birdeğişime neden olmamıştır. Zaman içerisinde bütündünyayı etkileyen siyasi hareketleri de motive etmiştir.Günümüzde demokrasi ve sivil haklar adına yürütülenmücadeleler de dünya çapında siyasal ve sosyal hare-ketlere aynı zamanda birtakım hukuki ve siyasi örgütlen-melere yol açmaktadır. Düşünceler bir hayat tarzı olarakyaşanmaya başlandıkça, toplumsal refah ve barışa kat-kılar sağladıkça değişimin temel unsurlarından biriolmayı sürdürecektir.

Modernleşme, geleneksel toplumdan modern sanayitoplumuna geçişi ifade eden ve çok geniş kapsamlı sos-yal dönüşümleri beraberinde getiren bir süreçtir. 19.yüz-yıldan itibaren Batı toplumları daha sonra da diğertoplumlar; yapı, kurum, değer ve sistemler bakımındanköklü dönüşümler geçirmişlerdir. Bu dönüşümleri çeşitlialanlarda şöyle örnekleyebiliriz: Siyasal alanda demok-rasinin temel kurum ve ilkeleriyle egemen olması, eko-nomik alanda kapitalist üretim tarzının yerleşmesi, sosyalalanda kentleşme ve alt yapı hizmetlerinin yaygınlaşması,haberleşme teknolojilerinin gelişmesi, geleneksel ilişki-lerin çözülmesi vb.

Küreselleşme, değişimin önemli taşıyıcı unsurların-dan biridir ve yeni bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır.Ulusal sınırları aşan ve dünya çapında değişimlere yolaçan küreselleşme; teknoloji, siyaset, ekonomi, kültür,çevre vb. gibi alanlardaki gelişmeler sonucunda zamanve mekân sınırı tanımadan toplumları birbirine bağlayansüreçleri betimlemektedir. Küreselleşmeyle birliktedünya küresel bir toplum ve pazar hâline gelmiştir.

Değişim bütün toplumların ortaközelliğidir. Fakat değişimin hızı ve kay-nakları toplumlara göre farklılıklar gös-

terebilir. Sosyologların yaptığı,toplumlara göre karşılaştırmalı toplum-sal değişme ve modernleşme araştırma-

ları toplumsal değişmenin bütüntoplumlarda aynı olmadığını göster-

mektedir. Bu araştırmalardan çıkan so-nuçlar, geleneksel, değerlerine daha sıkıbağlı olan toplumların değişime dirençgösterdikleri buna karşılık modern top-

lumların değişime daha açık olduklarınıgöstermektedir.

Son 150 yılda Türkiye’de yaşa-nan değişmelere (modernleşme,küreselleşme, demokratikleşmevb. bakımlardan) üç örnek vererekbu değişimlerin toplumsal hayataetkilerini kısaca açıklayınız.

OSORU

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................


68

• Sayfa 69 ve 70’te genel olarak teknolojinin ve özel olarak da kitle iletişim araç-larının ya da medyanın toplumsal değişmeye etkisini konu edinen iki metin yer al-maktadır.

• Metinleri okuyarak sonlarında bulunan soruları cevaplayınız.• Sayfa 70’teki görsellerin altında yer alan soruları tartışınız.

Bilim yeni keşifler yapar ve doğanın daha önce bilinme-yen bağlantılarını açığa çıkarır. Neredeyse iki bin yıl boyunca dünyanın, evrenin merkezi olduğunainanılmıştı. Nicolaus Copernicus (Nikolas Kopernik,1473-1543)’le birlikte bunun bir yanılgı olduğuanlaşıldı; içinde yaşadığımız dünya aslında merkezinde güneşin bulunduğu sistemin yalnızca bir par-çasıydı. Bu gelişme sosyologlar için şu bakımdan önemlidir: İnsanların doğaya, dünyaya ve hayatayükledikleri anlamlar bu ve benzeri bilimsel keşiflerin etkileriyle değişmeye başlamıştır. Bilim yalnızcainsan anatomisinin, doğanın ve maddenin yasalarını keşfetmekle sınırlı kalmaz, yeni teknolojilerinicat edilmesini de sağlar. Bilimin toplumsal değişmeye etkisi teknolojinin seyri üzerinden belirlenebilir.En azından günümüz toplumları için teknoloji, toplumsal değişimin tartışmasız bir şekilde en güçlüaracıdır.

Şimdi yönergeleri takip ederek genel olarak teknolojinin, özel olarak da kitle iletişim araç-larının toplumsal değişmeye etkisini değerlendirmeye çalışalım.

• Aşağıdaki görseli inceleyiniz ve konuşma baloncuğunaaklınıza gelen düşünceleri yazınız. Düşüncelerinizi arkadaşla-rınızla paylaşınız.

14. DERS : BİLİM, TEKNOLOJİ VE KİTLE İLETİŞİM ARAÇLARI SÜRE : 2 ders Saati

ZİHİNSELHAZIRLIKO

OSOSYOLOJİk bakış Bilim Teknoloji ve Kitle İletişim Araçları

Karikatür, Tan Oral

• Yukarıdaki istatistikte de görüldüğü gibi insanlar çok fazla televizyon seyrettikleri hâldekendilerine çok fazla televizyon izleyip izlemedikleri sorulduğunda muhtemelen verecekleri ce-vapları olumsuz olacaktır. Sizce insanlar çok fazla televizyon seyrettikleri gerçeğini neden baş-kalarından saklama gereği duyarlar?

RTÜK’ün yaptığı tele-vizyon izleme eğilimleriaraştırmasında televizyonizleme oranlarının arttığıtespit edildi.

Araştırma sonuçlarınagöre kadınlar 4,5 saat,erkekler ise 4,1 saat TVizlemektedirler.


69

Teknoloji ve Toplumsal Değişme

Bilimsel ve diğer bilgilerin pratik uygulamalarıdemek olan teknoloji, toplumsal değişimin anakaynağıdır. Teknolojinin toplumsal değişim üzerin-deki etkilerini anlamak için hayat biçimlerimizin vesosyal davranışlarımızın, küçük mutfak aletlerin-den otomobillere kadar değişik teknolojiler tara-fından nasıl belirlendiğini araştırmak zorundayız.

Çoğu teknolojik icat, mevcut bilimsel bilgi veteknolojiye dayanır. Bir toplumun çok ilerde olma-sını sağlayan, önemli ölçüde teknolojik değişimhızının çok yüksek olmasıdır. Hızlı teknolojik de-ğişme, onu doğuran toplumsal değişimi daha hızlıhâle getirir. Wright kardeşlerin ilk uçuşlarında düş-meleriyle astronotların aya ilk inişleri arasından sa-dece altmış altı yıl geçmiştir.

Teknolojik değişimin etkileri belirli bir alanla sı-nırlı kalmaz. Toplumun her alanında gözlenebilenbir farklılık yaratır. Tıbbi ilerlemeler insan ömrünüuzatmış ve ölüm oranının azalması da nüfus yapısınıradikal bir biçimde değiştirmiştir. Endüstriyel teknolojideki inanılmaz buluşlar insan yaşamını önemliölçüde kolaylaştırırken (elektrikle aydınlanma, dayanıklı tüketim malları, otomobil) aynı zamandaüretim teknolojileri binlerce işçiyi işinden etmiştir. Toplumsal eylemler radyo, televizyon ve ses kayıtcihazları gibi buluşlar aracılığıyla yaygınlaşmış, kitlesel hareketlere yol açmıştır. Eğer sanayi top-lumlarında insanlar etkin olarak görev almak, ilerleyen bilgi ve teknolojiye ayak uydurmak istiyor-larsa uzun bir eğitim sürecinden geçmeyi göze almanın ötesinde hayatlarının sonuna kadar devameden sürekli eğitime ihtiyaç duyacaklardır. Geleneksel bir toplumda, kültürün bir kuşaktan diğerineçok az değişikliklerle bütünüyle aktarılmasından oluşan sosyalleşme süreci günümüzde giderekdaha fazla karmaşık bir sürece ve çok farklı araçlara dayanmaktadır. Bir kuşak için çok gerekli olanbir bilgi, daha gençlere aktarılmadan birçok yönden geçerliliğini yitirmektedir.

Teknolojik gelişim, üretim biçimini ve buna bağlı olarak toplumsal ilişkileri de etkiler. Örneğin,üretim faaliyetlerinde yalnızca kol gücüne dayanan bir topluluk, ciddi kısıtlamalar altındadır. Böylebir toplulukta insanlar zamanlarının çoğunu gıda üretimi için harcamak ve küçük, yalıtılmış gruplariçinde yaşamak zorundadır. Üretim sürecinde hayvan gücünden yararlanan tarıma dayalı, yerleşikyaşama geçmiş bir topluluk ise onlardan daha fazla seçeneğe sahiptir. Bu tür bir toplulukta küçükbir toprak parçası üzerinde geniş bir nüfusla üretilen tarımsal ürün, topluluk üyeleri için uzman-laşma ve iş bölümü, ayrıca buna bağlı olarak bir sosyal tabakalaşma sistemi geliştirebilir. Rüzgâr,su, buhar, elektrik, nükleer füzyon gibi enerji kaynakları ile hareket eden makineleri kullanan mo-dern bir toplum ise karmaşık hâle gelmiş ve milyonlarca kişiden oluşan bir nüfusu beslemek içinileri düzeyde gelişmiş bir teknolojiye sahiptir.

(İnan Özer, Toplumsal Gelişme/Değişme, Ed. İhsan Sezal, Sosyolojiye Giriş, İçinde, s. 570-572, Düzenlenmiştir.)

1. Teknoloji hangi bakımlardan toplumları değişime zorlamaktadır? Belirleyiniz ve örneklerveriniz.

2. Çevrenizde gözlemlediğiniz şekliyle teknolojik gelişmeler ne tür toplumsal değişmelereyol açmaktadır? Açıklayınız.

3. Teknolojik gelişme bu hızla devam ederse önümüzdeki otuz yıl içerisinde ne gibi top-lumsal değişmelerin yaşanabileceğine dair bir öngörüde bulununuz ve öngörülerinizi “Türkiye2040” başlıklı kompozisyonda dile getiriniz.

OSORUlar

Günün birinde insanın klonlanabilme-sinin önündeki tüm ahlaki, hukuki ve teknik

engeller ortadan kaldırılır ve insan klonlanırsasizce o zaman insanlar ve kopyaları arasın-

daki ilişkiler nasıl olur?


70

Kitle iletişim Araçlarının Kısa Tarihi

Kitle iletişim araçlarının önemli habercisi 15. yüz-yılın ortalarında icat edilen ve tarihte ilk kez metinle-rin yüksek hızda çoğaltılmasına imkân tanıyan baskımakinesi olmuştur. Bu gelişme, fikirlerin bireyselbağlantıya ihtiyaç duymadan uzak mesafelere taşı-nabileceğini göstermişti. O güne kadar belli kurum-ların tekelinde bulunan bilgi, basın yoluyla dağıtılmayave geniş kitlelere ulaşmaya başlamıştır. Buna rağ-men, 19. yüzyıla kadar fiziksel bağımlılık sürdü. Bil-ginin fiziksel olarak gazete bürolarına taşınması,gazetelerin basım yerinden satış noktalarına taşın-ması gerekiyordu. 19. yüzyıl ortalarından itibarenözellikle telgraf ve mors şifresi (alfabesi) ile birlikteelektronik iletişimin gelişmesi bilgi dağıtımının artık fi-ziksel taşımacılığa bağlı olmadığı ve anında uzak me-safelere ulaştığı anlamına gelmekteydi. 1850’lerde sualtı kablolama teknolojisi bilginin uluslararası ve hızlıdağıtımını sağladı. 1860’larda ilk su altı kablosu ABDile İngiltere arasına döşendi. Örneğin 19. yüzyılın so-nunda Manchester’da yaşayanlar bir sonraki gün sa-dece Londra’daki olaylar hakkında bilgi sahibiolmakla kalmıyor, aynı zamanda telgrafın bireylerebilgiyi basılı olarak seri transfer etme imkânı sağla-masıyla dünyanın her tarafından haberdar da oluyor-lardı.

Yeni elektronik iletişim teknolojileri, uzaklara ileti-lebilen bilginin doğasını değiştirmeyi sürdürdü ve buda zaman ve mekânın daha da küçülmesine yol açtı.1920’lerde gelişen radyo ve TV yayın teknolojisi uzakmesafelerdeki evlere anlık ses ve görüntünün ulaştırılmasınailk kez olanak sağladı.

Bugün uydu yayınları ve İnternet, herhangi bir mahaldekisosyal aktörlerin uzak kültürlerle tanışmasına, ulusal ve kü-resel olaylar hakkında anlık bilgiye ulaşmasına izin vermek-tedir. Uydular ve İnternet bireylerin doğrudan izleyicilerolmalarını da mümkün kılmıştır.

Uydu yayınları, evlere sinyalleri uydu çanağı ile aktarma-sından dolayı klasik yayınlardan farlılık arz eder. Uydu yayınıdünyanın farklı bölgelerindeki insanların “Tiananmen Mey-danı Katliamı” (1989), Körfez Savaşı (1991) ve Prenses Dia-na’nın cenaze töreni (1997) gibi olaylara gerçekleştikleri andatanıklık etmelerini sağlamıştır. Bu yüzdendir ki uzaklarda mey-dana gelen olaylar dünyanın pek çok yerindeki gündelik ha-yatı anında ve doğrudan etkilemeye başlamıştır. Farklı kültürve ülkeler arasındaki bu birbirine bağlanmışlık İnternetin ge-lişmesiyle daha da güçlendi.

(Tony Bilton ve diğerleri, Sosyoloji, s.331-332, Düzenlenmiştir.)

OSORUlar

1. Uydu yayınları ve İnter-netin, ulusal ve küresel olaylarhakkında anlık bilgiye ulaşma-mıza imkân tanımasını olumluve olumsuz yönleriyle tartışı-nız.

2. Önümüzdeki yıllardakitle iletişim araçlarında ne gibiyeniliklerin olabileceğini öngö-rüyorsunuz? Bu yenilikler top-lumsal ilişkilerde ve kurumsalyapılarda ne gibi toplumsal de-ğişimlere yol açabilir?

Karikatür, Randy Glasbergen

Medyadan neden dördüncügüç diye bahsedilmektedir?


71

Jean Baudrillard

“Bizim tanık olduğumuz şey, reklam-lar, medya ve görüntüler aracılığıyla herşeyin bir gösterge sanayisine dönüşmüşolmasıdır.”

1929 yılında Reims'de doğan Fransızdüşünür Jean Baudrillard (Jan Bodriya),meslek yaşamına Almanca öğretmenli-ğiyle başladı ve 1966 yılında Nanterre Üni-versitesinde Henry Lefebvre ile çalıştı.Nanterre Üniversitesinde sosyoloji dersleriverdi. Yirmi yıldan uzun bir süre başasis-tan olarak kaldı. Başta ABD olmak üzeredünyanın pek çok ülkesinde ve Türkiye’dekonferans veren Baudrillard, Fransız en-telijiansının akademik kıskançlıklarındandolayı "profesörlük" unvanını ancak 1990yılında alabildi.

Günümüz düşün dünyasının en çarpıcıisimlerinden olan Baudrillard, esas olarakkitaplarında gerçekliğin teknik medyatikolarak yeniden üretimi ve sanallık anla-mına gelen simülasyon (benzetim), yığın-ların zihniyeti, öteki, baştan çıkarma gibikonuları ele almıştır. Üretimin rasyonel biretkinlik olmadığını ileri sürmüş; tüketici-nin, reklam vb. yollarla aldatılmasını gözboyayıcı bir oyun ve hem üretimi hem detüketicinin isteğini tehdit eden bir öge ola-rak yorumlamıştır.

Bütün dünyada olduğu gibi Türkiye’dede iyi tanınan bir düşünür olan Baudril-lard’nın hemen hemen bütün eserleriTürkçeye tercüme edilmiştir. Başlıca eser-leri şunlardır:

• Tüketim Toplumu (1970)• Üretimin Aynası (1973)• Baştan Çıkarma Üzerine (1981)• Sessiz Yığınların Gölgesinde Top-

lumsalın Sonu (1982)• Amerika (1896)• Cool Anılar (1987)• Kötülüğün Şeffaflığı (1990)

Baudrillard, 6 Mart 2007’de Paris’tekievinde, 77 yaşında uzun bir hastalık dö-neminden sonra öldü.

TANIYORUMTANIYORUMSHayatınızda değişim yaratan üç teknolojikdeğişme nedir?

1. ................................................................................................................................................2. ................................................................................................................................................3. ................................................................................................................................................

Teknolojinin yol açtığı olumlu ve olumsuz üçörnek veriniz

Olumlu Örnekler1. ................................................................................................................................................2. ................................................................................................................................................3. ................................................................................................................................................

Olumsuz Örnekler1. ................................................................................................................................................2. ................................................................................................................................................3. ................................................................................................................................................

Medya, birey ya da grupların davranışlarınısizce nasıl yönlendirmektedir? Olumlu ve olum-

suz üç örnek veriniz.

Olumlu Örnekler

1. ................................................................................................................................................2. ................................................................................................................................................3. ................................................................................................................................................

Olumsuz Örnekler1. ................................................................................................................................................2. ................................................................................................................................................3. ......................................................................

..........................................................................

• Aşağıdaki soruların cevaplarını ve istenilenörnekleri boş bırakılan yerlere yazınız.


72

İlk modernolimpik oyunların

yapılması

1896

Berlin Duvarı’nınyıkılması

1989

Mc Donalds’ ın ilkrestoranını açması

1955

İlk geniş alanlıbilgisayar şe-

bekesinin ABD’dekurulması

(İnternetin habercisi)

1965

Sıfır meridyeni Greenwich (Londra)

olmak üzere dünyanın24 kuşağa bölünmesi

1884

James Watt’ ın buharmakinesinin patentini

alması

1769

BM İnsan HaklarıEvrensel Bildirgesi

1948

Tim Berners Lee’nin dünyayı saran

ağı( www.) icadı

1990

Wright Kardeşlerinuçakla ilk uçuşlarınıgerçekleştirmeleri

1903

Dünyanın Küreselleşmesini Sağlayan Olaylar

İlk kitabın Gutenberg’ in mat-baasında basılması

1456

ChristopherColumbus’ un

Amerika’ yı keşfi

1492

• Aşağıdaki tabloda dünyanın modernleşmesinde ve küre-selleşmesinde dönüm noktası olarak değerlendirilebilecek bazıolaylar yer almaktadır. Tabloyu inceleyerek soruları cevaplayınız.

1. Tablodaki olayların modernleşmeye ve küreselleşmeye katkılarını kısaca değerlendiriniz.2. Sizce bu tabloya başka hangi olaylar ilave edilebilir?

15. DERS : MODERnLEŞME VE KÜRESELLEŞME SÜRE : 2 ders Saati

ZİHİNSELHAZIRLIKO


73

Modern Dönemde Değişme

Son iki yüzyılda yani modern dönemde toplumsal değişiminhızı artmıştır. Bu hızlı değişime yol açan etkenleri üç kategoridetoplayabiliriz:

1. Kültürel Etkenler

Modern dönemdeki toplumsal değişim süreçlerini etkileyenkültürel etkenler arasında yer alan bilimin gelişmesi ile düşünce-nin laikleşmesi, modern bakış açısının eleştirel ve yenilikçi nite-liğinin ortaya çıkışına katkıda bulunmuştur.Artık gelenek ya da alışkanlıkların, eskidenberi sahip oldukları otoriteden dolayı kabuledilmesi gerektiğini varsaymıyoruz. Tam ter-sine, yaşama biçimlerimizi giderek artan birbiçimde "ussal" (rasyonel) bir temele oturtmaihtiyacı hissediyoruz. Örneğin, bir hastaneyikurarken, yalnızca geleneksel beğenileri değilhastanenin temel amacını yani hastalarınetkin bir biçimde sağaltımını gerçekleştirmedurumunu dikkate alıyoruz.

Nasıl düşündüğümüzün yanında, düşün-celerimizin içeriği de değişti. Daha iyiyegitme, özgürlük, eşitlik ve demokratik katılımidealleri büyük ölçüde geçmiş iki ya da üçyüzyılın ürünüdür. Böyle idealler, içlerindedevrimler de olmak üzere, toplumsal ve poli-tik değişim süreçlerinin harekete geçirilmesinisağlamışlardır. Bu düşünceler geleneğe bağlanamaz; tersine in-sanın daha iyiye doğru gitmeye çalışmasında, yaşam biçimlerininsürekli olarak gözden geçirilmesini gerektirir. Başlangıçta Batı’da geliştirilmiş olsalar da böyle idealler, dünyanın pek çok ye-rinde değişimi özendirme yoluyla uygulama alanı bakımından gi-derek gerçekten de evrensel ve küresel hâle gelmişlerdir.

Geleneksel yemek kültürüdeğişiyor mu?

18. yüzyıldan itibaren Batı Avrupa’da sosyal, siyasal veekonomik anlamda köklü değişimler yaşanmıştır; sanayileşme, kentleşme, ulus devletler, demokra-tikleşme ve kapitalizm tarihte yepyeni olgular olarak karşımıza çıkmıştır. Modernleşme olarak adlan-dırılan bu değişimler aynı zamanda geleneksel yapıların çözülmesi ve etkinliğini yitirmesi anlamınagelen geleneklerden kopuşu ve köklü bir dönüşümü de ifade etmektedir. Modernleşme Batı Avrupaile sınırlı kalmamıştır. 19 ve 20. yüzyıllar bütün dünyada modernleşme rüzgârlarının estiği dönemlerolmuştur. Neredeyse dünya milletlerinin hepsi aşama aşama bir modernleşme tecrübesi yaşayaraktoplumsal dönüşüm süreci geçirmiştir.

Şimdi yönergeleri takip ederek modernleşme sürecinde bir toplumda ne tür değişimlerinyaşanabileceğini değerlendirelim.

• Sayfa 73-74’te modernleşme sürecinde yaşanan değişimleri kültürel, ekonomikve siyasal bakımdan ele alan “Modern Dönemde Değişme” adlı bir metin yer almak-tadır. Metni okuyarak sayfa 75’teki soruları cevaplayınız.


OSOSYOLOJİk bakış A. Modernleşme


74

2. Ekonomik Etkenler

Ekonomik etkenler arasında en önemli olanı, sanayi kapitalizminin etkisidir. Modern kapitalizm,daha önceden var olan üretim düzenlerinden kökten bir biçimde farklıdır çünkü kapitalizm, üreti-min sürekli büyümesi ile servet birikiminin giderek artmasına yol açmaktadır. Geleneksel üretimdüzenlerinde, üretim düzeyleri, alışkanlığa dayanan geleneksel gereksinimlere bağlı olduğundanoldukça durağandır. Kapitalizm üretim teknolojisinin sürekli olarak gözden geçirilmesini özendirir.Bu da bilimin giderek artan biçimde içerildiği bir süreçtir. Modern sanayinin yol açtığı teknolojikyenilik oranı, geçmişteki bütün ekonomik düzen biçimlerinde olduğundan çok daha yüksektir.

Bilim ve teknolojinin yaşama biçimlerimiz üzerinde gösterdiği etki, büyük ölçüde ekonomik et-kenler tarafından yönlendirilir ancak bu etki, ekonomik alanın ötesine de geçmektedir. Bilim veteknoloji, politik ve kültürel etkenleri hem etkiler hem de onlardan etkilenir. Bilimsel ve teknolojikgelişme, örneğin, radyo, televizyon, cep telefonları ve İnternet gibi modern iletişim biçimlerininyaratılmasına yardımcı olmuştur. Görmüş olduğumuz gibi elektronik iletişim biçimleri son yıllardasiyasette de değişmelere yol açmıştır. Televizyon ve İnternet gibi elektronik araçları kullanımımız,bizim dünya hakkında ne düşündüğümüz ve ne hissettiğimizi de biçimlendirir hâle gelmiştir.

3. Siyasal Etkenler

Modern dönemdeki değişmeyi etkileyen üçüncü önemli etki türü, siyasal gelişmelerden oluş-maktadır. Ülkeler arasındaki güçlerini artırma, servetlerini büyütme ve askerî rakiplerine üstünlüksağlama mücadeleleri, son iki ya da üç yüzyıl boyunca değişimin enerjik bir kaynağı olmuştur. Ge-leneksel uygarlıklardaki siyasal değişim olağan olarak seçkinlerle sınırlı olmuştur. Örneğin nüfusunbüyük bölümü görece değişmeden kalırken bir aristokrat aile, yönetimde bir başka ailenin yerinialır. Bu durum, siyasal liderler ile hükümet görevlilerinin etkinliklerinin sürekli olarak geniş yığınlarınyaşamlarını etkilediği modern siyasal düzenler için geçerli değildir. Hem içsel hem de dışsal olaraksiyasal karar alma süreci toplumsal değişmeyi geçmişte olduğundan çok daha fazla yönlendir-mektedir.

Son iki ya da üç yüzyıl içinde siyasalve ekonomik gelişmlerin karşılıklı olarakbirbirini etkilediği kesindir. Hükûmetlerartık ekonomik büyüme oranlarını yük-seltmede (ya da kimi zaman gerilet-mede) önemli bir rol oynamaktadır;hükûmetin en büyük işveren olduğubütün sanayi toplumlarında da üretimeyapılan hükûmet müdahaleleri oldukçafazladır.

Askerî güç ile savaş da yaygınöneme sahip olmuştur. Batı ülkelerininon yedinci yüzyıldan başlayarak sahipoldukları askerî güç onlara, dünyanınbütün bölgelerini etkileme olanağı ver-miştir. Aynı zamanda Batı yaşam bi-çimlerinin küresel düzeyde yayılımınında temelinde yer almıştır. Yirminci yüz-yılda, iki dünya savaşının etkileri ciddiboyutlarda olmuştur: Pek çok ülkenin sosyoekonomik olarak yıkıma uğraması, örneğin İkinciDünya Savaşı’nın ardından Almanya ve Japonya'da olduğu gibi önemli kurumsal değişmeleri be-raberinde getiren yeniden inşa süreçlerine yol açmıştır. Zaferi kazanan devletler bile -İngiltere gibi-savaşın ülke ekonomisine etkisinin bir sonucu olarak ortaya çıkan önemli iç değişmeler yaşamış-tır.

(Anthony Giddens, Sosyoloji, s. 82-83, Düzenlenmiştir.)

Modernleşme bütün dünyada bir demokratikleşmedalgası yaratmıştır.


75

• Modernleşme olgusu sosyologlar tarafından farklı şekillerde tanımlansa datüm tanımlar, modernleşmenin geleneksel olandan modern olana doğru bir değişimbiçimi olduğu üzerinde uzlaşmaktadır.

• Aşağıdaki tabloda geleneksel toplumlar ile modern toplumları tanımlayan ifa-deler yer almaktadır. Hangi cümlenin hangi toplumu nitelediğini örnekte verildiğigibi işaretleyiniz.

Nitel ikler Geleneksel toplumlar

Modern toplumlar

Toplumsal değişme hızı yavaştır. bYerleşim biçimi kentseldir.

Resmî, uzun süreli ve zorunlu eğitim yoktur.

Aile yapısı geniştir.

Teknoloji gelişmiştir.

İş bölümü basittir; yaşa ve cinsiyete dayalıdır.

Ekonomik sektör tarıma dayalıdır.

Farklılıklara karşı gösterilen tolerans azdır.

Refah düzeyi yüksektir.

Toplumsal ilişkilerin niteliği birincildir.

Toplumsal tabakalaşma katı ve keskindir.

Statüler daha çok bireysel çabayla kazanılır.

Dinsel bağlılık zayıftır.

Ahlaki normlar görecelidir.

Toplumsal kontrol daha çok yasalarla sağlanır.

Politik yapılar demokratiktir.

1. Şimdiye kadar görmüş olduğunuz sosyal bilim derslerinden elde ettiğiniz bilgilerden defaydalanarak metinde geçen modernleşme kaynaklı kültürel, siyasal ve ekonomik dönüşümleriTürkiye’nin modernleşme tecrübesi üzerinden örnekleyiniz.

2. Sanayileşme toplumsal ilişkileri, ekonomiyi ve çalışma hayatını nasıl etkilemektedir? Ge-leneksel kırsal hayat ile metropol hayatını karşılaştırınız.

OSORUlar


76

Bilgi ve İletişim Teknolojilerindeki Gelişmeler Küre-selleşmeye Nasıl Katkıda Bulunuyor?

Küresel iletişim, teknoloji ile dünyanın tele-komünikasyon altyapısındaki bir dizi önemliilerleme ile kolaylaşmıştır. İkinci Dünya Sa-vaşı’nı izleyen yıllarda, telekomünikasyondakigelişmeler kapsam ve yoğunluk bakımındanciddi bir dönüşüm gerçekleştirmiştir. Bu geliş-meler sayesinde zamanın ve mekânın yakınlaş-masını sağlamıştır: Gezegenin iki karşı ucundayaşayan iki kişi, yalnızca gerçek zamanda birkonuşma yapmakla kalmaz, ayrıca uydu tek-nolojisi yardımıyla birbirine belgeler de gönde-rebilir. İnternet ve cep telefonlarının yaygınkullanımı, küreselleşme süreçlerini derinleştir-mekte ve hızlandırmaktadır. Artan bir biçimde, daha önceleriya yalıtılmış olan ya da geleneksel iletişimlere erişimi kısıtlıolan yerlerde yaşayan daha fazla sayıda insan bu teknoloji-lerin kullanımıyla birbirine bağlantılı hale gelmektedir. Hergün küresel medya, haberleri, görüntüleri ve bilgiyi insanla-rın evlerine getirmekte, onları doğrudan ve sürekli olarak dışdünyaya bağlamaktadır. Binlerce olay, insanların düşüncebiçimlerini ve vizyonlarını ulus-devlet düzeyini aşan küreselbir sahneye yöneltmelerine yol açan bir sonuç doğurmuştur.Bireyler artık öteki insanlarla olan karşılıklı bağımlılıklarının

İletişim ağlarıyla dünyayı birbi-rine bağlayan küreselleşme her-kesi ve her yeri birbirine benzerkılıyor. Sizce yerel kültürler yok

olacak mı?

Küreselleşme bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişme-ler ile ekonomik ve siyasal faktörlerle yakından ilgili bir olgudur. Bir olgu olarak özellikle son iki yüzyılıbelirleyen bir sürece atıfta bulunan küreselleşme giderek artan bir biçimde tek bir dünya içinde yaşa-dığımız, öyle ki bireylerin, grupların ve ulusların birbirine bağımlı hâle geldiği olgusuna göndermedebulunmaktadır ve çoğunlukla üretim ve ticaretin ulusal sınırları aşan bir düzeye erişmesinden dolayıekonomik bir olgu olarak betimlenmektedir. Fakat ekonomik güçler küreselleşmenin ayrılmaz bir par-çası olsa da yalnızca bunların küreselleşmeyi ortaya çıkardığını ileri sürmek yanlış olacaktır. Küresel-leşme siyasal, toplumsal, kültürel ve ekonomik etkenlerin bir araya gelmesiyle ortaya çıkmış ve dünyaölçeğinde insanlar arası ilişkilerin etkileşim hızını ve kapsamını artıran bilgi ve iletişim teknolojilerindekigelişmeler tarafından yönlendirilmiştir.

Şimdi yönergeleri takip ederek küreselleşme olgusunu açıklamaya çalışalım.

• Sayfa 76, 77 ve 78’de üç metin yer almaktadır. Metinleri okuyunuz ve her met-nin altında yer alan soru/soruları modernleşme konusunda edindiğiniz bilgilerdende faydalanarak cevaplayınız.

(Öneri: Bu etkinliği üç gruba ayrılarak gerçekleştirebilirsiniz. Gruplar metinleripaylaşır. Her grup kendi metnini inceleyerek soru/soruları cevaplar. Ardından hergrup incelediği metinle ilgili bir sunum yapar ve diğer grupların yönelteceği sorularıcevaplar.)

• Görsellerin altında yer alan soruları tartışarak etkinliği tamamlayınız.

OSOSYOLOJİk bakış B. Küreselleşme


77

daha fazla farkındalar, geçmiştekine kıyasla da kendilerinidaha fazla küresel sorun ve süreçlerle özdeşleştirmiş gör-mektedirler. Dünyayı küresel bakış açısıyla değerlendirmegereğinin önemli nedenlerinden biri insanların küresel birtopluluğun üyeleri olarak toplumsal sorumluluğun ulusalsınırlarda durmadığını, bu sınırların ötesine geçtiğini gide-rek daha fazla anlamaya başlamalarıdır. Örneğin, yakın yıl-larda Şili ve Endonezya’daki depremler, Pakistan veBangladeş’deki sel baskınları, Afrika'daki kıtlıklar ile OrtaAmerika'daki kasırgalar, küresel yardımı harekete geçirenkonular olmuştur.


OSORUlar

Küresel Bir Ekonomi Nasıl İşler?

Küreselleşme yönlendiren önemli faktörlerden biri dünyaekonomisinin bütünleşmesidir. Daha önceki dönemlere kar-şıt olarak küresel ekonominin temeli artık birincil ola-rak tarım ya da sanayi değildir. Bunun yerine, küreselekonomide bilgisayar yazılımı, medya ve eğlenceürünleri ile İnternete dayalı hizmetler gibi sanal et-kinliklerin giderek egemenliği artmaktadır. Bilgi top-lumunun ortaya çıkışı, teknolojiden anlayan ve bilgiişlem, eğlence sektörün ve telekomünikasyondakiyeni gelişmeleri kendi gündelik yaşamlarıyla bütün-leştirmeye istekli geniş bir tüketici kitlesini ve bir türtüketim toplumunu yaratmıştır.

Küresel ekonominin kendi işlemleri, bilgi çağındaortaya çıkan değişmeleri yansıtmaktadır. Artık, eko-nominin pek çok yönü bugün, ulusal sınırlarda dur-mayan, onları aşan ağlar yoluyla işlemektedir.Küreselleşen koşullarda rekabet gücüne sahip olmakiçin iş dünyası ve şirketler kendilerini, daha esnek vedaha az hiyerarşik bir yapıya sahip olacak biçimdeyeniden yapılandırdılar. Üretim pratiklerini ve örgütselkalıplarını daha esnek hâle getirdiler. Buna bağlı ola-rak şirketlerin başka firmalarla ortaklık düzenlemeleriyaygınlaşmış ve hızla değişen küresel piyasada iş ya-pabilmeleri için dünya çapındaki dağıtım ağlarına ka-tılmaları zorunlu hâle gelmiştir. Bunun sonucunda da ulusötesi şirketler ortaya çıkmıştır.

Küreselleşmeyi yönlendiren pek çok ekonomik etkenarasında, ulus ötesi şirketlerin rolü özellikle önemlidir. Ulusötesi şirketler birden fazla ülkede mal üreten ya da hizmetpazarlayan şirketlerdir. Bu şirketler, ülke dışında bir ya da ikifabrikası olan görece küçük şirketler olabileceği gibi işlemleribütün dünyayı kaplayan dev uluslararası girişimler niteli-ğinde de olabilir. En büyük ulus ötesi şirketlerin bazıları

1. İletişimin küreselleşmesininyanı sıra ucuz ve yaygın bir hâlegelmesi; toplumsal ilişkiler, normve değerlerin üzerinde ne gibi et-kiler yaratmaktadır?

2. Kitle iletişim araçlarıyla kü-resel bir kültür mü ortaya çıkıyor?

3. Türkiye’de son yıllarda kü-resel çapta etki yaratan toplumsalolaylar nelerdir? Örnek veriniz.

Elektronik ekonomi sayesindearacı kuruluşların yardımı olmak-sızın İnternet üzerinden alışverişyapmanın mümkün hâle gelmesiilerleyen yıllarda ticari ilişkileri

nasıl etkileyebilir?


78

bütün dünyaca bilinir. Ulus ötesi şirketlerin ulusal bir üssüolduğu durumda bile bunlar küresel piyasaların ve küreselkârların peşine düşerler. Ulus ötesi şirketler ekonomik küre-selleşmenin kalbinde yer alırlar. Bu şirketler bütün dünyadakiticaretin üçte ikisinden sorumludur; dünya üzerinde yeni tek-nolojilerin yayılmasına aracılık ederler ve uluslararası finansalpiyasalardaki büyük oyunculardır. Dünyanın önde gelen ulusötesi şirketleri ekonomik bakımdan dünyadaki ülkelerin ço-ğundan daha büyüktür.

"Elektronik ekonomi"olgusu, ekonomik küreselleşmeninaltında yatan bir başka etkendir. Bankalar, şirketler, fon yö-neticileri ve bireysel yatırımcılar, bir fareyi tıklayarak fonlarınıuluslararası düzeyde hareket ettirebilirler. Ancak “elektronikpara"nın anlık olarak yer değiştirme yeteneği büyük riskleride beraberinde getirmiştir. Büyük miktarlarda sermaye ak-tarımı uluslararası finansal krizleri tetikleyerek ekonomileriistikrarsızlaştırabilir.


Küreselleşen Dünyada Siyasal Değişimler

Çağdaş küreselleşmenin ardındaki üçüncü itici güç, si-yasal değişmeyle ilgilidir. Bunun birkaç yönü bulunmaktadır.İlki, Doğu Avrupa’da 1989'da bir dizi çarpıcı devrim sırasındagerçekleşen ve 1991'de Sovyetler Birliği’ nin kendi yıkılışıyladoruğa çıkan eski Sovyet bloğundaki Rusya, Ukrayna, Po-lonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Baltık devletleri, Kaf-kasya ve Doğu Asya devletlerinin Batı tipi siyasal veekonomik sistemlere doğru ilerlemesidir.. Bu ülkeler artıkküresel topluluktan yalıtılmış değil onunla bütünleşmiş hâlegelmişlerdir.

Küreselleşmenin yoğunlaşmasına yol açanikinci bir önemli siyasal etken, uluslararası ve böl-gesel hükûmetler mekanizmalarının gelişimidir.Birleşmiş Milletler ile Avrupa Birliği, ulus-devletleriortak bir siyasal forum içinde bir araya getiren enönde gelen iki örnektir. Birleşmiş Milletler tek tekulus-devletlerin birliği olarak bu işlevi yerine geti-rirken Avrupa Birliği, üye ülkelerin ulusal egemen-liklerinin bir ölçüde vazgeçildiği, ulus ötesiyönetim biçiminin öncüsüdür. Avrupa Birliğineüye devletlerin hükûmetleri, ortak AB organlarınınyönergeleri, düzenlemeleri ve mahkeme kararlarıile bağlı olsalar da bölgesel birliğe katılımlarınınsağladığı ekonomik, toplumsal ve siyasal yararlarıelde etmektedirler.

Son olarak küreselleşme, Uluslararası Devlet Örgütleri(UDÖ) ile Uluslararası Sivil Toplum Kuruluşları (USTK) tara-

Avrupa Parlamentosu, üye ülke-lerin yasama sürecine katılır vebütçelerine ilişkin yetkiler taşır.

Ulus ötesi şirketler gerçek-ten ulusal hükûmetlerdendaha güçlü mü? Uluslar kendiiradelerini, demokratik sınırlarçerçevesinde kalmak koşu-luyla bu gücün istilasına karşınasıl koruyabilirler?

OSORU

Modernleşme ve

KüreselleşmeKüreselleşme aslında mo-

dernleşmeyle paralel giden birsüreçtir. 18. yüzyıldan sonrabilim, teknoloji ve sosyopolitikalanlarda yaşanan değişimlerhem modernleşmeyi doğur-muş hem de küreselleşmeyeyol açmıştır. Örneğin sanayikapitalizmi, mantığı gereği ser-mayenin küreselleşmesine, de-mokrasi ve özgürlük gibiidealler de siyasal küreselleş-meye neden olmuştur.



79

fından da yönlendirilir. UDÖ, katılımcı devletlerin kurduğuve kapsam bakımından ulus ötesi nitelikteki belirli bir etkin-liği düzenleme ya da gözetme sorumluluğu verilen bir or-gandır. Bu tür organların ilki olan Ulusal Telgraf Birliği,1865'te kurulmuştu.1909'da, ulus ötesi işleri düzenlemekiçin 37 UDÖ varken 1996'da bunların sayısı 260 olmuştur.Uluslararası sivil toplum kuruluşları, siyasi kararlar veren,uluslararası sorunları ele alan ve hükûmet organlarıyla yanyana çalışan bağımsız örgütlerdir. Binlerce sivil toplum ku-ruluşu etkinlikleriyle ülkeleri ve toplulukları birbirine bağla-maktadır.

(Anthony Giddens, Sosyoloji, s. 91, Düzenlenmiştir.)

OSORU

Siyasal yönetim anlamındadünya gerçekten bütünleşiyormu? Dünyadaki uluslararası si-yasal gelişmelerden yola çıka-rak cevabınızı destekleyecekörnekler veriniz.

• Küreselleşmeyle birlikte ortaya çıkan siyasal, sosyal ve ekonomik değişmelerideğerlendiren araştırmacılar genellikle bu değişmeler karşısında ikircikli bir tutumsergilemektedirler. Bazıları küreselleşmeyi olumlu değişmeler ortaya çıkaran birsüreç olarak görürken bazıları da bu değişmeler karşısında olumsuz bir tutum ta-kınmaktadırlar. Siz de aşağıdaki tabloda verilen küreselleşme kaynaklı değişimleri“olumlu” ya da “olumsuz” olarak değerlendirip gerekçelerinizi belirleyerek ilgili boş-luklara yazınız.

Küreselleşmeyle Bir-likte Ortaya Çıkan

Değişmeler Olu

mlu

Olu

msu

z

“Olumlu” Ya da “Olumsuz” DeğerlendirmeGerekçeleri

Ulus-devletlerin gücüzayıflıyor.

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................

Dünya siyasal olarakbütünleşiyor.

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................

Finans ve tüketime da-yalı küresel ekonomidaha fazla yönlendiril-meye açık hale geliyor.

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................

Sivil toplum kuruluşları-nın etkisi artıyor.

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................

Demokrasi ve kapitalistpiyasa ekonomisi yay-gınlaşıyor.

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................

Ulus ötesi şirketler eko-nomiye yön veriyor.

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................

.................................................................................


80

Toplumsal değişme kavramı, gelişme ve ilerleme kav-ramları ile sürekli olarak birbirlerine karıştırılır. Toplumsal ilerleme, gerileme ya da gelişme de bir de-ğişmedir. Fakat değişmenin bu biçimlerinde, bir değer bildirimi ve iyiye veya kötüye doğru birfarklılaşma söz konusu değildir. Bu derste üzerinde duracağımız toplumsal gelişme ise daha çokolumlu bir farklılaşmayı ortaya koyar.

Şimdi yönergeleri takip ederek toplumsal gelişmenin ögelerini tanıyalım.

Günümüzde Japon halkı-nın %78'i şehirlerde yaşar.Ancak güçlü ülke ekonomisive gelişmiş teknoloji saye-sinde köy ve şehir hayatı ara-sında büyük farklar yoktur.Elektrik, su ve doğal gaz ağıyurdun en ücra köşelerinekadar uzanır. Ayrıca ula-şımda da güçlükler yaşan-maz. Japonya'nın en küçüknoktalarına kadar ulaşantren yolları ve otoyollar bulu-nur. Hizmet, iletişim ve ula-şım ağlarının gelişmişliğininsonucu olarak da köy veşehir arasındaki fark giderekortadan kalkmaktadır.

16. DERS : TOPLUMSAL GELiŞME VE ÖGELERİ, TOPLUMSAL BÜTÜNLEŞME

SÜRE : 2 ders Saati

ZİHİNSELHAZIRLIKO

• Sayfa 81’de toplumsal gelişmeyi ekonomik ve sosyopolitik açılardan ele alan“Toplumsal Gelişme” adlı bir metin yer almaktadır. Metni okuyarak toplumsal geliş-menin ögelerini belirleyiniz.

• Belirlediğiniz ögeleri metnin sonunda yer alan kavram haritasında boş bırakılanyerlere yazınız.

• Sayfa 82’deki yönergeyi takip ederek etkinliği tamamlayınız.

OSOSYOLOJİk bakış A. Toplumsal Gelişme ve Ögeleri

1. Aşağıda Japonya ile ilgili bilgiler verilmektedir. Bu bil-gilerden hareketle bir toplumun gelişmişliğinin en önemli öl-çütünün ne olabileceğini belirtiniz.

2. Gelişmiş toplum sözünden ne anlıyorsunuz?3. Siyasetçilerin icraatlarına yönelik geçmişle kendi dönemlerini kıyaslayan olumlu

göstergeler vermesi neyi anlatmaya yöneliktir?4. Toplumsal bütünleşme kavramı sizde neleri çağrıştırır?5. Toplumsal gelişmişliğin ölçütleri sizce neler olabilir?


81

...........................................................

İnsan Hakları

...........................................................

...........................................................

...........................................................

Toplumsal GelişmeKişi başına düşen millî gelir ve ekonomik hayatın örgütlenme biçimi

gibi ekonomik olgular toplumsal gelişmenin düzeyiyle ilgili ipuçları verir.Ekonomik olarak gelişmiş Kuzey Avrupa ülkelerinde kişi başına düşenmillî gelir 20 bin doların üzerine çıkarken sahra altı Afrika ülkelerinde100 doların altına düşmektedir. Refah düzeyi yüksek olan ve görece adilbölüşümün gerçekleştiği ülkelerde bireylerin daha iyieğitim ve sağlık hizmetleri alacağı açıktır.

Bir ülkede gelişmişlik düzeyini belirleyen enönemli değişkenlerinden biri o ülke ekonomisiningenel durumudur, başka bir deyişle ekonomik ge-lişme ve büyüme düzeyidir. Ekonomik gelişme eko-nomik hayattaki niteliksel değişimleri ifade eder.Örneğin sanayileşme, iş bölümü, kaliteli iş gücününartışı, girişimciliğe olanak tanınması hem niteliksel birdeğişimi ifade eder hem de ekonomik gelişmeningöstergeleridir. Ekonomik büyüme ise ekonomik ya-pıdaki bir değişiklikten çok mevcut yapı içinde sayıve nicelik artışını ifade eder. Örneğin ekonomik kal-kınma hızındaki artış ve kişi başına düşen millî gelirartışı gibi.

Bir toplumda toplumsal gelişmenin ortaya çıkabilmesi için ekonomikgelişme ve büyüme yeterli değildir. Sosyal, kültürel ve siyasal birtakımgelişmelerin de gerçekleşmesi gerekir. Bir ülkenin demokrasi ile yöne-tiliyor olması, buna paralel olarak demokratik kültürün toplumsal ilişki-lere kadar yayılması, insan haklarını güvence altına alacak hukuksal birdüzenin tesis edilmesi ve son olarak hukukun üstünlüğüne dayanan birsiyasal sistemin kurulması toplumsal gelişmenin ekonomiden sonrakien önemli ayağını oluşturur. Dünyadaki gelişmiş ülkelere bakıldığındabu gelişmelerin tamamını hemen hemen gerçekleştirdiklerini görüyo-ruz.

Toplumsal gelişmeyi tamamlayan önemli unsurlardan biri de orta ta-bakanın toplumsal tabakalaşma piramidi içindeki yeri ve işgal ettiği ge-nişliktir. Gelişmiş toplumların tabakalaşma piramidinde orta tabakageniş bir yer tutar. Orta tabakanın genişlemesi toplumsal gelişmeninhem ögesi hem de bir ölçütüdür. Bu nedenle gelişmiş her toplum, üstve alt tabakalar arasındaki gerilim ve çatışmaları dengeleyen, toplumunyaratıcı ve dinamik yanını oluşturan orta tabakayı çeşitli politikalarlagüçlü tutmaya çalışır.

Toplumsal gelişme yalnızca ekonomik

büyümeyi ve gelişmeyideğil demokratik nite-

likteki sosyal ve siyasaldeğişmeleri de ifadeeden bir kavramdır.

Toplumsal Gelişmenin Ögeleri


82

OSORUlar

Erkek6.38 43.85 32.68 13.65 3.44

Kadın8.88 49.23 29.63 9.48 2.79

Genel Orta-lama 7.67 46.62 31.11 11.50 3.10

Çok Mutlu Mutlu Orta Mutsuz Çok Mutsuz

2009 Türkiyedeki Yaşam Memnuniyeti İstatistiği

Bir toplumdaki çeşitli unsurların nasıl olup da bir arayageldiği ve birbirini destekler mahiyette çalıştığı özellikle A. Comte ve Durkheim gibi ilk sosyologlarınanlamaya çalıştığı önemli sorunlardan biri olmuştur. Buna göre bir toplumun devamı ve istikrarı top-lumu oluşturan birey ve grupların bütünleşmesine bağlıdır. Bütün toplumlar şu ya da bu şekilde bütünunsurlarıyla birlikte, içerdiği çatışmaları asgari düzeye indirgeme ve tolere etme kapasitesine sahiptir.Sosyolojide bu durum toplumsal bütünleşme kavramıyla ifade edilir.

Şimdi yönergeleri takip ederek toplumsal bütünleşmenin önemini ifade etmeye çalışalım.

1. Sizce, Türkiye’de %14.6’lık bir kesimin kendisini mutsuz ya da çok mutsuz görmesi yu-karıdaki hangi göstergeye bağlı olarak açıklanabilir? Gerekçelerinizi sıralayınız.

2. Nüfusun önemli bir kısmının yaşamından memnuniyet duymasını yukarıdaki gösterge-lerin dışında bir faktörle açıklamak mümkün müdür? Eğer mümkünse bu faktörlerin neler ola-bileceğini belirtiniz.

(TUİK, 2009)

OSOSYOLOJİk bakış B.Toplumsal Bütünleşme

Ekonomi Para kazanmaya imkân tanıyan ve büyüyen güçlü bir ekonomi.

Demokratikleşme Şeffaf ve sorumluluk alan hukukun üstünlüğüne saygılı kurumlar.

Eğitim Herkes tarafından ulaşılabilir, insan gelişimini destekleyen, yeniliklere açık ve kalitelibir eğitim sistemi.

SağlıkToplumun ruhsal ve fiziksel sağaltımını sağlayan kaliteli ve herkes için ulaşılabilir

sağlık hizmetleri.

Yönetim Demokratik, katılımcı, dürüst ve etkili bir yönetim.

Kişisel Hak veÖzgürlükler

Kişilerin hayatlarının gidişatını yönlendirebildikleri, kişisel tercihlerde bulunabildiklerive bireysel hak ve özgürlüklere saygı duyulan toplumsal hoşgörü.

Toplumsal Gelişmenin Bazı Göstergeleri

• Bir toplumda yaşayan insanların yaşamlarından ne kadar memnun oldukları kısmenkişisel nedenlere bağlı olsa da toplumun gelişmişlik düzeyi ve kendilerine tanınan fırsatlarlada ilgilidir. Aşağıda toplumsal gelişmişlik düzeyi ile ilgili bazı göstergeler ile Türkiye’deki in-sanların yaşam memnuniyetini gösteren bir istatistik verilmekte ve sizden de bu ikisi arasındabağlantı kurmanız istenmektedir. Bu çerçevede, istatistiksel bilgiden sonra verilen soruları ce-vaplayınız.


83

• Aşağıdaki iki haber metnini okuduktan sonra sayfanın sağında yer alan soruyucevaplayınız.

• Haberlerden ve “Anahtar Bilgi”den hareketle sayfanın sonundaki soruları ce-vaplayınız.

Sancaktepe Belediyesinde Kardeşlik ve Dostluk Toplantısı

Sancaktepe’deki dernek yöneticileri, mahalle muh-tarları, STK (sivil toplum kuruluşları) temsilcileri, partiteşkilat başkanları ve başkan yardımcıları, SancaktepeBelediyesi’nin davetlisi olarak bir araya gelerek kardeşlikve dostluk konusunda beraber olduklarını gösterdi. Be-raberlik örneği niteliğindeki toplantı Samandıra KültürMerkezi’nde gerçekleşti.

Sancaktepe Belediye Başkanı, misafirlerine yaptığıkonuşmada, içinde yaşadığımız dünyada insanlığın ikitemel problem alanıyla karşı karşıya olduğunu belirterekbunlardan birisinin, ekonomik problemler, eğitim vehukuk alanında karşılaşılan sorunlar, kültürel değerlerinyok edilmesi ve benzeri problemler olduğunu ifade etti.Başkan sözlerine şöyle devam etti: “En az bunlar kadarönemli olan ve bunlarla yakından ilişkili olan bir diğerproblem alanı ise insanlar arasındaki diyalog, hoşgörüve tolerans eksikliği, farklılıklara karşı tahammülsüzlükve farklılıklarla barış içinde bir arada yaşama konusundayaşanan sorunlardır. Bu sorunlar yalnızca bir yöreyi, böl-geyi ya da halkı değil küresel anlamda bütün insanları şuya da bu şekilde ilgilendirmektedir.”

www.milliyet.com.tr

Tunus’ta KarışıklıkHayat pahalılığı, işsizlik ve yolsuzluğa karşı başlayan

ayaklanmanın ardından devlet başkanının 23 yıllık ikti-darını bırakarak terk ettiği Tunus'ta, karışıklık sürüyor.

Kargaşa sırasında yağmalamaların da olduğu ülkede,günler süren şiddet ortamı yüzünden tüketim maddesive akaryakıt sıkıntısı yaşanıyor. Haber ajanslarının duyur-duğuna göre akaryakıt istasyonları önünde kuyruklar gö-rülürken çok sayıda kişi de gıda kıtlığından yakınıyor.Ayrıca bazı Tunuslular da evlerini yağmacılardan koru-mak için sokaklara barikat kuruyor.

www.milligazete.com.tr

Toplumsal gelişme ve bütünleşme ilişkisi

Toplumsal gelişme ve bütün-leşmeyi birbirinden ayırmakmümkün değildir. Bir toplum,ekonomik ve sosyokültürel açı-dan geliştikçe üyelerini tüm fak-lılıklarıyla birlikte bir aradatutabilme becerisini de bunaparalel gelişme olarak kazanır.Örneğin demokrasi kültürününözümsendiği bir toplumda in-sanlar, karşılıklı hoşgörü ve kişi-sel haklara saygı çerçevesindebir arada yaşayabilirler ya daekonomik olarak gelişmiş bir ül-kede insanlar, fiili düzenin devametmesi yönünde bir irade sergi-lemeleri ve bu sayede toplumsalbütünleşmenin gerçekleştirilebi-leceği beklenebilir.

Sizce toplumsal hayatta hangikonularda uzlaşma sağlanmalı-dır? Maddeler hâlinde yazınız.

1. ...............................................

2. ...............................................

3. ...............................................

4. ...............................................

5. ...............................................

6. ...............................................

7. ...............................................

8. ...............................................

9. ...............................................

1. Yukarıdaki iki haberde geçen olayları toplumsal birlik ve beraberlik kavramları bakımındankarşılaştırınız.

2. Toplumsal bütünleşme sizce ne olabilir? Toplumlar için neden önemlidir?3. Sizce toplumsal bütünleşme nasıl sağlanabilir?

OSORUlar



84

Toplumsal çözülme toplumsal bütünleşmeyle doğrudanilgili bir olgudur. Toplumu bir arada tutan ve onun kendi içinde bütünleşmesini sağlayan bağlar za-yıfladıkça toplumsal bütünlükte çatlaklar oluşur ve kaçınılmaz olarak toplumda bir çözülme meydanagelir. Değerler ve normlar gücünü yitirir ve toplumu oluşturan birey ve gruplar için aynı anlamı ifadeetmez olurlar. Bunun sonucunda oluşacak karışıklık, hem ahlaki hem ekonomik hem de sosyal ha-yatın gündelik akışında bir çöküş meydana getirir. Toplumda suç oranları artar, aile, eğitim, siyasetve din gibi toplumsal kurumlar işlevsiz ve içi boş kurumlara dönüşürler. Hiçbir toplum bu durumaduyarsız kalmaz, tersine çözülmeye direnç gösteren ve toplumsal bütünleşmeyi yeniden tesis etmeyiamaçlayan çeşitli önlemler alır. Toplumsal çözülmeye karşı önlemler geliştirebilmek için ilkin toplumsalçözülmeye nelerin yol açtığını saptamak ve iyice analiz etmek gerekir.

Şimdi yönergeleri takip ederek önce toplumsal çözülmeye yol açan nedenleri saptamayasonra da toplumsal çözülmeyi engelleyecek önlemler geliştirmeye çalışalım.

New Orleans'ta Yangın, Yağma ve KaosKatrina Kasırgası'nda en büyük hasarı gören New Orleans'ta art arda meydana gelen pat-

lamalar, kentte yaşanan kaosu arttırdı. Kentte giderek yaygınlaşan yağma olaylarıyla müca-dele amacıyla ek birlikler gönderildi ve olağanüstü güvenlik tedbirleri alındı.

Onbinlerce kişi yiyecek ve su ihtiyacını kar-şılayamıyor ve kentte tamamen bir kargaşa ha-vası hâkim. Binlerce kişi kentten tahliye edildiancak hâlâ mahsur kaldıkları yerlerden çıkarıl-mayı bekleyenler var. Çalışmaların son dereceyavaş ilerlediği, çocuklarda ishal vakalarının gö-rülmeye başlandığı aktarılıyor.

Kurtarma ekiplerinin bir yandan sular altın-daki bölgede kalanları toplamaya bir yandankenti koruyan barajları ayakta tutmaya ve öteyandan da yağmacılarla mücadele etmeye ça-lıştığı bildirildi. Bu nedenle ekiplerin hayati tehli-kede olmayanlara yardım etmeye gücünün yetmediği belirtiliyor.

Görgü şahitleri çoğu, kentin en yoksul ailelerinden gelen onbinlerce felaketzedenin sığın-dığı konferans merkezinde hiçbir koordinasyon çabasına rastlanmadığını, kimsenin su vegıda dağıtmadığını söylüyor. Buraya sığınan aileler de yardım görmediklerini, kendilerinibaşka kentlere taşıyacak otobüsleri beklediklerini anlatıyor.

www.bbcturkish.com.tr

1. Bir toplumun birlik ve bütünlüğünü, olağanüstü durumlarda gösterdiği tepkilerle ölçebilirmiyiz? Neden?

2. Haber metninde geçen olumlu ve olumsuz yönler nelerdir?3. Toplumu bir arada tutan bağlar nelerdir?4. Kurumlar üstlendikleri işlevleri yerine getirmezse nasıl bir toplumsal durum ortaya çıkar?

ZİHİNSELHAZIRLIKO


• Aşağıdaki haber metnini okuyarak soruları cevaplayınız.

Toplumsal Çözülme ve Nedenleri

17.DERS : TOPLUMSAL ÇÖZÜLME NEdENLERİSÜRE : 3 DERS SAATİ


85

Toplumsal Çözülmeye Sosyolojik BakışDünya üzerindeki pek çok ülkenin toplumsal

sorunlarının kaynağında sanayileşme ve onunlabirlikte gelen göç dalgaları ve kentleşme yer al-mıştır. Zaman içerisinde pek çok ülke de bu prob-lemlerle karşı karşıya kalmıştır.

Sanayileşme ile birlikte o güne kadar mevcutolmayan işçi sınıfı gibi yeni toplumsal sınıflar or-taya çıkmıştır. Ayrıca o güne kadar insanlık tarihi-nin kaydetmediği bir göç hareketi başlamış vesanayi bölgelerinde kentleşmeye bağlı olarakbüyük nüfus yığılmaları meydana gelmiştir. Göç,sadece bir yer değiştirmeyi ve insanların mekâniçinde dağılışını dile getirmez. Aynı zamanda sos-yal bir durum ve meslek değişikliğini de gösterir.

Sanayileşmenin dönüştürücü gücü kaynağını ekono-mik zorunluluklardan ve ortaya çıkan yeni değerlerden alır.Bu güç etkisini, her kurumda gösterir. Örneğin, sanayitoplumunda artık geniş aile tipine yer yoktur çünkü genişaile endüstriyel hareketliliği engeller. Çekirdek aile dahakapsamlı ve hareketli bir iş gücü sağlar. Böylelikle gele-neksel aile yapısında bir çözülme görülür. Ekonomik zo-runluluklardan dolayı kadınların da iş hayatına atılmalarıbu çözülmenin etkisini artırmıştır. Aileler pek çok görevle-rini ve fonksiyonlarını kamu kurumlarına devretmekle dışetkilere karşı bir sığınak ve dayanışma imkânı olmaktanuzaklaştılar. Benzer bir dönüşüm eğitim kurumunda gö-rülür. Sanayileşme, işlevsel bakımdan kendi teknolojisiningerektirdiği meslek ve hünerlerle ilişkili bir eğitim sistemiister. Böyle bir eğitim sistemi ise toplumun geleneksel de-ğerlerinin muhafazası ile fazla ilgilenmez, geleneksel de-ğerlerin, örf ve âdetlerin üzerinde pek durmaz.

Toplumsal çözülmenin bir başka sebebi hızlı ve den-gesiz sosyokültürel değişmedir. Her toplumda değiş-meye karşı koyan kurumsallaşmış güçler bulunur.Bunların aynı zamanda, değişme süreci içinde istikrarısağlama gibi bir işlevi vardır.Değişimin hızı, sosyal ve kül-türel yapının temel olarak korunmasıyla yakından ilgilidir.Hızlı bir değişim sürecine giren toplumlarda, sosyalgruplar ve kurumlar arası uyum zorlaşır; dengesizliklerve çözülme baş gösterir. Bu durumun olumsuz etkilerinisosyal ve bireysel açılardan olmak üzere iki yönlü değer-lendirebilmek mümkündür. Özellikle sanayileşmenin yol

• Sayfa 85, 86’da toplumsal çözülmeyi tarihsel çerçevede ele alıp betimleyen “Top-lumsal Çözülmeye Sosyolojik Bakış” adlı bir metin ve “Anahtar Bilgi” yer almaktadır.Metni ve “Anahtar Bilgi”yi okuyarak metnin sonundaki soruları cevaplayınız.

• Sayfa 86’ daki yönergeyi takip ederek etkinliği tamamlayınız.

K. Marx’a göre endüstriyel işlerinsanı emeğine yabancılaştıran bir

yöne sahiptir. Sizce bu durumtoplumsal çözülmenin nedenlerinden

biri sayılabilir mi?

Modern zamanların yeni tek-nolojilerle desteklenmiş topyekûnsavaşları da toplumsal çözülmeninönemli ve bir o kadar da yıkıcınedenlerinden biridir. Savaş, or-taya çıktığı andan itibaren bütünülkeyi ve bütün toplumu etkisi al-tına alır. Ekonomik faaliyetler,üretim ve yatırım etkinlikler ta-mamen savaşın desteklenme-sine yönelir. Enflasyon yükselir,karaborsa ortaya çıkar. Büyükgöç hareketleri görülür. Savaş,pek çok toplumsal kurumun işle-yişinde de aksamalara da yolaçar. Eğitim kurumunda, hukukkurumunda boşluklar kendinigösterir. Kurumların işlevleriniyerine getirememesinden dolayıgündelik hayatta birtakım aksak-lıklar ortaya çıkar.



86

1. Metinde ifade edilentoplumsal çözülme nedenlerinelerdir? Belirleyiniz.

2. Toplumsal çözülme ilemetinde bahsedilen tarihselolaylar arasında başka hangibağlantılar kurulabilir?

3. Türkiye’nin modern tari-hinde sizce toplumsal çözülmeyeyol açan tarihsel olaylar nelerdir?Belirtiniz.

•Aşağıdaki tabloda toplumsal çözülmenin bazı nedenleri sıralanmaktadır. Bu ne-denlerin toplumsal bütünleşmeye hangi bakımlardan engel oluşturduğunu ve ne türsomut toplumsal sorunlara yol açabileceğini aranızda tartışınız.

• Tartışmalardan çıkan sonuçların özetini maddeler hâlinde sınıf tahtasına yazınız.• Tabloda belirtilen toplumsal çözülme nedenlerini tek tek ele alıp çözüm önerileri

geliştiriniz.

OSORUlar

açtığı, sosyal yapı ve kültürdeki değişimlerle ortaya çıkanyapısal uyumsuzluklar; ailede, sosyal tabakalaşmada, dinîve ahlaki düşüncelerde vb. çözülmeler meydana getirir. Bi-reylerin hızlı sosyal değişime uyum sağlayamamaları dadiğer bireylerle ilişkilerinde, kendi tutum ve davranışlarındaçözülmelere neden olur.

Nihayetinde toplumsal çözülmenin bir diğer sebebiolarak dar çerçevede ahlaki gerileme ya da çözülmeyi deanmamız gerekir ancak saydığımız olgularla yakından iliş-kili olan bu olgu çözülmenin merkezini oluşturur. Bir başkaifadeyle toplumsal çözülme her şeyden önce ahlaki bir çö-zülmeyi ifade eder. Burada ahlak sadece cinsel ahlak bağ-lamında olmayıp insanın kendisine ve diğer insanlara karşıhak ve sorumlulukları bağlamında bütün hayatı kuşatanbir kavramdır. Örneğin ekonomik problemler insan ilişki-lerinde önemli etkilere sahiptir. Uzun süreli işsizlik bireyle-rin özgüvenlerini yitirmelerine, kendilerini faydasız insanlarolarak hissetmelerine yol açar; bunun yanında insan ha-yatına korku taşır, bundan da nefret doğar.

(Vejdi Bilgin, Sosyolojiye Giriş, s.178-184, Düzenlenmiştir.)

mTARTIŞIYORUM

Toplumsal Çözülmenin Nedenleri• Sosyal ilişkilerde ve aile yapısında karşılıklı sevgi, saygı, bağlılık ve dayanışmanın za-

yıflaması.• Din, vicdan ve ifade özgürlüğünün kısıtlanması.• Toplumda iş bölümünün, sosyal farklılaşmanın gelişememesi ve örgütlenme yetersiz-

liği.• Çoğulcu demokratik yapıya geçilememesi.• Birey ve sosyal grupların aynı toplumda yaşadıklarının bilincine varamamaları.• Ekonomik istikrarsızlığın rüşvet, yolsuzluk gibi ahlaki sorunlara yol açması ve işsizlik

sorununun çözülememesi.• Orta sınıfın genişleyememesi, sosyal ve ekonomik tedbirlerle teşvik edilmemesi.• İnsan haklarını güvence altına alan bir hukuk devleti anlayışının yerleşememesi.• Toplumsal kurumların değişime ayak uyduramaması.


87


EN

İT

4


(toplumsal değişme, toplumsal gelişme, top-lumsal çözülme, toplumsal bütünleşme )

1. Bilim ve teknolojideki gelişmeler, kitle ileti-şim araçları, önemli göçler ve savaşlar gibi etken-lerle ............................. hızlanır.

2. ............................. toplumsal yapıyı oluştu-ran birçok ögenin ileriye doğru değişip bir arayagelmesiyle oluşur.

3. ............................. bireylerin, grupların vesınıfların birbirleriyle bir ilişki içinde olması ile ger-çekleşir.

4. Orta tabakanın genel nüfusa oranla azalma-sıyla ............................. hızlanır.


1. ( ) Toplumsal değişme yalnızca gelişmiştoplumlarda görülür.

2. ( ) Aynı etken farklı toplumlarda farklıtoplumsal değişmelere sebep olur.

3. ( ) Modernleşmenin yoğun yaşandığıülkelerde toplumsal hareketlilik daha fazla görülür.

4. ( ) Küreselleşme kültürel alışverişiyavaşlatır.

5. ( ) Toplumsal gelişme pek çok alandaileriye doğru bir değişimdir.

A) BOŞLUK DOLDURMA


N

NC) RAPORLAMA

Bir Şehir Kur

Toplumsal gelişme ve bütünleşmenin üst dü-zeyde olduğu, sizin de en üst düzeyde yöneticisiolduğunuz bir şehir hayal edin. Hayal ettiğiniz buşehirde, toplumsal bütünleşmede hangi ögeleredaha fazla önem verirdiniz? Kurguladığınız şe-hirde toplumsal çözülmenin yaşanmaması içinalacağınız önlemler neler olurdu?


1. Toplumsal değişme hangi toplumlardadaha hızlıdır? Neden?

2. Kent ile metropol arasındaki farklar ne-lerdir? Açıklayınız.

3. Toplumsal bütünleşmede hangi unsurlardaha çok etkilidir? Neden?

4. Modernleşme olgusunun etkili olduğualanlarda ortaya çıkan olumlu ve olumsuz so-nuçları örneklerle açıklayınız.

5. Küreselleşme kavramının yaşadığınıztopluma etkisi ne düzeydedir? Mevcut etkininolmadığını düşünseniz toplumsal yaşamınızdaneler değişirdi?

D) SORU - CEVAP N

E) YORUMLAMA

1. Aşağıdaki karikatürü yorumlayınız. Teknolojikgelişmelerin toplumsal yaşantımıza katkısı herzaman olumlu olmakta mıdır? Alınabilecek ted-birler sizce neler olmalıdır?

2. İçinde yaşadığınız toplumda, toplumsal de-ğişimi etkileyen faktörlerden hangileri günü-müzde daha etkilidir? Bu faktörlerin toplumsaldeğişime etkisi 20-30 yıl önce de aynı şekildemiydi? Aile büyüklerinizle yapacağınız değerlen-dirmeleri sınıf ortamında paylaşınız.

N

Karikatür, Selçuk Erdem


88

Aşağıda yer alan tabloda, örnek olarak televizyon teknolojisinin yaşadığı değişim veril-miştir. Siz de verilen örnekteki gibi kendi belirlediğiniz ürünlerin zaman içerisinde geçirdiğideğişimleri tabloya yazınız.

F) BULMACA N

K G S D E Ğ İ Ş M E D U İ F G OÜ S E K Ü D F E O T N İ H A L DR B İ L İ M M A D İ Ş E N O L EE Ü K E İ S G E E E T İ F A L RS T E Ş E Ş S M R S E A L İ E NE Ü Ş B U T M E N A K F S T M ŞL N A D İ R E E L D N U F Ü S DL L İ İ S R F K E E O L A H Z EE E B N A E S O Ş Y L Ğ U İ Y R

Ş Ş A L L A H E M U O B A S A NM M A İ S K A D E P J B D A H OE E H M B İ R S E N İ D S M Y DK İ T L E İ L E T İ Ş İ M İ A S

T O P L U M S A L Ç Ö Z Ü L M E

G) KRİTİK DÜŞÜNME N

Uzak geçmişteicat edilmiş

Yakın zamandaicat edilmiş

Gelecekteicat edilebilecek

Artık kullanmadığınız

Hâlâkullandığınız

Şu an kullandığınız

Henüz kullanmadığınız

Hayal edin

Siyah beyazTüplü TV

Renkli TüplüTV

LCD TV 3D TV 5D TV

................................

................................

................................

................................

................................

................................

................................

................................

................................

................................

................................

................................

................................

................................

................................

............................. ........................... ............................. ............................. .............................

Aşağıdaki bulmacada bu ünitede öğrendiğiniz kavramları bulunuz. Bulduğunuz kavram-ları bulmacanın yanındaki alana yazarak arkadaşlarınızınkiyle karşılaştırınız.

Kavramlar

.........................................................................

.........................................................................

.........................................................................

.........................................................................

.........................................................................

.........................................................................

.........................................................................

.........................................................................

.........................................................................

.........................................................................


V. ÜNİTETOPLUM VE KÜLTÜR

18. Ders: Kültür Kavramının Anlamı

19. Ders: Kültürün Ögeleri

20. Ders: Kültürün İşlevleri veToplumsal Bütünleşmeye Katkısı

21. Ders: Kültürel Süreçler

22. Ders: Kültürel Tutumlar ve Kültürler Arası Etkileşim

Kültür

Popüler Kültür

Gelenek-Görenek

Kültürel Tutum

Kültürel Süreç

Kültürel Emperyalizm

Kültürel Görelilik

Kültür Merkezciliği

Kültürleşme

Kültür Şoku

Kültürel Yozlaşma

Alt Kültür

Temel Kavramlar


18. DERS : kültür kavramının anlamıSÜRE : 2 DERS SAATİ

• Aşağıdaki görseller size kültür hakkında neyi çağrıştırıyor?Bir cümleyle ifade ediniz.

Kültür kavramı gündelik dilde çoğunlukla yüceltilen birkavram olarak karşımıza çıkar. "Kültürlü insan" dendiğinde bilgi-görgü sahibi insanları anlarız ve takdirederiz. Bazı eğitim ve sivil toplum kuruluşları da "kültür" ismini özellikle kullanmak isterler. Bu kullanımbiçimi temelde yanlış olmamakla birlikte sosyolojinin kültüre yüklediği anlamı kapsamaktan bir hayliuzaktır; zira sosyolojide kültür, toplumsal hayatın bütününü kuşatan bir kavram olarak kabul edilir.Bu nedenle kişinin kültüründen öte toplumun kültüründen söz etmek sosyolojiye daha uygundur.Sosyalleşme, statü-rol dağılımı, toplumsal değer ve norm gibi temel sosyolojik kavramlar aslında kül-türle ilişkili bir toplumsal gerçekliğe tekabül eder. Kültür bu anlamda insanın sosyal etkinliğinin tümalanlarını kapsayan kuşatıcı bir kavramdır.

Şimdi yönergeleri takip ederek kültür kavramına yüklenen anlamları ayırt etmeye çalışalım.

• Sayfa 91’ de kültürün çeşitli anlamlarına ilişkin görseller ve görselleri yorumlayanmetinler yer almaktadır. Metin ve görselleri inceledikten sonra sayfa 92’ deki yönergeyitakip ederek etkinliği tamamlayınız.

ZİHİNSELHAZIRLIK

Kültür Nedir?O

O

SOSYOLOJİk bakış

90


91

Yukarıdaki iki görselde bahçıvanın dışında görülen taş, çim, ağaç, toprak vb. her şey doğanınbir parçasıdır. Bu nedenle ilk bakışta bahçe ve orman aynı gerçeklik alanına yani doğaya aitmişgibi gelir bize. Tüm bu benzerliklerle birlikte yine de iki görsel arasında belirgin bir fark tespit ede-biliriz. Orman, bir insan müdahalesi olmaksızın var olur. Bir şekli, özel bir tasarıma dayalı estetikbir yönü yoktur. Oysa her bahçe insan tarafından tasarlanan ve biçimlendirilen bir varlık olupdaha da ileri bir noktada peyzaj mimarisinin bir sonucudur. Bahçe ile orman arasındaki farkkültürün ne olduğunun ayırdına varmamızı sağlar. Kültür hangi anlamda kullanılırsa kullanılsınKarl Marx’ın dediği gibi “İnsan elinden çıkmış olan her şeydir.”

Kültür kelimesinin aslı Latincedir ve tarlaya ekinekmek ve süt mayalamak anlamına gelmektedir. Ke-lime Türkçeye Fransızca “ cultura” dan geçmiştir. Kül-tür kelimesinin günlük yaşamda, sanatta, eğitimde,bilimde vb. alanlarda farklı anlamları olsa da genelbir kültür tanımına ulaşmak mümkündür. Buna görekültür, bir toplumun içerisinde mevcut her türlü bil-giyi, alışkanlıkları, değer ölçülerini, genel tutum,görüş, inanç ve zihniyet ile her türlü davranış şekille-rini içine alan, o toplumun üyelerinin çoğunluğundaortak olan, onu diğer toplumlardan ayırt etmeye ya-rayan maddi ve manevi değerlerden oluşan bir bü-tündür.

Kültürü araştırma konusu edinen antropolojiile sosyoloji arasında kültüre bakış açısı bakı-mından var olan bir farkı vurgulamak gerekir.

Antropoloji, insan toplumlarının geçmiştengünümüze doğru ilerleyen kültürlerinin kökeninive gelişimini ortaya koymaya çalışırken sosyo-loji, kültürün kökeni gibi bir sorunla ilgilenmez,daha çok kültürel bir nitelik taşıyan olay, olgu vepratiklerin, birey ve grupların birbirleriyle ve top-lumla kurdukları ilişkiyi nasıl etkileyip belirlediğiniaçıklamaya çalışır.


Kültür kavramı ile ilgili cümleler Anlamı ve kullanım alanı

Kültür mantarı zehirli değildir..................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

• Aşağıdaki boşluklara gündelik hayatta kullandığınız ve içinde kültür kavramınıngeçtiği cümleler yazınız.

• Yazdığınız cümlelerden ortak bir liste oluşturarak sınıf tahtasına yazınız.• Bu cümlelerde kültür kavramının hangi anlamlarda kullanıldığını belirleyiniz ve

kullanım alanlarını saptayarak tabloya yazınız.

ATATÜRK KÖŞESİ

Atatürk’ün Kültür Hakkındaki Görüşleri

Türkiye Cumhuriyeti’nin temeli kültürdür. Busözü burada ayrıca izaha lüzum görmüyorum.Çünkü bu, Türkiye Cumhuriyeti’nin okullarındabirçok vesilelerle eser hâlinde tespit edilmiştir.

1936Kültür; okumak, anlamak, görebilmek, göre-

bildiğinden mana çıkarmak, uyanık davranmak,düşünmek, zekâyı terbiye etmektir.

Millî kültürün her çığırda açılarak yükselme-sini Türk Cumhuriyeti’nin temel dileği olaraktemin edeceğiz.

1932Bir millî terbiye programından bahsederken,

millî karakter ve tarihimizle mütenasip (uygun) birkültür kastediyoruz.

1924

Asıl uğraşmaya mecbur olduğumuz şey, yük-sek kültürde ve yüksek fazilette dünya birinciliğinitutmaktır.

1932Biz cahil dediğimiz zaman mektepte okuma-

mış olanları kastetmiyoruz. Kastettiğimiz ilim, ha-kikati bilmektir. Yoksa okumuş olanlardan enbüyük cahiller çıktığı gibi hiç okuma bilmeyen-lerden de hakikati gören hakiki âlimler çıkabilir.

1923Kültür dediğimiz zaman bir insan cemiyeti-

nin, devlet hayatında, fikir hayatında, iktisat ha-yatında yapabilecekleri şeylerin muhassalasını(toplamını) kastediyoruz ki medeniyet de bun-dan başka bir şey değildir.

1929

www.kultur.gov.tr

92


19. DERS : kültürün ÖGELERİSÜRE : 4 DERS SAATİ

1. Aşağıdaki görsellerin kültürün hangi yönünü temsil ettiğinialtlarındaki boşluklara yazınız.

2. Kültürün farklı yönleri ile ilgili olarak kültürünüzden üçörnek veriniz.

Kültür, çok anlamlı bir kavramdır. Kültürün bu çok an-lamlı yapısı, pek çok ögeden oluştuğunu gösterir. Kültür, onu oluşturan ögeler bakımından üç boyutlubir evrene benzer. İçinde inançların, davranışların ve insanın maddi müdahalesinden doğan maddiaraçların yer aldığı bu kültürel evren, bütün insanlara yaşamlarını sürdürürken içinde niçin, nasıl vb.gibi soruların cevaplarını bulabilecekleri imkânlar sunar. Aşağıdaki etkinlik aracılığıyla kültürün üçboyutlu evreninin hangi unsurlardan oluştuğunu ve bu unsurların birbirleriyle ilişkisini çözümleyebi-leceksiniz.

• Sayfa 94 ve 95’te “Kültürün Üç Boyutlu Dünyası” başlıklı bir görsel tasarım ve“Anahtar Bilgi” kutusu yer almaktadır. Görsel tasarımı ve “Anahtar Bilgi”yi inceleyerektablonun altındaki sorulardan ilk üçünü cevaplayınız. Ardından kültürün üç boyutun-dan birininin diğerlerine göre önceliğini savunmak üzere üç gruba ayrılınız ve

dördüncü soruyu tartışınız.

ZİHİNSELHAZIRLIK

Kültürün ÖgeleriO

O

SOSYOLOJİk bakış

........................................................

........................................................ ........................................................

93


OSORUlar

1. Kendi kültürünüzden yola çıkarak kültürün bilişsel, davranışsal ve maddi boyutlarınasomut örnekler veriniz.

2. Kültürü oluşturan boyutların birbirleriyle nasıl bir ilişki içerisinde olduğunu tartışınızve örnekleyiniz.

3. Günümüzde kültürün hangi boyutu daha fazla öne çıkmaktadır? Neden?4. Sizce kültürün hangi boyutu daha önemlidir?

94


İnsanların duygularına, inanışlarına doğru-dan doğruya tesir eden görece standartlaşmışdavranış biçimi ve sosyal alışkanlıkları olanâdetler, örfler, görenekler ve geleneklere “kök-leşmiş kültür ögeleri” denir.

Örf-Töre, Âdetler : Bir toplumun kültür ya-pısında kanun yerine geçebilecek kadar güçlüfakat kanun olmayan ve yaptırım gücü yasa-lara dayanmayan normlar, davranış kalıpları vealışkanlıklara örf-töre denir. Normlar arasındaörf ve törelerin yaptırımları en fazladır ve birkültürün değerler sisteminin temelinde yer alır.Örf-töreler bütün sosyal kültürel normlar üze-rinde etkilidir ve zamanla resmî yasalar hâlinegelebilir.

Âdetler bir topluluğun uzunca bir zaman di-limi içinde dışarıdan herhangi bir yaptırım uy-gulanmaksızın kendiliğinden uymaya, yapmayaalışageldiği ve o topluluk tarafından yapılma-sının gerekli olduğuna inanılan davranış kalıbı-dır. Âdetler sosyal yaşamın devam etmesinderol alır ve yaptırımı arttıkça örf-töre hâline dö-nüşür. Nişan, düğün, evlenme törenleri, gelinile damat aileleri arasındaki ilişkiler, yemekyeme, misafirlik şekilleri, büyük ve küçüklerinbirbirleri arasındaki ilişkiler âdetlere örnektir.

Görenekler ve Gelenekler : Göreneklerinâdetlere göre yaptırım gücü daha zayıftır.Görüp tekrarlanan alışılmış normlara "göre-nekler" denir. Göreneklerin yaptırımı zayıftır vekolayca terk edilebilir. Gelenekler mensup ol-dukları kültürün bireyleri arasında ortak bir ruhve dolayısıyla sağlam bir yapı oluşturacak kül-türlerin devam etmesinde rol oynar.

Kültür ve MedeniyetKültür, bir toplumun yaşamını kolaylılaştıra-

cak olan bilgi birikimi, yaşam biçimi, davranışözeliklerini; medeniyet ise biraz daha cisimleş-miş, somutlaşmış kültür ürünlerini temsil eder.Diğer bir yaklaşımla medeniyet, bir anlamdamaddi kültürdür. Ayrıca toplumların, hedefle-rine ulaşmak için birer araç olarak kullandıklarıgörece evrensel sosyal, hukuki ve ticari kurallarda medeniyetin bir parçası sayılabilir.

Kültür ile medeniyet arasında temel bir farksöz konusudur. Kültür, toplumları farklılaştıran birözellik taşıması bakımından millî bir içeriğe sahip-tir. Buna karşılık medeniyet, bütün toplumlarınkatkıda bulunduğu ve sahiplendiği, uluslararasıbir değer kazanmış evrensel kültür içeriklerininbütünüdür.

95



96

Kültürel GecikmeKültürel gecikme kavramı Amerikalı toplumbilimci W. Ogburn tarafından ortaya atılmıştır. Og-

burn, bir toplumsal sistemdeki maddi ve manevi kültürün karşılıklı ilişkisinde değişme sürecindeortaya çıkan bir uyumsuzluk hâline dikkat çekmiştir. Ona göre, maddi kültürde meydana gelendeğişiklikler belli bir gecikme ile manevi kültür tarafından (hukuk, töre, gelenek, görenek, top-lumsal zihniyet vs.) takip edilmekte ve arada bir boşluk doğmaktadır. Özellikle kültürün teknolojiboyutundaki değişiklikler, kültürel gecikmenin çarpıcı bir biçimde görülmesini sağlar. Buna Tür-kiye'den, yakın tarihimizdeki özel televizyon kanallarının ortaya çıkışını ve radyo yayınlarının baş-lamasını örnek olarak verebiliriz. 1990 yılına kadar radyo-televizyon alanındaki yayıncılık tekeliyasal olarak devlete ait bir hak sayıldı. Buna karşılık yayıncılığa ilişkin teknolojik gelişmeler artıkbir ülke topraklarını kullanmaksızın orada yaşayanlara yayınları iletebilmeye imkân tanıyordu. Ni-tekim bu teknolojik gelişmeyi kullanan bir iş adamı özel bir televizyon kanalı kurarak ülke dışındanTürkçe olarak Türkiye'ye yayına başlamıştı. Bu tür yayıncılığa ilişkin onu düzenleyecek herhangibir yasa maddesi mevcut değildi. Çünkü yasal düzenlemeler yapılırken teknolojik gelişmeler ön-görülemeyebilir. Böylelikle ortaya hukuki anlamda (Ogburn'un ifadesiyle kültürel boşluk) bir boşlukçıkmıştır. Şöyle ki başka ülkelerde yapılan Türkçe yayına müdahale etmek, o ülkelerin egemenlikhaklarına ilişkin bir konudur. Ancak ortada bu şekilde bir yayın yokmuş gibi de davranılamazçünkü o tarihlerde ilgili kanal, ilk özel kanal olması dolayısıyla yoğun bir izleyici kitlesi çekmekte,tüketicilere yönelik reklamlar almakta ve önemli gelirler (vergisiz) elde etmekteydi. İzleyen yıllardabaşka televizyon kanalları da kurulmaya başlanmış, bu sırada Türkiye'nin her yerinde radyo istas-yonları da açılmıştır. İşte bu gelişmeler karşısında teknolojik gelişmeyi kapsayacak şekilde yenidenbir yasal düzenlemeye gidilmiş ve nihayet 1994'de RTÜK yasası ile mevcut duruma hukuki birçerçeve kazandırılmaya çalışılmıştır.

Kültürel gecikmenin bir başka örneği de insanların sınıflarını değiştirerek üst sosyal sınıflarayükselme hikâyelerinde görülebilir. Zaman zaman insanlar çeşitli nedenlerle sınıf değiştirirler. Budeğişimle birlikte ne geçmişlerine benzeyen ne de girdikleri yeni sınıfla uyuşan farklı hayat tarzlarıgeliştirirler ve ömürleri boyunca iki hayat tarzı arasında sıkışıp kalırlar. Şüphesiz bu insanlar değilancak bunların çocukları içine girdikleri yeni sınıfı daha fazla benimseyecekler ve yine o sınıf ta-rafından da benimseneceklerdir. Neredeyse bir kuşak hatta iki üç kuşak süren bu gibi durumlarınortaya çıkardığı "boşluk" da kültürel gecikmedir.

(Naci Bostancı, Toplum ve Kültür, Ed. İhsan Sezal, Sosyolojiye Giriş, İçinde, s. 116-117, Düzenlenmiştir.)

OSORUlar

• Aşağıda kültürel süreçlerden biri olan kültürel gecikmeyi konu edinen bir metinyer almaktadır. Metni okuyarak sonundaki soruları cevaplayınız.

1. Kültürel gecikme hangi durumlarda ortaya çıkmaktadır?2. Gündelik hayatta bugüne kadar kültürel gecikme olarak nitelendirilebilecek bir durumla

karşılaştınız mı? Örnekler veriniz.

• Dört gruba ayrılarak aşağıdaki yönergeler doğrultusunda “Kuşaklar Arası Kültürel Farklar”etkinliğini gerçekleştiriniz.

• Giyim tarzı, kullanılan iletişim araçları, müzik türü, kişiler arası ilişkiler vb. kriterlerbakımından kuşağınızı tanımlayan özellikleri belirleyerek bir rapor hazırlayınız.

• 40-50 yaşlarında iki bay ve bayanla röportaj yapınız. Aynı kriterler çerçevesinde bu kişilerinkuşaklarını tanımlayan özellikleri belirleyerek bir rapor hazırlayınız.

• Raporlarınızı karşılaştırarak iki kuşak arasındaki kültürel farkları belirleyiniz.• Kuşaklar arasındaki değişim devam ederse 20 yıl sonraki genç kuşağın özelliklerinin neler

olabileceğini tahmin ediniz ve tahminlerinizi gerekçelendirerek rapor hâline getiriniz.



97

Konu Toplumun Kültürel Birikimi

AmaçToplumun sahip olduğu kültürel birikimin

farkına varmak ve kültürü koruma bilinciedinmek.

Süre 3 hafta

Yararlanılacak Kaynaklar

• Kütüphaneler• Kamu kuruluşlarının arşivleri• İnternet siteleri• Gözlem• Röportajlar (aile içinden veya dışındankişilerle)• Ailelerin özel arşivleri (fotoğraf albümü,düğün, nişan çekimleri vb.)

Ürün

Hazırlayacağınız ürün dosyası kültürünüç boyutlu dünyasını kapsayacak şekilde ol-malıdır. Çalışmanız yazılı bir dosya olabile-ceği gibi dijital ortamda hazırlanmış birdosya da olabilir. Ayrıca dosyanıza yaşadığınızyerde kültürel birikimin yeterince korunupkorunmadığına, korunması yönünde neleryapılabileceğine dair yorum ve değerlendir-menizi içeren bir metin ilave ediniz.

Sunum

Sunum yapmaya uygun bir ortamda(sınıf, konferans salonu, seminer odası vb.)çalışmalarınızı sununuz. Sunum sırasındafilmler, fotoğraf ve kamera çekimleri, po-werpoint sunuları kullanabileceğiniz gibi ta-şınabilir kültürel ürünleri (elbise, ev ya daatölye malzemeleri vb.) de sergileyebilirsi-niz.

DeğerlendirmeProjenizi eklerde belirtilen proje değer-

lendirme ölçeği, gözlem ve grup değerlen-dirme ölçeği ile değerlendirebilirsiniz.

proje ödevi• İçinde yaşadığınız toplumun kültürel mirasını araştırarak “Kültürel Birikimimiz”

adıyla bir proje hazırlayınız ve sınıfta sununuz.• Projenizi aşağıdaki proje taslağını takip ederek hazırlayınız.

Öneriler:• Yaşadığınız bölgenin büyüklüğüne göre araştırma alanınızı sınırlayabilirsiniz.• Sınıfça yapılacak bir değerlendirmeyle en başarılı bulunan proje ya da projeleri bir-

leştirerek ortaya çıkaracağınız yeni bir projeyi okul aracılığıyla kültürel varlıkları korumagörevi olan kamu kuruluşlarına önerebilirsiniz.


98

20. DERS : KÜLTÜRÜN İŞLEVLERİ VE TOPLUMSAL BÜTÜNLEŞMEYE KATKISI


Kültür, toplumda yaşayan insanların bütün öğrendiklerini ve paylaştıklarını kapsayan bir kavramdır.Sosyal bilimlerin incelediği hemen her şey kültür tarafından biçimlendirilmiştir. Örneğin, dünyayagelen bir çocuk, dilini, dinini, yiyip-içmesini, çevresini, sosyal yaşantısını, çocuk yetiştirmesini, görgükurallarını, manevi değerlerini belirli bir kültür kalıbı içerisinde öğrenir. Dolayısıyla toplumsal hayattakültürün pek çok işlevinin olduğu açıktır. Eğitim ve sanattan dilin öğrenilmesine, toplumsal kurumlarınşekillenmesinden toplumsal bütünleşmenin sağlanmasına kadar kültür, toplumsal hayatın her feno-menini etkilemektedir.

Şimdi yönergeleri takip ederek kültürün toplumdaki yerini ve önemini değerlendirmeye ça-lışalım.

• Aşağıdaki haber metnini okuyarak soruları cevaplayınız.ZİHİNSELHAZIRLIK

Kültürün İşlevleri ve Toplumsal Bütünleşmeye KatkısıO

O

SOSYOLOJİk bakış

Çavuşlar Mahallesi’ nde Bayram Yemeği GeleneğiBayramlar sevinç, mutluluk, kaynaşma günü ve gurbetten sılaya kavuşma köprü-

südür. Dörtdivan'dan gurbete dağıldıkça çoğumuz birbirimizi bayramdan bayramagörür olduk. Hasretlerimizi bayramlarda giderir sevinçlerimizi bayramlarda paylaşırbayramlarda birbirimizden haberdar oluruz. Bayram yemekleri de birliktelik için eşsizbir geleneğimizdir. Çavuşlar Mahallesi’nde yaşatılmaya çalışılan bayram yemeği gele-neğimiz bayramın birinci günü öğle namazından sonra evlere üçer beşer kişilik gruplarhâlinde dağılmakla başlar, ikinci günü Cumayeri’nde devam eder. İnsanlarımız kay-naşma fırsatı bulur.

Bu güzel geleneğimizi Çavuşlar Mahallesi olarak yaşatmak ve gelecek kuşaklaraaktarmak için elimizden geleni yapmaya hazırız.

www.dortdivanhaber.com

1. Haber metninde anlatılan ya da benzer bir kültürel etkinliğe katıldınız mı? Eğerkatıldıysanız bu etkinliklerin faydaları konusunda edindiğiniz ilk izlenimler nelerdir?Belirtiniz.

2. Kültürümüzden toplumsal bütünleşmeye katkıda bulunan üç örnek belirleyiniz.a. .....................................................................................................................

............................................................................................................................b. .....................................................................................................................

............................................................................................................................c. .....................................................................................................................

............................................................................................................................


99

Kültürün İşlevleriKültür, insanlar arası etkileşim sonucu doğup gelişen top-

lumsal bir üründür. Fakat aynı zamanda toplumsal yaşamınbelli düzen ve anlamlı ilişkiler ağı içerisinde sürdürülebilmesininde önemli ön koşullarından biridir. Bunun sağlanmasındadilin, eğitim, sanat ve toplumsal kurumlar gibi kültürün bellibiçimlerinin özel rolü vardır.

İnsanlar hayatta, eğitim ve sanat yoluyla bazı değer,inanç, estetik beğeni ve sosyal ilişkileri öğrenerek bir top-lumsal varlık hâline gelirler. İşte bunların tümü kültürü oluş-turur. Kültür böylece, bize ne yapıp yapmayacağımızdanneyi yiyip, kime saygı göstereceğimize ve nelerin çirkin yada güzel olduğuna ilişkin birçok şeyi öğretir. Hatta bunlarıo kadar iyi benimser, içselleştiririz ki bunun dışında olanşeyleri doğru olarak kabul etmeyiz. Her toplumda mahre-miyet sınırları, ayıp ve günah gibi değerlendirme biçimlerikültür tarafından belirlenir. Böylece kültürün koyduğu ku-rallar insanların hayatlarının bir parçası hâline gelir.

Kültürle ilgili olarak vurgulanması gereken en önemli şey-lerden biri de insanların iletişim biçimlerini yani kullandıklarıdili ve sembolleri belli açılardan belirlemesidir; kültür dili be-lirler, dil de kültürün gelecek nesillere aktarılmasını sağlar. Biryandan ancak kültürün bize öğrettiği kadarıyla bazı gördüğü-müz veya yaşadığımız olayları anlamlandırabilir, açıklayabiliriz.Dil gerçekliği anlamada insanlara rehberlik eden bir faktördür.Dilin kültürel yönünü oluşturan gramer ve kelime yapısı, in-sanların gerçeklik hakkındaki algılama biçimlerini tayin eder.Gerçekliği algılama biçimindeki farklılıklar dilin kültürel köke-ninden kaynaklanır. Dolayısıyla kültürler farklılaştıkça insanla-rın gerçekliği algılama biçimleri de farklılaşır. Örneğin birtoplumda önem verilen şeyler (zaman, su, orman gibi) ne iseonu karşılayan kelime ve anlamların çeşitliliği de artar. Diğeryandan dilin kültür üzerindeki etkisine gelince dil olmasaydıkuşakların birbirine aktardıkları birikimler ancak biyolojik de-vamlılığı sağlayan temel ihtiyaç becerileri düzeyinde kalacaktı.

Eğitim, sanat ve dil gibi olguları biçimlendirmesinin yanısıra kültür, toplumu tarihsel sürekliliği içerisinde bir bütün ola-rak etkileyen toplumsal kurumlar oluşturabilme kapasitesinede sahiptir. Toplumsal kurumlar kökeninde kültürün yer aldığıkalıplaşmış davranış biçimlerinden oluşur. Bu davranış kalıp-ları, örneğin siyasal, iktisadi ya da eğitim gibi birtakım kalıp-laşmış kültürel pratikleri olan kurumlara dönüşürler.Toplumsal kurumlar aslında bir anlamda kültürel kurumlardırve toplumsal ilişkilerin belli düzen içerisinde sürdürülmesinisağlarlar.

Eğitim ve dilin yanı sıra kültürün en önemli taşıyıcı un-surlarından biri de sanattır. İn-

sanlar sanatsal etkinlikleraracılığıyla kültürün estetik yö-

nünü kazanırlar.

OSORUlar

• Sayfa 99’da kültürün işlevlerini ele alan “Kültürün İşlevleri” adlı bir metin vegörseller yer almaktadır. Sayfa 100’de ise toplumsal bütünleşmeye atıfta bulunanhaber metni ve “Anahtar Bilgi” bulunmaktadır. Metinleri, görselleri ve “Anahtar Bilgi”yiinceleyerek sayfa 100’deki soruları cevaplayınız.

1. Kendi yaşam deneyimle-rinizden hareketle bireylerintoplumsal hayatta ne tür süreç-lerle kültürü kazandıklarını be-lirleyiniz?

2. Kültür, toplumda hangiişlevleri bakımından önem ta-şımaktadır?


100

Yozgat'ta Kültür FestivaliYozgat’ın Aydıncık ilçesine bağlı Kazankaya

beldesi 11. Kanyon Kültür ve Turizm Festivali et-kinlikleri ile coşkulu günler yaşıyor.

Kazankaya beldesindeki festival kutlamala-rına bürokratlar, siyasi parti temsilcileri ve çoksayıda vatandaş katıldı. 11. Kazankaya KanyonKültür ve Turizm Festivali’nin açılış progra-mında konuşan Vali, bu etkinliklerin toplumsalkaynaşmayı sağladığını ifade etti. Vali, “Sevgive saygının olduğu yerde güzellik olur. Birlik veberaberliğin olduğu yerde barış olur, esenlikolur. Gücün ve kuvvetin olduğu yerde bolluk vebereket olur. Kardeşliğin olduğu yerde güçolur, kuvvet olur. Birlik ve beraberliğinizin bo-zulmaması dileğimle festivalinizin hayırlı olma-sını diliyorum.” dedi.

Kazankaya Kanyonu’nun eşsiz güzelliğesahip olduğunu dile getiren Vali, şöyle dedi:"Kazankaya Kanyonu gerçekten eşsiz güzelliğesahip bir yerdir. Gerek yurt içinden gerek yurtdışından insanlar su ve dağ sporları baştaolmak üzere çok çeşitli etkinlikleri burada ya-pılabilirler.”

Konuşmaların ardından halk oyunları vemehter takımının gösterimi sonrası Vali ve be-raberindeki heyet kanyonu gezdi.

samanyoluhaber.com

1. Kendi yaşam deneyimlerinizden hare-ketle bireylerin toplumsal hayatta ne tür sü-reçlerle kültürü kazandıklarını belirleyiniz?

2. Kültür, toplumda hangi işlevleri bakı-mından önem taşımaktadır?

3. Kültürel etkinlikler toplumsal bütün-leşmeye hangi bakımlardan katkı sağlamak-tadır?

4. Temel kültürel değerlerin benimsen-memesi durumunda ortaya çıkabilecekolumsuzluklar nelerdir?

“Kuşaklar Arası Kültürel Farklar” adlı etkinlik çerçevesinde hazırladığınız raporları sınıfınızda sununuz.Sunumlar bittikten sonra kültürün toplumsal kurumlar ve toplumsal değişmeyle ilişkisini tartışınız.

Üç gruba ayrılarak aşağıdaki yönergeler doğrultusunda “Niçin Yabancı Kelimeler?” etkinli-ğini gerçekleştiriniz.

• I. Grup: Bir hafta boyunca farklı televizyon programlarını izleyiniz. Programlarda kullanılanyabancı kelimeleri ve bu kelimelerin hangi programlarda daha fazla kullanıldığını tespit ederekbir rapor hazırlayınız. Raporunuzu yorumlayarak yabancı kelimelerin kullanım nedenlerine iliş-kin bir sonuç metni yazınız.

• II. Grup: Bir hafta boyunca farklı gazeteleri okuyunuz. Kullanılan yabancı kelimeleri tespitederek bir rapor hazırlayınız. Raporunuzu yorumlayarak yabancı kelimelerin kullanım nedenle-rine ilişkin bir sonuç metni yazınız.

• III. Grup: Çevrenizde bulunan işletmelerin tabelalarını kontrol ederek kullanılan yabancıkelimeleri tespit ediniz. İşletme sahiplerine niçin yabancı kelimeleri tercih ettiklerini sorunuzve bir rapor hazırlayınız. Raporunuzu yorumlayarak yabancı kelimelerin kullanım nedenlerineilişkin bir sonuç metni yazınız.

hatırlatma


Kültür insanın ortaya çıkardığı maddive manevi bütün ürünleri kapsadığı içindoğrudan toplumsal kurumlarla ilişkili birkavramdır. Bu anlamda,insanların çeşitliihtiyaçlarını karşılamak için ortaya çıkmışolan kurumlar kültürün birer parçasıdır.

Kültürün ilişkili olduğu diğer bir kavramda toplumsal değişmedir. Kültür ile top-lumsal değişme arasında karşılıklı bir ilişkisöz konusudur. İnsanlar etkinlikleriyle yanikültür üreten çalışmalarıyla toplumsal de-ğişime yol açarken aynı şekilde toplumsaldeğişme de gelenek ve görenek gibi kök-leşmiş kültür içeriklerini değişime zorlar.

OSORUlar



101

21. DERS : KÜLTÜREL SÜREÇLERSÜRE : 4 DERS SAATİ

Bir toplumun kültürü belli ölçülerde bütünlüklü bir görünüm arz etse de sosyolojik bir analize tabitutulduğunda durağan ve homojen bir toplumsal fenomen olmaktan uzak olduğu görülecektir. Kül-türün heterojen bir yapıya sahip olmasının en önemli iki nedeninden biri kültürün nesilden nesile ak-tarılma sürecinde belli ölçülerde değişmesidir, ikincisi ise hiçbir kültürün kendi içine kapanarak başkakültürlerden kendini yalıtarak varlığını sürdürmeye direnememesidir. Bu iki nedenden dolayı her kültürçeşitli kültürel süreçlerden geçer ve aynı zamanda farklı kültürlerle karşılaşmasından kaynaklanan çe-şitli yeni kültürel formlar ortaya çıkarır.

Şimdi yönergeleri takip ederek kültürel süreçlerin neler olduğunu değerlendirmeye çalışa-lım.

Geleneksel “Türk Tatları” TescilleniyorSağlık ve Tarım bakanlıkları ile TÜBİTAK, geleneksel

Türk tatlarını yabancılara kaptırmamak için düğmeyebastı. Ulusal Gıda Kompozisyonu projesi kapsamındabaklavadan pastırmaya, sucuktan tarhanaya elli beşgıda Türk Patent Enstitüsünce tescillendirilecek. Böy-lece bölgesel olarak tescillendirilen lokum, sucuk vebaklava dâhil tüm ürünler Türkiye'yi temsil edecek şe-kilde patent alacak.

Türkiye'nin “Ulusal Gıda Kompozisyonu ve Veri Ta-banı” oluşturuluyor. İlk etapta işlenmiş ve işlenmemişbeş yüz yirmi ürünün besin ögeleri laboratuvar orta-mında analiz edilerek ulusal veri tabanına dâhil edilecek.Sucuk, lokum, tarhana, bulgur, baklava, pastırma, Oltupeyniri, turşu gibi geleneksel gıdaların bulunduğu elli beş ürünün yapım teknikleri ve besinögeleri Türk Patent Enstitüsünce tescillendirilecek. Böylece bugüne kadar firmaların bölgeselolarak sınırlı sayıda aldığı patentlerin yerine tüm ülkeyi kapsayacak koruma kalkanı oluşturu-lacak. Başka ülkeler, bundan böyle Türkiye'ye has ürünlere 'bize ait' diye sahip çıkamayacak.Proje TÜBİTAK, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı tarafından yürütülüyor. Buprojeyle bazı geleneksel gıdaların yapım teknikleri ve besin ögeleri, Türk Patent Enstitüsü ta-rafından tescil edilmesi yönünde çalışmalar yapılacaktır. Böylece geleneksel ürünlerimizinuluslararası platformda layık olduğu yeri bulması sağlanarak kültürel mirasın korunmasınakatkıda bulunulacaktır.

www.zaman.com.tr

Aşağıdaki haber metninde belirtilenlerden farklı olarakkültürünüzün hangi yönlerinin korunması gerektiğini düşünüyor-sunuz? Neden?

ZİHİNSELHAZIRLIK

Kültürel SüreçlerO

O

SOSYOLOJİk bakış


102

• Aşağıdaki tabloda yer alan kavramların tanımlarından yola çıkarak birbirleriyleolan ilişkilerini tartışınız ve her kavrama ilişkin bir örnek vererek tabloda boş bırakılanyerlere yazınız.

BASKIN KÜLTÜR

Bir toplumda yaygın olan kültüre verilen isimdir. Ancak bir toplumaegemen olan baskın kültür, tümüyle homojen değildir. Özellikle günü-müzün çoğul kültürel yapılara sahip toplumlarında kendilerini geniş kit-lelerden soyutlayan alt kültürlerden ve hatta baskın kültürle çatışmayagiren karşı kültürlerin varlığından söz etmek mümkündür.

Örnek: ....................................................................................................................................

KÜLTÜRLENMEDeğişik kültürlere sahip kimselerin bir araya gelerek birbirlerini et-

kilemesi sonucunda ortaya çıkan yeni kültürel bileşime denir.

Örnek: ....................................................................................................................................

KÜLTÜRLEŞMEFarklı iki kültürün etkileşimi sonucunda her iki tarafın da değişikliğe

uğramasıdır. Ancak asıl değişiklik kültürel baskıya maruz kalan taraftaolur. Az gelişmiş ülkelerin Batılılaşması tipik bir kültürleşme örneğidir.

Örnek: ....................................................................................................................................

KÜLTÜR ŞOKUKişi ya da grupların karşılaştıkları yeni bir kültür karşısında yaşadıkları

ve kendisini sıkıntı, bunalım vb. biçimlerde gösteren uyum güçlükleridir.

Örnek: ....................................................................................................................................

KÜLTÜREL EMPERYALİZM

Bir kültürün çeşitli araçlarla kendisini başka kültürlere egemen kıl-masına ve o kültürü köklerinden koparmasına denir. Kültürel emperya-lizm sömürgecilik gibi açık istilalarla gerçekleşeceği gibi meşru rekabetve propaganda kanallarıyla da gerçekleşebilir.

Örnek: ....................................................................................................................................

KÜLTÜREL YOZLAŞMA

Bir kültürün kökeninden koparak kendine yabancılaşmasına ve aslikültürel formlarının başkalaşarak bozulmasına denir.

Örnek: ....................................................................................................................................

POPÜLER KÜLTÜR

Kelimenin çağrıştırdığı anlam itibariyle yaygın olan ve geniş halkkitlelerince kabul görmüş olan kültürel unsurlardır. Dünyanın küre-selleşmesi ve kitle iletişim araçlarının yaygınlaşmasıyla birlikte temelindekültür endüstrisinin yer aldığı ve ulusal sınırları aşan yeni bir kültürel alanortaya çıkmıştır. Bu kültürel alanda, sinema, moda, televizyon dizileri,spor, magazin vb. araçlarla yeni imajlar, düşünceler ve tutumlar, yenidavranış biçimleri ve alışkanlıklar üretilir ve kitlelere pazarlanır. Bu yenikültürel formların oluşturduğu kültürel alana popüler kültür denilir.

Örnek: ....................................................................................................................................

“Niçin Yabancı Kelimeler?” adlı etkinlik çerçevesinde hazırladığınız raporları sınıfınızda sunarak raporlar üzerinde sınıfça kısa bir değerlendirme yapınız.

hatırlatma


103

Raportör: İsterseniz önce popüler kültür kavra-mından başlayalım; bu kavramı nasıl tanımlıyorsu-nuz?

Can Kozanoğlu: Popüler kültür kavramını nasıl ta-nımladığınız, sizin popüler kavramını nasıl gördüğü-nüze, nasıl sınırlandırdığınıza bağlı. O yüzden öncepopüler kavramını tanımlamak gerekiyor. Bir özel üni-versitede “popüler kültür” dersi veriyorum ve öğrenci-lerime her sene ilk derste sorduğum bir soru var:“Kenan Doğulu’nun müziği mi popüler yoksa Beet-hoven’ın müziği mi?” Bu soru karşısında öğrencilerimKenan Doğulu’nun müziğinin popüler olduğunu söy-lüyorlar. İkinci bir soru olarak “Peki diyelim ki bir ka-sabada ya da bin kişilik bir toplumda yaşıyoruz. Bubin kişiden dokuz yüz doksan kişi Beethoven, on kişide Kenan Doğulu dinliyor. O toplumda popüler olanhangisidir?” diye soruyorum. O zaman kafaları karışı-yor tabi ki... Zaten bu soruları bir şeyleri açıklığa kavuş-turmak ya da kesin sınırlar çizebilmek için değil kafa karışıklığını ortaya koymak için soruyorum.Şimdi popüler kültürün birçok şeyle bağlantısını kuruyoruz; kitle iletişim araçlarının gelişmesi, top-lumda iletişim biçiminin belli bir noktaya gelmesi, toplumsal ilişkilerin belli biçimlere ulaşması gibi.Popüler kültürü de bütün bunların sonucunda ortaya çıkan bir şey olarak tanımlıyoruz. Ama diyelimki bundan beş bin yıl önce, beş bin kişinin birlikte yaşadığı büyük bir kabile var. Mesela iki ozandüşünün bu kabilenin içinde: Biri, söylediği destanlar, şarkılarla çok ilgi görüyor. Diğerine ise ka-bilenin içinden sadece birkaç kişi ilgi duyuyor. Şimdi bu kabileyi düşünün. Bundan beş bin yılönceki bu kalabalık kabilenin içinde popüler kültür var mıydı yok muydu? Yani kitle iletişimaraçları yok, bugünkü anlamda üretim ilişkileri yok, toplumun yapısı bugünkünden çok farklı amaortada da böyle bir şey var. Bunların cevapları her zaman tartışmalıdır, çok uzun bir tartışma konusubu. Yani yalnızca toplumun içinde büyük bir kitlenin ilgisini çeken her şey popüler kültür müdüryoksa bugünkü belli toplum yapısı, belli iletişim araçları, belli bir ticarileşme, kültür ürünününbelli bir şekilde pazarlanması sonucunda mı popüler kültür oluşur? Bunların çok kesin bir cevabıyok. Çoğunlukla beş bin yıl önceki hayatın içerisinde popüler kültürün olmadığını düşünerek po-püler kültürün ancak belli bir kitleselleşme, bunun ticarileşmesi, pazara dönüşmesi, kültürün en-düstrileşmesi sonucunda ortaya çıkan bir kültür olduğunu kabul ederiz.

Raportör: Popüler kültürün bir toplumda gündem belirleyici etkisinin o toplumun geliş-mişlik düzeyiyle bir ilgisi var mıdır?

Can Kozanoğlu:Bugünkü popüler kültür tartışmalarının çerçevesinden baktığımızda mutlakaöyledir. Bugünkü endüstriyel popüler kültürüne baktığımız zaman tabi ki. Mesela hani artık asgaribir iletişim hattı olan televizyonun olması, medyanın belli bir şekilde gelişmesi, belli ticari yapıların,belli ticari ağların oluşması, kültür ürününün belli bir şekilde metalaştırılıp insanlara sunulmasıgibi bazı koşullar aranıyor. Onun için toplumun en azından teknoloji ve örgütlenme bakımındanbelli bir düzeye gelmiş olması gerekiyor.

Raportör: Yani gelişmiş bir toplumda popüler kültürün daha yaygın olduğunu söyleyebilirmiyiz?

Can Kozanoğlu: Bu daha çok gelişmişlikten ne anladığımıza bağlı. Gelişmişlikten teknolojiningelişmesini, iletişim araçlarının gelişmesini, insanların satın alma gücünün gelişmesini anlıyorsanız

• Sayfa 103, 104’te Dinçer Eşitgin, Ethem Baran ve Çağrı Gürel’in popüler kültürüzerine Can Kozanoğlu ile yaptıkları bir röportaj metni yer almaktadır.

• Metni okumadan önce Can Kozanoğlu’a yöneltilmiş olan (koyu olarak yazılmış)soruları cevaplayınız.

• Metni okuyunuz. Metni okurken italik olarak yazılmış soruları cevaplayınız. Sonolarak metnin sonunda yer alan soruları tartışarak etkinliği tamamlayınız.

Futbol günümüzün en popüler oyun-larından biridir.


104

pek öyle değildir. Ama hani gelişmişlikten insanların birey olarak, beyin olarak, kültürel derinlikolarak gelişmişliğini anlıyorsanız öyledir.

Raportör: Ülke olarak sözgelimi Avrupa kültürü ve Amerikan kültürü gelişmiş kültürsayılabilir mi?

Can Kozanoğlu: Mesela, şöyle bir örnek vereyim: Bizde, son dönemde biraz azalsa da Popstar,BBG (Biri Bizi Gözetliyor) türündeki yarışma programlarının izlenme oranlarının yüksek olduğunugörüyoruz. Bu Almanya için de böyle, İngiltere için de böyle, Avrupa Birliğine yeni girmiş Polonyaiçin de böyle ve mesela Amerika dediniz, Amerika için de böyle. Yani insanların popüler kültüradına tükettikleri ürünler açısından ülkeler düzeyinde baktığımızda eskiden daha uzun makaslarvardı. Yani belli bir tüketim biçimi, belli bir moda mesela Avrupa’da yayılır, bize on sene sonragelirdi. Şimdi bu yeni iletişim sistemlerinin kullanılmasıyla birlikte bu makas çok daraldı hatta eşzamanlı hale geldi ve dünyanın farklı ülkelerinde insanların tükettiği, peşinden koştuğu çok po-püler olan mallar, eserler ya da yapımlar diyelim artık aşağı yukarı aynı. Mesela benim Polon-ya’dan bir arkadaşım gelmişti bu kış. Türkiye’nin en fazla Popstar konuştuğu zamanlar yani;arkadaşım, aradaki benzerliğe, paralelliğe şaştı. Televizyonda çalıştığım için, her gün yabancıajanslardan bize yüzlerce haber geliyor ve o kadar çok bu programlarla ilgili haber geliyor ki İn-giltere’deki Big Brother’da kavga çıktı, Almanya’da yeni bir yarışma izlenme rekoru kırdı, Ame-rika’da bizdeki Popstar’ın benzeri bir yarışma olan American Album’de ne olduğuna dair günügününe haber geliyor. Benim ortanca ağabeyim Meksika’da oturuyor. Bizdeki BBG’nin Meksikaversiyonunu izlemiştim orada. Müthiş benziyordu bizdekine ve hatta orda şunu gördüm, insan-ların davranışları, tavırları ve orada öne çıkmak için yaptıkları hareketler birbirine o kadar benziyorki ben İspanyolca bilmediğim hâlde, tabi ki kelimesi kelimesine ne söylediğini anlamıyorum ora-dakilerin, ama aşağı yukarı tavırlardan, gerilimden, surat ifadelerinden yüz hareketlerinden falanne manada bir şey söylediğini ve öbürünün nasıl bir karşılık verdiğini, nasıl bir gerilim doğdu-ğunu, nasıl çatışma ortaya çıktığını falan anlayabiliyordum. Dünyada hâlâ bir milyardan fazlaelektriğe kavuşmamış insan olsa da çok farklı kültürlerin, çok farklı coğrafyaların ve çok farklıgelişmişlik düzeyindeki ülkelerde tüketilen popüler kültür ürünlerinin birbirine bir hayli benzemeyebaşladığını görüyorsunuz.

Raportör: Bir tektipleşmeden söz edebilir miyiz bu durumda?Can Kozanoğlu: İyimser bakarsanız, insanların algılamalarını, insanların zevklerini falan bir-

birine yakınlaştırıyor; kötümser bakarsanız, tekdüzeleştiriyor, tektipleştiriyor. Herhalde ikisindende söz etmek mümkün.

Raportör: Tektipleşmeye, tekdüzeleşmeye doğru bu gidiş kültürler arasındaki farklılık-ları ortadan kaldırmıyor mu?

Can Kozanoğlu: Evet kültür farklılıkları ortadan kalkıyor ama mesela bunun yanında aynı za-manda kendisini kitlenin dışında tutmak isteyen, her zaman kitle dışı olana ilgi gösteren, onunfarklısını arayan insanlar da var... Bu gerçekten estetik kaygılarla da olabilir, başka kaygılarla da.Bu insanlar da şunu yapıyor: Her şey birbirine benzediğinden, her şey teknolojinin ve endüstrininürettiği son model popüler kültür ürünleri üzerinden gittiğinden, tepki olarak daha farklı olanıarıyorlar. Peki farklı olan nerde, çoğunlukla eskide ve otantik olanda... İşte bunun için de bir tepkiolarak etnik müzik akımı falan doğuyor... Yani Amerika’da, İngiltere’de, Almanya’da Fransa’dakendisini popüler kültürün, yine bu tektipleşmenin, benzeşmenin dışında tutmak isteyen insanbiraz da keşif ruhuyla Afrika’nın eski şarkılarını, Uzak Doğu’nun otantik müziğini falan keşfediporadan bu etnik müzik akımına ya da etnik kültür akımına yöneliyor... Ama tabi bu da bir süresonra kendi içinde kendi popülerini yaratıyor, kendi ticarileşmesini yaratıyor falan.

yayim.meb.gov.tr. Kısaltılmıştır.

1. Popüler kültür ile sayfa 102’de yer alan diğer kültürel kavramlar arasında ne gibi bir bağkurulabilir?

2. Sizce moda ile popüler kültür arasında nasıl bir ilişki kurulabilir?

OSORUlar


105

Kültür Merkezciliği - Yabancı Kültür Hayranlığı

Kültür merkezciliği (ethnocentrism), kişinin kendi kültürünüesas alarak öteki kültürleri küçük görmesi, kendi kültürünü doğalsayarken ötekilerini suni olarak değerlendirmesidir. Burada aynızamanda en tepede kendi kültürü olmak kaydıyla tüm kültürleribelli bir hiyerarşi içinde tasarlamak da vardır.Kültürel merkezcilik, diğer kültürlerin medenidünyanın içinde yer alamayacağı, isteselerdahi kültürel yapılarını değiştiremeyeceklerinedair gizli ırkçılıktan açıkça diğer kültürleri vemensuplarını tahrik ederek ikinci sınıf sayanbiyolojik ırkçılığa kadar çeşitli fikirleri kapsar.

Kişinin içine doğduğu kültürü ile ilişki-sinde hayatını uyumlu bir şekilde sürdürebil-mesi için onu olumlaması önemlidir. Hattatüm kültürel pratikler kendilerini doğal vehaklı kabul eden ideolojik bir içeriğe sahiptir.Bu bir ölçüde makul kabul edilmelidir. Sosyalçevresini kendi haklılığı konusunda ikna ede-meyen kültürel değerlerin yaşama şansıolmaz. Ancak sorun, özellikle bir toplumdakikamuoyu önderlerinin, ideoloji taşıyıcılarının,entelektüellerin kendi kültürleriyle başka kül-türler arasında pratiklere, değerlere ilişkin bir fark olmakla birliktebunun ahlaki bir fark olmadığını, herhangi bir kültürü ötekinekarşı özellikle değerli hâle getirecek bir gerekçe ortaya konula-mayacağını kitlelere iletip iletmemelerinde düğümlenir.

Diktatörlüğe dayalı siyasal rejimlerde, tek parti iktidarlarındaya da aşırı milliyetçi ideolojilerin egemen olduğu siyasal yapılardaait olunan kültür kayıtsız şartsız olumlanır ve ahlaken yüceltilir.Bu tutumun ne kadar çatışmacı bir toplumsal iklim doğurduğuNazi Almanyası döneminde tüm dünyaca tecrübe edilmiştir. De-mokratik toplumlarda ise kültürel farklılıklara daha toleranslayaklaşıldığı, ait olunan kültürel sisteme ilişkin daha yapıcı bireleştirelliğin devreye girdiği gözlemlenir. Bu eleştirellik aynı za-manda o kültürel sistemin kendini yenilemesi, canlılığını sürdür-mesi bakımından önemlidir. Montesquieu Fransız toplumunakendi dünyalarının dışarıdan nasıl görüldüğünü "Acem Mektup-ları" isimli eserinde iki İranlıyı konuşturarak gösterirken esasenFransa'ya bir eleştiri getirmektedir. Türk toplumunun uzun asır-lara dayalı imparatorluk tecrübesi, farklı kültürlerin bir arada ya-şadığı barışçı bir toplumsal iklim doğurmuştur.

Yabancı hayranlığı ise bir bakıma kültürel merkezciliğin bü-tünüyle karşıtı bir hâli ifade eder. Burada da kişi içine doğduğukültürü hakir, çirkin, değersiz görür ve hiçbir analitik muhake-

Kültürel görelilik, kül-türel farklılıklar hakkındadeğer yüklü yargılardankaçınmayı öneren ve her

kültürü diğerine karşı göre-celi kabul eden yaklaşım

biçimidir.

• Aşağıda yer alan “Kültür Merkezciliği - Yabancı Kültür Hayranlığı” adlı metni oku-yarak metnin sonundaki soruları cevaplayınız.


106

1. Sizce kültür merkezciliğinin ne gibi sakın-caları vardır? Tartışınız.

2. Metinden de yararlanarak yabancı kültürhayranlığına yol açan toplumsal nedenleri belir-leyiniz.

3. Kültürel yabancılaşmaya maruz kalmadanfarklı kültürlerle verimli bir alış veriş için nasıl birdavranış stratejisi önerirsiniz?

OSORUlar

Claude Lévi-Strauss ( Klodya LeviŞtraus, 1908-2009), Fransız antropolog.Paris Sorbonne Üniversitesinde hukuk bi-limi ve sosyoloji okudu. Lyon’da bir lisedeiki yıl kadar ders verdikten sonra, 1935 yı-lında Sâo Paulo Üniversitesinde profesörolarak çalışmaya başladı. 1935'ten 1939'akadar, Amazonlar'da etnografik çalışmalaryaptı. II. Dünya Savaşı’ndan kısa süre önceFransa'ya geri döndü. Gönüllü askerlik hiz-metini yaptıktan sonra, New York'ta birokulda ders vermek için tekrar Fransa'yıterk etme kararı verdi. Burada Roman Ja-kobson ile tanıştı ve özellikle onun dilsel dü-şüncesinin etkisinde kaldı. 1944'te FransızDışişleri tarafından Fransa'ya çağrıldı veardından Fransız Konsolosluğunun kül-tür danışmanı olarak, yeni araştırmalarınıtamamlayabilmesi için New York'a gön-derildi. 1959'dan 1982'deki emekliliğinekadar Collège de France'da sosyal antro-poloji profesörü olarak görevde kaldı.

Lévi-Strauss’a göre birey, dilin, kültürünve eğitimin ürünü olan toplumsal varlıktır.Dolayısıyla insana ilişkin evrensel bilgiyeulaşmak ancak kapsamlı bir kültür anali-ziyle mümkündür. Bu ana-lize de insan et-kinliğinin temel ögelerini, eylemlerini vesözlerini yani dilini sınıflayarak başlamakgerekir. Levi-Strauss dünyanın farklı bölge-lerinde farklı kültürleri özellikle de ilkel kül-türleri inceleyerek antropolojinin bütünkültürlerde ortak olan evrensel yasalarınıbulmaya çalışmıştır. Türkçe’ye tercümeedilmiş eserleri şunlardır:

• Irk, Tarih ve Kültür (1952)• Hüzünlü Dönenceler (1955)• Yaban Düşünce (1962)

TANIYORUMTANIYORUMSmeye dayanmaksızın dışarıdan gelen her tür kültür un-surunu olumlamaya dayalı bir ruh hâli ile davranır.Özellikle toplumların sorunlarının çoğaldığı, gerilemedönemine girdikleri, şartlarını değiştirmek için başka-larının tecrübelerinden faydalanmak istedikleri ortamlaryabancı hayranlığı için elverişli bir iklim oluşturur. Ör-neğin Tanzimat Döneminin kültürel ikiliğinin yarattığıkarmaşada yabancı kültürlerin etkisi artmış ve onlarakarşı hayranlık, özellikle hızla sosyal sınıflarını değiştiripzenginleşen çevrelerde güç kazanmıştır. Cumhuriyetinilk yıllarında, yabancı dille konuşmayı, evlerine yabancıkökenli mobilyalar getirtmeyi, yabancı mürebbiyeler tut-mayı medenileşmenin en temel göstergeleri sayan an-layışın dönemin pek çok entelektüeli tarafından çarpıcıeleştirilere tabi tutulduğunu görürüz.

Her toplumda ölçüsüzce kültürünü abartılı bir bi-çimde yücelten ya da tersine bir yabancı hayranlığıyladavranan birileri olabilir ancak toplumun çoğunluğuböyle davranmaz. Bu iki karşıt tutum arasında dengelibir konum geliştirebilmek pek çok bakımdan faydalıolabilir.

(Naci Bostancı, Toplum ve Kültür, Ed. İhsan Sezal, Sosyo-lojiye Giriş, İçinde, s. 121-122, Düzenlenmiştir.)

• Üç gruba ayrılarak “Uygarlığa Katkı Sağlayanlar” etkinliğini aşağıdaki yönergeler doğrul-tusunda gerçekleştiriniz

• I.Grup: Türk ve/veya İslam bilim insanlarının bilim ve teknoloji alanındaki katkılarınıaraştırarak bir rapor hazırlayınız.

• II. Grup: Türk ve/veya İslam bilim insanlarının sanat ve mimarlık alanındaki katkılarınıaraştırarak bir rapor hazırlayınız.

• III. Grup: Türk ve/veya İslam bilim insanlarının edebiyat ve felsefe alanındaki katkılarınıaraştırarak bir rapor hazırlayınız.



107

22. DERS : Kültürel Tutumlar ve Kültürler Arası Etkileşim


1. Yaşadığımız dünyada kültürel farklılıkların var olması doğal mıdır? Düşününüz.2. Farklı kültürlere karşı tavrımız sizce nasıl olmalıdır? Görüşlerinizi belirtiniz.3. Toplumlar birbirlerine ne tür kültürel katkılarda bulunabilirler?

Tarih boyunca farklı sosyoekonomik coğrafyalarda şekillenmiş olan kültürel sistemler birbirlerinietkilemiş ve birbirlerinden etkilenmişlerdir. Bu tür karşılıklı ilişkide bağımsız, kendi içine kapalı bir kül-türel sistem düşünülemez. Elbette her kültürün nesnelere yüklediği anlamlar, ahlaki tutumlar, alış-kanlıklar bakımından bir özgünlüğü vardır. Yemeklere karşı verdiğimiz tepkiler örnek olarak alındığındatoplumumuzun bize kazandırdığı tutumlar ile Çinlilerin tutumları arasında farklıklar olduğu aşikârdır.Başka bir örnek verecek olursak evli Alman çiftlerin birlikte yedikleri bir akşam yemeğinin ücretinigenelde ayrı ayrı ödedikleri söylenir, hatta bu nedenle Alman usulü ödeme diye bir tabir gündelik dilinkullanım alanına girmiştir; oysa bizim toplumumuzda böylesi bir davranış yadırganır. Bu örnekler (ah-laki, dinsel vb.) çoğaltılabilir. Bununla birlikte başka kültürlerle temas, bir kültürel sistemin kendisinifark etmesi ve öteki kültürlere karşı belli hoşgörü düzeyine erişebilmesi bakımından hayati bir önemtaşır.

Şimdi yönergeleri takip ederek kültürler arası ilişkileri kavramaya çalışalım.

Berlin Filarmoni Orkestrası“Sarı Gelin”i Çalacak

Sanatçı Mazlum Çimen'i İstanbulAvrupa Birliği Genel Sekreterliği Orta-köy Ofisinde kabul eden Devlet Bakanıve Başmüzakereci, Çimen'in gerçekleş-tireceği “Müziğin Yurdu Anadolu, Yerel-den Ulusala, Ulusaldan Evrensele”projesinin, kültürel zenginliği ortaya çı-karabilecek, millî birlik ve beraberliği pe-kiştirecek bir sanat çalışması olduğunu söyledi. Projeye her türlü desteği vermeye hazır olduklarınıkaydeden Bakan, "Anadolu'daki bir sanatçımızın Berlin Filarmoni Orkestrası ile Lorke Lorke'yi veSarı Gelin' i çaldığını hayal etmek bile heyecan veriyor." dedi. Sanatçı Mazlum Çimen ise bir “cum-huriyet projesi" hayali kurduklarını ve bunu gerçekleştirmek için gerekli desteği göreceklerineinandığını dile getirdi. Çimen, bu dört ayaklı projede yerel türküleri en iyi etnik ağızla seslendire-ceklerini, ardından türkülerin halk müziği korosu, senfoni ve koro hâlinde söyleneceğini anlattı.Proje kapsamında yerel halk oyunları ekipleri, bale ve operanın da eşlik edeceği çalışmayı yirmibir dünya başkentine taşımayı amaçladıklarını vurgulayan Çimen, "Bu coğrafyadaki herkesin ener-jisini paylaşması adına güzel bir proje olacağına inanıyoruz." dedi.

www.sabah.com.tr

• Aşağıdaki haber metnini okuyarak soruları cevaplayınız.ZİHİNSELHAZIRLIK

Kültürel Tutumlar ve Kültürler Arası EtkileşimO

O

SOSYOLOJİk bakış


108

Kültürler Arası İletişim Açısından Gündelik İletişim Davranışları

Doktora çalışması yapmak üzere gittiğim Avusturya’da kendisinin debir öğrenci olduğunu sonradan öğrendiğim yurt sorumlusunun daha ilkgörüştüğümüz kayıt anında “Adın ne?”, “Nerelisin?” ve benzeri “sen”lerledevam eden soruları karşısında irkildiğimi ve daha sonra koridorda kar-şılaştığım bitişik odalarda kalan öğrencilerin de aynı şekilde “sen” diyehitap etmeleri karşısında yaşadığım kültür şokunu itiraf etmeliyim. Ha-yatımda ilk kez karşılaştığım ve bundan dolayı âdeta ref-leks olarak “siz” diye hitap ettiğim bu insanların bana“sen” diye hitap etmeleri bir anda moralimin bozulmasınave daha ilk günden onlarla ilgili olarak “yabancıları horgören, onlara tepeden bakan insanlar oldukları” şeklindebir ön yargı oluşturmasına neden olmuştu. Kendimcealtta kalmamam gerektiği düşüncesiyle “siz” diye başlat-tığım konuşmalarımı, “sen”li cümlelerle tamamlama ge-reksinimi duydum.

Ertesi akşam odamın kapısını çalarak içeri giren Avus-turyalı bir öğrencinin kendisini tanıttıktan sonra elinde tut-tuğu bozuk parayı uzatarak “Parasını versem bana birtane verir misin?” demesiyle ikinci bir şaşkınlık yaşadım.Üstelik senli benli konuşarak yapıyordu bunu. Para ver-mesine gerek olmadığını söyleyip bir kalem verdiğim gen-cin, vücut diliyle olağanüstü bir durumla karşılaşmış gibi tepki verdiğini,“Çok naziksin” deyip defalarca teşekkür ettiğini anımsıyorum. Sanki birkalemden öte önemli bir hediye almış gibi teşekkür etmişti bana. Oysabir kalemin lafı mı olurdu! Böyle bir şey için para almak hatta teklifetmek! Ne kadar da ayıp bir şeydi! Tabi ki bu bana göre, benim kültürdünyama göre böyleydi.

Yaşadığım bu iki “garip” olaydan birkaç gün sonra, yurttaki öğrenci-lerin birbirlerine “sen” diye hitap etmelerinin yerleşik bir geleneğin ürünüolduğunu, hatta “siz” diye hitap edenlerin, “ilişkilerine belli bir mesafekoymak isteyen soğuk tipler” olarak değerlendirildiğini (Bunlardan biride galiba ben olmuştum.) öğrenmiş olmam, farklı bir dünyanın içinegeldiğimi ve kafamda oluşan ön yargının yersiz olduğunu kısa süredeanlamamı sağlamıştı. Burada yapılan; günün önemli bir kısmını birliktegeçiren, aynı mekânı paylaşıp aynı havayı teneffüs eden insanların, dahaçok formel ilişkilerde kullanılan sizli-bizli hitap şeklini gereksiz bulmala-rından ve senli-benli konuşmayı “daha sıcak bir hitap biçimi” olarak de-ğerlendirmelerinden başka bir şey değildi. Diğer bir deyişle buradakihitap şeklini belirleyen genel geçer nezaket kuralları değil iletişimin ger-çekleştiği sosyal ve fiziksel ortamdı. Bütün bunlar, ileriki günlerde yaşa-nabilecek yeni sürprizlere karşı psikolojik olarak hazırlıklı olmam ve dahaihtiyatlı davranmam konusunda benim için önemli bir deneyim olmuştu.

(Ayhan Selçuk, Kültürlerarası İletişim Açısından Gündelik İletişim Davra-nışları, www.sosyalbil.selcuk.edu.tr. Düzenlenmiştir.)

Toplumlarda nezaketilişkileri birbirinden

farklıdır.

• Aşağıdaki metinden hareketle gündelik hayatınızda karşılaştığınız selamlaşma,vedalaşma ve hitap biçimlerindeki kültürel farklılıklara örnekler veriniz ve bu türdenfarklılıkların nedenleri üzerine tartışınız.


109

Amişlerin Nüfusu Giderek Artıyor

Dünyanın en gelişmiş ülkelerinden ABD'deelektrik, telefon kullanmadan, otomobile bin-meden ve her türlü teknolojiyi reddederek ya-şayan aşırı Hristiyan topluluk Amişlerinnüfusu, son on altı yılda yüz yirmi beş bindeniki yüz otuzbine çıktı. Yapılan araştırmayagöre, topluluk içi evlilik yapan Amişlerin nü-fusu bu hızla büyümeye devam ederse 2026yılında beş yüzbine yaklaşacak. Otomobil ye-rine atlı arabalarıyla ulaşımı sağlayan, İnternet,cep telefonu gibi her türlü yeni teknolojiyi red-deden, evlerine elektrik bağlatmayan Amişler,geçimlerini tarımla uğraşarak sağlıyorlar.

Ülkenin pek çok eyaletine yayılmış hâldeyaşayan Amişlerin en yoğun bulunduğu bölgeise Pensilvanya eyaletindeki Lancester şehri. ABD'nin doğu kısmında bulunan ve şehirlerarası trafikbakımından da yoğun olan Lancester'da anayollarda atlı arabalarıyla gezen Amişler için trafiktede özel düzenlemeler yer alıyor. Kendi özel kiliselerinde ibadet etmeyi tercih eden Amişlerin ençok önem verdiği şeyler, fazla çocuk sahibi olmak, komşuluk ilişkileri ve akrabalarıyla görüşmek.Almancanın farklı bir aksanıyla konuşan ve anadillerini iki yüzyıla yakın süredir bulundukları Ame-rika Kıtası’nda da kullanmayı sürdüren topluluk, çocuklarını ilköğretimin ardından okula gönder-miyor. Giyim tarzlarıyla da farklı olan Amiş topluluğunda kadınlar uzun kollu ve uzun etekli elbiselergiyiyor. Elbiselerini önlük ve 17. yüzyıldan kalma şapkaları ile tamamlıyorlar. Erkekler ise çalışırkenaskılı elbise, günlük yaşamda ise koyu renk takım elbise giyerek şapka takıyorlar. Evlendiktensonra tüm erkekler sakal bırakıyor. Amişler, çamaşır ve bulaşıklarını elde yıkıyorlar, akşamları mumışığında oturmayı tercih ediyorlar, atlı arabanın yanı sıra zaman zaman bisiklet kullanarak ulaşımısağlıyorlar ve akşama kadar tarlalarında çalışıp gün batımına yakın evlerine çekiliyorlar.

www.radikal.com.tr

1. Amişlerin kendi kültürlerini fark etmeleri ve kültürlerine özgü tutumlar geliştirmelerisizce modern kültürle yüzleşmelerinin bir sonucu mudur? Niçin?

2. Amerikan toplumu Amişlere kültürel yaşam alanı tanırken sizce ne tür fikirleri referansalmaktadır?

3. Amişler ile Amerikan toplumu arasındaki ilişkiyi dünya çapında toplumlar arasındakiilişkilere uyarlarsak kültürel hoşgörüyü artırabilmek için sizce neler yapılabilir? Öneriler ge-tiriniz.

• Aşağıdaki haber metnini okuyarak metnin sonundaki soruları cevaplayınız.

OSORUlar

“Uygarlığa Katkı Sağlayanlar Etkinliği” çerçevesinde hazırladığınız raporlarınızı sınıfta sununuz.

Sunumun ardından uygarlığa katkıda bulunan Türk ve/veya İslam bilim insanlarınınisimlerini ve en önemli katkılarını içeren ortak bir çizelge hazırlayınız.

hatırlatma


110

Alanlar Katkıda Bulunanlar Katkıları

Bilim veTeknoloji

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

Sanat ve Mimarlık

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

Edebiyat veFelsefe

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

• Aşağıdaki tabloda boş bırakılan yerleri raporlarınızdan yola çıkarak doldurunuz.


111


EN

İT

5.


(kültürlenme, maddi kültür )

1. ……………………………………….. so-nucunda yeni bir kültür bileşimine varmakmümkündür.

2. İnsanların doğa ile girdiği mücadeleyi ko-laylaştıran her türlü araç, gereç …………………………………ögesidir.

Aşağıdaki ifadelerden doğru olanlarınbaşına ( D ), yanlış olanların başına ( Y )yazınız.

1. ( ) Kültürel değişim toplumsal hayatı vekurumları etkiler.

2. ( ) Kültürün toplumsal bütünleşmeyekatkısı yoktur.

3. ( ) Kültürel görelilik bireylerin kendikültürünü diğer kültürlerden üstün tutmasıdır.

4. ( ) Örflerin yaptırım gücü gelenekgöreneklere nazaran daha fazladır.

A) BOŞLUK DOLDURMA



1. Günlük hayatta kültür kavramı hangi an-lamlarda kullanılmaktadır? Sıralayınız.

2. Maddi kültür unsurlarındaki değişim hızıniçin manevi kültür unsurlarında görülmemek-tedir? Kısaca belirtiniz.

3. Kültürel hoşgörü ya da hoşgörüsüzlük so-nucunda ne gibi durumlar ortaya çıkacağını be-lirtiniz.

4. Kültürlenme ile kültürleşme arasındakifarkı belirtiniz.

C) SORU - CEVAP N

NAşağıda verilen soruların doğru seçene-

ğini işaretleyiniz.

1. Farklı illerden gelip İstanbul’da aynımahallede oturan insanlar zamanla birbirinikültürel olarak etkilerler. Bu ifade aşağıdakikavramlardan hangisine örnek oluşturur?

A) Kültürlenme B) Kültürleme C) Kültür şoku D) Kültürleşme

E) Kültürel yozlaşma

2. Kökleşmiş kültür içerikleri, standartlaşmışdavranış biçimleri ve sosyal alışkanlıklar olarakkültür içerisinde önemli bir yer tutar.

Aşağıdakilerden hangisi kökleşmiş kültüriçerikleri arasında yer almaz?

A) Örf B) Âdet

C) Gelenek D) Görenek

E) Moda

ND) ÇOKTAN SEÇMELİ

E)YORUMLAMA N

İstanbul’un 2010 Avrupa Kültür Başkentiseçilmesinin sebep ve sonuçlarını yorumlayı-nız. Sizce Türkiye’den bu özelliği taşıyabile-cek başka hangi şehirler vardır? Neden?


112

F) BULMACA NAşağıdaki soruların cevaplarını bulmacadaki yerlerine yazınız.

1. Kültürün maddi unsurlarının manevi un-surlara nazaran daha hızlı değişmesi.

2. Kendi kültürünün diğer kültürlerden üstüntutulması.

3. Bir kültürün kökeninden koparak kendineyabancılaşması.

4. Yeni bir kültür karşısında yaşanılan uyumgüçlüğü.

5. Her kültürü diğerine göre göreceli kabuleden yaklaşım.

6. İnsanoğlunun kazandığı maddi ve maneviögelerin bütünü.

7. Farklı kültürlerin birbirlerini etkilemesi so-nucu ortaya çıkan yeni bir kültürel bileşim.

8. Kültürel tavır alış.

9. Halka ait anlamına gelen kültürel unsurlar.

10. Toplumsal bütünlüğü sağlayan, yaptırımgücü örf ve âdetlere göre daha zayıf olan davra-nış kalıpları.

11. Azınlıkta olan gruplarca benimsenen kül-tür.

12. Yaptırım gücü çok az olan yöresel davra-nışlar.

13. Bir toplumda en çok benimsenen, yaşa-nan kültür.

14. Yaptırım gücü fazla olan kökleşmiş kül-tür.

15. Farklı iki kültürün etkileşimi sonucundaher iki tarafın da değişikliğe uğraması.

16. Bir kültürün çeşitli araçlarla kendisinibaşka kültürlere egemen kılması.


VI. ÜNİTETOPLUMSAL KURUMLAR

23.Ders: Toplumsal Kurumlar ve İşlevleri24.Ders: Aile Kurumu25.Ders: Evlenme, Boşanma ve Ailenin Sürekliliği26.Ders: Aile Modelleri27.Ders: Kadının Toplumdaki Yeri ve Önemi28.Ders: Eğitim ve Sosyal Hayat29.Ders: Din, Laiklik ve Atatürk30.Ders: Ekonomi ve Sosyal Hayat31.Ders: Ekonominin Bileşenleri ve Ekonomik Sistemler32.Ders: Siyaset Kurumu ve Siyasetin Temel Kavramları33.Ders: Siyasal Yönetim Biçimleri34.Ders: Demokrasi

Temel Kavramlar

Kurum

Evlilik

Aile

Çekirdek Aile

Geniş Aile

Boşanma

Demokrasi

Üretim-Tüketim

Kadın Hakları

Eğitim

Din

Laiklik

Ekonomi

Kapitalizm

Sosyalizm

Siyaset


114

Bu dersle birlikte toplumsal kurumların toplumsal ha-yattaki yeri ve işlevlerini daha yakından görme imkânı bulacaksınız. İlkin genel bir bakışla toplum-sal kurumlar bir bütün olarak mercek altına alınacak, sonra her kurum ayrı ayrı bölümlerde tektek değerlendirilecektir.

Şimdi yönergeleri takip ederek toplumsal kurum kavramını ve kurumların işlevlerini açık-lamaya çalışalım.

• Sayfa 115’te “Toplumsal Kurumların İşlevleri” adlı bir metin yer almaktadır.Metni okuyarak soruları cevaplayınız.

• Sayfa 116 ve 117’deki yönergeleri takip ederek etkinliği tamamlayınız.

Toplumsal Kurumlar ve İşlevleri OSOSYOLOJİk bakış

23. DERS : TOPLUMSAL KURUMlar VE İŞLEVLERİSÜRE : 2 DERS SAATİ

1. Aşağıdaki görseller insanların biyolojik ya da toplumsalhangi ihtiyaçlarına atıfta bulunmaktadır?

2. Her bir görselin onu diğerleriyle ilişkili kılan oklarla göste-rilmesinin sebepleri sizce neler olabilir?

ZİHİNSELHAZIRLIKO


115

Toplumsal Kurumların İşlevleriToplumsal kurumlar belli ihtiyaçları karşılamak için

doğmuşlardır. Bu ihtiyaçlar kurumların amaçlarını belirler.“Grup hayatına katılan kişilere kurumlar ne yapar?" so-rusu kurumların görevlerini belirlemek bakımındanönem arz eder. Aslında bir kurumun nesnesi,amacı ve hedefi ile grubunkiler aynıdır. Mesela eko-nomik, dinî ve siyasi gruplar, ekonomik, dinî ve si-yasi amaçları gerçekleştirmek için vardır. Bunedenle toplumsal grubun temel işlevi kendineözgü toplumsal kurumları oluşturmaktır. Toplumsalkurumların işlevlerini olumlu ve olumsuz olmaküzere ikiye ayırmak mümkündür. Olumlu işlevlerişöyle sıralanabilir:

• Toplumsal kurumlar gruplarda yüksek dü-zeyde bir bütünleşmeyi; iş birliği ve dayanışmayısağlar.

• Toplumsal kurumlar, kişilerin toplumsal davranışla-rını kolaylaştırır ve basitleştirir.

• Toplumsal normlar ve bunlara dayalı kurumsal dav-ranışlar toplumun hayatı içinde oluşmuşlardır. Bireyinbunları bir anda bulması ve ona göre davranması müm-kün değildir. Hâlbuki kurumlar bireylere hazır toplumsalrol ve toplumsal ilişki formları temin ederler. Böylece ku-rumlar bireylerin birbirlerinden beklentilerini karşılar.

• Toplumsal kurumlar, bireye, kendi özel yetenek veisteklerini geliştirebildiği, önceden var olan roller sunarlar.Böylece birey işletme yöneticisi, hukukçu, eş, oyuncu vb.rollerde neyin olacağını ve neyin beklendiğini bildiği içinamaç ve hedeflerini buna göre kolayca belirler.

• Toplumsal kurumlar, kültürün istikrarı ve koordinas-yonu için birer aracı olarak hizmet eder.

• Toplumsal kurumlar bireyin gelişigüzel, keyfî ve baş-kaları için tehlikeli olabilecek davranışlarını frenlemek su-retiyle toplumsal kontrolü sağlar.

Toplumsal kurumların olumsuz işlevleri ise şunlardır:• Toplumsal kurumlar ani değişmelere müsait değil-

dir. Çünkü kurumsal davranışları koruma ve sürdürmeeğilimindedir. Böylece topluma yeniliğin girmesini engel-leyici ve geciktirici rol oynar.

• Toplumsal kurumlar bazen bireylerin kişiliğini en-gelleyici rol oynar. Bu kurumlar ortaya koydukları kurallarile sapkın davranışlara karşı çıkarken özgürlükleri sınırlar.Oysa bireyin kişiliğini oluşturabilmesi için toplumun to-lerans sınırları içinde, yetenekleri ve gücü çerçevesindetoplumsal normları belirleyerek kişiliğini özgürce oluştur-ması gerekir.

(Zeki Arslantürk, Tayfun Amman, Sosyoloji, s.284-286, Dü-zenlenmiştir.)

OSORUlar

1. İnsanların temel biyolojikve toplumsal ihtiyaçları neler-dir? Söyleyiniz.

2. İnsanların ihtiyaçları top-lumda ne tür uygulamalarlakarşılanmaktadır?

3. İhtiyaçları karşılamaya yö-nelik uygulamalar tarihsel sü-reklilik arz eden kalıplaşmışdavranışlara yol açmakta mıdır?Bu kalıplaşmış davranış pratik-lerine örnekler veriniz.

Tüm kurumların temel toplumsal işleviinsanların temel ihtiyaçlarını karşıla-

maya yöneliktir.


116

Toplumun Temel Kurumları, Görevleri ve Yapısal Ögeleri

Toplumsal İhtiyaçlar

Kurum Adı Rol Sahipleri Fiziksel Göstergeler Simgesel Göstergeler

Çocuk sahibiolma ve

çocuğu bü-yütme

.................... ........

..............................

.................... ........

..............................

Kullanılan eşyalar

Konut tipi

.................... ........

..............................

.................... ...

........................Ekonomi

.................... ........

..............................

Fabrika

..............................

.................... ........

..............................

.................... ...

........................

.................... ........

.............................

.................... ........

..............................

.................... ........

..............................Kur’an, İncil, Tevrat

.................... ...

........................

.................... ........

.............................Yönetici, yönetilen

.................... ........

..............................

.................... ........

..............................

.................... ...

........................

.................... ........

.............................

.................... ........

..............................

.................... ........

..............................

Diploma, derece,kitap

• Her toplumda belli ihtiyaçlar, bu ihtiyaçları karşılayan kurumlar, bu kurumlarda çalışanbireyler, bu kurumların fiziki unsurları ile onları temsil eden simgesel göstergeler vardır.

• Bu bilgiler doğrultusunda aşağıdaki tabloyu doldurunuz.


117

Kurumların Dönüşümleri

Gerçekte kurumlar yaşarlar yani durmadan değişirler,eylem kuralları birbirini izleyen zamanlarda ne aynı şekildeanlaşılır ne de uygulanırlar. Hâlbuki onları dile getiren for-müller ebedî olarak aynı kalır. Yaşayan kurumlar, çeşitlizamanlarda oluşan, işleyen ve dönüşümlere uğrayan bi-çimiyle toplumsal olgular oluşturur. İnsanlık tarihi, sonsuzfakat gelip geçici kurumsal değişme dizilerinden oluş-maktadır. Toplum analizleri konusundaki en şaşırtıcı, bili-nemez problemlerden biri bu kurumsal değişmenin nasılaçıklanacağı sorunudur. Bu konuya o kadar dikkat edil-mesine, ilgi gösterilmesine rağmen herhangi bir sosyaldurumdaki değişmenin yönünü ve derecesini tahmin et-meye, önceden kestirmeye yarayan uygun bir tarih ku-ramı geliştirilememiştir. Kurumlar, bireylerin amaçlarıylauyum içinde olduğu zaman, denge kurma eğilimindedir ve bu ne-denle mevcut kurumlarda bir değişmeye, reforma gitmek yö-nünde çok az bir eğilim vardır. Grubun durumundaki herhangi birdeğişmenin bu dengeyi tahrip etmesi ve sosyal değişmeyi gün-deme getirmesi olasıdır. Böylesi bir tahribat, örneğin, savaşla, tek-nik keşifler, doğal kaynakların tüketilmesi, göç ve iklim değişmeleriya da diğer toplumlarla ilişkiyle başlatılabilir. Bu değişmelerin so-nucu olarak yeni davranış biçimlerinin ortaya çıkması olasıdır. Ör-neğin, mekanik keşiflerin bir sonucu olarak yeni teknikler üretimmetotlarına uygulanır ya da göçün bir sonucu olarak konut tiple-rinde yenilikler olur. Öte yandan bazı kurumlar değişmenin tohum-larını içinde barındırır. Örneğin, geniş ailelere büyük önem verilenbir toplumda, ailevi kurumları dönüştürmek, düzeltmek kaçınılmaznüfus büyümesiyle de pekiştirilmiştir.

Kuşkusuz ki kurumların evrimi kendiliğinden ortaya çıkmamak-tadır. Bunun için birinci olarak bireyler ve örgütlü grupların aktifve yoğun çabaları gerekir. Daha iyi oluşturulmuş ve kurulmuş bazıkurumlar ise birbirine güçlü olarak bağlandığı için değişeme-mekte, kolayca ve hızla çözülememektedir. Kurumlarda değiş-meye yol açan herhangi bir hareket, topluluğun önemli birkısmının tepkisi, direnciyle karşılaşacaktır. Bu direnç muhtelif kay-naklara sahiptir. Bunlardan ilki topluluğun davranışını yeni, biçim-lenmemiş örüntülere uygun olarak düzenlemede isteksiz olması,ikincisi her bir kurumun değişmeye maruz kalan bireylerin eğilim-leri tarafından belirlenmesidir. Mesela dinsel kurumlardaki bir de-ğişme din adamlarının, eğitim pratiklerinde bir değişme iseöğrenci ve öğretmenlerin tepkisine yol açabilmektedir. Üçüncüsüise kurumların yaptırım güçleri vasıtasıyla bireyler üzerinde kontroluygulamasıdır. Birey kurumun kutsal, dokunulmaz olduğunu, ku-rumun sona ermesinin kendilerinin de sonu olacağını düşünmek-tedir. Kurumsal değişmenin hızlanmasına, güçlü bir direnişle karşıçıkılmaktadır.

(Sevinç Güçlü, Kurumlara Sosyolojik Bakış, s.40, Düzenlenmiştir.)

OSORUlar

1. Sizce insanların ihti-yaçları değiştikçe kurumsalyapılar değişir mi? Örneklerveriniz.

2. Kurumların değişenrolleri çerçevesinde sosyal-leşmenin taşıyıcı rolünüsizce hangi kurum üstlen-mektedir? Neden?

3. Hangi kurumlar top-lumsal çözülmeye karşı di-renç gösterebilir? Neden?

4. Sizce hangi kurumlartoplumsal bütünleşme içingereklidir? Neden?

• Aşağıdaki metni okuyarak soruları cevaplayınız.

19. yy.da tulumbacılar


118

• Sayfa 119 ve 120’de ailenin toplumsal hayatta üstlendiği bazı işlevleri ele alan“Aile Kurumunun İşlevleri” adlı bir metin yer almaktadır. Metni okuyunuz ve metninaltında yer alan soruları cevaplayınız.

• Metinden de hareketle sayfa 120’deki görselin altında bulunan soruya cevaplararayınız. Cevaplarınızı arkadaşlarınızla paylaşınız.

Aile bireye en yakın ve dolayısıyla en fazla etki eden toplumsal birimdir. İnsanların gözlerini dün-yaya açarken çoğunlukla ilk karşılaştıkları, sonra da içinde büyüdükleri, günlük hayatlarının büyükbir bölümünü geçirdikleri ortam hep ailedir. “Aile nedir?” sorusunun cevabını vermek, ailenin top-lumsal hayatta üstlenmiş olduğu rolü saptamak, onun tarihsel serüvenini ve gelecek yıllarda ne türdeğişimler geçirebileceğini anlamak için aile kurumunun çok boyutlu gerçekliğini sosyolojik bir bakışaçısıyla analiz etmek gerekir.

Şimdi yönergeleri izleyerek aile kurumunun çok boyutlu gerçekliğini sosyolojik bakış açısıylaanaliz etmeye çalışalım.

Aile

24. DERS : AİLE KURUMUSÜRE : 3 DERS SAATİ

Sosyal hayatınızda ailenizin size kazandırdığını dü-şündüğünüz en önemli üç şey nedir?

1. ................................................................2. ................................................................3. ................................................................

Bireysel hayatınızda ailenizin size kazandırdığını dü-şündüğünüz en önemli üç şey nedir?

1. ................................................................2. ................................................................3. ................................................................

Ailenizde olmasını istediğiniz üç şey nedir?

1. ................................................................2. ................................................................3. ................................................................

• Aşağıdaki haber metnini okuyarak tabloda yer alan sorularıcevaplayınız.

Aile Bağları Neden Çok Önemlidir?

Amerikan İntihar Bilim Birliğinin Nisan 2009 tarihinde yaptığı yıllık toplantısında Amerikangençliğinin intihar davranışı üzerinde ayrıntılı çalışmalar yapıldı ve araştırmalar sunuldu. Birey-ciliğin bir yaşam biçimi olarak yerleştiği Amerikan toplumunda çocukların 11-12 yaşından sonraaile bağları giderek zayıflıyor. Toplantıda söz konusu edilen bir araştırma ise bu aile bağlarınınönemine vurgu yapıyor. Aile desteğini daha fazla alan ergenlerin ve genç yetişkinlerin intihar eği-limlerinin daha az olduğu bildiriliyor. Araştırmayı yöneten Washington Üniversitesi Eğitim Psiko-lojisi Profesörü James Mazza, aile desteğinin/aile bağlarının koruyucu bir rolü olduğunu ifadeediyor ve ekliyor: “Ergenin arkadaş ilişkileri aile desteğinin yerini tutmuyor.” Batı’da dağılıp par-çalanmaya yüz tutan aile ilişkileri çocukların psikolojik sağlığını daha çocuk yaşlarda yitirmesineyol açıyor. Aile desteği alan, anne-baba-kardeş ve akraba ilişkilerini koruyabilen ailelerin çocuklarıkendilerini şanslı hissediyor. www.akiloyunlariakademisi.com


ZİHİNSELHAZIRLIKO


119

Aile Kurumunun İşlevleri

Farklı iki cinsiyetteki insanın, tek başına yetersizlik duygusunuaşmak için oluşturduğu tarihin en eski kurumu olarak kabul edi-len aile, çocuk açısından, sosyal yaşama katılmak için hazırlık-ların yapıldığı ve deneyimlerin kazanıldığı bir ortam; yetişkinleraçısından ise mutluluğun hâkim olduğu, şiddetli gerilim ve sı-kıntılar karşısında dayanışmanın en iyi şekilde eldeedildiği bir sığınma yeri anlamlarını ifade etmektedir.Toplum tarafından onaylanan bir birlikteliğin yaşan-dığı aile, ortak ikametgâh, ekonomik iş bölümü veüreme süreciyle karakterize edilmektedir. Anne,baba, çocukların ve tarafların kan akrabalığındanmeydana gelmiş, ekonomik ve sosyal bir kurum olanaile, yerine getirdiği fonksiyonlar açısından toplumsalyaşamın merkezindedir. Ailenin yerine getirdiği eko-nomik, sosyal, kültürel, eğitsel ve psikolojik fonksi-yonlar, onu toplumun ve toplumsal yapınınvazgeçilmezi yapmaktadır.

Dünyaya gelen çocuk, içinde yaşayacağı toplumve kültüre ait bilgileri ilk ve en somut şekliyle aileiçinde almakta; sosyal çevre ve diğer insanlarla te-masın başlangıcını burada gerçekleştirmektedir. İlkaşamada belirli saatlerde yemeyi ve yatmayı aile içinde öğrenençocuk, daha sonra hareketlerinde başkalarını dikkate alıp gele-nek ve göreneklere göre yaşamayı kavrayarak sosyal yaşama ha-zırlanmaktadır. Günlük hayata ilişkin bilgilerin çocuğa aktarılmasıda bu noktada oldukça önemlidir. En basit bir eşyanın tamira-tından hasta ve yaşlının bakımına, temizlik alışkanlığından sağlıkkonusundaki önemli bilgilere kadar sayılamayacak birçok şeyi,insanlar aile içinde aldıkları eğitime borçludurlar.

Çocuğu sosyal çevreye alıştırmak, ona ana dilini öğretmekve mevcut kültürü benimsetmek gibi fonksiyon üstlenen aile,üyelerinin değişmelere ve beklenmedik durumlara karşı uyumsağlamaları konusunda başarılı olmaktadır. Ekonomik, sosyal,siyasal ve kültürel alanlarda faaliyet gösteren insan, bu alandauygulamaya koyduğu ve başarılı olduğu her türlü tutum ve dav-ranışı, içine doğduğu ailede erken yaşta, kolay, çabuk ve doğ-rudan öğrenmektedir. Bunlar, kişiye hazır olarak aile büyükleritarafından sunulmaktadır.

İnsan, toplum içinde yaşamanın doğal bir sonucu olarak,gündelik yaşantısının çeşitli evrelerinde birbirinden farklı rollerüstlenir ve o rollere göre hareket eder. Bu roller, toplum tarafın-dan anne, baba ve çocuklar olarak herkese verilmektedir. Böyleolmakla birlikte bu rollerin anlaşılması, benimsenip uygulanaraktoplumun kabul ettiği davranış kalıplarına dönüştürülmesi en iyive anlamlı şekliyle aile ortamında gerçekleşebilmektedir. Bu yüz-den aile, kadın ve erkeğin çocukluktan başlayarak toplumsal rol-leri kazanmaları gibi kritik bir görevi üstlenmiş olmaktadır.

Aile; akraba ilişkileriyle örülü,yetişkin üyelerin çocuklara

bakma sorumluluğunu üstlen-diği insan topluluğudur. Aileyioluşturan üyelerin hak ve so-

rumlulukları toplumca belirlen-miştir.


Dolayısıyla gündelik hayatta kullandığımız ve toplu haldeyaşamanın gereği olarak kazandığımız sosyal rol-lerin benimsendiği ilk ortam ailedir.

Aile, çocuğun yanı sıra onu kuran ve yürüteneşler açısından da çok önemli fonksiyonlar yerinegetirmektedir. Anne-baba; karı-koca olma ve bun-lara bağlı olarak beliren sorumluluk duygusu, eş-lerin yaşama sevincini artırmaktadır. Bir bütününparçası olma durumunu ortaya çıkaran aile üye-liği, kişiyi mutlu kılmaktadır. Daha düzenli ve is-tikrarlı bir yaşamı vadetmesiyle aile, eşlerepsikolojik ve sosyal destek sağlamaktadır. Bubağlamda, aile kurmak ve onu ayakta tutmak ki-şiye eksikliklerini giderme ve çeşitli ihtiyaçlarınıkarşılama fırsatı sunmaktadır. Farklı fiziki ve ruhsalyapıya sahip olan kadın ve erkek, aile birlikteli-ğinde eksikliklerini gidermekte ve yaşamlarını belirli bir dü-zene kavuşturmaktadır.

Anne ve babanın çocuğa duyduğu sevgi ve ilgi, onlarınyaşamlarına farklı bir anlam ve değer kazandırmaktadır.Çocuk sahibi olmak, insan egoizmini engelleyen sayısızşeylerden biridir. Bu nedenle, çocuk sahibi olmak ve ailekurmak, kişiye sorumluluk ve paylaşma duygularını aşıla-yarak onu hem bencillikten korumakta hem de toplum veinsanlar arasında anlamlı bir ilişki kurmasına yardımcı ol-maktadır. Bu bağlamda, sevgisi ve anlayış duygusunun eniyi karşılandığı ortam olan aile, insanı bireycilikten kurtarıpsosyalleştirdiği gibi onu aynı zamanda yalnızlıktan ve ruhiboşluktan uzaklaştırmaktadır. Aile kişiye, toplumun bir üyesiolduğu duygu ve düşüncesini vererek sorumluluk yükle-mektedir. Onu düzenli bir hayat kurmaya, kanun ve nizam-lara uymaya ve herkesle iyi ilişkiler geliştirmeyeyöneltmektedir. Toplum beklentilerine uygun düzenli bir ya-şantı kuran ve çevresindeki insanlarla iyi ilişkiler oluşturankişi, doğal olarak daha mutlu olmakta ve daha tatmin edicibir hayat sürdürmektedir.

(Ünal Şentürk, Aile ve Toplum Eğitim-Kültür-AraştırmaDergisi, cilt 4, sayı 14, Düzenlenmiştir. )

• Sosyologlar son elli yıldan bu yana bireylerin eş tercihlerinde ve evliliğe bakış açıla-rında büyük değişikliklerin olduğunu söylüyor. Siz de çevrenizdeki evli çiftlerle eş ve evliliktercihlerini neye göre yaptıklarına ilişkin röportaj yaparak “Evliliğe Farklı Bakışlar” adıylabir rapor hazırlayınız.


OSORUlar

1. Aile, bireyi toplumsal ha-yata hazırlarken hangi işlevleriyeri getirmektedir?

2. Bu işlevleri yerine getir-mede sizce ailenin yerini tuta-bilecek bir kurum var mıdır?Neden?

Aileniz, temel işlevlerinden her-hangi birini yerine getirmeseyditoplumsal yaşamda ne gibi deği-

şiklikler olurdu?

120


121

• Sayfa 122, 123’te “Evlilik ve Boşanma” adlı bir metin yer almaktadır. Metniokuyarak sonundaki soruları cevaplayınız. Ardından metinden haraketle sayfa123’teki “Evlilik Türleri”ne dair kavram şemasını doldurunuz.


1. Sizce insanlar neden evlenmeyi bekarlığa tercih ederler? Psikolojik ve sosyolojik ikineden belirtiniz.

a. .................................................................................................................................

b. .................................................................................................................................

2. Size göre bir evliliğin sağlıklı bir şekilde sürebilmesi için en önemli şey nedir?

a. .................................................................................................................................

b. .................................................................................................................................

c. .................................................................................................................................

• Aşağıdaki habere göre soruları cevaplayınız.

Modern toplumlarda evlilik geleneksel toplumlarda sahip olduğu prestiji ve anlamını kısmen yitirsede hâlâ insanların önemli bir kısmı tarafından tek meşru ilişki biçimi olarak görülmekte ve ailenin ku-rucu unsuru olarak kabul edilmektedir. Bu durum evliliği sosyologların ilgi alanlarının merkezine yer-leştirmektedir. Ayrıca evliliğin geleneksel ve modern biçimleri arasındaki farklılıklar, bundankaynaklanan yeni ilişkiler ve hızla artan boşanma oranları evliliği incelenmesi gereken sosyolojik birsorunsala dönüştürmektedir.

Şimdi yönergeleri takip ederek evlenme ve boşanma olgularını yakından incelemeye çalı-şalım.

Evlenme, Boşanma ve AileninSürekliliği

25. DERS : evlenme, boşanma ve ailenin sürekliliğiSÜRE : 3 DERS SAATİ

Evlilik Okulu AçıldıKaraman'da boşanmaların en aza indirilmesi, mutlu ve sağlıklı aile yapısının ko-

runması amacıyla Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi (KMÜ) bünyesinde ''evlilikokulu'' açıldı. KMÜ Sağlık Meslek Yüksek Okulu Öğretim Görevlisi Hatice Yalçın, Ka-raman'da boşanma oranının yüzde 26 olduğunu belirtti.

Bu oranın Türkiye ortalamasının üstünde olduğunu ifade eden Yalçın, ''Bu rakamevlenen dört çiftten birinin boşandığı anlamına geliyor. Biz yeni evlenecek, ilerde yuvakuracak gençlerimizin aynı hataları tekrar etmemesi için evlilik kursu açtık. KursumuzKMÜ ve Karaman Bilim Araştırma Merkezinin desteğiyle açıldı.'' dedi.

www.sabah.com.tr

ZİHİNSELHAZIRLIKO



122

Evlilik ve Boşanma

Aile kurumunun sosyolojik analizi söz konusu olduğundahiç kuşku yok ki üzerinde durulması gereken önemli iki olguda evlilik ve boşanmadır. Toplumlar eskiden beri yetişkinkadın ile erkek arasındaki cinselliğe dayalı ilişkileri düzenesokma eğilimi taşımışlardır. Bu yönde birtakım yasal düzen-lemeler yapmışlardır. Örneğin nikâh diye adlandırılan evlilikakdi böyle bir yasal düzenlemedir. Genel olarak bir top-lumda cinsler arasındaki ilişkileri düzenleyen ve hangi ilişki-nin meşru olduğunu belirleyen kalıplaşmış ilişkiye evlilikadını veriyoruz.

Evli çiftler anne babaları, erkek ve kız kardeşleri ve başkakan akrabalıklarıyla birlikte geniş bir ilişkiler ağı oluştururlar.Bu sayede geniş bir sosyal ilişkiler çemberi içinde büyük so-rumluluklar üstlenmek durumunda kalırlar. Toplumun birbekârdan beklentileriyle evli bir çiftten beklentileri birbirin-den çok farklıdır. Özellikle akrabalık bağlarının güçlü olduğugeleneksel toplumlarda evli çiftlere yüklenen sorumluluk birhayli fazladır. Örneğin Türk toplumunda pek çok sosyal so-rumluluğu yerine getirme (bir düğüne katılma, düzenli ziyaretler vb.)birinci elden ailelerden beklenir. Evlilik, sosyal hayata katılımın bir tarzıolarak önemli olduğu gibi evli çiftlerin meşru yollardan temel biyolojikve psikolojik ihtiyaçlarını karşılaması bakımından da bir hayli önemli-dir. Pek çok insan, sıcak bir yuva ve ömür boyu sürebilecek bir bera-berlik duygusu ile birlikte çocukların oluşturduğu evlilik hayatınısağlıklı bir toplum için vazgeçilmez görmektedir.

Evlilik tarihte kültürel ve hukuksal normlar tarafından belirlenmişolarak çeşitli şekillerde ortaya çıkmış bir ilişki biçimidir. Belli kurallarave geleneklere göre kurulur ve sürer. Belirli kurallar çerçevesinde oluş-mayan evlilikleri toplum ve yasalar kabul etmez. Her toplum aileye ku-rumsal bir değer kazandırmak için evlenmeyi kendine özgü çeşitlinormlarla belirlemiştir. Bu normlar örf, âdetler aracılığıyla işlevsel birnitelik kazanmştır. Evliliğin tarihte görülmüş en yaygın iki biçimi tekeşlilik (monogami) ve çok eşlilik (poligami)tir. Modern toplumlar ço-ğunlukla tek eşliliği teşvik ederler. Pek çok ülkede çok eşliliği engelle-yen yasalar mevcut olmakla birlikte çok eşli evlilik de bütün dünya gözönüne alındığında istisnai bir durum değildir. Farklı kültürel ve hukukigeçmişleri olan toplumlarda çok eşli evlilikleri gözlemlemek mümkün-dür. Ayrıca eş seçilen alana göre içten evlenme (endogami) ve dıştanevlenme (egzogami), eşlerin yerleşim yerlerine göre babayerli (patri-lokal), anayerli (matrilokal) ve neolokal evliliklerden söz edilebilir. İçtenevlenme biçiminde eş akraba içinden seçilirken dıştan evlenmelerdetam tersine eşin akraba dışından seçilmesi gerekir. Toplumumuzdada sıkça görülen babayerli evliliklerde kadın evlendiği erkeğin ailesi ilebirlikte oturur. Anayerli evliliklerde ise erkek evlendiği kadının ailesiylebirlikte oturur ve toplumumuzda bu tür evlilikler iç güveyi olarak ta-nımlanır. Modern toplumlarda yaygın olarak görülen neolokal evlilik-lerde evli çiftler ailelerinden bağımsız bir şekilde yaşarlar.

Evlenme bütün toplum-larda görülen evrensel birolgudur fakat evlenmeninritüelleri toplumdan top-luma farklılık gösterir.


123

Kimi zaman evlilik ömür boyu süren bir ilişki olmayabilir veevli çiftler çeşitli sebeplerden dolayı ayrı yaşamaya karar vere-bilirler. Bu durum eğer yetkili mercilerce de onaylanırsa evlilikakdi bozulmuş olur ki buna da boşanma denir. Günümüzdeevlilik, geçmişe oranla insanların tercih ettiği bir ilişki biçimi ol-maktan hızla uzaklaşmaktadır. Buna yol açan pek çok toplum-sal neden arasından iki temel neden öne çıkmaktadır. Biricisikadın ve erkek arasındaki cinsel ilişkileri düzenleyen hukukinormların değişmesi ve toplumun önceleri meşru görmediğiilişki biçimlerine daha fazla hoşgörüyle bakmasıdır. İkincisi isemodern hayatın sosyoekonomik gerekliliklerinin evlilik yaşınıyükseltmesi ve bunun sonucunda bireylerde evlilik düşüncesi-nin önemini yitirmesidir. Modern toplumlarda evlilik oranlarınınazalması, demografik, sosyolojik ve psikolojik pek çok sorunayol açmaktadır.

OSORUlar

1. Sizce evlilik bireylereneler kazandırmaktadır?

2. Evlilik yaşının yüksel-mesi ve evlilik oranlarınındünya genelinde azalmasınınsizin belirlediğiniz nedenlerinelerdir?

3. Bireylere evlenmeyi dü-şünüp düşünmedikleri sorul-duğunda genellikle evlenmearzularını saklamalarının ne-deni ne olabilir?

• Aşağıdaki tabloda yer alan soruları cevaplayınız. Ardından sorulara verdiğiniz cevaplar ile“Evliliğe Farklı Bakışlar” adıyla hazırlamış olduğunuz raporu kıyaslayınız.

“Evliliğe Farklı Bakışlar”etkinliği çerçevesinde hazırlamış olduğunuz raporları

sınıfta sununuz.

hatırlatma

Evlilik Türleri

................ ................ ................ ................ ................ ................

................

Eşlerin Sonrası Yerleşim Yerlerine Göre

Eşin Seçildiği GrubaGöre

Eş Sayısına Göre

Ne zaman evlenmeliyim? ............................................................................

Niçin evlenmeliyim? ............................................................................

Kiminle evlenmeliyim?

Evleneceğim kişiyle benzer özelliklerim neler olmalıdır?

Evleneceğim kişiyle farklı özelliklerim neler olmalıdır?

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

.....................................................................

............................................................................

............................................................................

............................................................................

............................................................................

............................................................................


124

2009 Yılı Evli Kalma Süresine Göre Boşanma Oranları

1 Yıldan Az 4.020

5. Yıl 6.696

4. Yıl 7.379

2. Yıl 9.174

3. Yıl 8.095

1. Yıl 10.439

16 Yıldan Sonra 27.426

Toplam Boşanma 114.162

11-15 Arası 16.628

6-10 Arası 23.879

• Aşağıda Türkiye’deki 2009 yılına ait boşanma gerekçeleri ve bunların oranları,boşanmanın bölgesel dağılımı ile evliliğin kaçıncı yılında gerçekleştiğine dair üç ayrıistatistik yer almaktadır. İstatistikleri değerlendirmek üzere üç gruba ayrılınız. Herbir istatistik tablosu için verilen soruyu grupça tartışarak cevaplayınız ve ortak birtez geliştirip boşluklara yazınız.

• Grup çalışması tamamlandıktan sonra tezlerinizi karşılaştırınız.

• Boşanmanın birey ve toplum üzerindeki etkilerini sınıfça tartışarak etkinliği ta-mamlayınız.

TÜİK 2009

TÜİK 2009

2009 Yılı İstanbul’a ve Bölgelere Göre Boşanma

İstan

bul

Batı M

armara Ege

Doğu M

armara

Batı A

nado

lu

Akden

iz

Orta A

nado

lu

Batı K

arade

niz

Doğu K

arade

niz

Kuzey

doğu

Ana

dolu

Ortado

ğu A

nado

lu

05.000

10.00015.00020.00025.00030.000

Boşanma Sayısı

Boşanma Sayısı


125

2009 Yılı Boşanma Gerekçeleri ve Sayıları

29

37

37

108.560

3.875

882

258

42

1. İstatistikte “bilinmeyen” kategorisinde yer alan boşanma gerekçeleri sizce neler olabilir?

...........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

2. Geçimsizlik nedeniyle ortaya çıkan boşanmaları önleyebilmek için neler önerirsiniz?

...........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

3.Boşanma oranlarının bölgelere göre farklılaşmasının nedenleri sizce neler olabilir?...........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

4.Sizce boşanmalar neden evliliğin ilk yıllarında daha fazla gerçekleşmektedir?...........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

...........................................................................................................................................

OSORUlar

Günümüz toplum-larında boşanma sadecebireylerin karşılıklı istekle-rine bağlı değildir. Boşanmakararlarında yandaki istatis-tikte görülen medeni ka-nunun öngördüğü yasalboşanma gerekçelerinin yanısıra kişilerin içinde bulun-duğu sosyal çevrenin deetkili olduğunu vurgulamakgerekir.



126

Aile kurumunun ve evlilik ilişkisinin sürekliliği için aile üyelerinin sahip olması ge-rektiğini düşündüğünüz değerler nelerdir?

................ ................

.................. .................. ..................

OSORU

90 Yıldır Elini Hiç BırakmadıMalatya'nın Arguvan ilçesine bağlı Yazıbaşı kö-

yünde yaşayan ve 113 torunları bulunan 112 yaşın-daki Abdullah Adıgüzel ile 110 yaşındaki Elif Adıgüzelçifti, 90 yıldır aynı yastığa baş koyuyor. Birbirlerini se-verek evlenen çiftin, aşkları ve birbirlerine olan sev-daları aradan geçen yıllara rağmen hâlâ ilk günkütazeliğini koruyor. 90 yıllık evlilik yaşamları süresincekocasının sürekli yanında olduğunu ve kendisine des-tek verdiğini anlatan Elif Adıgüzel, “Eşimle birbirimiziseviyorduk. Evliliğimizin üzerinden çok uzun yıllargeçti. Bu süre içinde eşimle bir sorunumuz olmadı.Kendisini çok seviyorum. Aynı şekilde o da beni seviyor. Bu yaşımdan sonra dilediğim tekşey ölümümüzün de birlikte olması. Çünkü ikimizden biri ölürse yarım kalacağımıza inanı-yorum.'' diye konuştu. Konuşması sırasında da kocasının elini bir an bile bırakmayan Adı-güzel, ''Beraber güzel günlerimiz oldu. Uzun bir ömür yaşadık. 10 çocuk doğurdum.Çocuklarımın üçü öldü, yedisi hayatta ve en büyükleri 85 yaşında. Torunlarımın sayısını bentam olarak bilmiyorum. Bayramlarda ve özel günlerde bizi ziyarete geliyorlar.'' dedi.

Şubat ayının ilk haftasında 113 yaşına girecek olan Abdullah Adıgüzel de askerliğini ev-lendikten sonra Çanakkale'de yaptığını, vatani görevi sırasında sürekli mevzi kazdığını ifadeetti. Eşinden çok razı olduğunu, razı olmasa bu kadar uzun süre evli kalamayacağını dilegetiren Adıgüzel, ''Birbirimizin hayattaki dayanağıyız.'' dedi.

Asırlık anne ve babasıyla birlikte yaşayan İsmail Adıgüzel, anne ve babasının sadece ai-lede değil onları tanıyan herkes tarafından da örnek alındığını söyledi. Adıgüzel, anne vebabasının 90 yıllık aşkını şöyle anlattı: ''Annem ve babamın bu uzun birlikteliklerinin sırrı ge-leneklerimizdeki tek eşli evliliğin yanı sıra hiç şüphesiz birbirlerine karşı olan aşk ve sada-katleridir. Bu birliktelikleriyle hem bize hem de tüm çevrelerine örnek oldular. Hiçbir dönembirbirlerini kırdıklarına şahit olmadım. Öyle ki bazen biri ölürse diğerinin de öleceğini söy-lüyorlar.''

www.ntvmsnbc.com

•Aşağıdaki haber metnini okuyup metnin sonunda yer alan soruyu cevaplayarak“Aile Değerleri” adlı tabloyu doldurunuz.

sevgi

saygı

................

Aile Değerleri


127

Aile, belirli birtakım görevleri gerçekleştirme yönündentoplumlar arasında benzerlikler göstermekle birlikte her toplum, kendine özgü bir aile biçimini oluş-turmaktadır. Bu nedenle zaman içinde değişen çok sayıda aile modeli karşımıza çıkmaktadır. Bu ço-ğulcu anlayış, aile kurumunun tanımlanması ve fonksiyonları konusunda farklı görüşlerin ortayaçıkmasına neden olmaktadır. Aile, hane halkı ve bir araya geliş şekilleri, otorite, mülkiyet, akrabalıkilişkileri çerçevesinde biçimlenen, zaman ve mekân boyutlarında farklılık gösteren evrensel niteliğesahip toplumsal bir kurum olarak sosyologlarca incelenmektedir.

Şimdi yönergeleri takip ederek aile yapılarını karşılaştırmaya çalışalım.

• Sayfa 128’deki “Aile Türleri” adlı metni okuyarak soruları cevaplayınız.

• Sayfa 129’daki yönergeyi takip ederek etkinliği tamamlayınız.

Aile Modelleri

26. DERS : AİLE MOdELLERİSÜRE : 2 DERS SAATİ

2. Ailenizde kaç kuşak birlikte yaşıyor?

3. Çevrenizde bulunan aileler arasında üye sayısı, aile içi ilişkiler vb. bakımlardan negibi farklar belirleyebilirsiniz? Örnekler veriniz.

4. Size göre bir ailede, babaanne, anneanne, amca, teyze, dayı, hala gibi birkaç kuşağınbirlikte yaşamasının aile üyelerine etkileri neler olabilir?

1. Aşağıda farklı tiplerde iki aile fotoğrafı yer almaktadır. Fo-toğrafları göz önüne alarak iki aile tipi arasındaki farklılıklarıbelirlemeye çalışınız. Belirlediğiniz üç farkı boşluklara yazınız.

Üye sayısı :..............................

Aile içi ilişkiler:.............................

...................................................

...................................................

...................................................

Üye sayısı :..............................

Aile içi ilişkiler:.............................

...................................................

...................................................

...................................................

ZİHİNSELHAZIRLIKO



128

Aile Türleri

Sanayileşmenin henüz tamamlanmadığı toplumlarda aile, kavram olarak “geniş aile” şeklindekarşımıza çıkmaktadır. Oldukça ilginçtir ki “geniş aile” asli yapı özellikleriyle İngiltere’den KıtaAvrupa’sına, Ortadoğu’dan Uzak Asya’ya, Afrika’dan Amerika’ya aynı kavramla ifade edilmiştir.Geniş ailede devamlılık öylesine hâkim bir özelliktir ki ailenin kiminle başlayıp kiminle bittiğinibelirlemek oldukça güçtür. Geniş ailede yaşlı ve genç, birden fazla kuşak bir aradadır. Bu birlik-telik sadece mekânsal değil sosyal ve ekonomik anlamda da tek merkezli birlikteliktir. Tek mer-kezli oluş karar alma ile ilgilidir. Kararlar ailenin en yaşlı erkek üyesi tarafından alınır ve bütünüyeler bu karara uyarlar.

Sanayileşmenin başlangıç safhasında görülen bir aile modeli de “geçiş dönemi geniş aile”olarak adlandırabileceğimiz aile şeklidir. Bu aile aynı hane içinde olmayıp birbirine yakın mekân-larda, birbirine oldukça bağlı şekilde yaşayan ailedir. Kopma henüz tam değildir. Hatta gerekti-ğinde bir çatı altında yeniden bir araya gelinebilir.Böylece ayrı mekânlara yerleşen aileler bağımsızaile olma iradesi gösterirler.

Sanayileşmesini tamamlamış Batı toplumlarında aile, “Anne, baba ve evlenmemiş çocuklar-dan oluşan en küçük toplumsal birimdir.” şeklindeki “çekirdek aile” tanımına dönüşmüştür.Batı’da bitişik aile (yeni evlenen karı kocanın bir önceki aileleri) ve akrabalık anlayışı temeldendeğişmiştir. Yeni kurulan aileler önceki ailelerle bağlarını asgari seviyede tutmaktadırlar.

Türkiye’de de çekirdek aile, giderek hâkim aile yapısı olmaktadır. Ancak bizdeki bu aile hâlâyoğun denilebilecek bir bitişik aile ve akrabalık ilişkisi içindedir. Bu nedenle “Batı tipi bağımsızçekirdek aile” olarak değil “bağlantılı çekirdek aile” olarak nitelendirilebilir.

Çekirdek aile sanayi toplumunun şekillendirdiği aile tipi olmakla birlikte toplumsal gelişmelerve değişmeler karşısında bu aile tipi de değişim göstermiştir. Bu değişimin sonuçlarından biri“yeni geniş aile” olarak da adlandırabileceğimiz boşanmış farklı eşlerin boşanmış diğer eşlerleevlenerek bir önceki evliliklerinden gelen çocuklarını da getirerek birlikte oluşturduğu yeni ailemodelidir. Bu aile modeli, Amerika’da ve İngiltere’de giderek yaygınlaşmaktadır. Diğeri ise yenigeniş aileye oranla daha fazla ve hızlı yayılım gösteren “tek ebeveynli aile” (eksik aile) modelidir.Bu aile boşanma oranlarının artışı veya birlikte yaşayıp çocuk sonrası terk etme veya terk edilmeile ortaya çıkmaktadır.

Ailenin yapısında meydan gelen değişmeler onun fonksiyon ve rollerini de etkilemiştir. Sa-nayileşmeyle toplumun ekonomik yapısı kökten değişmiş, aile üretim birimi olmaktan çıkmıştır.Böylece ailenin fonksiyonu aile dışındaki birimlere devredilerek aile üyelerine yeni roller eklen-miştir.

(İhsan Sezal, Sosyolojiye Giriş, s.138-144, Düzenlenmiştir.)

OSORUlar

1. Metinde kaç tür aile modelinden bahsedilmektedir? Neler olduğunu yazınız.

...............................................................................................................................................

...............................................................................................................................................

...............................................................................................................................................

2. Tarihsel süreç içerisinden aile yapılarının değişmesinin en belirleyici nedeni sizce nedir?

3. Toplumsal değişmeler aile kurumunu sizce hangi noktalarda etkilemiştir?

4. Çevrenizdeki en yaygın aile tipi hangisidir?


129

Aileniz kaç kişiden oluşmaktadır?

Ailenizde sizinle birlikte yaşayan akrabalarınız var mı? Varsa kimler?

Ailenizde kimler çalışıyor?

Anne ve babanızın evlilik türü nedir?

Ev işleri kim tarafından yapılıyor?

Aileniz nerede yaşıyor? (köy-kent-kasaba)

Ailenizde bireyler ne kadar sıklıkla bir araya gelir?

Ailenizde sizinle yaşayan sürekli bakıma muhtaç yaşlılar var mı?

Çevrenizde akrabalarınızdan oluşan aileler var mı?

Bu akrabalarınızla sık sık görüşür müsünüz?

Anne tarafı akrabalarınızla mı yoksa baba tarafı akrabalarınızla mı daha sık görüşüyorsunuz?

Anne ya da babanızın dışında sizin üzerinizde söz hakkı olduğunu düşündüğünüz akrabanız var mı?

Aile içinde kararları nasıl alırsınız?

Aile içinde son sözü kim söyler?

Benim aile modelim:................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Aşağıdaki tabloda aile yapınızı tanımanıza yardımcı olabilecek sorular yer almaktadır. Şim-diye kadar edindiğiniz bilgilerden hareketle aşağıdaki soruları cevaplayarak tablodaki ilgili boş-luklara yazınız. Sorulara verdiğiniz cevapları esas alarak aile modelinizi tanımlayınız.

• Şimdiye kadar sahip olduğunuz bilgiler, sinema filmi ve televizyon dizilerinden edindiğinizizlenimlerden yola çıkarak ülkemizdeki ve Batı toplumlarındaki aile yapılarını ailenin kuruluşu,sürekliliği ve akrabalık ilişkileri açısından karşılaştırınız ve belirlediğiniz farklılıkları tahtaya ya-zınız.


130

.........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................


• Aşağıdaki yönergeler doğrultusunda “Medeni Kanun’da Kadın Hakları” etkinliğini gerçek-leştirmek üzere iki gruba ayrılınız.

• I. grup: Medeni Kanun’un önceki şeklinde yer alan kadın haklarını inceleyerek bir raporhazırlayınız.

• II. grup: Medeni Kanun’un son şeklinde yer alan kadın haklarını inceleyerek bir rapor ha-zırlayınız.

• Aile kurumunun geleceği ile ilgili birkaç senaryo öne sürülmektedir. Bazı sos-yologlar ailenin, akrabalık ve gelenek bağlarından kopacağını ve giderek bireyler-den oluşmuş atomize bir toplumsal yapının ortaya çıkacağını iddia ederken bu tezekarşı çıkan sosyologlar da ailenin yeniden daha güçlü bir kolektif yaşama formunadöneceğini öne sürmektedir. Bir başka senaryoya göre aile kurumunun alternatifyaşam biçimleri ile birlikte varlığını her zaman sürdüreceğini ileri sürmektedir. Sizde şimdiye kadar öğrendiklerinizden ve kişisel gözlemlerinizden yola çıkarak “Tür-kiye’de Ailenin Geleceği” hakkındaki düşüncelerinizi (yukarıdaki metinde ifade edi-len senaryodan birini destekleyecek şekilde) anlatan bir metin yazınız.

Türkiye’de Ailenin Geleceği


131

Türkiye’de İyi Şeyler Oluyor

Malatya’nın Arguvan ilçesinde görev yapan ilk kadın kaymakam,şöyle konuştu: ''İlçeye gelen ilk kadın kaymakam olmama karşın vatan-daşların çok sıcak ilgisiyle karşılaştım. Bazı köy gezilerinde vatandaşlarınkadın kaymakam görmeleri sonucu şaşkınlıklarını görüyordum. AncakArguvan, eğitim seviyesi yüksek bir ilçemiz. Ayrıca ilçede çok sayıda ida-reci kadın bulunuyor. Kaymakamlık dışında da adliyede görevli kadınhâkimimiz, nüfus müdürümüz, Sosyal Hizmetler Vakfı müdürümüz, be-lediye başkan vekilimiz bulunuyor. Kadınların hayatın birçok alanındaaktif rol almasına Arguvan çok iyi bir örnek. Kadın idareciler olarak ilçehalkının büyük sevgisini kazandık.'' dedi.

www.malatyaguncel.com

Toplumsal hayat kadın ve erkekle birlikte biçimlenir. Heriki cins de kendine ait özellikleri ile toplumsal hayatta belli bir konum işgal etmekte ve toplumsal iş-leyişe katkı sağlamaktadır. Ancak kadının çocuğun bakımına ve büyütülmesine olan fıtri yatkınlığı,cinsiyete göre düzenlenmiş iş bölümünün olduğu toplumsal yapılar, kadına ve erkeğe biçilen kültürelroller ve kalıplar gereği zaman zaman kadının toplumsal hayata etkin katılımını engellemiş, birtakımeşitsizliklerin de ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Demokratik gelişmeler, hızlı toplumsal değişmeler,sanayileşmeye bağlı olarak çeşitlenen meslekler kadını ev hayatından iş hayatına çekmiş ve ekono-minin vazgeçilmez parçası konumuna getirmiştir. Geçmişten günümüze kadar kadın, toplum içindeönemli olduğu kadar birçok sorunla da karşı karşıya kalmıştır.

Şimdi yönergelerle kadının aile ve toplum içindeki konumunu değerlendirmeye çalışalım.

A. Kadın ve Toplumsal Hayat

27. DERS : Kadının toplumdaki yeri ve önemiSÜRE : 2 DERS SAATİ

• Aşağıdaki haber metnini okuyarak soruları cevaplayınız.

1. Haberde olduğu gibi kadınlar sizin çevrenizde de sosyal hayata etkin bir şekilde katıl-makta mıdır? Görüşlerinizi belirtiniz.

2. “Yuvayı dişi kuş yapar.” atasözü size neyi çağrıştırıyor? Sizce bu söz kadının toplumu-muzdaki yerine ilişkin nasıl bir anlam içeriyor? Belirtiniz.

3. Size göre kadınlar sosyal hayatın hangi alanlarında daha fazla etkin rol oynamaktadır?Aşağıdaki boşluklara yazınız.

...............................................................................................................................................

...............................................................................................................................................

..............................................................................................................................................

• Sayfa 132 ve 133’te “Değişen Bir Şey Var Mı?” adlı metindeki önemli kavram-ların altını çiziniz. Sayfa 133’ teki tabloda bunlarla ilgili sorular oluşturunuz. Oluş-turduğunuz soruları sıra arkadaşınıza cevaplatarak etkinliği tamamlayınız.

ZİHİNSELHAZIRLIKO



132

Değişen Bir Şey Var Mı?Kadınların modern hayattaki konumları toplumların modernleşme ve sanayileşme tecrübe-

leriyle yakından ilişkilidir. Hem Batı’da hem de Türkiye’de kadınların sosyal, siyasal ve kültürelhaklarını elde etmek için modernleşme çabalarıyla eş zamanlı olarak kurumsal yapılara karşımücadele ettiklerini ve çeşitli kadın hareketlerini başlattıklarını görüyoruz.

Batı’da kadın hareketlerinin ilk ortaya çıkışı kadını dışlayan kamusal düzenlemelere karşı dü-zenlemelere bir tepki olarak 18. yüzyılda olmuştur. Bu hareketlerin en temel talebi kadının erkekegemen kamusal yaşam alanında yer almak istemesiydi. Kadının siyasal, ekonomik, sosyal vekültürel yaşam alanlarında yer almasını sağlamak üzere gelişen kadın hareketleri Batı’da üç aşa-madan geçerek günümüze gelmiştir. Özetle kadın hareketleri birinci aşamada ekonomik hayattavar olmayı, ikinci aşamada sosyal hayatta söz sahibi olmayı ve üçüncü aşamada ise her alandaerkeğin düzeyine çıkmayı amaçlamıştır.

Batı’dakine benzer bir şekilde Türkiye’de de kadınların kamusal hayatla bütünleşme tarihini18. yüzyıldan başlatmak mümkündür. Türkiye’deki kadın hareketleri de birkaç evreden geçmiştir.Birinci evre, 1700’lü yıllardan I. Meşrutiyetin ilan edilmesine kadar devam eden dönemi kapsar.Bu dönemi “kadınların toplumsal hayata, özellikle de ekonomik hayata katılım evresi” olarak ta-nımlamak mümkündür. Osmanlı’da kadınların külliyelerin, medreselerin ve camilerin yapımındaönemli bir katkısının olduğu yapılan araştırmalarda or-taya çıkmıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra baştaİngiliz olmak üzere Batı teknoloji ve sermayesinin Os-manlıya akmaya başlamasıyla birlikte kadınlar kentmerkezlerinde gelişen ekonomik hayat içinde yer al-maya başlamışlardı. Özellikle tekstil alanındaki üretimbüyük ölçüde kadın emeğine bağlı olarak gelişmek-teydi. Kadın hareketinin kökleşme dönemi olarak ni-telendirilebilecek bu dönemde kadınların henüz politikbir kimlik kazanmadığı sadece yeni gelişen kamusalalanda ekonomik hayata katılmak istediği söylenebilir.Bununla birlikte gelişmekte olan Osmanlı sanayisininihtiyaç hissettiği alanlarda gelişen eğitim kurumlarındada kadınların eğitim alma imkânına kavuştuğu, dola-yısıyla “kültürlü” kadın kuşağının özellikle 19. yüzyılınikinci yarısından itibaren yükseldiğini söylemek müm-kündür.

Türkiye’deki kadın hareketinde en önemli dönem-lerden biri de I. Meşrutiyetten cumhuriyetin ilanınakadar devam eden süre içinde görülmüştür. Bu dönemi “kadınların kamusal alanda sosyal aktörolma” evresi olarak tanımlamak mümkündür. Devletin 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ka-dının eğitimi konusuna verdiği önem, kadınları bir toplumsal özne hâline getirmekteydi. II. Ab-dulhamit’in en önemli reformu kadın konusunda göze çarpmaktaydı. Abdulhamit tarafındanaçılan Muallime Mekteplerinde yetişen kadınlar öğretmen olarak Osmanlı kadınını eğitmek üzeretaşraya gönderiliyordu. II. Meşrutiyete kadar devam eden bu süreçte İstanbul, İzmir, Bursa, Se-lanik gibi gelişmiş kentlerde önemli sayıda eğitimli kadın ordusu ortaya çıkmaya başlamıştı. Bukadın ordusu içinde kalem oynatabilen, yazı yazabilen, resim yapan, şiir yazan, Batı dillerindençeviriler yapabilen çok sayıda kadın yetişmiştir. Fatma Aliye, Emine Semiye, Halide Edip, NeziheMuhittin, Nigâr Hanım, Gülizar Hanım, Gülnar Hanım gibi çok sayıda Osmanlı kadını eser vere-bilecek duruma gelmişti. II. Meşrutiyetin özgürlükçü ortamından en fazla yararlanan, hatta II.Meşrutiyeti en fazla coşkuyla karşılayanlar İstanbul’daki kadınlar olmuştu.

Kadın hareketinin Türkiye’deki üçüncü evresi cumhuriyetin ilanıyla başlar ve günümüze kadar


133

devam eder. Osmanlının son döne-minde önemli bir sivil toplum hareketioluşturan kadınlar cumhuriyetin ilanedildiği yıllara gelindiğinde Türkiye’dekien aktivist grupların başında yer almak-taydılar. Hatta cumhuriyetin ilanınınhemen akabinde cumhuriyet Halk Fır-kası ile Terakkiperver Cumhuriyet Fırka-sından daha önce Kadınlar Halk Fırkasıadında bir siyasal parti kurarak siyasalhak elde etme yönündeki isteklerini si-yasal alana taşıyarak ortaya koydular.Bu partinin kurulmasına izin verilmeyi-şini takiben kadınlar bu kez “Türk Ka-dınlar Birliği” adında bir dernek kurarakbu derneğin çatısı altında siyasal haklarelde etme yönündeki faaliyetlerine derneğin kapandığı1935 yılına kadar devam etmişlerdir. Türkiye’nin değişikillerinde düzenledikleri sempozyum ve konferanslar ara-cılığıyla yöneticilere seslerini duyurmuşlardır. Kadın ha-reketinin üçüncü evresinde devletin tutumu kadınları“koruma ve onlardan yararlanma” şeklinde olmuştur.

(Ömer Çaha, Açık Toplum Yazıları, s.146-160, Düzenlenmiştir.)

Sorular Cevaplar

................................................................ ...................................................................................................

................................................................ ...................................................................................................

................................................................ ...................................................................................................

................................................................ ...................................................................................................

................................................................ ...................................................................................................

................................................................ ...................................................................................................

................................................................ ...................................................................................................

............................................................... ...................................................................................................


134

Aile ülkemizde, geçmişten günümüze kadar önemini ko-rumuş bir kurumdur. Toplumdaki her kuruma yön vermiş ve bireylerin davranışlarının şekillenmesinisağlamıştır. Anayasa’mızın 41. maddesi, “Aile Türk toplumunun temelidir. Devlet, ailenin huzur ve re-fahı ile özellikle annenin ve çocukların korunması ve aile planlamasının öğretimi ile uygulanmasınısağlamak için gerekli tedbirleri alır; teşkilatı kurar.’’ diyerek ailenin önemini vurgulamış, devletin aileile ilgili sorumluluğuna dikkat çekmiştir. İlk Medeni Kanun,17 Şubat 1926’da TBMM’de görüşülerekİsviçre Medeni Kanunu’ndan iktibas (alıntı) edilmiştir. 743 sayılı İlk Türk Medeni Kanunu’nda aile ku-rumu etraflıca düzenlenmiştir. Fakat, Medeni Kanun’un kabulünden bugüne kadar geçen süre içindetoplumdaki gelişmeler ve değişmeler karşısında bazı hükümler zamanla eskimiş ve ihtiyaçlara cevapveremez hâle gelmiştir. Bu nedenle Medeni Kanun’un pek çok yerinde olduğu gibi aile hukuku ala-nında da bazı değişiklikler yapma zarureti ortaya çıkmıştır. 01.01.2001’de yürürlüğe girmiş olan veçağın ihtiyaçlarına göre güncellenen Yeni Medeni Kanun’da aile yapısı yasal olarak da tanımlanmıştır.

B.Atatürk ve Kadın Hakları

“Medeni Kanun’da Kadın Hakları” etkinliği çerçevesinde hazırlamış olduğunuz

raporları sınıfta sununuz.

• Şimdiye kadar öğrendiklerinizden ve sunmuş olduğunuz raporlardan hareketleaşağıdaki tabloyu doldurunuz.

• Tablonun sonunda yer alan soruları tartışarak etkinliği tamamlayınız.

1. Cumhuriyetin kuruluşundan başlayıp günümüze kadar süregelen yasal düzenlemelerinkadınının toplumsal hayatını nasıl etkilediğini karşılaştırınız.

2. Önümüzdeki 50 yıl içinde kadın hakları konusunda ne gibi değişiklikler olabileceğine dairtahminde bulununuz. Tahminlerinizi gerekçelendirerek savununuz.

OSORUlar

Türk Medeni Kanunu’nda Kadınların Temel Hakları

Türk Medeni Kanunu’nun İlk Şeklinde

Yer Alan Temel

Haklar

Türk Medeni Kanunu’nun Son Şeklinde

Yer Alan Temel

Haklar

Sosyal

Haklar

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

Siyasi

Haklar

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

Ekonomik

Haklar

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

hatırlatma



135

Atatürk diyor ki;• “Çift süren, tarlayı eken, ormanda odun ve keres-

teyi getiren, ürünü pazara götüren, aile ocaklarının du-manını tüttüren; sırtıyla, kağnısıyla kucağındakiyavrusuyla yağmur demeyip kış demeyip sıcak demeyipcephanesini taşıyan hep kadınlarımız; hep o ulvi, feda-kâr, o ilahî Anadolu kadınları olmuştur.”

• “ Dünyanın hiçbir yerinde, hiçbir Ulusunda, Ana-dolu köylü kadınının üstünde emek vermiş bir başkakadın topluluğu gösterilemez. Dünyada hiçbir Ulusunkadını “Ben Anadolu kadınından daha fazla çalıştım,ulusumu kurtuluşa ve zafere götürmekte Anadolu ka-dını kadar gayret gösterdim” diyemez.”

• "Düşmanlarımız, bizi dinin etkisi altında kalmış olmakla itham ediyor, duraklamamızı ve çökü-şümüzü buna bağlıyorlar; bu bir hatadır. Bizim dinimiz hiçbir vakit kadınların, erkeklerden geri kal-masını talep etmemiştir. Allah'ın emrettiği şey, Müslüman erkekle, Müslüman kadının beraberce dinöğrenerek eğitilmesidir. Kadın ve erkek bu ilim ve eğitimi aramak ve nerede bulursa oraya gitmekve onunla mücehhez olmak zorundadır. İslam ve Türk tarihi incelenirse görülür ki, bugün kendimizibin türlü kuralla bağlanmış zannettiğimiz şey yoktur. Türk sosyal yaşantısında kadınlar bilimsel yön-den eğitim ve öğretim görmekte ve diğer konularda erkeklerden katiyen geri kalmamışlardır. Belkidaha ileri gitmişlerdir."

• "Kadınlarımız için asıl mücadele alanı, asıl zafer kazanılması gereken alan, biçim ve kılıkta ba-şarıdan çok, ışıkla, bilgi ve kültürle, gerçek faziletle süslenip donanmaktır. Ben muhterem hanım-larımızın Avrupa kadınlarının aşağısında kalmayacak, aksine pek çok yönden onların üstüne çıkacakşekilde ışıkla, bilgi ve kültürle donanacaklarından asla şüphe etmeyen ve buna kesinlikle emin olan-lardanım."

• “Bilinmektedir ki, her safhada olduğu gibi toplum hayatında dahi görev bölümü vardır. Bugenel görev bölümü arasında kadınlar kendilerine ait olan görevleri yapacakları gibi aynı zamandatoplumun refahı, saadeti için gerekli olan genel konulara dahi dâhil olacaklardır”

• “Daha endişesiz ve korkusuzca, daha dürüst olarak yürüyeceğimiz yol vardır. Büyük Türk ka-dınını çalışmamızda ortak yapmak, hayatımızı onunla birlikte yürütmek, Türk kadınını ilmi, ahlâki,sosyal, ekonomik hayatta erkeğin ortağı, arkadaşı, yardımcısı ve koruyucusu yapmak yoludur.”

www.atam.gov.tr

Atatürk ve Kadın


136

• Sayfa 137’de “Özel Bir Sosyalleşme Şekli Olarak Eğitimin Önemi” adlı bir metinve sayfa 138’de bir haber yer almaktadır. Sınıfta beş gruba ayrılarak metin ve haberdenhareketle sayfa 138’deki soruları cevaplayarak soruların altındaki boşluklara yazınız.

• Grup çalışmasını bitirdikten sonra cevaplarınızı diğer gruplarla karşılaştırınız.

Eğitim ve Sosyal Hayat

2. Aşağıdaki boşluklara eğitim süreçlerinin size kazandırdığı en temel üç özelliğiyazınız.

a. ....................................................................................................................b. ....................................................................................................................c. ....................................................................................................................

3. Cevaplarınızı karşılaştırarak farklı cevaplar verilmesinin nedenlerini tespit etmeyeçalışınız.

28. DERS : EĞİTİM ve SOSYAL HAYAT SÜRE : 2 DERS SAATİ

Üsküdar'da Sanal Deprem Eğitimleri Devam EdiyorJaponya'daki kardeş şehir Shibuya'nın Üskü-

dar'a hediyesi olan ve ev şeklinde özel olarak tasar-lanan deprem simülasyon aracı 2007 yılından buyana Üsküdar halkının ve öğrencilerin deprem ko-nusunda bilinçlendirilmesi için hizmet veriyor.

Üsküdar Belediyesi tarafından ilk ve ortaöğretimokullarında düzenlenen programlar, 2009-2010eğitim ve öğretim yılında da devam ediyor. Depremsimülasyon aracı ile öğrenciler sanal ortamda dep-remi yaşıyor ve olası bir depremde nasıl davranma-ları gerektiğini öğreniyorlar.

www.uskudar.bel.tr

1. Aşağıdaki haberde deprem konusunda öğrencilerin bil-gilendirildiği belirtilmektedir. Sizce eğitimin bireyi meslek sa-hibi yapmaktan başka ne gibi işlevleri olabilir?

Sosyalleşme gibi eğitim de bireyin toplumsal hayatahazırlanması ile ilgili bir kavramdır ve bireyin çeşitli yöntemlerle toplum tarafından yetiştirilme faali-yetleri olarak tanımlanabilir. Bu anlamda sosyalleşme ve eğitim arasında doğrudan bir bağ vardır.Eğitim sosyalleşmenin öğrenim temelli yönünü oluşturmaktadır. Toplumun temel gereksinimlerinikarşılayan kurumlardan biri olan eğitim, teknolojik ve ekonomik yaşamın hızla değişmesi ile birliktedaha da önem kazanmıştır. Günümüzde teknolojik olarak örgütlenen bir toplumun bilgili ve becerikliiş gücüne duyduğu gereksinim, eğitimi toplumlar için daha vazgeçilmez bir kurum haline getirmiş-tir.

Şimdi yönergeleri takip ederek eğitimin sosyal hayat ve sosyalleşme sürecindeki öneminikavramaya ve yorumlamaya çalışalım.

ZİHİNSELHAZIRLIKO



137

Özel Bir Sosyalleşme Şekli Olarak Eğitimin Önemi

Sosyoloji açısından bakıldığında eğitim, sosyalleşmeninözel bir görünümü, özel bir şekli olarak görülebilir. Bunagöre eğitim bir toplumdaki tek tek bireylerin veya gruplarıntoplumdaki başka kişilerin kişilik gelişimini olumlu yönde et-kilemek için yaptıkları sosyal hareketlerdir. Planlı ve bilinçliolarak görevlendirilen yetişkinler eğitim aracılığıyla çocukla-rın ve gençlerin kişilik gelişimini, amaçlarını ve gelecektekibeklentilerini yönlendirmeyi amaçlarlar. Eğitim kavramı içinsöylenen bu amaçlı, örgütlü ve kısmen de profesyonelce et-kiler, çoğunlukla çocuklara ve yeni yetişen gençlere yönel-miştir. Sosyoloji özellikle örgün eğitim kurumlarındagerçekleşen sosyalleşme biçimleriyle ilgilenir.

Okul, öğrencilere sadece müfredat programındaki bilgi-leri aktarmak, oradaki amaçlar doğrultusunda bazı beceri,alışkanlık ve davranış kalıpları kazandırmakla sosyalleştirmegörevini yerine getirmez. Elbette çocuklar farklı bilim alanların-daki bazı pratik ve teorik bilgileri öğrenmek, becerileri kazan-mak için okula gelirler. Ama bu bilgi ve becerileri öğrenirken,aileden ve diğer sosyal kurumlardan farklı bir yapıya sahip olanokul içinde yaşamayı da öğrenirler. Çocuklar, okulda kazandık-ları birçok bilgi ve becerilerin yanı sıra aile fertlerinden başkabireyleri de tanırlar. Farklı davranış şekilleri, farklı alışkanlıklar,gelenekler, değerlendirme teknikleri ile karşılaşırlar. Öğrencilerokulda yeni sosyal ilişkiler öğrenerek daha sonra katılacaklarıyetişkinler toplumundaki örgüyü tanıma ve öğrenme imkânıelde ederler.

Her canlı varlık gibi insan da yaşayabilmek için- çevresindekifiziki ve sosyal çevreye uyum sağlamak zorundadır. Bu geneluyum eğitiminde sosyal çevresi de insana yardım eder. Hattabu yardımdan daha öte, amaçlı ve planlı birtakım etkileme veyönlendirmelerle çocuklar ve gençler istenilen şe-kilde yetiştirilmek, kalıplandırılmak istenir. Özel-likle modern toplumlarda planlı ve sürekli eğitimbir zorunluluğa dönüşmüş durumdadır. Bu ne-denle iş bölümünün alabildiğine arttığı sanayileş-miş toplumlarda kişileri vasıflı yapmanın vesosyalleştirmenin en önemli vasıtası okul olmuş-tur.

Okula gitme mecburiyeti, veliler ve yöneticileriçin önemli bir sosyal olaydır. Okuldaki sosyalleş-meyi; öğretmen-öğrenci iletişimi,ders programları,okul idaresi vb. belirler. Öğretmenlerin davranışları,disiplin kuralları, sınav korkusu da okuldaki sosyal-leşmede etkilidir.

(Mustafa Ergün, Eğitim Sosyolojisi, s. 51- 52, Düzenlenmiştir.)Aile ve eğitim arasında sizce

nasıl bir ilişki kurulabilir?

Okulda öğrenciler ile öğret-menler arasındaki ilişkiler daha

çok saygı kuralları çerçeve-sinde gerçekleşir.


138

Umut Yıldızı ProjesiToplumun kanayan yaralarından biri olan madde ba-

ğımlısı çocukların topluma kazandırılması için yürütülençalışmalar meyvelerini vermeye başladı. Rehabilitasyonmerkezlerinde madde bağımlılığından kurtulan gençlerinhayata atılması ve meslek sahibi olması için çalışma baş-latıldı.

Ankara Emniyeti, İl Millî Eğitim ve İş-Kur bünyesindegerçekleştirilen ortak projede, daha önce madde bağım-lısı olan ve zaman içinde rehabilite edilerek bağımlılıktankurtulan 15-18 yaş aralığındaki yetmiş genç, düzenlene-cek kurslarla meslek sahibi olacak. Temmuz ortasında

başlayacak kurslarda kırk genç garsonluk, yirmi genç aşçılık, on genç de web tasarımı üze-rine eğitimden geçirilerek istihdam edilecek.

Ankara'da ilk defa başlayan Çocukların Mutlu Geleceği İçin Umut Yıldızı Projesi, baş-kentteki madde bağımlılarına örnek nitelik taşıyor. Ankara Emniyet Müdürlüğü tarafındantespiti yapılan madde bağımlısı gençlere Ankara Millî Eğitim Müdürlüğünün yer tahsisi veöğretmen atamasıyla meslek kursları düzenlenecek. Yetkililer, bu çalışmayla (projeyle) hemeskiden madde bağımlısı olan sokak çocuklarının topluma kazandırılacağını hem de Tür-kiye'nin vasıflı eleman ihtiyacının karşılanacağını söylediler.

www.samanyoluhaber.com

OSORUlar

1. Eğitimin önemi sizce gün geçtikçeneden artmaktadır?

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2. Eğitim sosyalleşme sürecini nasıl etki-lemektedir?

...........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Eğitim-Aile İlişkisi......................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................

• Sayfa 137’deki görseli inceleyerek görsele ait soruyu tartışınız. Grup içi tartışmalardançıkan sonuçları aile-eğitim ilişkisi bağlamında bir teze dönüştürerek aşağıdaki boşluğa yazınız.Ardından öne sürülen tezler arasındaki farklılıkları tartışınız.


139

Atatürk diyor ki;• “Hükûmetin en verimli ve en önemli vazifesi millî

eğitim ile ilgili işlerdir. Bu işlerde başarılı olabilmek içinöyle bir program takip etmeye mecburuz ki o programmilletimizin bugünkü hâliyle, sosyal hayatı ihtiyacıyla,çevre şartlarıyla, çağın gerekliliği ile tamamen uygunve uyumlu olsun.”

• “Tüm köylüye okuma ve yazmayı, vatanını, mil-letini, dinini, dünyasını tanıtacak kadar tarihî, coğrafi,dinî ve ahlaki bilgiler vermek ve temel matematiği (dörtişlem) öğretmek millî eğitim programımızın ilk hedefidir.”

• “Millî eğitim programımızın, millî eğitim siyasetimizin temel taşı cahilliğin yok edilmesidir.”• “Bir yandan bilgisizliği ortadan kaldırmaya uğraşırken bir yandan da memleket evladını top-

lumsal ve ekonomik hayatta aktif şekilde etkili ve verimli kılabilmek için zorunlu olan ilk bilgileri uy-gulamalı bir biçimde vermek metodu eğitimimizin temelini oluşturmalıdır.

• Milletimizin dehasının gelişmesi ve bu sayede layık olduğu medeniyet düzeyine ulaşması ancak,yüksek bilim ve teknik elemanlarının yetiştirilmesi ve millî kültürümüzün yüceltilmesi ile mümkündür.”

• “Hanımlar, Beyler! Görülüyor ki en önemli ve en verimli görevlerimiz eğitim işleridir. Eğitim iş-lerinde mutlaka başarılı olmak gerekir. Bir milletin gerçek kurtuluşu ancak bu şekilde olur. Bu zaferinsağlanması için hepimizin tek can ve tek fikir olarak ilkeli bir program üzerinde çalışması gereklidir.Bence bu programın ilkeleri ikidir :

1. Sosyal hayatın ihtiyacına uygun olması.2. Çağdaş gereklere uygun olmasıdır.”

• “Bir millet ilim, anlayış ordusuna sahip olmadıkça savaş meydanlarında ne kadar parlak zaferlerelde ederse etsin o zaferlerin devamlı sonuçlar vermesi ancak irfan (bilmek, anlamak) ordusuyla ge-çerlidir.”

• “Milletleri kurtaranlar yalnız ve ancak öğretmenlerdir. Öğretmenden, eğiticiden mahrum birmillet henüz millet olma yeteneğini kazanamamıştır.”

• “Millî eğitimde süratle yüksek bir seviyeye çıkacak bir milletin hayat mücadelesinde maddi vemanevi bütün kudretlerinin artacağı muhakkaktır. “

( www.atam.gov.tr)

Atatürk ve Eğitim


140

A Ö L Ç M E V E D E Ğ E R L E N D İ R M E - I PÜ

EN

İ T

6.


(çekirdek aile, çatışma, ekonomik)

1. Toplumsal kurumlar arasında geneldeuyum ve denge olmakla beraber, bazen ..........görülebilir.

2. ........... anne, baba ve evlenmemiş ço-cuklardan meydana gelir.

3. Bireyin kendine uygun meslek seçmesi,eğitimin .......... işlevine karşılık gelmektedir.

Aşağıdaki ifadelerden doğru olanlarınbaşına ( D ), yanlış olanların başına ( Y )yazınız.

1. ( ) Bir kurumdaki bozulma diğerlerinietkilemez.

2. ( ) Toplumlar arasında ailenin işlevlerifarklılık gösterir.

3. ( ) Toplumsal hayatta aileyi yasal kılanevlilik kurumudur.

4. ( ) Eğitimin en belirgin yönlerinden birisosyalleşmedir.

A) BOŞLUK DOLDURMA


N


1. Toplumsal kurumlardan birinin işlevleriniyerine getirememesi hâlinde hayatımızda negibi sorunlar ortaya çıkar?

2. Evliliğin sürekliliği için gerekli koşullarnelerdir?

3. Kadının aile içindeki yeri ve önemi nedir?

4. Bireylerin eğitim seviyelerindeki farklılıksosyalleşme süreçlerini ne yönde ve nasıl etki-ler?

C) SORU - CEVAP N

İdeal eğitim ortamı sizce nasıl olma-lıdır?

Fiziksel ortam, sınıf içi düzen, öğ-renci sayısı, öğretmen özellikleri, veli-den beklentiler, ders programları, dersiçerikleri ve sizin belirleyeceğiniz kriter-ler açısından değerlendirmelerinizi ka-leme alınız. (Daha önceden bu konuylailgili yapılmış çalışmalar varsa onlarlasizin çalışmanızı karşılaştırarak değer-lendirme yapabilirsiniz.)

D) RAPORLAMA N

NE) ÇOKTAN SEÇMELİ


1. Toplumsal kurumlar, ortak ihtiyaçları gi-dermek, maksatları gerçekleştirmek üzereoluşup gelişen ilişki biçimleri, davranış kalıp-ları ve normların örgütlü bir bütünlüğüdür.

Bu ifadeye göre toplumsal kurumlarlailgili aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşı-lamaz?

A) Kaynağı toplumsal ihtiyaçlardır. B) Örgütlenmiş bir yapısı vardır. C) Belli hedefleri vardır. D) Belli toplumlarda görülür. E) Birbirlerinden etkilenirler.

2. Her toplumsal kurum gibi ailenin de ye-rine getirdiği birtakım işlevler vardır.

Aşağıdakilerden hangisi ailenin işlevle-rinden biri değildir?

A) Neslin devamını sağlar. B) Üyelerin duygusal ihtiyaçlarını karşılar.C) Kültürün taşıyıcısıdır. D) Ekonomik ihtiyaçları karşılar. E) Siyasi sorunları giderir.


141

G) BULMACA NAşağıdaki bulmacayı doldurunuz.

1. Okulların dışında farklı alanlarda gerçekleşen eğitim. 2. Tek eşli evlilik. 3. En az üç kuşağın bir arada olduğu aile.4. Genel olarak okullarda yapılan eğitim.5. Baba, anne ve evlenmemiş çocuklardan oluşan aile.6. Bilgilerin, beceri ve değerlerin yeni nesle aktarılması. 7. Aileyi oluşturan sözleşmeye dayalı anlaşma.8. Kültürün devamının sağlandığı eğitimin işlevi.9. Kurumların somutlaşmış biçimi.

F) YORUMLAMA N

Yukarıdaki resim, Dianne Dengel tarafından yapılmış ve “Mutluluğun Resmi” olarakadlandırılmıştır. Bu resimdeki aile ortamına dair düşüncelerinizi belirtiniz.


142

Aşağıdaki grafikte TÜİK tarafından 2006 yılında yapılan araştırma sonuçları gösterilmek-tedir. Eğitim seviyelerine karşılık gelen renkler, kendi içerisinde bir yüzdelik grup oluşturacakşekilde verilmiştir. Eğitim seviyesi ve evlenme yaşı arasındaki ilişkiyi ortaya koyan grafiğisebep/sonuç ilişkisi açısından değerlendiriniz.

I) KRİTİK DÜŞÜNME N

1. Aşağıda verilen toplumsal kurumların işlevleriyle toplumsal kurumları eşleştiriniz.Kurumların işlevlerinin başında yer alan numarayı, kurumların başlarındaki boşluğa

yazınız.

2. Aşağıdaki aile ve evlilik türlerine ilişkin tanımlamaları verilen kavramlarla eşleştiriniz.Tanımlamanın başında yer alan numarayı, kavramların başlarındaki boşluğa yazınız.

H) EŞLEŞTİRME N

1. Çocukların bakımı ve korunmasını üstlenir..........

Eğitim

2. İnsanları ortak değer ve inançlar etrafında birleştirir. .........

Siyaset

3. İhtiyaç duyulan mal ve hizmetlerin üretim ve dağıtımıylailgilenir.

.........Din

4. Kamu düzenini sağlar. .........

Aile

5. Topluma yararlı bireyler yetiştirir. .........

Ekonomi

TOPLUMSAL KURUMLARIN İŞLEVLERİ KURUMLAR

1. Üye sayısı az olan aile..........

Poligami

2. Üye sayısı fazla olan aile..........

Çekirdek

3. Tek eşle evlilik..........

Geniş

4. Birden fazla eşle evlilik..........

Monogami

TANIMLAMALAR KAVRAMLAR

%

Okuryazar / hiç okula gitmeyen

Lise mezunu

İlkokul mezunu

Üniversite mezunu

İlköğretim / ortaokul mezunu


143

• Sayfa 144’te “Dinin Toplumsal İşlevleri” adlı bir metin ve görsel yer almaktadır.Metinden ve görselden hareketle dinin toplumsal işlevlerini belirleyerek metnin so-nunda yer alan şemada boş bırakılan yerlere yazınız.

29. DERS : DİN, LAİKLİK VE ATATÜRKSÜRE : 2 DERS SAATİ


1. Görsellerde insanları bir araya getiren şey nedir? 2. Din denilince ilk aklınıza gelen şey nedir?3. Sizce dinin insan ve toplum hayatında oynadığı en önemli rol nedir?

Din ve Sosyal Hayat

Din insanların yaşamlarında binlerce yıldır güçlü bir et-kiye sahip olmuştur ve şu ya da bu biçimde bilinen tüm insan toplumlarında dinsel yaşam görül-müştür. Bugün de din kendimizi, hayatımızı ve çevremizi algılama biçimimizi ve sosyal yaşantımızısürdürürken verdiğimiz tepkileri etkilemesi bakımından insan yaşamının önemli bir parçası olmayısürdürmektedir.

Şimdi yönergeleri takip ederek dinin toplumsal hayattaki yerini değerlendirmeye çalışalım.

ZİHİNSELHAZIRLIKO



144

Dinin Toplumsal İşlevleri

Din inançlar, normlar ve davranış kalıpları sunan önemli birtoplumsal kurumdur. Bütün inanç sistemleri mensuplarını“kutsal” çeçevesinde belirli ibadet biçimlerine yönlendirir. Fakatsosyologlar, dinlerin bu inanç, davranış ve ibadet biçimlerinindinî yönüyle değil daha çok toplumsal ve psikolojik işlevleriyleilgilenirler.

Her din içerdiği inanç, norm ve davranış kalıplarıyla top-luma katkılar sağlar. Toplumsal yaşamda, bireylerin bazı dav-ranışları dinî açıdan olumlu, sevap olarak kabul edilir ve teşvikedilir. Bazı davranışlar ise olumlu karşılanmaz, günah kabuledilir ve yasaklanır. Bu yönüyle din, bireylerin davranışlarınıntoplumun değer yargılarına uygun olmasını sağlar. Toplumubir arada tutan değerler sistemine meşruiyet kazandıran enönemli unsurlardan biri dindir. Başta aile ve evlilik olmak üzereekonomi ve siyaset gibi pek çok alanda dinin etkilerini göz-lemlemek mümkündür.

Toplumun çoğunluğunun paylaştığı inançlar ve toplu iba-det biçimleri Durkheim’ın da belirttiği gibi toplumsal birlikteliğisağlar. Örneğin, toplum tarafından ortaklaşa yapılan ibadetayin, törenler grup ruhunu geliştiren bireyler arasındaki top-lumsal kaynaşmayı güçlendirir. Dinin toplumsal hayata enönemli katkılarından biri de inançlardan kaynaklanan bir oto-kontrolü olanaklı kılmasıdır. Örneğin, herşeyi bilen bir tanrıyainanan kişi görünürde bir toplumsal baskı olmasa da davra-nışlarını düzenlemesi gerektiğine dair bir anlayışa sahip olabi-lir.

Dinin psikolojik açıdan da olumlu etkileri vardır. İnançlarbireyler üzerinde, rahatlatan, güven duygusu veren ve sıkıntılızamanlarda umutsuzluğa düşmeyi engelleyen bir rol oynar.

“Sadakanın makbul olanı gizliolanıdır.” ilkesi ile ihtiyacı olanlariçin para bırakılan sadaka taşlarıdinin toplumsal yaşamdaki etkile-

rinin tarihî örneklerindendir.

Dinin Toplumsal İşlevleri.........................................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................................


145

İnsanların yaşlandıkça din-sel bağlılıklarının artmasının ne-

deni sizce ne olabilir?

• Sayfa 146, 147’de sosyologların din olgusunu nasıl ele aldıklarını konu edinenbir metin ve “Anahtar Bilgi” kutucuğu yer almaktadır. Metin ve “Anahtar Bilgi” kutu-cuğunu inceleyerek sayfa 147’deki soruları cevaplayınız.

Din Üzerine Sosyolojik ÇalışmalarDinsel olanı açıklayabilmek için önce çeşitli kültürlerde

bulunan pek çok farklı inancı ve var olan gelenekleri anla-mamız, dahası bu inanç ve geleneklere karşı duyarlı olmamızgerekmektedir. Bu nedenle din üzerine çalışmak sosyolojikimgeleme bağlı olan özel girişimdir. Bir dinsel grubu (ce-maati) incelemek istediğimizde grupların oluşumu ve amaç-larına dair sahip olduğumuz sosyolojik bilgiler o grubundoğasını açıklamada büyük bir ihtimalle yeterli olmayacaktır.Bunun en önemli nedeni dinsel yaşam pratiklerinin gele-ceğe, sonsuzluğa, öte dünyaya dair sosyolojik olarak çözüm-lenmesi güç inançlarla yoğrulmuş olmasıdır.

Sosyologlar dini tanımlarken üç ayırıcı nokta üzerindedururlar:

1. Din kültürün bir biçimidir. 2. Din ayinleri ve inançları içerir. 3. Belki de en önemli nokta dinin, yaşamın anlamlı oldu-

ğuna dair amaçlılık duygusu yaratmasıdır. Din, kültürün diğerögelerinin (demokrasi veya eğitim gibi) belirgin bir biçimde ya-pamadığı şekilde günlük yaşamı aşan bir anlam sunar.

Sosyologlar dinsel inancın doğru olup olmadığı ile ilgilen-mez. Sosyolojik bakış açısıyla din Tanrı tarafından buyurulmuşdeğil insanlık tarafından oluşturulmuş bir kavram olarak düşü-nülür. Sosyologlar dinin tanrısal yönünü değil insani yönünüele alırlar: “Din nasıl örgütlenmektedir?”, “Dinin temel inançlarıve değerleri nelerdir?”, “Din geniş halk kitleleriyle nasıl ilişkiye geç-mektedir?” türünden soruları sorar ve açıklamaya çalışırlar. Be-lirli bir inancın doğru veya iyi olup olmadığı sorusu her ne kadardinin inananları için önemli olsa da bu, araştırma sırasında sos-yoloğun ilgilendiği bir soru değildir.

Sosyologlar özellikle dinin toplumla kurduğu ilişki üzerindedururlar ve çoğunlukla dini toplumsal dayanışmanın kaynağıolarak görürler. Eğer din inananlarına genel kurallar ve değerlersağlarsa toplumsal dayanışmanın önemli bir kaynağı olur. Din-sel inançlar ayinler ve dinin birleştirici kuvveti, ahlaki toplumunoluşmasına yardımcı olur. Din toplumda var olan kurumlar ara-sında en önemli olanıdır. Çünkü din kökleşmiş kurallar ve de-ğerlerin öncelikli kaynağını oluşturur.

Sosyologlar insanların dine başvurmasını bütünüyle kişisel,manevi ve psikolojik ögelerle açıklamak yerine toplumsal güçile açıklamaya yönelmektedirler. Birçok insan için dinsel inanç-lar, günlük gerçekleri aşan ve güçlü bir iletişimi içeren kuvvetlikişisel deneyimleridir. Sosyologlar sorgulamazlar fakat dinselbağlılığın manevi olarak açıklanmasına karşı kendilerini kuş-kuyla sınırlandırırlar. Bir kişi Tanrı’nın kendisine görünmesiyleinançlı biri olacağını iddia edebilir. Fakat sosyologlar muhte-

Max Weber’in önesürdüğü gibi sosyolojikbakış açısı doğası gereğikonusunu sekülerleştire-rek anlamaya ve açıkla-maya çalışır. Konunundinsel bir ayin, dinsel birnorm ya da inanç olmasıbu durumu değiştirmez.Bu nedenle dinin kendi-sini sunma biçimiyle sos-yolojinin onu açıklamabiçimi arasında temel birfark söz konusudur: Dinkendisini tanrısal bir haki-kat olarak sunarken sos-yoloji ise onu kökenindetoplumsal ilişkilerin bu-lunduğu bir kurum olarakaçıklar.



146

melen daha dünyevi somut açıklamalar içindedir. Bazıaraştırmacılar insanların ekonomik sıkıntı, yalnızlık, fi-ziksel acı, hastalık, üzüntü hâlinde olmaları ve toplum-sal düzendeki birincil duygularının tehdit altına girmesidurumunda dine yöneldiklerini ifade etmektedirler.Sosyologlar dine yönelişin açıklanmasında toplumsaldüzende var olan sorunlardan çok bireylerin psikolojiktepkileri üzerinde yoğunlaşmaktadırlar.

(Anthony Giddens, Sosyoloji, s.580-582, Düzenlenmiştir.)

1. Sosyologlar dinle hangi ba-kımlardan ilgilenmektedirler?

2. Bir sosyolog, araştırmalarındaniçin bir inancın doğru ya da yanlışolup olmadığını dikkate almaz?

3. Sosyologların dinin kültürünbir parçası ve toplumun bir ürünü ol-duğu konusundaki kanısına katılıyormusunuz? Cevaplarınızı temellendi-rerek ifade ediniz.

OSORUlar

• Sayfa 147, 148’de laikliğin Batı’da ve Türkiye’deki gelişim sürecini konu edinenbir metin ve “anahtar bilgi” kutucuğu yer almaktadır. Metni ve “anahtar bilgi”leri in-celeyerek sayfa 149’daki soruları cevaplayınız.

Laikliğe Tarihsel BakışLaiklik kelimesinin orijini eski Yunancadaki "laikos"

sıfatıdır ve "halk, kalabalık, kitle" anlamına gelen "laos"ismi üzerine kurulmuştur. Dolayısıyla "laikos" da "halka,kalabalığa, kitleye ait" demektir. Dilimize bu kelime ilkdefa Meşrutiyet yıllarında girmiş ve "ladinî" olarak Türk-çeye çevrilmiştir. "Ladinî" din dışı anlamına gelmekte-dir. Laiklik yerine bazen "sekülarizm" terimi dekullanılmaktadır. Sekülarizm daha çok Anglosaksondünyasına ait olup din ve ruhban dışılık ya da dünyevi-lik yani dinden etkilenmeyen siyasi alan anlamına gelir.Sekülarizmde din referanslı kamusal politikalara pekyer verilmez. Gerek laiklik gerekse sekülarizm ilk olarakHristiyanlığın egemen olduğu Batı dünyasında gelişenolgu ve düşüncelerdir. Ortaya çıkış ve gelişmeleri sonderece sancılı olmuştur. Ortaya çıkış sürecinde gerekdüşünsel gerekse örgütsel çatışmalar yaşanırken temelsorun şuydu; dinî ve dünyevi alanlar arasındaki temelayrım, politik ve düşünsel olarak nasıl ortaya konula-cak ve bu ayrımdan doğabilecek sorunlar nasıl bir sis-temle aşılacaktır?

Laikliğin ortaya çıkışını ve politik düzen olarak şe-killenişini tarihsel bir bağlamın içine oturtarak anlamakgerekir. Batı’da 16 ve18. yüzyıllar arasında feodal sis-temin giderek yok olması, toprak mülkiyetinin öneminiyitirmesi, ticarete yapılan yatırımların artması ve mutlakmonarşilerin kurulduğu bir ara rejimden sonra 1789Fransız Devrimi’yle laiklik alanında ilk adım atılmıştır.Ticaret devrimi ile ortaya çıkan ve zaman içinde güç-lenen burjuvazinin mülkiyet hakkı, kral ve kilisenin keyfitasarrufu tehdit altındaydı. Dolayısıyla Batı’da burjuvaziönderliğinde aristokratik güçlerin yanı sıra din kurum-

X. Kanun Önünde EşitlikMADDE 10–Herkes, dil, ırk, renk,

cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç,din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırımgözetilmeksizin kanun önünde eşittir.

VI. Din ve Vicdan HürriyetiMADDE 24–Herkes, vicdan, dinî

inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir.14 üncü madde hükümlerine aykırı

olmamak şartıyla ibadet, dinî ayin vetörenler serbesttir.

Kimse, ibadete, dinî ayin ve tören-lere katılmaya, dinî inanç ve kanaatle-rini açıklamaya zorlanamaz; dinî inançve kanaatlerinden dolayı kınanamaz vesuçlanamaz.

Din ve ahlâk eğitim ve öğretimidevletin gözetim ve denetimi altındayapılır. Din kültürü ve ahlâk öğretimi ilkve ortaöğretim kurumlarında okutulanzorunlu dersler arasında yer alır. Bunundışındaki din eğitim ve öğretimi ancak,kişilerin kendi isteğine, küçüklerin dekanunî temsilcisinin talebine bağlıdır.

Kimse, devletin sosyal, ekonomik,siyasî veya hukukî temel düzenini kıs-men de olsa, din kurallarına dayan-dırma veya siyasî veya kişisel çıkaryahut nüfuz sağlama amacıyla her nesuretle olursa olsun, dini veya din duy-gularını yahut dince kutsal sayılan şey-leri istismar edemez ve kötüye kullanamaz.



147

larına karşı verilen bir savaşımın sonucunda laiklik gerçekle-şebilmiştir. Düşünsel alanda da “aydınlanma çağı" düşünür-leri, insan aklını her şeyden üstün tutan, hukukun kaynağındaaklı bulan düşünceler üretirken krala ve din adamına gerekolmadığını vurgulayarak ulus egemenliği anlayışını da ortayakoyuyorlardı. Bu düşünce akımının da etkisiyle "ilahî" yanigöksel egemenlik hakkının terk edilerek "beşerî" yani laik ege-menlik anlayışının kabulü, Batı’da yaşanılan sürecin içindedinsel kurumlara sınırlı bir alan bırakmıştır.

Laikleşme esas olarak Fransa'da görülmektedir. Merkezî-leşmiş, hiyerarşik ve kurumsal yapıya sahip olan ve evrensellikiddiası taşıyan Roma Kilisesine karşı oluşan Fransız laiklik ha-reketi çalkantılı bir dönemden geçmiştir. Fransa'da laikleşme,devrimci, jakoben ve cumhuriyetçi usullerle yürütülürken, ki-lise uzun bir süre 1905 tarihli "Ayrılık Yasası"na kadar devletdenetimi, vesayeti altında tutuldu. Dinleri değil kiliseleri özel-leştiren bu yasa ile devlet ve din işlerinde karşılıklı karışmazlıkesası benimsenerek devlet din işlerine karışmaktan büyük öl-çüde vazgeçti.

Bu sayede din ve vicdan özgürlüğü belirli kurumların te-kelinden kurtarılarak yasalar yoluyla güvence altına alındı.

Türkiye'de ise tarihsel süreçte, bir devlet politikası olan la-ikliğin din karşıtlığı anlamında değil modernleşme yolundaizlenen bir yol olarak benimsendiği görülmektedir. Batı’daekonomik devrime paralel olarak ortaya çıkmış olan laikliğe,Türkiye'de iki yüz yıllık bir gecikme ile ulusal kurtuluş sava-şından sonra bir devrimle geçilmiştir. Bu süreçte dine dayalıve çok uluslu bir imparatorluktan ulus devlete geçişte, devletyapısı dinsel ögelerden arındırılırken sosyal içerikli çeşitli hu-kuki düzenlemeler de gerçekleştirilmiştir. Egemenliğin kay-nağının beşerîleştirilmesinde ilk adım 1921 Anayasası’ndaulusal egemenlik ilkesinin kabulü ile atılmıştır. Saltanatın kal-dırılmasının ardından cumhuriyetin ilanı 1923'te gerçekleşti-rilirken yapılan anayasa değişikliğinde Türkiye devletinindininin İslam olduğu eklenmiştir. Bir yandan iktidarın beşerî-leşmesi anlamı taşıyan cumhuriyetin ilanı, diğer yandan daresmî dinin ve hilafetin mevcudiyeti, bir çelişki olarak görüle-bilir. Ancak Türk devriminin önderi Atatürk, bu düzenlemeylelaikliği dinsizlik olarak anlama çabalarının önüne geçmiştir.Laikliğin gelişiminde 1924'te hilafetin, 1928'de resmî dini içe-ren hükmün kaldırılması ve 1937'de laiklik ilkesinin anayasalilke hâline gelişi, önemli dönüm noktalarıdır.

(Bihterin Dinçkol, Türkiye’de Anayasal Düzen ve Laiklik, s.129,136, Düzenlenmiştir.)

OSORUlar

1. Bir devletin laik olabil-mesi için gerekli koşullar neler-dir?

2. Laik bir siyasal düzendedin-devlet ilişkileri nasıl olma-lıdır?

3. Sizce din, vicdan ve fikirhürriyetini bir arada yaşatabil-mek için toplumda nasıl birtutum geliştirmek gerekir?

“Türkiye’de Laiklik” etkinliği çerçevesinde hazırladığınız raporları sununuz.

hatırlatma

( Anonim,16.yy. )Laiklik öncesinde Kilisenin

büyük bir otoritesi vardı.


148

• Aşağıda Atatürk’ün laiklik hakkındaki bazı görüşlerine yer verilmektedir. Atatürk’ün söz-lerinde ve “Türkiye’de Laiklik” etkinliğinden edindiğiniz bilgilerden hareketle Atatürk’ün laiklikanlayışını özetleyerek tabloya yazınız.

Atatürk diyor ki;

• “Din bir vicdan meselesidir. Herkes vicdanının emrine uymakta serbesttir. Biz dine saygı gös-teririz. Düşünüşe ve düşünceye karşı değiliz. Biz sadece din işlerini millet ve devlet işleriyle karıştır-mamaya çalışıyor, kasıt ve fiile dayanan tutucu hareketlerden sakınıyoruz.”

• “Milletimiz din ve dil gibi kuvvetli iki fazilete sahiptir. Bu faziletleri hiçbir kuvvet, milletimizin kalpve vicdanından çekip alamamıştır ve alamaz.”

• “Camiler, birbirimizin yüzüne bakmaksızın yatıp kalkmak için yapılmamıştır. Camiler itaat veibadet ile beraber din ve dünya için neler yapılmasının gerekli olduğunu düşünmek yani konuşuptartışmak, danışmak için yapılmıştır.”

• “Bunun gibi bağlı bulunmakla inanmış ve mutlu olduğumuz İslam dinini yüzyıllardan beri alı-şılmış olduğu üzere bir politika aracı durumundan kurtarmak ve yükseltmek gerektiği gerçeğini gö-rüyoruz. Kutsal ve tanrısal olan inanç ve vicdanlarımıza karışık ve türlü renkte bulunan ve her türlüçıkarlarla tutkuların alanı olan siyasetten ve siyasetin bütün ögelerinden bir an önce ve kesin olarakkurtarmak, milletin dünya ve ahiret mutluluğunun emrettiği bir zorunluluktur. Ancak böylece İslamdinin yüceliği gerçekleşir.”

• “Allah’ın emri çok çalışmaktır. Çalışmak demek, boşuna yorulmak, terlemek değildir. Zamanıngereklerine göre ilim ve fen her türlü medeni buluşlardan azami derecede yararlanmak zorunludur.”

• “Din ve mezhep herkesin vicdanına kalmış bir iştir. Hiçbir kimse hiçbir kimseyi ne bir din ne debir mezhebi kabul etmeye zorlayabilir. Din ve mezhep hiçbir zaman politika aleti olarak kullanıla-maz.”

• “Laiklik yalnız din ve dünya işlerinin ayrılması demek değildir. Tüm yurttaşların vicdan, ibadetve din özgürlüğü de demektir.”

• “Vatandaşları içinde çeşitli dinlere mensup unsurlar bulunan ve her din mensubu hakkındaadil ve tarafsız tutum ve davranışta bulunmaya ve mahkemelerinde vatandaşları ve yabancılar hak-kında eşit adalet uygulamakla vazifeli olan bir hükûmet, fikir ve vicdan hürriyetlerine uymaya mec-burdur.”

(www.atam.gov.tr)

• Çevrenizdeki işletme sahipleriyle görüşerek aşağıdaki soruların cevaplarını bulunuz ve“Ekonomi ve Sosyal Hayat” adıyla bir rapor hazırlayınız.

1. Piyasadaki mal ve hizmetlerin fiyat artışlarının sebepleri nelerdir?2. Alışveriş oranları hangi nedenlerden dolayı azalmakta ya da artmaktadır?3. Ekonomik durgunluk dönemlerinde ne gibi toplumsal sonuçlar ortaya çıkmaktadır?


............................................................................................................................

.............................................................................................................................

.............................................................................................................................

.............................................................................................................................

Atatürk ve LaiklikAtatürk ve Laiklik


149

Gündelik hayatta sıkça enflasyonun düştüğü/yükseldiği, istihdamın arttığı/azaldığı, dış ticaret açı-ğının tehlikeli boyutlara ulaştığı, yeni ekonomi politikalarına ihtiyaç duyulduğu ya da borsanın düşüpdövizin yükseldiği gibi haberler işitiriz. Öte yandan mal ve hizmet kavramlarını, ekonomik üretimingerçekleşmesini sağlayan emek, toprak, sermaye ve girişimden oluşan üretim faktörleri kavramınıduymuşuzdur. Bütün bunlar ekonomi alanının kavramları olsalar bile hayatımızın birer parçası hâlinede gelmişlerdir. Ekonomi, çağdaş dünyada gündelik hayatımızın büyük kısmını kapsayan bir faaliyetalanıdır. En azından her birey her gün ekmek satın almak şeklinde bile olsa bir şeyler satın alarakekonomik etkinliğe katılır.

Şimdi yönergeleri takip ederek ekonominin sosyal yaşam üzerindeki etkisini değerlendirelim.

Ekonomi ve Sosyal Hayat

30. DERS : EKONOMİ VE SOSYAL HAYATSÜRE : 2 DERS SAATİ

•Aşağıdaki haber metinlerini okuyarak soruları cevaplayınız.

Lüksün Yeni DünyasıDünyanın önemli yönetim danışmanlığı şirketle-

rinden The Boston Consulting Grup, "Lüksün YeniDünyası" adlı bir rapor yayınlayarak lüks harcamala-rın geldiği noktayı ortaya koydu. Rapora göre dünyalüks tüketim pazarı 2010 yılında 1 trilyon euroluk bü-yüklüğe ulaştı.

Rapora göre lüks harcamaların ilk sırasında se-yahat ve konaklama bulunuyor. Bu tür harcamaları,otomobil, teknoloji ürünleri, yeme-içme, mobilya vediğerleri izliyor. Rapora göre lüks tüketime üç faktöryön veriyor:

1. Küresel kriz lüks anlayışını değiştirdi. Müşte-riler artık lüks ürünlerden gösteriş sağlamasını değilkendilerine lüks bir deneyim yaratmasını bekliyor.

2. Lüks tüketim alışkanlıklarını bugüne kadarLondra, New York, Paris, Milano ve Tokyo gibi mer-kezler temsil ediyordu. Bugün ise Çin, Rusya, Körfezülkeleri, Türkiye gibi gelişen pazarlar da lüks tüketimiçin öne çıkmaya başladı.

3. Markalar arasındaki farkın azalmasında hemlüks olmayan markaların pazarlamaya verdikleriönem hem kriz sonrasında perakendecilerin lüksmarkaların fiyatlarında ciddi indirimlere gitmesi roloynadı.

www.bugun.com.tr

Sebze ve Meyve Fiyatları DüşüyorTürkiye Ziraat Odaları Birliğinin

kasım ayı piyasa araştırması bülteniniyayınladı. Buna göre kasım ayında, seraürünlerinin ve kışlık sebzelerin yoğunolarak piyasaya sürülmesi ve hava sı-caklıklarının yüksek seyretmesi nedeniile başta domates olmak üzere, salata-lık, sivri biber, yeşil fasulye, ıspanak gibiürünlerde fiyat düşüşleri görüldü. Ekimayının ortasında domatesin kilogramımarket raflarında 6-7 TL hatta ürününcinsine bağlı olarak 10 TL'ye ulaştı.Ancak sera ürünlerinin çıkması ile bir-likte fiyatlar üreticide 1 TL, markette ise2.9 TL'ye geriledi. Limon ve mandali-nada görülen fiyat düşüşlerinde ise ih-racat iadelerinin geç ve düşük ilanedilmesi etkili oldu. Bu ürünlerin ihra-catında yaşanan sıkıntılar nedeniyleüretici ve market fiyatlarında önemlidüşüşler görüldü.

www.haberturk.com.tr

1. Ekonomik krizin ya da gelişmenin hayatınızı hangi bakımlardan etkilediğine dair somutörnekler veriniz.

2. Sizce bazı meyve ve sebzelerin kışın ucuz, yazın pahalı olmasının nedeni ne olabilir?

3. Çiftçinin 50 kuruşa sattığı 1 kilo elmayı sizin manavdan 2.5 TL’ ye almanızın nedeni neolabilir?

ZİHİNSELHAZIRLIKO



150

Ekonomi Nedir?

Aslında hepimizin ekonominin ne olduğu hakkındabir fikri var. Çünkü hepimiz ekonomik sistemin içindeyaşıyoruz. Sabah kalkıp işe gidiyor, kariyer sayfaların-daki iş ilanına başvuruyoruz, sabah işe giderken yanı-nızda oturan yabancı da belki o işe dün akşambaşvurmuştu. Öğlen yemeği için dışarı çıkıp belki kahveve sandviç alıyoruz. Ülkedeki genel işsizlik oranı hepi-mizi etkiliyor, korkuyor ve artık alışveriş merkezinde gör-düğümüz o pahalı kışlık montun pek de cazipolmadığını hissediyoruz. Eğer ülkemizde enflasyonoranı yüksekse bu hepimizi etkiliyor. Bu oranın yüksek-liği kimimizi daha zengin ederken kimimizi daha dayoksullaştırıyor. Kredi oranlarının düşmesi, belki de ev-lilik planlarımızı öne çekiyor, büyük bir heyecan ileemlak ofislerine koşup konut talebini arttırıyoruz ya daannemizin uzun zamandır istediği yeni çamaşır maki-nesini ona hediye ediyoruz. Bir yatırımcı içinse Yunanis-tan’ın verdiği bütçe açığı, sahip olduğu avroları azaltma kararını öne çekiyor. İşte bütün budurumlara olan yakınlığımıza göre hepimizin "Ekonomi nedir?" sorusuna bir cevabı var.

(Yavuz Kır, Ekonomi Nedir?, www.ekonomiturk.blogspot.com, Düzenlenmiştir.)

Üreticiler ne kadar sunuyor?

Arz, belirli piyasada belirli bir zamanda çeşitli fiyatlardansatıcıların satmaya razı oldukları mal ya da hizmetin mik-tarını ifade eder. Örneğin İstanbul piyasasında 1 kg elma-nın fiyatı 1 TL iken bir haftalık elma arzı 100 tondur,dendiğinde elmanın arz miktarı ifade edilmiş olur.

A firmasının elma arz çizelgesine göre;A firması elmanın 1 kg fiyatı 1 TL iken elma satmak is-

tememektedir. Elmanın fiyatı arttıkça piyasaya arz etmekistediği miktar da artmaktadır.

Günlük hayatınızı etkilediği yönler itibarıyla ekonominin anlamı sizce nedir? Kanılarınızıüç yargı cümlesiyle ifade ediniz ve aşağıdaki boşluğa yazınız.

Örneğin ElmanınFiyatı (TL)

Elmanın Arz Edilen Miktarı (kg)

1 0

2 1

3 2

4 3

5 4

6 5

Arz Çizelgesi

• Sayfa 150, 151’de arz, talep, piyasa, denge fiyatı gibi ekonomik kavramlara iliş-kin metinler ve açıklayıcı çizelgeler yer almaktadır. Metinleri ve çizelgeleri incelediktensonra hazırlamış olduğunuz ”Ekonomi ve Sosyal Hayat” raporlarından da faydalanaraksayfa 151’deki soruları cevaplayınız. Cevaplarınızı maddeler hâlinde tahtaya yazınız.

OSORU

Ekonomi kelimesinin kökeni Eski Yu-nanca olup ev işlerini idare etmek (oikino-

mikos) anlamına gelir. Günümüzde ekonomiya da iktisat denildiğinde mal ve hizmetlerinüretim, bölüşüm ve tüketim işlerini incele-

yen bir bilim kastedilir.

• Aşağıdaki metni okuyarak metnin sonunda yer alan soruyu cevaplayınız.

Bence ekonomi;1. .................................................................................................................................2. .................................................................................................................................3. ..................................................................................................................................


151

Piyasada denge fiyatı nasıl oluşur?

Satın alınmak istenen herhangi bir malya da hizmetin hangi koşullar tarafındanbelirlendiği ekonominin önemli konuların-dan biridir. Genel olarak piyasa ekonomi-lerinde bir malın fiyatının arz-talep ilişkisiçerçevesinde belirlendiği kabul edilmekte-dir. Piyasa ise bir malı satmak isteyenlerile o malı satın almak isteyenlerin oluştur-duğu mübadele ağıdır.

Tüketiciler ne kadar istiyor?

Talep, belirli bir mal ya da hizmetin belirli bir dö-nemde çeşitli fiyatlardan satın alınma miktarını ifade eder.Örneğin; İstanbul piyasasında elmanın kilogramı 1TLiken bir haftada satın alınmak istenen miktarı 100 tondur,dendiğinde elmanın talep miktarı ifade edilmiş olur. Yan-daki talep çizelgesi, Ahmet’in ailesinin bir haftalık elmatalebini göstermektedir. Ahmet’in ailesi elmanın kilogramfiyatı 5 TL iken elma satın almak istememektedir. Elma-nın fiyatı azaldıkça 10 kilograma varana dek talebi art-maktadır.

Örneğin Elmanın Fiyatı (TL)

Elmanın Talep EdilenMiktarı (kg)

5 04 23 42 61 80 10

Talep Çizelgesi

Fiyat (TL)Talep Edilen

Miktar (kg)

Arz Edilen Miktar

Fark Fiyat Eğilimi

15 160 40 120 Talep fazlası Yükselme

20 140 80 60 Talep fazlası Yükselme

25 120 120 0 Denge

30 100 160 60 Arz fazlası Düşme

35 80 180 100 Arz fazlası Düşme

ENFLASYON

Denge Fiyatı

DEFLASYON

Denge Fiyatı Oluşum Çizelgesi

Talep kanunu: Bir mal ya da hizmetin fiyatıdüştükçe talebi artar, fiyatı yükseldikçe azalır.

Veblen malları ya da gösterişe yöneliktalep: Snop diye nitelendirilen kimseler, kendi-lerinden üstün kabul ettikleri kimselerin malla-rını satın almak ve böylece dikkat çekereksosyal sınıf atlamak isterler. Bu nedenle snop-lara hitap eden mallara olan talep, belirli birfiyat düzeyinin üzerinde, fiyat yükseldikçe artar.İlk defa Thorstine Veblen (Torştayn Veblın,1857–1929) tarafından öne sürülen, snoplarıntalep kanununa ters düşen davranışlarına “gös-terişe yönelik talep”, bu tür mallara da Veblenmalları denir. Ülkemizde daha kaliteli olmadığıbilinmesine karşın, bazı markalı ithal mallarınçok yüksek fiyatlardan alıcı bulması gösterişeyönelik talebe örnek olarak gösterilebilir.

OSORUlar

1. Sizce bir malın ya da hizmetin talep miktarını etkileyen etmenler neler olabilir?2. Sizce bir malın ya da hizmetin arz miktarını etkileyen etmenler neler olabilir?3. Piyasa koşullarında denge fiyatı nasıl oluşmaktadır? Fiyat oluşumunu herhangi bir ticari

mal üzerinden temsilî olarak açıklayınız.



152

• Sınıfta iki gruba ayrılarak cumhuriyetin ilk yıllarında hayata geçirilen ekonomi politikalarıve bu yıllarda önem kazanan sanayi kolları hakkında araştırma yaparak “Atatürk ve Ekonomi”adıyla bir rapor hazırlayınız.


Bir ekonomide fiyatların sürekli artmasına enflasyon denir.Enflasyonuntürleri, onun ortaya çıkış nedenlerini de açıklar.

.......................................................................................................................................................................

....................................................................................

....................................................................................

Maliyet enflasyonu: Bir ekonomide üretim faktörleri piyasasında girdi fi-yatlarının artması nedeniyle toplam arzın azalması sonucu ortaya çıkanenflasyondur.

İthal enflasyon: Dışa bağımlı ekonomilerde ithal girdilerin fiyatlarının art-ması sonucu ortaya çıkan enflasyondur.

TalepEnflasyonu

ArzEnflasyonu

Kâr enflasyonu: Şirketlerin anlaşarak mal ve hizmetlerin fiyatlarını arttır-ması sonucu oluşan enflasyondur.

Sabit döviz kuru sisteminde, hükûmetin aldığı bir kararla resmî döviz kuru-nun yükseltilmesi, diğer bir deyişle ulusal paranın değerinin düşürülmesidir.

Sabit döviz kuru sisteminde, hükûmetin aldığı bir kararla resmî döviz kuru-nun düşürülmesi, diğer bir deyişle ulusal paranın değerinin yükseltilmesidir.

Ekonomik hayatın canlılığını kaybetmesi, üretim faaliyetlerinin daralması,duraklama, ekonomik etkinliklerde görülen hafif düşmedir.

Ekonomik Hayatta Yaşanan Birtakım İstikrarsızlıklar

1. 151’deki denge fiyatıoluşum çizelgesine göretalep enflasyonu ve deflas-yon kavramlarını tanımlaya-rak tablodaki ilgili boşluklarayazınız.

2. Sizce hangi ekonomikistikrarsızlık toplumsal ha-yatı daha fazla etkilemekte-dir? Neden?

Enflasyon

Deflasyon

Revalüasyon

Resesyon

Devalüasyon

OSORUlar

• Aşağıdaki tabloda ekonomik hayatta yaşanabilecek birtakım istikrarsız durum-lara dair bilgiler içeren bir tablo ve “Anahtar Bilgi” verilmektedir. Tabloyu ve “AnahtarBilgi”yi inceleyerek soruları cevaplayınız.

Enflasyonun bazı sonuçları şu şekilde sıralanabilir:• Sermaye sahiplerini kazancı artarken düşük gelirlilerin satınalma güçleri azalır.• Paranın satın alma gücü sürekli azaldığı için sabit geliri olankimseler enflasyondan daha fazla zarar görür. • Adil ve eşit olmayan bir gelir dağılımı ortaya çıkar. Enflasyonakarşı mücadelede başarı olunamazsa enflasyondan kay-naklanan ekonomik istikrarsızlıklar toplumsal ve ahlakiçözülmelere yol açar.



153

•Sayfa 154’te ekonominin temel kavramlarına ilişkin tanımlar ve sayfa 155’te deekonominin işleyişini gösteren bir şema yer almaktadır. Ekonominin temel kavramla-rından hareketle şemayı yorumlayınız ve ardından şemanın sonunda yer alan sorularıcevaplayınız.

Tarihî Kapalı Çarşı New York Borsası


Ekonomi, endüstriyel üretimin gelişmesiyle birlikte oldukça karmaşık bir hâl almıştır. Pek çokunsur aynı anda ekonomik faaliyetin içine katılmaktadır. Bununla birlikte genel anlamda ekonomikyaşamın başlıca unsurlarının “üretim”, “tüketim” ve “bölüşüm” olduğunu ve bu unsurların karşılıklıilişki içerisinde ekonomik yaşama dinamizm kattığını söylemek mümkündür.

Şimdi yönergeleri takip ederek ekonomik hayatın işleyiş biçimini anlamaya çalışalım.

A. Ekonominin Bileşenleri

31. DERS : EKONOMİNİN BİLEŞENLERİ VE EKONOMİK SİSTEMLER SÜRE : 2 DERS SAATİ

1. İnsanların hangi yollarla gelir elde ettiklerine dair üç farklı örnek veriniz.a. ..............................................................................................................................b. ..............................................................................................................................c. ..............................................................................................................................

2. Ekonomik açıdan baktığınızda borsada çalışan biriyle bir kapalı çarşı esnafı arasında negibi farklar saptayabilirsiniz?

3. Özelleştirme kavramı size ekonomik anlamda neyi çağrıştırıyor?

ZİHİNSELHAZIRLIKO



154

Ekonominin Temel Kavramları

İhtiyaç: Bireylerin yeme, içme, barınma, giyinme, gezme,eğlenme vb.gibi istek ve arzularıdır. Ekonomide mal ve hiz-met üretimi tüm bu istek ve arzuları karşılamak için yapılır.

Kaynaklar: Ekonomik ihtiyaçları tatmin etmek için ge-rekli mal ve hizmetlerin elde edilmesinde kullanılan üretimfaktörlerini içerir. Temel üretim faktörleri şunlardır:

a. Emek (iş gücü): Üretim faktörlerinin en önemlisiemektir. Emek faktörü olmadan herhangi bir malın üretimiya da bir hizmetin karşılanması düşünülemez. Bir ülkedekimevcut emek miktarı o ülkedeki çalışmaya müsait olan nü-fusun toplamıdır. Emek, kas gücüne dayalı bir uğraş olabile-ceği gibi zihni bir uğraş da olabilir.

b. Doğal kaynaklar (toprak): Gereksinimleri gider-meye yarayan mal ve hizmetlerin üretiminde emeğin üzerineuygulandığı yer (fabrika, iş yeri arsası), toprak (tarımsal ara-zileri), orman, yer altı zenginlikleri (madenler, petrol, doğalgaz)dir.

c. Sermaye: İnsanın emeğini daha verimli kılan ve mal-ların üretilmesinde kullanılan araçlardır. Yol, baraj, fabrika,tesis, araç gereç, aygıt, donanım gibi tüm üretim araçlarıbirer sermayedir.

d. Girişim (teşebbüs): Emek, toprak ve sermaye fak-törlerini bir araya getirerek üretimin gerçekleşmesini sağla-yan etkinliktir.

Mal ve hizmet: İnsan gereksinimlerini karşılamaya elve-rişli ve bu amaç için hazırlanmış her şeydir. Somut (yiyecek,ev eşyası, giyecek gibi) üretimlere “maddi mal”, ulaşım vebankacılık gibi maddi olmayan üretimlere “hizmet” denir.

Üretim: Girişimcilerin üretim faktörlerini kullanarak top-lumun gereksinim duyduğu mal ve hizmetleri üretme süre-cidir. Üretim, mal ve hizmet üretimi olmak üzere iki türlüdür.

Bölüşüm: Belirli bir malın üretimine katkıda bulunanhane halkının aldığı paydır. Hane halkının üretim sürecinekatılma biçimine göre alacağı payın niteliği de değişir. Bunagöre hane halkı;

• İş gücü karşılığında ücret,

• Sermaye karşılığında faiz,

• Toprak karşılığında rant,

• Girişimcilik karşılığında kâr elde eder.

Tüketim: Hane halkının ekonomik mal ve hizmetlerin fay-dalarından, gereksinimlerini dolaysız bir biçimde tatminetmek için yararlanmasıdır.

Moda defileleri ve ürün tanıtım gala-ları günümüzde firmaların ve tüketi-

cilerin büyük ilgi gösterdiğiekonomik etkinliklerdir. Tüketiciler

piyasaya henüz sürülmemiş ürünleriherkesten önce görmenin heyeca-

nını yaşarlar.

Tüketime dayalı ekonomilerde fir-malar tüketicilerin beğenilerini kar-

şılamak, kimi zaman da yenibeğeniler oluşturmak için ürün tasa-rımlarına büyük yatırımlar yapmak-tadırlar. Bu da üretim maliyetleriniarttırmakta ve fiyatların yükselme-

sine neden olmaktadır.


155

MAL VE HİZMETTÜKETİMİ

Kırmızı akım: Ev halkı, firmalara üretim faktörlerini satar. Firmalar da ev halkına mal vehizmet satar. Bu akıma reel akım denir

Mavi akım: Ev halkı, firmalara aldıkları mal ve hizmetlerin karşılığını para ile öder. Firmalarda ev halkına üretim faktörlerinin karşılığını para ile öderler. Buna parasal akım denir.

Yeşil akım: Ev halkı tasarruflarını yatırım harcaması olarak firmalara aktarır.

Örnek:1800 TL

1500 TL

MAL VE HİZMETSUNUMU

ÜRETİM FAKTÖRLERİ

(Emek, Sermaye, Toprak, Girişim)

Ücret - Faiz - Rant - KârFAKTÖR GELİRLERİ

ÜRETİM KESİMİ (FİRMALAR)

Tasarruf300 TL

Yatırım Harcaması

300 TL

TÜKETİM KESİMİ(HANE HALKI)

OSORUlar

Ekonominin İşleyişi

Ekonomik yaşamı iki kesim meydana getirir: Bunlar mal ve hizmetleri üreten üretici kesim (fir-malar) ve üretilen mal ve hizmetleri satın almak isteyen tüketici kesim (hane halkı)dir. Üreticiler vetüketiciler ekonomik hayatın her aşamasında üretirken, tüketirken ve bölüşürken sürekli etkileşimiçinde olurlar. Aşağıdaki şemada ekonomik işleyişe katılan temel birimlerin karşılıklı bağımlılığı farklırenkteki oklarla gösterilmektedir.

1. Tablodaki işleyişe göre orta ölçekli bir işletmenin ekonomik işleyişine katılan unsurlarıve bu unsurların işlevlerini belirleyiniz.

2. Ailenizin gelirlerini hangi yollarla elde ettiğini belirleyerek bir liste oluşturunuz.3. Tablodaki akımları dikkate alarak Türkiye koşullarında gelir düzeyi bakımından orta sınıfa

mensup bir ailenin gelirlerini nasıl elde edebileceğini ve nasıl harcayabileceğini örnekleyiniz.


156

Tüketim ÇılgınlığıWorldwatch (Vorldvoç) Enstitüsünün araştırmala-

rını içeren “Dünyanın Durumu 2004” başlıklı rapor,aşırı tüketimin 'dünyayı tükettiğini' vurguluyor.

Gelecek Tüketimin Tutsağı"Tüketim" olgusunun masaya yatırıldığı araştırma

sonuçları çarpıcı: Tüketim arzusu, zengin yoksul de-miyor, yaşam kalitesini 'erozyona' uğratıyor. Raporda,hepimizin, her gün yalnızca kendi toplumumuzu değiltüm dünyayı ve geleceği de etkileyecek önemli karar-lar aldığımıza dikkat çekiliyor ve gereğinden fazla yada hatalı tüketimin hem sağlığımızı hem de doğalçevreyi ateşe attığı gözler önüne seriliyor. Ancak man-zara o kadar da ümitsiz değil. Kitapta gıda, su, enerji,tüketim politikaları ve iyi bir yaşamın yeniden tanımıyapılıyor, 'daha az tüketen bir toplum' yaratmanınmümkün olup olmadığı sorgulanıyor ve ardındanbunun için gerekli koşullar sıralanıyor.

Makyaja 18 Milyar DolarEn çarpıcı sonuçlardan biri ise bazı temel ihtiyaç-

ları karşılamak için gerekli olan para ile lüks malze-melere ödenen rakamların karşılaştırıldığı tablo. Bunagöre, kadınlar yılda 18 milyar doları makyaj malzeme-lerine verirken kadına üreme sağlığı hizmeti sağlayansektörler için sadece 12 milyar dolar gerekiyor. Par-füme 15 milyar dolar harcanıyor ama evrensel okur-yazarlığın sağlanması için sadece üçte biri, yani 5milyar dolar gerekiyor.

Refah Düzeyi Artıyor Yapılan araştırmaya göre tüm dünyada, üretim sü-

recine katılmayan tüketicilerin nüfusu 1,7 milyarı bu-luyor. Bu da ortalama olarak dünya nüfusunun dörttebirine karşılık geliyor. İlginç olan, tüketici sınıfın yarı-sının, gelişmekte olan ülkelerde yaşayan insanlardanoluşmasıdır. 45 yıl önce özel ihtiyaçlar için yapılanharcamalar, günümüzde 4 kat artmış durumda. Hanehalkı düzeyinde mal ve hizmetler için harcanan miktar1960'larda 4,8 trilyon dolar iken 2000 yılında burakam 20 trilyonu bulmuş. Uzmanlar, rakamların kat-lanmasının en önemli nedeninin dünyanın birçok ye-rinde refahın artması olduğunu belirtiyor. 20.yüzyıldaki tüketim patlamasının altında yatan asılsebep ise refahın artmasıyla paralel gelişen üretim-deki verimlilik. Çünkü modern endüstri işçisi, çokdeğil, iki yüzyıl önce meslektaşlarının 4 yılda ürettiğimalı, bugün bir haftada raflara taşıyabiliyor. www.sabah.com.tr

OSORUlar

• Aşağıda reklam ve tüketim alışkanlıklarına dair haberler yer almaktadır. Haberleriokuyarak soruları cevaplayınız.

Türkiye’nin Reklam Harcama-ları Çift Haneli Büyüyecek

2008 yılında dünyanın toplamreklam harcaması 720 milyar do-lardı. 2009 yılında bu rakam sadeceyüzde 3 daraldı. Türkiye'nin 2009reklam harcaması ise bir önceki yılagöre 500 milyon lira gerileyerek 2,7milyar lira olarak gerçekleşti. RVD(Reklam Verenler Derneği) Başkanı,2010 sonunda bu rakamın tekrar3,2'ye ulaşacağını umduklarını,2010 ilk çeyrek verilerinin ise buumudu aşacak nitelikte olduğunuaktardı. WFA (Dünya Reklam Ve-renler Derneği) direktörü ise önü-müzdeki üç yıl Türkiye reklamharcamalarının çift haneli büyüye-ceğini savundu. Dünya reklam har-camalarının ise 2010 yılında yüzde5 artış göstereceğini söyledi. Bu, 35milyar dolar daha fazla harcama an-lamına geliyor. Dünya reklam har-camalarının yüzde 90'ı gelişmiş vegelişmekte olan 58 ülkenin üye ol-duğu WFA bünyesindeki ülkeler ta-rafından gerçekleştiriliyor.

www.zaman.com.tr

1. Dünyada üretim ve tüketimalışkanlıkları nasıl değişiyor? Belirti-niz.

2. Aşırı ve bilinçsiz tüketimi nasılönleyebiliriz? Bu konuda üç öneridebulununuz.

3. Reklamlar tüketim alışkanlıkla-rınızı nasıl etkiliyor?


157

ÖZELLİKLERİ•..........................................•..........................................•..........................................•..........................................•..........................................•..........................................

ÖZELLİKLERİ•..........................................•..........................................•..........................................•..........................................•..........................................•..........................................

ÖZELLİKLERİ•........................................•........................................•........................................•........................................

SOSYALİZM

KARMA EKONOMİ

KAPİTALİZM

PLANLI EKONOMİ LİBERAL EKONOMİ

DEVLET BİREYSEL GİRİŞİM

1. Temel ihtiyaçların tüketimi dışında tüketim alış-kanlıkları yaratılır. 2. Ekonominin işleyişi devlet kontrolü altındadır.3. Her iki sistemin bileşimidir.4. Devlet ekonomiye kısmi olarak müdahale eder.5. Bireyin değil kamunun çıkarı önemlidir.6. Toplumun temel ihtiyaçlarının karşılanması önplandadır.7. Ekonomide birey kendi çıkarı peşinde koşar.8. Özel mülkiyet sınırlıdır.9. Üretim araçları topluma aittir, özel teşebbüs

yoktur.10 Devlet özel girişimcinin yatırım yapmayı kârlıbulmadığı alanlarda toplumun ihtiyaçlarını karşı-lamayı üstlenir.11. Devlet bireylerin temel ihtiyaçlarını karşıla-makla yükümlüdür.12. Ekonomi serbest piyasa koşulları altında işler.13. Özel mülkiyet esastır.14. Üretim araçları özel girişimcilerin elindedir.15. Bütün ekonomik girişimler kâr amaçlıdır.16. Kâr amacı güdülmez.

EKONOMİK SİSTEMLER

Ekonomik sistemler, ”Hangi mallar, ne miktarda, hangi yöntemlerle ve kimler için üretilecektir?”sorusuna verilen farklı yanıtlarla ortaya çıkmıştır. Buna göre, üç temel ekonomik sistem söz konusu-dur. Bunlar kapitalizm, sosyalizm ve karma ekonomidir.

Şimdi yönergeleri takip ederek ekonomik sistemleri birbirinden ayıran özellikleri belirlemeyeçalışalım.

• Aşağıda ekonomik sistemleri birbirinden ayırmanızı mümkün kılan bir görsel ta-sarım ve görselin sonunda da ekonomik sistemlerin özellikleri karışık bir şekilde nu-maralandırılarak verilmektedir. Görsel tasarımı inceledikten sonra hangi özelliğinhangi ekonomik sisteme ait olduğunu saptayarak numararasını görsel tasarımda boş

bırakılan özellikler bölümüne yazınız.(Öneri: Bu etkinliği iki veya üçer kişilik grup çalışması şeklinde de gerçekleştirebilirsiniz.)

EKONOMİK SİSTEMLERİN BAZI ÖZELLİKLERİ

B. Ekonomik SistemlerOSOSYOLOJİk bakış


158

• Aşağıda Atatürk’ün ekonomi hakkıdaki görüşlerine yer verilmektedir. Bu görüşlerden ve“Atatürk ve Ekonomi” etkinliği çerçevesinde hazırlamış olduğunuz raporlardan faydalanarakAtatürk’ün nasıl bir ekonomi anlayışına sahip olduğunu belirleyiniz.

“Atatürk ve Ekonomi” başlığıyla hazırlamış olduğunuz raporları sınıfta sununuz.

hatırlatma

Atatürk diyor ki;

• “Ekonomi politikamızın önemli amaçlarından biri detoplumun genel çıkarlarını doğrudan doğruya ilgilendirecekekonomik kuruluş ve teşebbüsleri mali ve teknik gücümü-zün elverdiği oranda devletleştirmedir.”

• “Topraklarımızın altında işlenmeden duran maden ha-zinelerini az zamanda işleterek, milletimizin yararına açık bu-lundurabilmek de ancak bu usul sayesinde mümkündür.Bununla beraber; sırf ekonomik kullanma maksadıyla gerekmadenlerimizde ve gerek diğer ekonomik hususlarda ba-yındırlık işlerimizde kullanılmak istenilen sermayenin sahip-lerine hükûmetimizce her türlü kolaylığın gösterileceğişüphesizdir. Bu sermayelerin kanunlarımıza bağlı olması da doğaldır. Bundan sonra da genel eko-nomik faaliyetlerimizin ekonomi politikamızı ayrıntılı açıklamış ve tespit etmiş olduğum bu görüşçerçevesinde, bir plan dahilinde, düzenli olarak yönlendirilmesine Bakanlar Kurulumuzun bütün gay-retini adayacağı beklenir.”

• “Ferdî iş faaliyetini esas tutmakla beraber, mümkün olduğu kadar az zaman içinde milleti re-faha, memleketi mamurluğa eriştirmek için, milletin genel ve yüksek menfaatlerinin gerektirdiği iş-lerde, özellikle ekonomik alanda devleti fiilen alakadar kılmak prensibimizdir.”

• “Siyasi ve askerî zaferler ne kadar büyük olurlarsa olsun iktisadi zaferlerle taçlandırılmazsa mey-dana gelen zaferler kalıcı olmaz, az zamanda söner. Yeni Türkiye’mizi layık olduğu mertebeye çıkar-mak için vakit geçirmeden iktisadiyatımıza önem vermek zorundayız. Zamanımız tamamen iktisatdevridir.”

www.tbmm.gov.tr

Atatürk ve Ekonomi


159

Siyaset kurumunu ortaya çıkaran temel olgu insanların toplu hâlde yaşamalarıdır. Eğer insan tekbaşına başkalarına ihtiyaç duymaksızın varlığını sürdürebilseydi hiç kuşkusuz siyaset de söz konusuolmayabilirdi. Fakat tarihsel olarak da biliyoruz ki insanlar çoğu işlerini birlikte yürütürler. Aristoteles“İnsan politik bir canlıdır.”derken buna işaret etmiştir. Siyaset tam bu noktada yani birlikte yaşayan birtopluluğun varlığını sürdürmek, ortak sorunlarını çözmek, kamusal hizmetleri görmek, ortak değerlerüretmek amacıyla oluşmuş kurumsal yapılanma olarak karşımıza çıkar. Dolayısıyla siyaset her zamanotorite, iktidar, devlet, yasa vb. gibi güç ilişkilerini ve toplumsal sorunları çözme iradesini ifade edenkuruma atıfta bulunur.

Şimdi yönergeleri takip ederek siyaset kurumunu ve siyasetin temel kavramlarını açıkla-maya çalışalım.

32. DERS : SİYASET KURUMU VE SİYASETİN TEMEL KAVRAMLARI


1. Siyaseti bir satranç oyununa benzetirseniz onu nasıl tanımlarsınız?

2. “Devlet” denilince aklınıza ne geliyor? Bir cümle ile ifade ediniz.

............................................................................................................................................

............................................................................................................................................

3. İnsanların birlikte yaşadığı her yerde yönetim olgusuyla karşılaşıyor olmamızın nedenisizce nedir?

Siyaset, bir satranç oyununda olduğu gibi kurallar çerçevesinde tarafların ik-tidar mücadelelerini içerir.

Siyaset Kurumu ve Siyasetin Temel Kavramları

• Aşağıdaki görsel ve sözün sizde bıraktığı izlenimdenyola çıkarak soruları cevaplayınız.

ZİHİNSELHAZIRLIKO



160

Toplumsal hayatı yönlendirecek bir yönetici erkin gerekli olup olmadığını okul yaşa-mının işleyiş biçiminden yola çıkarak aşağıdaki sorular çerçevesinde tartışınız.

1. Okulda okul idarecilerinin işlevleri nelerdir?2. Bu işlevler bir yönetici kadro olmaksızın yalnızca okuldaki bireylerin otokontrolü ile yerine

getirebilir mi?3. Toplumumuzda siyaset, toplumsal yaşamı hangi ölçüde belirlemektedir?4. Siyasal kararlar hangi bakımdan günlük yaşamınızı etkilemektedir?

mTARTIŞIYORUM

• Aşağıda siyasetin merkezî kavramlarından birisi olan devlet kavramının tarihselsüreçte farklılaşan anlamları üzerinde duran bir metin yer almaktadır. Metni okuyarakmetnin sonundaki soruları cevaplayınız.

Devlet Nedir?Pek çok sosyal ve siyasal konuda olduğu gibi devlet ko-

nusunda da herkesin üzerinde ittifak ettiği kesin ve tek birtanım bulmak mümkün değildir. Bunda muhtemelen devletkurumunun zaman ve mekân değişkenleri açısından gös-terdiği farklılıklar etkili olmaktadır. Bugünkü anlamda devletgenel olarak 17. yüzyıldan bu yana yaşanan değişimler ne-deniyle eski dönemlerdeki devletten oldukça farklı özelliklertaşımaktadır. Devletin yapısındaki faklılaşmalar onun tanımıve analizi ile ilgili çalışmalarda da kendini göstermiştir. Me-sela, İslam dünyasında devletin siyasal bir kavram olarakkullanılmaya başlanmasından itibaren birbirini izleyen üçayrı dönemde üç ayrı anlamda kullanıldığı gözlenmektedir.Buna göre ilk dönemde zafer, güç veya egemenliğin dönü-şümlü olarak el değiştirmesi anlamında kullanılmıştır. Ardın-dan gelen ikinci dönemde bir hanedanın egemenliği veyaonun siyasal iktidarını ifade etmiştir. Devleti Âl-i Osman den-diğinde Osmanlı hanedanın egemenliği ve siyasal iktidarıanlatılmıştır. Üçüncü dönemde ise ulus temelinde en yüksekseviyede örgütlenmiş ve uluslararası sistem tarafından ta-nınmış siyasal yapı anlamında kullanılmıştır.

Batıda da benzer bir durum gözlemlenmektedir. Eski Yu-nan’da devlet (polis), ortak “iyi hayatı” gerçekleştirmek ama-cıyla bir şehir düzeyinde örgütlenmiş organik bütünlüğüifade ederken Roma İmparatorluğu’nda hukuki olarak bir-birinden ayrılan bölgeleri kapsayan geniş bir coğrafi alandasiyasi düzeni sağlamaya yönelik bir örgütlenmeyi anlatı-yordu. Böylece hukuk ve düzen fikri devletin temelini oluş-turmaya başlamış, bu süreçte hukuk ve bürokrasiye dairdüzenlemeler çeşitli kurumların ortaya çıkmasını sağlamıştır.Daha sonra imparatorlukların parçalanmasıyla birlikte ulustemelinde örgütlenmiş yeni bir devlet formu ortaya çıkmış-tır.

Siyasal iktidarın ulus temelinde örgütlenmesiyle ortayaçıkan modern ulus devlet formu 1648 Vestfalya Antlaşma-sı’yla Avrupa’daki uluslararası sistemin temel birimi hâlinegelmiş bulunmaktadır. Bu tarihten itibaren devlet kavramıulus kavramıyla birlikte siyasal iktidarın en yüksek düzeydekiörgütlenmesi anlamında kullanılmaya başlanmıştır.

(Davut Dursun, Siyaset Bilimi, s.159-160, Düzenlenmiştir.)

Siyaset sözcüğü Arapça“sase” fiilinden türetilmişolup sözlükte seyislik, atidare etmek, ülke yönetimigibi anlamlara gelir. Fakatzamanla siyaset kelimesihalkın bir otorite tarafındansevk ve idaresi anlamlarındakullanılmıştır. Siyaset ile aynıanlamda kullanılan politikakelimesi ise siyasetin Batıdillerindeki karşılığıdır. EskiYunan’daki site devletleri içinkullanılan ve “polis” kelime-siyle ilişkili olan “politike”(politika), “polis-devleti”ninyönetimine dair işler, dev-letle ilgili faaliyetler anlamınıtaşımaktadır.

OSORUlar

1. Devlet kavramı tarihsel sü-reçte hangi anlamlarda kullanıl-mıştır?

2. Devlet kavramının siyasal ta-rihte farklı anlamlarda kullanılma-sının nedeni nedir?

3. Günümüzde ulus devlet an-layışında farklılaşmalar yaşandığınıdüşünüyor musunuz? Görüşleri-nizi küreselleşme ve modernleşmeolgularıyla ilişkilendirerek açıklayı-nız.

4. Devlet toplumsal hayatın sü-rekliliği bakımından hangi işlevleriyerine getirmektedir?



161

• Sayfa 161 ve 162’de siyasetin temel kavramlarına ilişkin bir şema ve bu kavram-ların açıklamalarının bulunduğu bir tablo yer almaktadır. Tabloda bulunan boşluklaraşemada yer alan uygun kavramları yazınız.

Millet

Siyasal Parti Seçim

Adalet

Hak

Birey

Özgürlük

EşitlikÜlke

İktidar

Egemenlik

Sivil Toplum

Hükûmet

Parlamento

Meşruiyet

Devlet

İktidar

En genel anlamda başkalarının davranışlarını etkileyebilme, kontrol edebilmeve kendi isteklerine göre yönlendirebilme gücüdür. İktidar toplumsal hayatınayrılmaz bir parçasıdır. Her türlü grup ilişkileri içerisinde karşımıza çıkar. Si-yasal iktidar ise toplumsal hayat üzerinde kontrol ve düzenleme yetkisinesahip gücü ifade eder. Günümüzde siyasal iktidarın kullanımı çeşitli yasalarlasınırlandırılmış ve çeşitli kurumlar tarafından paylaşılmıştır.

...............................

Bir devlette siyasal karar verme yetkisine sahip olmayı ifade eder. Bu yetkihalka ait olabileceği gibi bir kişiye de ait olabilir. Demokrasilerde halk, buyetkiyi parlamento aracılığıyla kullanır.

...............................

Temsilî demokrasinin zorunlu sonucu olarak ortaya çıkmış siyasal bir kurum-dur. Halk tarafından seçilen ya da bazı kriterlere göre belirlenen temsilciler-den oluşur. Yasama yetkisini kullanır.

...............................Devletin yapısı içinde siyasal sorumluluğu taşıyan, parlamentonun onayı ilekurulan ve başbakanın başkanlığını yaptığı en etkili icra gücüdür.

...............................

Bir program çerçevesinde siyasal kararları etkilemek ve iktidarı meşru yollarlaele geçirmek üzere kurulmuş örgüttür. Siyasal propaganda araçlarını kulla-narak halkın desteğini kazanıp iktidara gelmeyi amaçlar. Demokrasinin vaz-geçilmez araçlarındandır. Bireyler siyasal iktidara bu araçlar vasıtasıylakatılma imkânı elde ederler.

Otorite


162

Carl Schmitt (Karl Şimit, 1888-1985) Almanya’da Protestanlık ve Katolik-liğin sınır kasabası Plettenberg’de birKatolik ailenin çocuğu olarak doğdu.Gymnasium (cimnazyum)’da Latinceninyarattığı heyecanla filolojiye yönelen CarlSchmitt, bu kararını değiştirerek üniversiteeğitimini hukuk alanında tamamladı. Stras-bourg’da Gerhard Laband’ın gözetiminde1910’da doktorasını tamamladı.1928’debaşkentin cazibesi onu Berlin’e sürükledi.Almanlara özgü “Genel Devlet Teorisi”ninen önemli düşünürlerinden olan CarlSchmitt, II. Dünya Savaşı sonrasında üni-versiteden uzaklaştırıldı. 1985’e kadar sürenuzun hayatını doğduğu kasabada Avrupalıdüşünürlerin sıkça ziyaret ettiği bir adamolarak tamamladı.

Carl Schmitt’e göre “halk” yanipolitik olarak bir araya gelmiş topluluk dev-let önceldir. Yani politik bir kavram olarakhalk devletten önce meydana gelmiştir.Devlet sadece kurumlaşmış egemenliktir;fakat sadece kurumdan da ibaret değildir.Devlet halkın hayat tarzının hukuka aktarıl-masıyla kurumlaşır. Carl Schmitt’in düşün-cesini harekete geçiren temel faktör, I.Dünya Savaşı sonrasında Almanya’nıniçene düştüğü karmaşa olmuştur. Bu dö-nemde, cumhuriyetin politik ve anayasalzafiyetlerine karşı politik olanı “dost-düş-man” karşıtlığında araması, liberal parla-mentarizm eleştirisi, total devlet anlayışı,egemenlik kavramı bu yıllardaki eserlerinintemel sorununu oluşturur. Otuzlu yıllardahükûmetlere “baş danışman” olarak hizmetetti. Bu yıllardaki asıl sorunları meşruiyet, ya-sallık kavramlarıdır. C. Schmitt’in II. DünyaSavaş’ı sonrasında yazdığı iki önemli eserivardır; biri politik olanı yeniden yorumladığı“Partizan Teorisi” ve diğeri, bir cevap niteliğitaşıyan “Politik Teoloji II” kitabıdır.

C. Schmitt’in Türkçeye çevrileneserleri şunlardır:

• Siyasal Kavramı• Siyasi İlahiyat• Parlamenter Demokrasinin

Krizi• Tarih ve Siyaset Üzerine İki

Deneme(Bünyamin Bezci, Carl Schmitt’in

Politik Felsefesi, s.6, Düzenlenmiştir.)

TANIYORUMTANIYORUMS..................

Siyasi otoritenin baskısından uzak, bürokratikve askerî alanın dışında, görece özgürlüğesahip toplumsal alandır. Çağdaş, demokratikdevletlerde bu alanın sahip olduğu güç ve ha-reket serbestisi demokratikliğin ölçütlerindenbiri sayılır.

..................

Bir toprak parçası üzerinde yaşayan, ortakamaçlara sahip bir topluluğun güvenlik, sa-vunma, adalet vb. hizmetlerini karşılamakamacıyla oluşturduğu en üst siyasal örgütlen-medir.

..................

Toplumları oluşturan ve içinde yaşadığı sosyalilişkilerle anlam kazansa da onlardan bağım-sız, kendi başına bir varlığı ve kimliği olan tekilinsandır. Siyasal süreçlere (oy kullanma, birpartiye üye olma vb.) katılma hakkına sahipolan kimsedir.

..................

Siyasal etkinliklerin yasaya uygunluğunu ifadeeder. Örneğin bir siyasal parti iktidara gelmekistiyorsa yasalara uygun bir şekilde seçimegirip seçmenlerin oyunu alması gerekir.

..................

Demokrasilerde vatandaşların siyasal tercihle-rini belirttikleri yöntemdir. Siyasal partilerancak bu yolla iktidara geldikleri takdirde ikti-darları meşru olur. Türkiye’de dört yılda birgerçekleşir.

..................

Bireylerin baskı altında kalmadan yasalarınçizdiği sınırlar çerçevesinde serbest hareketedebilmesidir.

..................Bir eylemde bulunma veya başkalarından be-lirli bir tarzda davranmalarını isteme yetkisidir.

..................Yasalar karşısında bireyler arasında herhangibir ayrımın yapılmamasıdır.

..................

Bir milletin üzerinde yaşadığı, siyasal olarakörgütlendiği ve egemenliğine sahip olduğuyerdir.

..................Haklının hakkını alması, haksızın da cezalan-dırılmasıdır.

..................

Belli bir ülke üzerinde ortak bir tarihe ve gele-cek ideallerine sahip olan, birbirlerine bağlı bi-reylerin meydana getirdiği sosyal siyasal birtopluluktur.


163

Siyasal tarihe bakıldığında basit ilkel toplumlardan kar-maşık modern toplumlara kadar farklı siyasal gelenek, din ve kültürlere göre pek çok yönetim mode-linin geliştirildiğini gözlemlemliyoruz. Ortaya çıkışları toplumların kültürleriyle olduğu kadar tarihselkoşullarla da doğrudan ilişkili olan bu yönetim modellerini sınıflandırmak oldukça güç bir iştir. Bu ko-nuda siyaset bilimciler ve sosyologlar hâlâ Eski Yunanlı iki filozofun, Platon ve Aristoteles’in yönetimbiçimlerini sınıflandırmada kullandıkları kriterleri kullanmaya devam etmektedirler. Kriterler şunlardır:

1. Siyasal iktidarı kim/kimler kullanıyor?2. İktidarın kulanılış biçimi nasıldır? Şimdi yönergeleri takip ederek bu iki kritere göre siyasal yönetim biçimlerinin neler oldu-

ğunu anlamaya ve aralarındaki farklılıkları açıklamaya çalışalım.

33. DERS : SİYASAL YÖNETİM BİÇİMLERİ SÜRE : 2 DERS SAATİ

Topkapı Sarayı Türkiye Büyük Millet Meclisi

Siyasal Yönetim Biçimleri

• Sayfa 164 ve 165’te siyasal yönetim biçimlerini konu edinen bir metin yer al-maktadır. Metni okuduktan sonra sayfa 165’teki tabloda yer alan soruları cevaplaya-rak tablodaki boşluklara yazınız.

(Öneri: Bu etkinliği sınıfta uygun sayıda gruplara ayrılarak grup çalışması şek-linde gerçekleştirebilirsiniz.)

•Yönetim biçimi nedir? ............................•Siyasal iktidarı kim/kimler kullanıyor?.................................................................•İktidardakiler bu makama hangi yollarlagelirler? .....................................................................................................................................................................................•İktidar gücünün keyfi kullanılmasını en-gelleyen bir mekanizma var mı? Varsa nedir?.............................................................................................................................................................................................

• Aşağıda iki farklı yönetim biçimini temsil eden görsellereyer verilmiştir. Görsellerle ilgili olarak verilen soruların cevap-larını noktalı yerlere yazınız.

ZİHİNSELHAZIRLIKO


•Yönetim biçimi nedir? ............................•Siyasal iktidarı kim/kimler kullanıyor?.................................................................•İktidardakiler bu makama hangi yollarlagelirler?................................................................................................................................................................................•İktidar gücünün keyfi kullanılmasını en-gelleyen bir mekanizma var mı? Varsanedir?.......................................................................................................................................................................................


164

Eski Mısır teokrasisinde siya-sal iktidarı elinde tutan Fira-

vunlar aynı zamanda bir“tanrı” olarak kabul edilirlerdi.

TEOKRASİTeokrasi en genel şekilde din adamları sınıfı tarafından dinsel

kurallarla yönetilen toplumların yönetim biçimi olarak tanımla-nabilir. Teokratik yönetim biçimlerinde din/tanrı siyasal iktidarıntek meşru kaynağıdır. Teokratik yönetim için belirleyici kriter hu-kukun dine göre düzenlenmesi, iktidarı elinde tutan kişi ya dagrupların din adamı veya din tarafından kutsanmış kişiler olmasıve iktidarın meşruiyetinin tanrıya dayandırılmasıdır. İnsanlık ta-rihinde ilk toplumların çoğunun yönetim biçimi teokratiktir. Gü-nümüzde ise teokratik yönetim biçimini temsil eden en iyi örnekVatikan’dır.

MONARŞİMonarşilerde halkı yönetme ve kurallar koyma yetkisi bir ki-

şinin elinde toplanmıştır. Bu kişiye toplumların tarihsel geçmiş-lerine, siyasal geleneklerine, ülkenin genişliğine, yönetenlerindin, soy ve kültür yapılarına göre kral, imparator, şah, padişah,hükümdar, hakan, han, emir, bey ve benzeri isimler verilmiştir.Monarşi ile yönetilen devletlerde siyasi egemenliğin kaynağı vekullanılması başta bulunan monarkın ( kral vb.) şahsi kararlarınabağlı olarak biçimlenir. Monark iktidar hakkını yönettiği halktan(tebaa) veya başka bir makamdan değil kan bağı, veraset, ka-rizma vb. unsurlardan alır.

Monarşiler insanlık tarihinin bilinen en eski ve en fazla uygu-lanan, siyasal temsilin yaygınlaşmadığı dönemlerde egemenolan yönetim biçimleridir. Siyasal temsil düşüncesinin yaygın-laşmasıyla pek çok ülkede yerini demokrasilere terk etmiştir.

Monarka tanınan egemenlik yetkisinin sınırlanmış ya da sı-nırlanmamış olması bakımından monarşiler, "mutlak" ve "meş-ruti" olarak ikiye ayrıl maktadır. Mutlak monarşilerde devletegemenliğinin tek sahibi ve kaynağı hükümdarın kendisidir.Meşruti monarşilerde hükümdar, yetkilerinden bir kısmını ötekiorgan ve makamlara devrederek devlet yönetiminde tek kişiolma özelliğini yitirmiştir. Meşruti monarşilerin genellikle anaya-sayla belirlenen bir siyasal rejimleri vardır. Bu rejimin işleyişinde,hükümdarın yanında, en az onun kadar önemli olan başbakan,bakanlar kurulu, parlamento ve bağımsız yargı organları bulu-nur. Ne hükümdar ne de diğer devlet organları kendilerine ana-yasa ve kanunlarla verilmeyen yetkileri kullanabilirler.

ARİSTOKRASİ Aristokrasiyle ilgili ilk bilgilerle eski Yunan devlet felsefesinde

karşılaşırız. Aristoteles’in yaptığı yönetim biçimleri tasnifine göreüç iyi yönetim biçiminden biridir. Aristokrasi siyasal bir kavramolarak sadece soylulardan oluşan bir zümrenin egemenliğinedayanan yönetim şeklinin adıdır. Aristokrasiler aslında zamanlagüçlerini kaybeden monarşilerden doğmuştur. Kral ya da im-paratorların yönetim zafiyeti yaşadığı monarşilerde asiller sınıfıbu zafiyetten faydalanarak iktidara ortak olmuşlardır. Monarşi-lerde olduğu gibi aristokrasilerde de kan bağı önemlidir. Asalet(soyluluk) babadan oğula veraset yoluyla intikal eder ve iktidarbelli asalet kriterlerine göre kullanılır. Tarihsel akış içinde kültü-rel, toplumsal ve ekonomik nedenlerle asillerden olmayan halk

Antik yönetim biçimleri-nin adları, Yunanca güç, ik-tidar, sağlamlık anlamınagelen “kratos” ve otorite,yetke anlamına gelen “arke”sözlerinden gelir: aristokrasi,demokrasi, monarşi, oli-garşi, teokrasi gibi. Bunabenzer biçimde sonradanşekillenen ve yine iktidar bi-çimlerini gösteren diğerbütün adlar da bu iki sözdentüremiştir; fizyokrasi, bürok-rasi gibi.



165

tabakaları siyasi ve medeni haklar elde ettikçe aristokratik düşünceler de her geçen gün zayıfla-mıştır. Günümüz siyasal dünyasına daha ziyade demokratik fikirler hâkim olduğundan hiçbir dev-lette aristokratik bir yapı görülmez. Bu nedenle aristokrasi bugün siyasi bir mahiyet taşımaktançok, asaleti (soyluluğu) ifade eden sosyal bir kavramdır.

OLİGARŞİOligarşi, azınlığın kötü yönetimi anlamına gelen bir kavramdır. Aristoteles oligarşiyi kötü in-

sanların haksız yönetimi anlamında kullanmıştır. Esas itibarıyla aristokrasinin bozulmuş bir şeklidir.Varlıklı ve sayıca küçük bir topluluğun siyasal iktidarı elinde tuttuğu bir yönetim biçimidir. Monar-şilerde ve aristokrasilerdeki kan bağı ve asalet şartı oligarşik topluluk için geçerli değildir. Çoğun-lukla iktidar güç ve servetin bir aracıdır. Bütün siyasal sistemler güçlerini kaybettikleri ölçüdeoligarşik bir tehlikeyle yüz yüze gelirler.

DEMOKRASİGenel bir tanımla demokrasi egemenlik hakkının halka ait olduğu fikri üzerine bina edilmiş si-

yasasal yönetim biçimidir. A.Lincoln, demokrasiyi "Halkın, halk için ve halk tarafından yönetilme-sidir." diye tanımlanmıştır. Bir toplumda demokrasinin gerçekleştirilebilmesi için bazı koşullarınoluşması gerekir. Bunlar; halkın yönetime geniş çapta katılması, farklı düşüncelerin serbestçeifade edilebilmesi, halkın örgütlenebilmesine imkân tanınması, çoğunluğun kararlarına uyulması,azınlık haklarının korunması, temel hak ve özgürlüklerin güven altında bulunmasıdır. Doğrudandoğruya kendini yönetebilme imkânına sahip bulunmayan halk, yöneticilerini belli aralıklarla ya-pılan seçimlerle belirler ve bu yolla yönelime katılmış olur. Demokratik toplumlarda halkın yöne-time katılması partiler, seçim, referandum vb. araçlarla gerçekleşir.

• Atatürk’ün “hak”, “özgürlük” ve “sorumluluk”la ilgili söz ve düşüncelerini araştırınız. Ar-dından “Atatürk ve Cumhuriyet” başlığıyla araştırma sonuçlarınızdan oluşan bir rapor hazırla-yınız.


SORULAR Teokrasi Monarşi Aristokrasi Demokrasi Oligarşi

Meşruiyetini ne-reye dayandırmak-

tadır?....................... ....................... ....................... ....................... .......................

Günümüzde gö-rülmekte midir?

(az, çok, hiç) ....................... ....................... ....................... ....................... .......................

İktidarı kim/kimlerelinde tutmakta-

dır?....................... ....................... ....................... ....................... .......................

Bu yönetim biçi-mini en iyi özetle-

yen slogan neolabilir?

.......................

.......................

.......................

.......................

.......................

......................

.......................

.......................

.......................

.......................

.......................

.......................

.......................

.......................

.......................

YÖNETİM BİÇİMLERİ


166

34. DERS : Demokrasi SÜRE : 2 DERS SAATİ

Demokrasinin bir yönetim biçimi olarak yaygılaşıp gelişmesi 20. yy.da olmuştur. Bu gelişim ikiyönde gerçekleşmiştir: İlk olarak demokratik devletlerin sayısı artmıştır. Dünyadaki bağımsız devletlerhızla demokrasiyi yönetim biçimi olarak benimsemeye başlamışlardır. 20. yüzyılın ortasında dünyanüfusunun yüzde 31’ini temsil eden 22 bağımsız devlette demokrasi söz konusuyken yüzyılın sonunagelindiğinde ise 192 devletten 120’sinde seçimler sonucu oluşmuş meclislerden çıkan hükûmetlerbulunmaktaydı ve bu ülkeler dünya nüfusunun yüzde 62.5’ini temsil etmekteydi. İkinci olarak de-mokrasi üzerine yapılan verimli tartışmalar, demokrasiyi ilerletmiş; ileri demokrasi deyimleri gözlen-miştir. Monarşilere karşı zafer elde eden temsilî demokrasi anlayışı 20. yy. ortalarından itibarensorgulanmaya başlamıştır.

Şimdi yönergeleri takip ederek bir yönetim biçimi olarak demokrasiyi tanımaya çalışalım.

• Sayfa 167,168’de demokrasinin gelişimini ve türlerini konu edinen bir metin, bumetnin sonunda “Demokrasi Düşüncesinin Gelişim Aşamaları” başlığı altında birtablo ve “anahtar bilgi” kutucukları yer almaktadır. Metni ve “anahtar bilgi”leri ince-ledikten sonra tablodaki boş bırakılan yerleri doldurarak sayfa 169’daki soruları ce-vaplayınız.

•Sayfa 169’daki yönergeyi takip ederek etkinliği tamamlayınız.

Borçka’da Öğrenci Meclisi Başkanlığı Seçimi YapıldıBorçka’da “Demokrasi Eğitimi ve Okul Meclisleri Projesi” uygulamasına devam edildi.Se-

çimler başlamadan önce İlçe Millî Eğitim Şube Müdürü katılan okul öğrenci temsilcilerine seçimkuralları hakkında bilgi verdi. Her okulun okul öğrenci temsilcisi ile öğretmen ve yöneticilerininkatılımı ile yapılan seçimlerde ilk önce divan seçimi yapıldı. Okul öğrenci temsilcileri arasındanaday olmak isteyenler belirlendi. Adaylar kendilerini ve projelerini tanıtan beşer dakikalık sunumlaryaptılar.

Borçka İlçe Millî Eğitim Şube Müdürü seçime katılan öğrencileri gösterdikleri medenicesaretten dolayı kutladı. Seçimi kazanan öğrenciye sorumluluğunun arttığını, Artvin’de yapılacakseçimde Borçka’yı en iyi şekilde temsil edeceğine inandığını ifade etti. Diğer adaylara kaybetmeyidoğal karşılamaları gerektiğini, kazanan arkadaşlarını tüm güçleriyle desteklemeleri gerektiğinibelirterek “Demokraside seçim araçtır, seçim kazanana çalışmalarında destek olmak hepimizedüşen görevdir.” dedi.

www.7martgazetesi.com

1. Okul başkanlığı seçimi ya da öğrenci meclisi başkanlığı seçimine katıldınız mı? Katıl-dıysanız seçim öncesinde ve seçim sırasında başkan adaylarının hangi etkinliklerine tanıkoldunuz ? İfade ediniz.

2. Okul başkanlığı ve öğrenci meclisi başkanlığı seçimi gibi projelerle sizce ne amaçlan-maktadır?

• Aşağıdaki haberi okuyarak soruları cevaplayınız.ZİHİNSELHAZIRLIKO

OSOSYOLOJİk bakış Çağımızın Yönetim Biçimi: Demokrasi


167

Demokrasi ve HümanizmHümanizm insanı her şeyin ölçütü

kılan felsefi ve edebî bir kavramdır. Röne-sans’tan itibaren bütün bir modern tarihboyunca her alanda kendisini göstermişbir düşüncedir ve genellikle Tanrı’nın ira-desini merkeze alan Orta Çağ inançlarınınaksine insanı merkeze alan ve onun birey-selliğini yücelten modern çağları nitele-mek için kullanılır. Bu açıdan bakıldığındademokrasi, siyasal iktidarın meşruiyetiniyalnızca halka yani insan iradesine dayan-dırdığı için hümanist bir siyasal sistemdir.

Doğrudan Demokrasinin uygulandığıAtina halkının karar almak üzere toplan-

dığı Atinada’ki Pnyx (Pnüka) Tepesi

Demokrasinin Tarihsel Serüveni ve TürleriDemokrasıninin tarihsel dönemlerde uygu-

lanmış üç temel modelinin olduğu söylenebilir.Bunlar, “doğrudan demokrasi”, “temsilî demok-rasi” ve katılımcı demokrasi”dir.

Doğrudan DemokrasiBir yönetim biçimi olarak demokrasi ilk ola-

rak Eski Yunan’ın şehir devletlerinde uygulandı.Atina demokrasisi olarak da anılan Eski Yunandemokrasisi vatandaşlık hakkına sahip herkesinmecliste oy verme ve fikrini söyleme hakkınasahip olduğu bir demokrasi modeliydi. Halk(şehir-devlete mensup vatandaşlar) doğrudanyani herhangi bir temsilcinin aracılığı olmaksızınyönetim süreçlerine katılırdı. Fakat Eski Yunan’ınsiyasal geleneklerine göre kadınlar, köleler ve il-gili şehir-devletinde doğmamış olanlar vatandaş-lık haklarına sahip değillerdi. Bu bakımdan EskiYunan demokrasi modeliyle günümüz demokra-sileri arasında önemli bir fark söz konusudur.

Temsilî DemokrasiOrta Çağda demokrasi uygulamaları nadirdir.

Bu çağda İtalyan şehir devletlerinde ve İskandi-nav ülkelerinde olduğu gibi sınırlı katılım (yal-nızca erkekler) ve belli ön koşullarla (vergivermek gibi) demokrasi uygulamalarına rast-lansa de Orta Çağın geneline hâkim olan politikeğilim monarşi olmuştur. Belki bu çağ için de-mokrasi lehine saptanabilecek en önemli ge-lişme İngiltere'de kralın yetkilerini din adamlarıve halk adına sınırlayan Magna Carta Libertatum(Büyük Sözleşme)’un ilan edilmesi sayılabilir.

Orta Çağ’dan 18. yüzyıla kadar imparatorluk-ların ve krallıkların uzun süren hâkimiyetindensonra, modern zamanlarda, demokrasinin yıldızısiyasal tarihin gök kubbesinde tekrar parlamayabaşladı. Modern zamanların siyasetini belirleyenve belirlemeye devam eden temel olgu monar-şilere, aristokrasilere, diktatörlüklere ve tek partiiktidarlarına karşı başlatılan demokrasi mücade-leleri oldu. 18 ve 19. yüzyıllarda bir dizi gelişme,demokrasinin hızla yükselen bir değer haline gel-mesini sağladı. Amerikan Bağımsızlık Bildirgesive Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’ninilanı bir yönetim modeli olarak demokrasininhızla bütün dünyaya yayılması yönünde büyükbir rol oynamıştır.

Modern demokrasiler geçmişte uygulanandemokrasi modellerinden oldukça farklıdır. Geç-

Kuvvetler Ayrılığı İlkesiModern demokratik devlet düzenle-

rinde, devletin yerine getirmesi gerekenyasa yapma, uygulama ve uyuşmazlıklarıçözme işlevlerinin her biri için farklı bir ku-rumun varlığını öngörür. Yasama, yürütmeve yargı diye bilinen bu ayrım, Fransız dü-şünürü Montesquieu (Monteskiyö,1689-1755) tarafından öne sürülmüştür. İlkeninbasit bir mantığı vardır: Her bir organ sa-dece kendi işlevini yerine getirmeli ve diğerorganların işlevlerine karışmasına izin ve-rilmemelidir. Böylece devletin, yasama, yü-rütme ve yargı işlevlerini yerine getirirkenkullandığı güçlerin bir tekelde toplanmasıönlenmiş olur.




168

mişte demokrasi büyük devletlerde değil sadece küçük topluluklarda geçerli olacak şekilde uygu-lanmıştır. İlkesel olarak halkın siyasal karar alma süreçlerine doğrudan katılımı demokratik bir idealkabul edilse de nüfusları milyonları bulan devletler için bunun gerçekleşmesi pratikte mümkündeğildir. Bu nedenle Amerika'nın kurulmasıyla birlikte geniş halk kitlelerini kapsayacak şekilde uy-gulanan demokrasi modelinde halk temsilciler yani parlamento vb. aracılığıyla yönetim süreçlerinekatılır. Bundan dolayı modern demokrasiler “temsilî demokrasi” olarak adlandırılır. Modern de-mokrasilerin ayırt edici özelliklerinden birisi de bütün vatandaşların temel haklarını güvence altınaalacak şekilde anayasal bir temele sahip olmasıdır.Temsilî demokrasi modelinde öne çıkan temelözellikler, “iktidarın meşru bir seçimle belirlenmesi”, “çoğunluğun görüşünün kabul edilmesi” ve“kuvvetler ayrılığı ilkesi”dir

Katılımcı Demokrasiye DoğruGünümüzde, demokrasinin, uygulamalardaki birtakım sorunlara rağmen insanlığın eriştiği en

iyi yönetim biçimi olduğu konusunda dünyada genel bir ittifak bulunuyor. Demokrasi, temeldebirbirine eşit ve özgür bireylerin varlığını ve siyasal seçimlerini yücelttiği için sürekli olarak kendidemokratik idealine daha yakın bir olgunluğa doğru arayış içinde olmuştur. Bu doğrultuda son ikiasırda demokrasi açısından son derece verimli tartışmalar yaşanmıştır. Temsilî demokrasi model-leriyle başlayan çağdaş demokrasi serüveni ilkin çoğulcu demokrasiye, son zamanlarda ise katı-lımcı demokrasiye doğru evrilmiştir (Bu evrilme, aşağıdaki “Demokrasi Düşüncesinin GelişimAşamaları” ile ilgili tabloda belirtilmiştir.).

Demokrasinin gelişiminde çıkar grupları ve sivil toplum kuruluşlarının rolü büyüktür. Çoğulcudemokrasinin bir gereği olan çıkar grupları, herhangi bir siyasal parti kurmaksızın eylemleri ile ör-gütlenmiş bir şekilde siyasal karar alma süreçlerini ve kamu politikalarını doğrudan ve/veya dolaylıolarak etkileme ve çıkar elde etme çabası içinde olan gruplardır: meslek odaları, sendikalar vb.

Katılımcı demokrasinin öne çıkardığı sivil toplum kuruluşları ise toplumsal alanda faaliyet gös-teren, gönüllülük ve fedakârlık esasına dayanan oluşumlardır. Temel amaçları çıkarlarını korumakdeğil toplumsal hayata katkılar sağlamaktır. Katılımcı demokrasinin aktörleri olan sivil toplum ku-ruluşlarının önemli bir özelliği de küresel çapta bağlantılar kurarak dünya kamuoyunu etkileyebil-meleridir. Örneğin; çevreci örgütler, insan hakları örgütleri, savaş karşıtı örgütler vb.

Bu oluşumlar sayesinde halkın karar alma süreçlerine katılımı kolaylaşmıştır. Belki de katılımcıdemokrasi açısından en önemli kazanım yürütme yetkisini yerel ya da ulusal düzeyde elindetutan kurumların, özellikle sivil toplum kuruluşlarının meşrueylem ve protestolarıyla daha açık ve hesap verebilir hâlegelmesidir.

Siyasal çoğulculuk bağlamındaçıkar gruplarının siyasal kararalma müzakerelerine katılımı

Çıkar grupları

Temsil düşüncesi Temsil düşüncesi Temsil düşüncesi

Seçim ilkesi ve siyasal partiler Seçim ilkesi ve siyasal partiler Seçim ilkesi ve siyasal partiler

Demokrasi Düşüncesinin Gelişim AşamalarıKültürel çoğulculuk bağlamındasivil toplum kuruluşlarının, sivilinisiyatif gruplarının ve küreselhareketlerin siyasal karar alma

süreçlerine katılım talebi


169

• Size göre demokrasinin işleyişi için hangi kurum ve etkinliklerin gerekli olduğunu saptayarak aşağıdaki şemaya yazınız.

.........................

.........................

.........................

.........................

.........................

.........................

.........................

.........................

.........................

.........................

.........................

.........................

DEMOKRASİ

OSORUlar

Siyasi sosyalleşme, ço-cukların ve gençlerin, içindebüyüdükleri toplumun poli-tik sistemini tanımaları vefarklı politik eğilimler konu-sunda tercihte bulunmala-rını etkileyen süreçlerdir.

1. Sizce günümüzde doğrudan demokrasi modelini uygu-lamanın önündeki güçlükler nelerdir?

2. Atina demokrasisinin modern demokrasilerle kıyaslan-dığında ne gibi zaaflarından söz edilebilir?

3. Temsil yönteminin halkın iktidarını yansıtmada yeterliolduğunu düşünüyor musunuz? Neden?

4. Sizce hızlı haberleşme ve ulaşım imkânlarının gelişme-siyle katılımcı demokrasi arasında bir bağ kurulabilir mi?Neden?

5. Türkiye’de bireylerin politik tercihlerinin oluşumundasosyalleşme unsurlarından hangisi daha çok etkili olmakta-dır?

6. Sizce seçmenlerin politik olarak bilinçli olması demok-rasinin işleyişi için birincil öneme sahip midir? Neden?

7. Sizce bireylerin politik bilinç kazanabilmeleri için neleryapılmalıdır? Öneriler sununuz.

• Sayfa 170’teki tabloyu Türkiye demokrasisini değerlendirmek ve daha güçlü birdemokrasinin oluşmasına katkıda bulunmak için doldurunuz. Tablodaki sorulara ver-diğiniz yanıtlardan yola çıkarak demokrasinin gelişmesi için bireysel olarak neler ya-pılabileceğine dair üç öneride bulunarak sayfanın sonunda bulunan noktalı yerlere

yazınız. Sınıfça önerileriniz arasındaki farklılıkları tartışarak etkinliği tamamlayınız.



170

(Davut Dursun, Siyaset Bilimi, s. 89)

Demokratik Bir Devletin Özgürlük Ölçütleri Evet Kısmen Hayır

Siyasi otoriteyi kullanan kişiler, kanun koyucular adil ve hür bir se-çimle mi iktidara gelmektedirler?

Ülkede adil bir seçim, eşit kampanya imkânı, adil oylama ve oylarındürüstçe tasnifine imkân veren bir hukuk sistemi var mıdır?

Ülkede gerçek güç, seçmenler tarafından kullanılan oylarla belir-lenmiş temsilcilerin elinde midir?

Vatandaşların farklı partiler veya rakip siyasal gruplar şeklinde ör-gütlenme ve bunların içerisinden istediklerini tercih etme haklarıbulunmakta mıdır?

Muhalefet yapma, eleştirme, karşı çıkma veya meşru şekilde mu-halif faaliyetlerde bulunma imkânı var mıdır?

Halk askerlerin, dış güçlerin, totaliter partilerin, dinî yapıların, eko-nomik oligarşilerin ve benzer diğer iktidar güçlerinin etkisi ve be-lirleyiciliği altında mıdır?

Kültürel, etnik, dinî ve diğer azınlık gruplarının özerklikleri, kararalma mekanizmalarına katılma imkânları bulunmakta mıdır?

İfade ve inanç özgürlüğü, hür ve bağımsız medya ile diğer kültürelifade biçimleri mevcut mudur?

Özgür dinî kurumlar ile örgütlenme, gösteri ve kamusal sorunlarıtartışma özgürlüğü hangi düzeyde bulunmaktadır?

Hukuk devleti ile insan haklarına ne kadar itibar edilmektedir?

Kişisel özerklik ve ekonomik hakların durumu nedir?

ÖNERİLER

1...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................3...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

“Atatürk ve Cumhuriyet” etkinliği çerçevesinde hazırlamış olduğunuz raporları sınıfınızdasununuz. Raporlardan ve sayfa 174’te yer alan Atatürk’ün sözlerinden hareketle Atatürkçü

düşünce sisteminde vatandaşlık, hak ve sorumluluk kavramlarının birbirleriyle ilişkisini

tartışınız.

hatırlatma


171

..Atatürk ve Siyaset

Millî Mücadele’ye önderlik yapan ve arka-daşlarıyla birlikte Türkiye Cumhuriyeti’nikuran Atatürk, Türk milletini çağdaş ülkelerseviyesine yükseltmek için bir dizi devrimgerçekleştirmiştir. Atatürk’ün bu devrimci uy-gulamaları ve bu uygulamalar çerçevesindeortaya koyduğu düşünceler daha sonra Ata-türkçü düşünce sistemi olarak adlandırılmış-tır.

Atatürkçü düşünce sisteminin akılcı ol-ması ve bilimi referans almasının yanı sıra ikitemel özelliğinden de söz etmek gerekir.Bunlar, bütüncü olması ve yabancı ideoloji-lerden farklılıklar göstermesidir.

Atatürkçü düşünce sisteminin bütüncüözelliği temelinde yatan ilkelerin birbirleriylebağlantılarının anlaşılamamasından kaynak-lanır. Atatürkçü düşünce sisteminde, cumhu-riyetçilik, milliyetçilik, halkçılık, laiklik, devletçilikve inkılâpçılık ilkeleri birbirini tamamlayarak birbütünlük oluşturur. Örneğin, cumhuriyetçiliğibenimseyip laikliği benimsemeyen bir anlayışAtatürkçülükle bağdaşmaz.

Atatürkçü düşünce sisteminin yabancıideolojilerden farkına gelince şu noktalarısaptamak mümkündür:

• Atatürkçü düşünce sistemi Türk mille-tine özgüdür.

• Halkçılık ilkesi gereği Atatürkçü düşün-cede bir kişinin ya da sınıfın çıkarını gözetenbir anlayışa yer yoktur.

• Laiklik ilkesi gereği Atatürkçü düşün-cede siyasal sistem bir dine dayandırılamaz.

• Devlet, devletçilik ilkesi gereği kamusalçıkar adına ekonomik yatırımlar uygulayabi-lir.

• Cumhuriyetçilik ilkesi gereği Atatürkçüdüşüncede hâkimiyet millete aittir.

• Atatürkçü düşünce hak, özgürlük veadaleti yücelttiği için baskıcı dikta yönetim-lerine karşıdır.

Atatürk diyor ki;

• “Yeni Türkiye devleti, bir halk devletidir.”(1923)

• “Türkiye Cumhuriyeti halkı ayrı ayrı sınıf-lardan oluşmuş değildir ve onu kişisel ve top-lumsal hayat için iş bölümü itibarıyla çeşitlimesleklere ayrılmış bir toplum olarak görmekesas prensiplerimizdendir.”

• “Elimizdeki programın ruhu, bizi yalnız birkısım vatandaşla ilgilenmemizi yasaklar. Biz,bütün Türk ulusuna hizmet ediyoruz.”

• “Toplumdaki en yüksek hürriyetin, en yük-sek eşitlik ve adaletin sağlanması, istikrarı ve ko-runması, ancak ve ancak tam ve kesin anlamıile ulusal egemenliği sağlamış bulunması ile de-vamlılık kazanır. Bundan dolayı özgürlüğün deeşitliğin de adaletin de dayanak noktası ulusalegemenliktir.”

• “Kişinin birinci hakkı doğal yetenekleriniserbestçe geliştirebilmesidir. Bu gelişimi sağla-mak için ise en iyi vasıta, kişiye, bir başkasınınbenzer hakkına zarar vermeksizin, tehlike vezarar kendine ait olmak üzere ona kendi kendiniistediği gibi sevk ve idare etmesi için izin ver-mektir. İşte bu serbest gelişmeyi sağlamak, kişi-sel hakların oluşturduğu çeşitli özgürlüklerin anagayesidir. Bu haklara saygı göstermeyen siyasîtoplum, asıl vazifesinde kusur etmiş olur ve dev-let, varoluşun nedenini ve anlamını kaybeder.”

• “Çağdaş demokraside kişisel özgürlüklerözel bir değer ve önem kazanmıştır. Artık kişiselözgürlüklere devletin ve hiç kimsenin müdaha-lesi söz konusu değildir... Söz konusu olan öz-gürlük sosyal ve medeni (uygar) insanözgürlüğüdür. Bu sebeple kişisel özgürlüğü dü-şünürken her kişinin ve nihayet bütün ulusunortak çıkarını ve devlet varlığını göz önünde bu-lundurmak gerekir.”

• “Ben manevi miras olarak hiçbir ayet, hiç-bir donmuş ve kalıplaşmış kural bırakmıyorum.Benim mirasım bilim ve akıldır... Zaman süratleilerliyor... Böyle bir dünyada asla değişmeyecekhükümler getirildiğini iddia etmek aklın ve bili-min gelişimini inkâr etmek olur...”



172


EN

İ T

6.


( eşitlik, demokrasi, toplumsal, kâr )

1. ..................... enflasyonu, şirketlerin anla-şarak mal ve hizmetlerin fiyatlarını arttırması so-nucu oluşan enflasyon türüdür.

2. İnsanlar arasında toplumsal ve siyasal yön-den ayrım gözetilmemesi ..................... olarakadlandırılır.

3. Siyasal iktidarın halka dayandığı yönetim bi-çimine ..................... denir.

4. Dinin bir kontrol aracı olarak sosyal bütün-leşmeye katkısı onun .......... işlevini belirtmekte-dir.


1. ( ) Laiklik din ve vicdan özgürlüğününteminatıdır.

2. ( ) Sosyalist ekonomilerde özel mülkiyetvardır.

3. ( ) Demokrasi, doğrudan, temsilî ve katılımcıolmak üzere üçe ayrılır.

4. ( ) Monarşi belli bir zümrenin iktidardaolduğu yönetim biçimidir.

A) BOŞLUK DOLDURMA N


1. Sosyoloji dinin daha çok hangi yönleri üze-rinde durur?

2. Üretim ve tüketim alışkanlıklarının bireyintoplumsal hayatı açısından önemi nedir?

3. Siyaset kurumu toplumda ne tür sorumlu-luklar üstlenmektedir? Açıklayınız.

4. Siyasal yönetim biçimleri arasındaki temelfarklar nelerdir?

C) SORU - CEVAP N

Yöneticisi olduğunuz bir ülke hayal ediniz.Bu ülkede hangi siyasal anlayışı benimser,hangi ekonomi modelini uygulardınız? Düşün-celerinizi nedenleriyle birlikte kaleme alınız.

D) RAPORLAMA N


NE) ÇOKTAN SEÇMELİ


1. Din, aşkın bir varlığa bağlanma ve buinancın gerektirdiği düşünce ve uygulamalarınbütünü olarak tanımlanabilir.

Aşağıdakilerden hangisi dinlerin ortaközelliklerinden değildir?

A) Kutsal varlıklara inanma B) Değerler sistemine sahip olmaC) Emir ve yasaklar getirmeD) Tek tanrı inancına sahip olmaE) Toplumsal kontrol aracı olma

2. Ekonomide üretilen mal miktarı ile talepartışı ya da azalışı fiyatlar üzerinde etkili bir roloynar.

Piyasaya sunulan mal ve hizmetlerin, tü-ketici tarafından o mal ya da hizmete olanistekten fazla olması hâlinde aşağıdaki du-rumlardan hangisinin yaşanması beklenir?

A) Fiyatların değişmemesiB) Fiyatların yükselmesiC) Fiyatların düşmesiD) Döviz kurlarının düşmesi E) Millî para değerinin düşmesi

3. Yönetim biçimleri zaman içerisinde deği-şiklik gösterdiği gibi, toplumdan topluma dafarklılık gösterebilmektedir.

Aşağıdakilerden hangisi soylulardan olu-şan bir zümrenin yönetimini ifade etmekte-dir?

A) Monarşi B) Oligarşi C) Aristokrasi D) Demokrasi E) Teokrasi

4.Demokrasi, siyasal iktidarın kaynağınıhalka dayandıran bir sistemdir.

Aşağıdakilerden hangisi demokratik sis-temlere ait bir prensip değildir?

A) Çoğulculuk B) Seçim C) Hukukun üstünlüğü D) Kuvvetler birliği E) Baskı grupları


173

F) BULMACA N

1. Üretilen mal ve hizmetlerin faydala-rından yararlanma.

2. İş gücü.

3. Ekonominin serbest piyasa koşulla-rında işlediği yönetim biçimi.

4. İktidarı elde etmeye çalışan kuruluş.

5. İktidarın belli bir azınlığın elinde ol-duğu yönetim.

6. Girişim.

7. Mal ve hizmetlerin üretim, tüketim vebölüşümünü inceleyen bilim.

8. Bir ülkede devlet örgütlenmesi dı-şında iktidarı etkileme çabası içinde olankesim.

9. Halka dayalı yönetim biçimi.

10. Din adamlarının etkili olduğu yöne-tim biçimi.

11. Demokrasilerde iktidara kimin ge-çeceğini belirleyen yol.

12. Soyluların yönetimi.

13. Ekonomik işleyişin devletin elindeolduğu yönetim biçimi.

14. İktidarın bir elde toplanması.

15. Üretim sonucunda elde edilen geli-rin üretime katılanlar arasında paylaştırıl-ması.

16. İhtiyaç duyulan mal ve hizmetlerinmeydana getirilmesi.

17. Hakkın gözetilmesi ve yerine getiril-mesi.

18. İnsanlar arasında ayrım gözetilme-mesi.

19. Üretim araçları.

Aşağıdaki bulmacayı doldurunuz.


174

G) YORUMLAMA N

2006 yılında büyük ödüle layık görülenJanusz KAPUSTA’ya ait yandaki karikatürüseçmenlerin politik işlevleri açısından de-ğerlendiriniz.

1. Aşağıda verilen ekonomi ile ilgili tanım ve kavramları oklarla eşleştiriniz.

H) EŞLEŞTİRME N

1. Bir mal ya da hizmetin ortaya çıkarılması.

2. Üretimden doğan gelirin paylaşılması.

3. Paranın satın alma gücünün azalması.

4. Ekonomik büyümenin yavaşlaması.

5. Ulusal paranın yabancı para birimlerine karşı değer kay-betmesi.

6. Firmaların sunduğu mal ve hizmetlerin satın alınması.

7. Ulusal paranın yabancı para birimlerine karşı değer kazan-ması.

8. Bir işin mesleklere ya da farklı bölümlere ayrılması.

Enflasyon

İş Bölümü

Devalüasyon

Revalüasyon

Resesyon

Tüketim

Bölüşüm

Üretim

TANIMLAR KAVRAMLAR

Aşağıdaki grafikte 1946 yılından günümüze kadar ülkemizde yapılan devalüasyon oranlarıyıllara göre yüzde olarak verilmiştir. Sizce devalüasyonlarla paramızın değerinin düşmesi netür siyasal, sosyal ve ekonomik sonuçlar doğurur? Değerlendiriniz.

I) KRİTİK DÜŞÜNME N

%


175

ÖLÇÜTLER

Hiç

kat

ılmıy

orum

.

Kat

ılmıy

orum

.

Kar

arsı

zım

.

Kat

ılıyo

rum

.

Tam

amen

kat

ılıyo

rum

.

1. Sosyoloji dersi konuları benim için eğlencelidir.

2. Sosyoloji dersine girerken büyük sıkıntı duyarım.

3. Arkadaşlarımla sosyoloji dersi konularını tartışmaktanzevk alırım.

4. Sosyoloji dersi için ayrılan ders saatlerinin fazla ol-masını isterim.

5. Sosyoloji dersine çalışırken canım sıkılır.

6. Sosyoloji dersi benim için gereksizdir.

7. Sosyoloji dersi konularını severim.

8. Sosyoloji dersinde zaman akıcı geçer.

9. Sosyoloji dersi sınavından çekinirim.

10. Sosyoloji dersi benim için ilgi çekicidir.

• Aşağıda, bu yıl içerisinde almış olduğunuz sosyoloji dersine ilişkin tutumlarınızı belirle-meye yönelik cümleler ve karşılarında seçenekler verilmiştir. Dikkatlice okuduktan sonra ken-dinize uygun seçeneği işaretleyiniz.

• İşaretlemeyi bitirdikten sonra sayfanın sonunda verilen puanlama ölçeğine göre işaret-lediğiniz seçenekleri puanlayarak nota çeviriniz.




Katılmıyorum. 2 4

Kararsızım. 3 3

Katılıyorum. 4 2


Puanlama Anahtarı


1. ÜNİTE

-A-1. Sosyoloji2. Sanayileşme3. Sosyometri4. Kamucu toplum5. Saha çalışmaları

-B-

1. D 3. D2. Y 4. Y 5. D

-C-1. Ziya Gökalp - hars ve medeniyet2. Auguste Comte - sosyoloji3. Prens Sabahattin - ademimerkeziyet4. Max Weber - bürokrasi5. Emile Durkheim - iş bölümü6. Mübeccel B. Kıray - tampon kurum7. Karl Marx - sınıf çatışması

-F-

1. E 2. C 3. B

-G-1. Bütüncül2. Sosyoloji3. Aydınlanma4. Tümevarım5. Rönesans6. İkincil7. Birincil8. Sosyometri9. Tampon Kurum

2. ÜNİTE

-A-1. Aile2. Sosyalleşme3. Rol Çatışması4. Toplumsal Değer5. Sapma

-B-

1. D 3. D2. Y 4. D 5. Y

-F-Soldan Sağa Yukardan Aşağı

1. Değer 1. Resmî2. Sosyalleşme 2. Olumsuz3. Rol Pekişmesi 3. Kontrol4. Sapma 4. Rol Çatışması5. Anahtar Statü 5. Statü6. Saygınlık 6. Gençlik7. Rol 7. Norm8. Aile 8. Olumlu

-G-1. B 2. A 3. C 4. A 5. D

-I-1. C 2.E 3. A 4. B 5.E

3. ÜNİTE

-A-1. Çatışma, İş Birliği2. Tarım, Sanayi3. Gelişmiş4. Açık Sınıf Tabakalaşması5. Dikey Hareketlilik

-B-

1. Y 3. Y2. D 4. D 5. Y

-D-1. Demografi 10. Kast2. İş Birliği 11. Tabaka3. Hareketlilik 12. Baskı4. Etkileşim 13. Uyum5. Mübadele6. Rekabet7. Tabakalaşma8. Millet9. Toplumsal Hareketlilik

-F-

1. B 2.B

4. ÜNİTE

-A-1. Toplumsal Değişme2. Toplumsal Gelişme3. Toplumsal Bütünleşme4. Toplumsal Çözülme

-B-

1. Y 2. D 3. D4. Y 5. D

-F-1. Değişme2. Bilim3. Kitle İletişim4.Toplumsal Çözülme5. Küreselleşme6. Modernleşme

CEVAP ANAHTARI

176


5. ÜNİTE

-A-1. Kültürlenme2. Maddi Kültür

-B-

1. D 2. Y 3. Y 4. D

-D-

1. A 2. E

-F-1. Kültürel Gecikme2. Kültür Merkezciliği3. Kültürel Yozlaşma4. Kültür Şoku5. Kültürel Görelilik6. Kültür7. Kültürlenme

8. Kültürel Tutum9. Popüler Kültür

10. Gelenek11. Alt Kültür12. Görenek13. Baskın Kültür14. Örf15. Kültürleşme16. Kültürel Emperyalizm

6. ÜNİTE 1. ve 2. BÖLÜM

-A-1. Çatışma 2. Çekirdek Aile 3. Ekonomik

-B-

1. Y 2. D 3. D 4. D

-E-

1. D 2. E

-F-1. Yaygın Eğitim 5. Çekirdek Aile2. Monogami 6. Eğitim3. Geniş Aile 7. Evlilik4. Örgün Eğitim 8.Toplumsal 9. Kuruluş

-H-1. Aile 1. Çekirdek2. Din 2. Geniş3. Ekonomi 3. Monogami4. Siyaset 4. Poligami5. Eğitim

-A-1. Kâr 2. Eşitlik3. Demokrasi 4. Toplumsal

-B-

1. D 2. Y 3. D 4. Y

-E-

1. D 2. C 3. C 4. D

-H-1. Üretim 5. Devalüasyon2. Bölüşüm 6. Tüketim3. Enflasyon 7. Revalüasyon4. Resesyon 8. İş Bölümü

-F-1. Tüketim 2. Emek3. Kapitalizm4. Siyasal Parti5. Oligarşi6. Teşebbüs7. Ekonomi8. Sivil Toplum9. Demokrasi

10. Teokrasi11. Seçim12. Aristokrasi13. Sosyalizm14. Monarşi15. Bölüşüm16. Üretim17. Adalet18. Eşitlik19. Sermaye

177


178

SÖZLÜKA

aborjin: Avusturalya yerlisi.akademik: Bilimsel niteliği olan.akit: Sözleşme.analiz: Çözümleme.analog: Analog sinyaller yoluyla çalışan ve dijitalelektroniklere göre daha maliyetli cihaz.anglosakson: Ana dili İngilizce olan kimse.anomi: Toplumda fertleri olumsuz biçimde etkile-yen ortam, kanunsuzluk ya da normsuzluk.aristokrat: Soylu, seçkin.asgari: En az, en aşağı, en düşük, en alt.asilzade: Soylu.

Bbanliyö: Genellikle oturma alanı niteliğinde olan,şehir merkezinden uzakta veya sınırlarına yakın yer-lerde bulunan şehir yöresi, çevre.beşerî: İnsanoğlu ile ilgili.borsa: Mal, altın, döviz ve taşınır değerlerin belirlikurallar çerçevesinde alım ve satım işlemlerinin ya-pıldığı ortamlar.burjuva: Orta sınıftan olan, kent soylu.bürokrat: Devlet kurumlarında çalışan üst düzeyyönetici.

Ccağ: Lavabo, banyo.cemiyet: Dernek, kuruluş, topluluk.

Ddayatma: Kendi istediğini yaptırmakta direnmek.Bir şeyi zorla kabul ettirmek, empoze etmek.devasa: Dev gibi, çok büyük.devlet ricali: Devlet adamları.diktatör: Bütün siyasi yetkileri kendinde toplamışbulunan kimse, zorba.

Eebeveyn: Anne ve baba.egoizm: Bencillik.enformasyon: Tanıtma, bilgi. enstitü: Bir üniversiteye bağlı veya bağımsız bir ku-ruluş olarak genellikle araştırma yapan ve bazı du-rumlarda öğretime de yer veren eğitim kurumu.entelektüel: Bilim, teknik ve kültürün değişik dal-larında özel öğrenim görmüş (kimse), aydın, mü-nevver. Fikir sorunlarıyla ilgili.etnik: Kavimle ilgili, budunsal, kavmî.

Ffeodal: Derebeylikle ilgili.filoloji: Dil bilimi.finansal: Mali.fon: Belirli bir alandaki etkinliğin gerçekleştirilmesiiçin ayrılmış para ya da aynı işlevi gören varlıklarıntümü, gerçek veya tüzel kişiler adına finansal kurumtarafından işletilen kaynak.fonksiyonel: İşlevsel.form: Biçim, şekil. Bir şeyin istenilen ve olması ge-reken durumu.formatör: Belirli bir alanda özel bir eğitimden geçi-rilerek yetiştirilen öğretici.formel: Biçimsel, resmî.

Ggayrimenkul: Taşınmaz. Bir yerden bir yere taşına-mayan (mal).gösterge: Bir şeyi belirtmeye yarayan şey, belirti,im, işaret.gusülhane: Eski evlerde, içinde yıkanılabilir biçimdeyapılmış küçük bölme.gymnasium: Almanya’da öğrencilerin üniversiyehazırlandıkları okul.

Hheterojen: Ayrı cinsten veya değişik yapıda olan,değişik ögelerden oluşan.hipotez: Araştırmanın başlangıcında henüz doğru-luğu veya yanlışlığı kestirilemeyen bir öneri veya önbeklenti. hiyerarşi: Makam sırası, basamak, derece düzeni,aşama sırası.homojen: Tamamının aynı yapıda olma, yeksenak,tekdüze olma hali.

İideal: Düşüncenin tasarlayabileceği bütün üstün ni-telikleri kendinde toplayan.ideoloji: Siyasal veya toplumsal bir öğreti oluşturan,bir hükûmetin, bir partinin, bir grubun davranışla-rına yön veren politik, hukuki, bilimsel, felsefi, dinî,moral, estetik düşünceler bütünü.ihlal: 1. Bozma, zarar verme. 2. Yasa ve düzene uy-mama.ikametgâh: Yerleşme yeri, yerleşke.ilke: Temel düşünce, temel inanç, umde, unsur,prensip.


179

imalat: Ham madde işlenerek yapılan her türlü mal. İşlenerek yapılan üretim.İmgelem: Dış varlıkları zihinde canlandırma yetisi.indirgeme: Bir yapı içindeki unsurları tek bir unsu-run görünüşü olarak görme.informel: Biçimsel olmayan, resmî olmayan.irtibat: Bağlantı.istihdam: Bir görevde, bir işte kullanma.istihlâk: Tüketim.istikrar: Aynı kararda, biçimde sürme, kararlılık.istisnai: Benzerlerine uymayan, kural dışı olan, ay-rıklı.İthal: Bir ülkeye başka ülkelerden mal getirme veyasatın alma. Başka ülkelerden alınan mal.izah: Açıklama.

Jjakoben: Tepeden inmeci.jeoloji: Dünyanın fiziksel yapısı, faaliyeti ve tarihi ileuğraşan bilim dalı.

Kkamu: Bir ülkedeki halkın bütünü, halk.kamuoyu: Bir konuyla ilgili halkın genel düşüncesi.kanaat: İnanç, düşünce.kaos: Biçimden yoksun, uyumsuz ve karışık durum.karakteristik: Bir kimse veya nesneye özgü olan(ayırıcı nitelik), tipik.kategori: Aralarında herhangi bir bakımdan ilgiveya benzerlik bulunan şeylerin tamamı, grup.katman: Bir toplum içinde makam, şöhret, meslekvb. bakımdan ayrılan topluluklardan her biri, tabaka.kriter: Ölçüt.kriz: Bir ülkede veya ülkeler arasında, toplumunveya bir kuruluşun yaşamında görülen güç dönem,bunalım, buhran.külliye: Bir caminin çevresinde cami ile birlikte ku-rulmuş medrese, imaret, sebil, kitaplık, hastane vb.yapıların bütünü.

Mmakul: Akla uygun, akıllıca, aşırı olmayan, uygun,elverişli.malikâne: Geniş bir alana kurulmuş, büyük ve gös-terişli ev, yurtluk.mecmua: Dergi.medya: Büyük iletişim ve yayın organlarının bü-tünü.menkul: Taşınır. Bir yerden bir yere taşınabilen(mal).

mensup: Bir yerle veya bir kimseyle bağlantısı olan,ilişkili.merci: Başvurulacak yer veya makam.meşrep: Yaradılış, huy, karakter, mizaç, davranış bi-çimi.meşru: Yasal. Yasaya, dine uygun olan.meşrutiyet: Hükümdarlıkla yönetilen bir ülkede hü-kümdarın başkanlığı altında parlamento yönetiminedayanan hükûmet biçimi.meta: Mal, ticaret malı, sermaye.metafizik: Fizik ötesi.mevzi: Yer, mahal. Bir askerî birliğin yeri veya bu bir-lik tarafından ele geçirilen bölge.minimum: Bk. Asgari.mors şifresi: Nokta ve çizgilerden oluşan bir alfabekullanan telgraf dizgesi. 2. Bu işaretleri almaya vegöndermeye yarayan alet.muasır: Çağdaş.muhatap: Kendisine söz söylenilen kimse, kendi-siyle konuşulan kimse, etkileşim içinde bulunulandurum, kişi ya da grup.mutlak: Kendi başına var olan, hiçbir şeye bağlı ol-mayan, bağımsız, saltık.mübadele: Değişim.müfredat: Bir bütünü oluşturan bireyler, ayrıntılar,öğretim programı.mülkiyet: Sahiplik. Kendisinin olan bir şeyi yasaçerçevesinde istediği gibi kullanabilme hakkı.mürebbiye: Bir çocuğun eğitim ve bakımıyla görev-lendirilmiş kadın.

Nnegatif : Olumsuz.nispeten: Oranla.nizam: Kural. Düzen, tertip, sıra. Kanun.normatif: kural koyucu.

Oolumsal: Olması kadar olmaması da mümkün bu-lunan, zorunlu karşıtı.otantik: Eskiden beri mevcut olan özelliklerini taşı-yan.otorite: Yaptırma, yasak etme, emretme, itaat et-tirme hakkı veya gücü, yetke, sulta, velayet.

Ppatent: Buluş belgesi.pedagojik: Eğitimle, eğitim bilimi ile ilgili.piramidal: Piramit biçiminde olan.platform: Bir siyaset programında, dayanılan dü-şünce veya düşüncelerin tümü.


180

portföy: Gerçek veya tüzel bir kişinin kazanç sağla-mak amacıyla oluşturduğu mali varlıklar bütünü.pozitif: Olumlu, negatif karşıtı.pozitivist: Tek geçerli bilgi olarak bilimsel bilgiyigören anlayış.protokol: Bir toplantı, oturum, soruşturma so-nunda imzalanan belge.

Rrantiye: Üretime katkısı olmadan kira ve faiz gelirielde ederek yaşamını sürdüren kişi.reaya: Bir hükümdarın yönetimi altındaki halk.reform: Düzeltme.rejim: Yönetme, düzenleme biçimi, düzen. Bir dev-letin yönetim biçimi.revizyon: Yeniden gözden geçirip düzeltme.ritüel: Ayin. Âdet hâline gelmiş.

Ssadakat: Dostluk, içten bağlılık, doğruluk, vefalılık.sendika: İşçilerin veya işverenlerin iş, kazanç, top-lumsal ve kültürel konular bakımından çıkarlarınıkorumak ve daha da geliştirmek için aralarında kur-dukları birlik.sınai: Sanayi ile ilgili, endüstriyel.simülasyon: Gerçek olmayan gerçeği temsil edengöstergelerdir. Benzetim.sistematik: Dizgeli, sistemli.snop: Seçkin görünmek için, bazı çevrelerdeki dü-şünceleri benimseyen, hayranlık duyan ve onlar gibidavranmaya özenen.sorunsal: Teoremler veya kurallar yardımıyla çözül-mesi istenen soru, mesele.sosyokültürel: Aynı anda bir toplumu veya toplum-sal bir grubu ve kendine özgü olan kültürü ilgilendi-ren.statik: Duruk. Gelişme, ilerleme göstermeyen.süreç: Olayların zaman içinde belli bir gelişme gös-tererek sürüp gitmesi.

Ttahliye: Boşaltma, tutukluyu serbest bırakma.tahsis: Bir şeyi bir kimseye veya bir yere ayırma.taksim: Parçalara bölme, bölüştürme.tanzimat: Sultan Abdülmecit zamanında, 1839'da Gül-hane Hattıhümayunu adıyla anılan bir fermanla ilanedilen, yönetimi iyileştirme tasarısı ve bu iyileştirme-nin yapıldığı dönem.tebaa: Uyruk.

telekomünikasyon: Haber, yazı, resim, sembolveya her çeşit bilginin tel, radyo, optik vb. elektro-manyetik sistemlerle iletilmesi, bunların yayımı veyaalınması.temsil: Birinin veya bir topluluğun adına davranma.teoloji: İlahiyat, Tanrı bilimi.teorik: Kuramsal. Kavramsal düşünme ile bilgiyeyönelen.terakkiperver: İlerici.tescil: Herhangi bir şeyi resmî olarak kaydetme, kü-tüğe geçirme.tesir: Etki.teşhis: Kim ve ne olduğunu anlama, tanıma,seçme.tipik: Bir kimseyi veya nesneyi niteleyen, karakte-ristik, çok özgün olan.tipoloji: Sınıflandırma.tolere etmek: Hoşgörülü olmak, hata payı bırak-mak.töre: Bir toplulukta benimsenmiş, yerleşmiş davra-nış ve yaşama biçimlerinin, kuralların, görenek vegeleneklerin, ortaklaşa alışkanlıkların, tutulan yolla-rın bütünü, âdet.

Uunsur: Birleşik bir şeyi oluşturan basit şeylerden herbiri, öge.

Üüslup: Anlatma, oluş, deyiş veya yapış biçimi, tarz.

Vvasıf: Nitelik.vasıfsız: Niteliği olmayan, niteliksiz.vesile: Sebep, bahane, elverişli durum, fırsat.

Yyönerge: Herhangi bir konuda tutulacak yol için üst makamlardan alt makamlara belli bir esasa daya-narak verilen buyruk, talimat, direktif. Bu buyrukların yazılıolduğu belge. Yönetmeliklerde değinilmeyen konu-lara açıklık getirmek için düzenlenen resmî belge.

Zzümre: Bir sınıf veya bu sınıf içindeki bir grup.


181

ACAR, M., DEMİR, Ö., Sosyal Bilimler Sözlüğü, Vadi Yayınları, Ankara, 1997.AKYÜZ, Hüseyin, Eğitim Sosyolojisinin Temel Kavram ve Alanları Üzerine Bir Araştırma, MEBYayınları, İstanbul, 2001.ANCİEZE, Jacques, Siyasalın Kıyısında, Metis Yayınları, İstanbul, 2007.ARMAĞAN, Mustafa (hazırlayan), Sosyal Bilimler Ansiklopedisi I-IV, Risale Yayınları, İstanbul,1988ARON, Raymond, Sanayi Toplumu, Dergah Yayınları, İstanbul, 1978.ASLANTÜRK, Zeki - AMMAN, Tayfun, Sosyoloji, Çamlıca Yayınları, İstanbul, 2008.ASLANTÜRK, Zeki, Sosyal Bilimler İçin Metod ve Teknikleri, İFAV Yayınları, İstanbul,1997.ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Ankara, 2002.ATATÜRK, Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2006.BAHAR, Halil İbrahim, Sosyoloji, Uluslar Arası Stratejik Araştırmalar Kurumu, Ankara, 20005BAŞGİL, Ali Fuad, Din ve Laiklik, Yağmur Yayınları, İstanbul, 2009.BEZCİ, Bünyamin, Carl Schmitt’in Politik Felsefesi, Paradigma Yayınları, İstanbul, 2006.BİLGİN, Vecdi, Bizi Kuşatan Toplum, Düşünce Kitabevi Yay., İstanbul, 2009.BİLGİSEVEN, A. Kurtkan, Genel Sosyoloji, Divan Yayınları, İstanbul,1982BİLTON, Tony ve diğerleri, Sosyoloji, Siyasal kitabevi, Ankara, 2008BOTTOMORE, T.B. Toplumbilim. Çev. Ünsal Oskay. 4. Basım. Der Yayınları, İstanbul, 1998BOTTOMORE, Tom, Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi, Verso Yayıncılık, Ankara,1990BOUDRİLLARD, Jean, Sessiz Yığınların Gölgesinde ya da Toplumsalın Sonu, Ayrıntı Yayınları,İstanbul, 1991.BOUDRİLLARD, Jean, Tüketim Toplumu, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1997.CANATAN, Kadir - YILDIRIM, Ergun, Aile Sosyolojisi, Açılım Kitap, İstanbul, 2009.CEVİZCİ, Ahmet, Felsefe Terimleri Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul, 2000.COŞKUN, İsmail, Modern Devletin Doğuşu, Sarmal Yayınevi, İstanbul, 1994 .Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 2003, Cilt 27, s.11,25.DEBOND, Guy, Gösteri Toplumu, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1996.DEMİR, Ömer - ACAR, Mustafa, Sosyal Bilimler Sözlüğü, Ağaç Yayınları, İstanbul, 1993.DİKEÇLİGİL, Beylü - ÇİĞDEM, Ahmet, Aile Yazıları 1, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Baş-kanlığı, Ankara, 1991. DİNLER, Zeynel, İktisada Giriş, Ekin Yayınları, Bursa, 2009.DOĞAN, İsmail, Sosyoloji Kavramlar ve Sorunlar, Sistem Yayıncılık, İstanbul, 1998.DURSUN, Davut, Siyaset Bilimi, Beta Basım Yayım, İstanbul, 2008. DUVERGER, Maurice, Siyaset Sosyolojisi, çev. Şirin TEKELİ, Varlık Yayınları, İstanbul, 1995.ERKAL, Mustafa, Sosyoloji, Der Yayınları, İstanbul, 1998.ERKAN, Hüsnü, Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstan-bul,1994.FAETHERSTONE, Mike, Postmodernizm ve Tüketim Kültürü, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1996.FİCHTER, Joseph, Sosyoloji Nedir?, çev. Nilgün ÇELEBİ, Attila Kitabevi, Ankara, 1994.GENELKURMAY BAŞKANLIĞI, Atatürkçülük, C 1-2, MEB Yayınları, İstanbul, 1997.GIDDENS, Anthony, Sosyoloji, çev. Cemal GÜZEL, Kırmızı Yayınları, İstanbul, 2008.GIDDENS, Anthony, Modernliğin Sonuçları, Ayrıntı Yay. İstanbul, 1998.GİDDENS, Anthony, Mahremiyetin Dönüşümü, çev. Cemal GÜZEL, Ayrıntı Yayınları, İstanbul,1994.GÖKÇE, Birsen, Toplumsal Bilimlerde Araştırma, Savaş Yayınları, Ankara, 1992.GÖKER, Lütfi, Fen Bilimleri Tarihi ve Türk İslâm Bilginlerinin Yeri, MEB Yayınları, İstanbul, 1998.GÖKER, Lütfi, Matematik Tarihi ve Türk İslâm Matematikçilerinin Yeri, MEB Yayınları, İstanbul,1997.GÖLE, Nilüfer, Modern Mahrem, Metis Yayınları, İstanbul, 2010.GÜÇLÜ, Sevinç, Kurumlara Sosyolojik Bakış, Birey Yayınları, İstanbul, 2005.

KİTAP KAYNAKÇASI


182

GÜNGÖR, Veyis, Aktif Öğrenme Yöntemleri, Halk Sağlığı Vakfı Yayınları, Amsterdam, 1993.GÜRKAN, Ahmet, İslâm Kültürünün Garbı Medenileştirmesi, Nur Yayınları, Ankara.GÜVENÇ, Bozkurt, İnsan ve Kültür, Remzi Kitabevi, İstanbul,1979.HANÇERLİOĞLU, Orhan, Toplum Bilim Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1986.JACOB BEN – AMİTTAY, Siyasal Düşünceler Tarihi, Savaş Yayınları, Ankara, 1983.KAPLAN, Mehmet, Kültür ve Dil, Dergah Yayınları, İstanbul, 1992.KEZER, Aydın, Türk ve Batı Kültürü Üstüne Denemeler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990.KIVISTO, Peter, Sosyolojinin Temel Kavramları, Birleşik Yayınevi, Ankara, 2008.KONGAR, Emre, Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği, Remzi Kitabevi, İstanbul,1985.KONGAR, Emre, Türk Toplumbilimcileri, Cilt 1, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1991.KÖSEMİHAİL, Nurettin, Şazi, Sosyoloji Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul,1989.KÜÇÜK, Mehmet (Derleyen), Medya – İktidar – İdeoloji, Ark Yayınları, Ankara, 1994.MEMİŞ, Şefik, YARIŞ, İbrahim, İstanbul’un 100 karikatüristi, İ.B.B. Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul,2010MERİÇ, Cemil, Umrandan Uygarlığa, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006.ÖZÇELİK, Bülent, Sosyoloji, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2008.ÖZKALP, Enver, Davranış Bilimlerine Giriş, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2005.ÖZKALP, Enver, Sosyolojiye Giriş, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir,1994.ÖZTÜRK, Hüseyin, Sosyolojik Yansımalar, Babil Yayıncılık, Ankara, 2005.SARIBAY, Ali Yaşar, Siyasal Sosyoloji, Der Yayınları, İstanbul, 1994.SAYIN, Önal, Aile Sosyolojisi, Ege Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir, 1990.SAYIN, Önal, Sosyolojiye Giriş, Üniversite Kitapları, İzmir, 1994.SCHMİTT, Carl, Siyasal Kavramı, çev. Ece GÖZTEPE, Metis Yayınları, İstanbul, 2002.SCHMİTT, Carl, Siyasi İlahiyat, çev. A. Emre ZEYBEKOĞLU, Dost Yayınları, Ankara, 2007.SEZAL, İhsan, Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar, Akçağ Yayınları, Ankara,1991.SEZAL, İhsan, Sosyolojiye Giriş, Martı Kitap ve Yayınevi, Ankara, 2003.SEZEN, Yümni, Sosyoloji Açısından Din, İFAV Yayınları, İstanbul, 2006.SEZER, Baykan, Türk Sosyolojisinin Ana Sorunları, Sümer Kitabevi, İstanbul, 1988.SHEPARD, Jon M., GREENE, Robert W., Sociology And You, Glencoe, United States of America,2008.SİMMEL, Georg, Bireysellik ve Kültür, çev. Tuncay BİRKAN, Metis Yayınları, İstanbul, 2009.SOROKİN,P.A., Çağdaş Sosyoloji Kuramları I-II, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1994SUPOİT, Alain, Homo Juridicus, çev. Bige Açımuz ÜNAL, Dost Yayınları, Ankara, 2008.ŞENER, Sami, Sosyoloji, Deha Yayınları, İstanbul, 1996.TDK Türkçe Sözlük, 4. Akşam Sanat Okulu Matbası, Ankara, 2005.TDK Yazım Kılavuzu, 4. Akşam Sanat Okulu Basımevi, Ankara, 2005.TEZCAN, Mahmut, Eğitim Sosyolojisi, Ankara,1985.TEZCAN, Mahmut, Toplumsal Değişme, Ankara, 1995.TOLAN, Barlas, Toplum Bilimlerine Giriş, Savaş Yayınları, Ankara, 1983.TUNA, Korkut, Yeniden Sosyoloji, Karakutu Yayınları, İstanbul, 2002.TURHAN, Mümtaz , (Çev.), Cemiyet İçinde Fert ,İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1983.TÜRKDOĞAN, Orhan, Bilimsel Değerlendirme ve Araştırma Metodolojisi, MEB Yayınları, İstan-bul, 1995.ÜNLÜ, Sezen, Aile Yapısı ve İlişkiler, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 1993.WACH, Joachim, Din Sosyolojisi, çev. Battal İNANDI, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1987.WAGNER, Peter, Modernliğin Sosyolojisi, çev. Mehmet KÜÇÜK, Sarmal Yayınları, İstanbul, 1996.WEBER, Max, Sosyoloji Yazıları, çev. Taha PARLA, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1993.YILDIRIM, Cemal, Bilim Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1994.YILMAZ, Aytekin, Modernden Postmoderne Siyasi Arayışlar, Vadi Yayınları, Ankara ,1996.YILMAZ, Feridun, Rasyonalite: İktisat Özelinde Bir Tartışma, Paradigma Yayınları İstanbul, 2009.


183

İNTERNET KAYNAKÇASI

HABERLER

http://www.sabah.com.tr/Egitim/2011/02/22/unutulan_cocuk_oyunlari (s.24)http://www.hakkarimedya.com/default.asp?sayfa=haberdetay&id=4713 (s. 28)http://www.zaman .com.tr/haber.do?haberno=855381 (s. 29) http://www.sabah.com.tr/Yasam/2009/12/13/hayalet_kapkac_cetesi_yakalandi (s.33, sol) http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/430445.asp (s.33, sağ)http://www.milliyet.com.tr/2007/02/28/son/sontur28.asp (s.57, sol)http://www.habervitrini.com/turkiyeye_beyin_gocu-502486.html ( s.57, sağ)http://www.gaziosmanpasahaber.org/haber/1103-sultangazi-haber-sultangazide-nufus-artisi-ya-sami... (s.62)aspxhttp://www.sancaktepe.bel.tr/icerik/3221/117/sancaktepede-birlikte-yasama-kulturu (s.83, üst)http://www.milligazete.com.tr/haber/tunus-ta-karisiklik-suruyor-(s.83, alt) http://www.bbc.co.uk/tur-kish/news/story/2005/09/050902_katrina_update.shtml (s.84)http://www.dortdivanhaber.com/haber_detay.asp?haberID=1129 ( s.98)http://samanyoluhaber.com/s_428591_yozgatta-kultur-festivali.html ( s.100)http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1077092&title=geleneksel-turk-tatlari-tescilleniyor(s.101)http://www.sabah.com.tr/kultur_sanat/muzik/2011/01/06/berlin_filarmoni_orkestrasi_sari_gelini...(s.107)http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalHaberDetayV3&Date=2.8.2009&Artic-leID=... (s.109)http://akiloyunlariakademisi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=380:haber...(s.118)http://www.sabah.com.tr/Yasam/2010/01/11/evlilik_okulu_acildi (s.121)http://www.ntvmsnbc.com/id/25053199/ (s.126)http://www.malatyaguncel.com/news_detail.php?id=39875 ( s.131)http://www.uskudar-bld.gov.tr/portal/kultur_/t1.jsp?PageName=haberlerAyr&ID=81816137 ( s.136)http://www.samanyoluhaber.com/h_428919_emniyetten-umut-yildizi-projesi.html (s. 138)http://www.bugun.com.tr/haber-detay/140580-turkiye-gelecek-vadediyor-haberi.aspx (s.149, sol)http://ekonomi.haberturk.com/makro-ekonomi/haber/576738-domates-ucuzladi (s.149, sağ)http://arsiv.sabah.com.tr/2004/07/09/gnd101.html (s.156, sol)http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=967620 (s.156, sağ)http://7martgazetesi.com/haber_detay.php?id=1762 ( s.166)

YAZI VE MAKALELER

http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/464/5312.pdf (s. 30)http://auhf.ankara.edu.tr/dergiler/auhfd-arsiv/AUHF-2008-57-04/AUHF-2008-57-04-karasu.pdf(s.35)http://okulweb.meb.gov.tr/01/04/379039/ata.html (s.45) http://www.bigglook.com/biggtravel/sehir-ler/Tokyo/ulkebilgi.asp (s.80)http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-5167/kultur.html (s. 92)http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/sayi57/soylesi-baran.html (s.103-104)http://www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/makaleler/Ayhan%20SEL%C3%87UK/1-17.pdf (s.108)http://www.aile.gov.tr/files/AILE_VE_TOPLUM_14_AILE_VE_TOPLUM_14.PDF (s.119-120)http://www.fatih.edu.tr/~omercaha/Makaleler/Turkce%20Makaleler/Sivil%20toplumla%20ilgili...(s.132-133)http://www.egitim.aku.edu.tr/egsos.pdf (s. 137)http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=SoylevDemecler (s. 139)http://www.iticu.edu.tr/kutuphane/dergi/d1/M00007.pdf (s. 146-147)http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=201 (s. 148)http://ekonomiturk.blogspot.com/2010/02/iktisat-nedir-ii.html (s. 150)


http://www.tbmm.gov.tr/tarihce/ataturk_konusma/1d3yy.html (s.158)http://www.tuhis.org.tr/yayinlar/ulku_ileri_2009.pdfhttp://iibf.kocaeli.edu.tr/ceko/armaganlar/nusretekin/1/13.pdfhttp://www.hukuk.gazi.edu.tr/editor/dergi/8_11.pdfhttp://eskiweb.cumhuriyet.edu.tr/edergi/makale/79.pdfhttp://hasan.trakya.edu.tr/index.php/ansiklopedi/29-dusunce-tarihi/61-ibni-haldun.pdf http://kutuphane.uludag.edu.tr/PDF/ilh/2008-17(2)/M3.pdfhttp://uvt.ulakbim.gov.tr/uvt/index.php?cwid=3&vtadi=TPRJ%2CTTAR%2CTTIP%2CTMUH%2CTSOS

GÖRSELLER

upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8a/Rootes_Social_Building_at_University_of_Warwick.jpg ( s. 2)http://www.elec-intro.com/EX/05-14-09/ImmigrationCartoon.jpg (s. 4)http://www.tourexpi.com/images/urlaubsbilder/0269/04.jpg ( s.18, sol, üst)http://www.nethabergazetesi.com/wp-content/uploads/2010/11/iskele.jpg ( s.25, sol üst)http://sehrivanhaber.com/haber_ir/1894kaza2.jpg ( s.25, sağ üst)http://www.volpeypir.com/upload/3656.jpg (s.25, alt)http://cemotoelektrik.com/images/otopart.jpg.(s.42, sol)http://outlookturkey.com/wp-content/uploads/2010/11/taksim_istanbul.jpg (s.42, sağ)http://i43.tinypic.com/ic096d.jpg (s.44, üst)http://www.cumhuriyet.com.tr/medya.php?mn=2324/(s.46, sol)http://img24.imageshack.us/i/erdekkanverme.jpg/sr=1 (s.47, üst)http://ugurozmen.com/wp-content/rekabet.jpg (s.47,alt)http://yugapurushan.moviebuzz.org/wp-content/uploads/2010/01/IMG_0434.jpg (s. 52)http://pepey.deviantart.com/art/global-warming-PSA-time-127400866 (s. 64)http://crestoneeagle.com/wp-content/uploads/2010/11/Dec-B1-Photo-1.jpg ( s. 67.)http://images.cdn.fotopedia.com/flickr-3186465080-hd.jpg (s. 69)http://www.radioinethiopia.org/paginas/images/radio.jpg (s. 77)http://info.industry.siemens.com/data/presse/pics/IIS200909845.jpg (s. 85)http://karikatur.me/karikaturler/orjinal/suray_2682010_133016.jpeg (s. 87) http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3c/Qantas_b747_over_houses_arp.jpg (s. 93,sağ, alt) http://www.minikyetenekler.com/etkinlikler/DSC02388.jpg+rop+(5).jpg (s.99, üst)http://img398.imageshack.us/img398/7049/tulumbacc4b1lar.gif (s.117)http://hugsfromnanna.files.wordpress.com/2010/02/p12000181.jpg (s. 119)http://www.sarajohnsonphotography.net/Blog/wp-content/uploads/2010/12/DSC_2803.jpg (s.120)http://www.wawis.com.mx/wp-content/uploads/2010/01/wawis_abdullah_y_elif_adiguzel.jpg (s.126)http://img833.imageshack.us/i/19151917.jpg/sr=1 (s 132)http://3.bp.blogspot.com/_tpi1tyqFzsU/TOz8IBLA4MI/AAAAAAAACZo/6Vh0r8Yu4IM/s1600/1966-Beyaz%25C4%25B1t%2B%25C4%25B0lkokulu.JPG (s.133)http://img03.blogcu.com/images/h/u/z/huzurdamlalari/fe0459ae38277cafd0b5f5831263f336 jpg(s.145)http://www.teakolik.com/wp-content/uploads/cebit-28.jpg (s.154, üst)http://gigazine.jp/img/2009/03/09/ubuntu_cebit2009/ubu03.jpg (s.154, alt)http://images.allmoviephoto.com/2009_Night_at_the_Museum_2:_Battle_of_the_Smithsonian/...(s.164)

184


içindekileerr layout 1img.eba.gov.tr/771/949/9ce/872/de5/c54/8c0/ba4/8a6/2d3/a... ·...

Documents