Historia e Institucioneve Shtetrore dhe Juridike

Qwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuspider3lhjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjsklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnimqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertybuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasedfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfeghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvdbnmqweriloeyoutyuiopasdfsghijklzxbcvelebnmrtyuuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghajklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmrtyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmrtyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmrtyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmrtyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmrtyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmrtyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnm

Historia e Institucioneve Shtetrore dhe JuridikeFakulteti Juridik Viti 1 Semestri 1LaLi HajzeriPrmbajtja (Temat) e provimit nga Prof. Nuri Bexheti

STUDIMI I SE DREJTES NE PERIUDHEN ANTIKE

T dhnat m t hershme mbi shtetin i gjjm t Herodoti (vdiq me 429 para eres s re) i cili qysh n kohn antike u quajt baba i histories, dhe i cili ka dhn mjaft t dhna pr shtetin e Persis, Egjiptit dhe t disa polisve Greke. Pastaj vlen t permndt Thukiditi (460-399 p.e.s.), Polibi (198-117 p.e.s.), historiani egjiptas Maneton shek. 3 p.e.s., Sokrati shek. 4 p.e.s., Platoni, Aristoteli (384-322 p.e.s.), etj.N periudhen antike (prfshir Greqin dhe Romen) e drejta sht studiuar n menyr dogmatike , egzektike, dhe jo me metodat historike (prjashtim bn aristoteli) andaj as q bhet fjal egzistimin e historis s shtetit dhe drejts si disiplin shkencore vepra ma e njohur e aristotelit sht Kushtetuta e Athines

STUDIMI I SE DREJTES NE PERIUDHEN E KRISHTENIZMIT TE HERSHEM-SHEK 4 - 12.

N shekujt e pare krishtenizmi u zhvillua si ideologji e t shtypurve dhe t prbuzurve dhe paraqitet si errozion pr Perandorin Romake, andaj kjo edhe e ndiqte me t gjitha forcat. Sa m tepr q zhvillohej krishtenizmi rreziku pr Romn ishte m i madh, andaj edhe ndjekjet dhe prsekutimet e t krishterve ishin m intensive, kshtu q n gjysmn e shekullit 3 e arritn kulminacionin, sidomos gjat sundimit t Dioklecianit (284-305).Gjat sundimit t Justinianit e posaqerisht n koncilin e 5 t ekumenve (i dyti) n Konstadinopoj, me 553 kisha e degjueshme (ecclesia oboedins) u shendrrua n kishsunduese (ecclesia regans) dhe me kt autokratia perandorake edhe n sfern fetare arriti kulmin, feja si ideologji, u b mjet i rndomt i sundimit.Sipas mendimtarit dhe babait m t madh t asaj kohe Aurelius Augustinius (354-430) ekzistojn dy shtete: i pari sht shteti laik ku mbrteron e keqja, djalli dhe mkati, dhe shteti i dyt sht kasha e krishter q sht mbreteria e hyjniut n tok. Kto dy shtete kan kaluar s bashku npr gjasht epoka t zhvillimit historic, prej Adamit e deri t Krishti dhe do t prfundojn me shkatrrimin e aferm t bots dhe me gjykimin e tmerrshm, kur njrzit nga shteti i pare do t prfundojn n ferr, kurse nga shteti i dyt n lumturin e amshueshme. Augustini e mbron tezen e tij s shteti ka t drejt ta prdor dhunn n qeshtjet fetare (vepra e tij De civitate dei- Mbi shtetin e perendis n 22 libra).N periudhen deri n shek. 12 n t gjitha shtetet e europes me perjashtim t bizantit e drejta kryesisht ishte e pashkruar zakonore me perjashtim te Kodifikimit te Justinianit , ne bizant gjat sundimit t Justinianit u b kodifikimi i t drejts romake , nuk u b pr qllime t studimit t historis s drejts por pr prcaktimin e dispozitave konkrete t drejts romake q duhej KodifikuarN priudhn kur n Evrop, sidomos pas Justinianit, fillon nj rnie e madhe e shkncs dhe kulturs, n pjes perendimore t Azis paraqitet Islami, si religjion dhe ideologji e re, i cili fillon dhe prvetsoj trashigimin mendore antike dhe kshtu ndrmjet shekujve 8 - 12 krijohet kultura klasike Islame. Kurse prej shekullit 12 nprmjet t kulturs s zhvilluar Arabe Evropa fillon t arrij at shkall t zhvillimit cultural dhe shkncor sa q mund t merrte modelet antike t kulturs dhe shkncs.

GLOSATORET

T vetmit njerz q dinin shkrim-lexim ishin klerikt, kurse e vetmja gjuh e shkruar dhe gjuh e shkncs ishte Latinishtja. Pr kt qllim ata u mbshtetn n burime t s drejts romake, kryesisht n Kodifikimin e Justinianit (ky m von , n shekullin 17, u quajt Corpus Iuris civiles), Ishte kjo koha kur ,,Bibla ishte filimi dhe fundi i qdo dije kurse juristet e ksaj kohe Korpus Jurisin e konsideronin nje lloj ,,Bible te drejtsise.

Kah fundi i shekullit 11 n Italin veriore u themelua shkolla juridike nga juristi i njohur Irnerius (Bolonj), ku do t studiohej e drejta Romake. Shkolla t tilla juridike u formuan edhe n Padov, Pavija, etj. N Bolonj u bn t njohur vazhduesit e shkolls s Irnersiusit, si jan; Martinus, Bulgarus, Jakobus, etj. Juristet e ktyre shkollave e studionin Korpusin sidomos digestat njrn nga pjest m t rendsishme t Corpus iurus civiles duke shenuar ndermjet rreshtave ose n marginat e tekstit verejtjet, komentimet dhe shpjegimet lidhur me brendin e instuticionit juridik konkret. Kta vepronin kshtu pr t kursyer pergamentin shum t shtrenjt t ethershm, kurse shenimet e tyre quheshin Glosa, andaj kta edhe quheshin Glosator (shkolla e Glosatorve). N mesin e shekullit 13 msuesi i shquar dhe i pasur i Bolonjs Francesco Acursius, e botoi prmbledhjn e glosave t hershme dhe atyre bashkkohore me titull Glossa magistralis seu ordinaria, por ky nuk u mor edhe me eleminimin e kunderthenieve ndermjet Glosave

POSTGLOSATORET (KOMENTATORET) SHEK. 13 16

Juristet e m vonshm t quajtur postglosator ose komentator prej mesit t shekullit 13 e deri n shekullin 16 merren me shqyrtimin e glosave dhe me eliminimin e kundrthnieve t tyre. Kontributin m t madh n kt drejtim e kan dhn juristet e Perugjias, Pavijes, Padovs dhe Bolonjs. Kta i shqyrtonin, komentonin dhe krahasonin glosat e ndryshme q bnin fjal pr t njjtin institucion juridik nga korpus jurisi pr t krijuar nj mendim t prgjithshm juridik t glossatorve. Postglosatort m t dalluar kan qn; Cinus de Pistoja, Bartolus de Sasoferata,Baldus de Ubaldis. Q nga shekulli i 13 paraqiten shkollat juridike n Paris, Tulus, Oksford, etj.Ndrmjet glosave nganjher gjersisht bhej shpjegimi i ndonj shtje juridike dhe n kt mnyr krijohen t ashtuquajturat traktate.Postglosatoret ngeln n suazat e metods dogmatike-pozitiviste dhe ekzaktike, pasi kjo metod nj koh m t gjat u aplikua nga glosatort dhe postglosatort (komentatort e qyteteve t Italis Veriore, n shkencn juridike u quajt ,, mos docenti Italicus.

SHKOLLA E TE DREJTES NATYRALE (SHEK. 17 - 18)

Gjat shekujve 17 dhe 18 n Evropn perndimore shknca juridike kryesisht u zhvillua n shnj t domonimit t plot t shkolls t s drejts natyrale. Themeluesi i ksaj shkolle sht juristi, filozofi dhe diplomati i njohur Holandez Hugo Grotius (1583-1645), i cili n vitin 1625 botoi librin e tij t njohur Mbi t drejtn e lufts dhe paqs (De iure belli ac pacis). Filozofia e racionalizmit n lmin e t drejts dhe politiks sht shkolla e t drejts natyrqale. Prve Grociusit si prfaqsues eminent t ksaj shkolle jan edhe Hobsi, Loku, Ruso, Volteri, Monteski, etj.Teoricient e ksaj shkolle te s drejts natyrale, si prfaqsues t klass s re borgjeze, ishin kritikues t ashpr t rendit shoqror feudal e sidomos s fundit t sundimit t monarkis absolute. Kta formn absolute monarkis t pushtetit e konsideronin si penges serioze t zhvillimit t mardhnjve kapitaliste t prodhimit e me kt edhe t progresit t prgjithshm shoqror.Sipas tyre prveq t drejts pozitive egzistonte e drejta natyrale e arsyeshme dhe e drejt si shprehje e parimeve morale t prkohshme dhe t pandryshueshme , normat e t cils burojn nga arsyeja njerzore kurse normat e t drejts feudale jan n kundershtim me arsyen njerzore.E drejta natyrale (si trsi e disa t drejtave si system i s drejts) sipas tyre prbht nga disa t drejta t pa vjetrsueshme dhe t pa jetrsueshme si jan; e drejta liris (q nnkupton t drejtn e levizjs, t lumturis, zgjedhjn e profesionit, lidhjn dhe zgjidhjn e martss, t drejtn e fes dhe ndergjegjs), madje e drejta e barazis para ligjit, e drejta e prons private, e drejta e siguris, e drejta e kundershtimit t shtypjs, etj.Shkolla e t drejts natyrale ishte mjaft progressive, sepse propagandonte prmbysjen e feudalizmit dhe monarkis absolute e n vend t tyre krkonte kthimine t drejts natyrale dhe rregullimin shtetror q do t garantonte kto t drejta. Sipas pikpamjes se kontrates shoqrore njerzit me lindjen e tyre i fitojn t drejtat natyrale kurse shteti t cilin e krijojn me kontraten shoqrore shrben vetm si mjet i ruajtjes s ktyre t drejtave dhe kto t drejta rrezikohen nga shoqria e pa organizuar.Sipas Hobsit : njerzit ne shoqerin e pa organizuar jan armiq t njri tjetritSipas Rusps: Konfliktet n shoqri paraqiten me paraqitjen e prones private, prej t cils u krijua pabarazia n vepren e tij Kontrata Shoqrore

KONTRIBUTI I LAJBNICIT DHE MONTESKIUT NE ZHVILLIMIN E HISTORISE SE SHTETIT DHE SE DREJTES

Lajbnici (1646-1716) prve zbulimeve t tij n matematik dhe fizik ka merita t jashtzakonshme edhe pr vuarjn e themelve t histories t s drejts.Ky qysh n moshn 20 vjeare (1667) botoi vepren e tij t njohur Metoda e re s si duhet t studiohet dhe msoht shknca juridike. N kt vepr Lajbnici angazhohet pr thellimin dhe zgjerimin e studimve juridike. Sipas tij juristi duhet t studioj jo vetm shkncat dogmatike juridike dhe teorin e s drejts natyrale, por edhe historin e s drejts nga e cila do t msoj kuptimin e gjndjs s tashme.Interesimi dhe qendrimi i Lajbnicit ndaj histories m s miri shprehet me sentencn e tij t njohur E tashmja sht prplot me t kaluarn dhe e ngarkuar me t ardhmn. Lajbnici thoshte se nga historia krkojm tri gjra; 1. q t na informoj me ngjarjt n t kaluarn, 2. q t na ofroj rregulla t dobishme pr jet, dhe 3. t na shpjegoj krijimin e tashms nga e kaluara, sepse do gj m s miri kuptohet nga kauzaliteti i vet.Lajbinci dallonte historin e brendshme (q kuptonte vet sistemin juridik dhe ndryshimet e tij) dhe historin e jashtme ( q kuptonte at pjes t historis politike pa t cilen nuk do t kuptoheshin ndryshimet e sistemit juridik), Ky preferonte qe studimi i historis t bazohej n burimet historiko-juridike autentike.Sipas Lajbincit detyr parsore e historis se shtetit dhe se drejtes ishte qe te mbledh t gjitha burimet juridike-historike te te gjith popujve ti sistematizonte dhe prej tyre te formohej nje Teatrum Legale (teater i ligjeve) Lajbinci me 1963 botoi permbledhjen e dokumenteve nderkomtare Codec Iuris Gentium.Monteskiu (1689-1755) llogaritet si paraardhs i dyt i historizmit n shkncat juridike I cili bn prpjekje q t shpjegoj lidhjn kauzale t faktorve t ndryshem t zhvillimit historik t shoqris dhe shtetit dhe n kt frym shkruajti veprn Mbi madhshtin dhe rnien e Roms, kurse m von (1748) botoi veprn e tij t njohur Mbi frymn e ligjit. Sipas tij ligjet duhet t jen t prafrta me popullin t cilit i dedikohen dhe rrall hern ndodh q ligjet e nj populli ti prshtaten popullit tjeter pra qdo popull e ka sistemin e vet juridik q varet nga disa factor : veqorit e tokes, klima, pozita gjeografike , menyra e jeteses, shkalla e liris, besimit fetar, shprehive, tregtis etj Sipas tij ligji ne pergjithsi sht arsyeja e njeriut.Monteskiu duke analizuar kushtetutshmrin e Anglis krijoj teorin mbi ndarjn e pushtetit; n at ligjvens, ekzekutiv dhe gjyqsor.

BURIMET DHE MONUMENTET HISTORIKO-JURIDIKE

Me burime kuptojm t gjitha ato materiale, fakte dhe t dhna q na ofrojn njohuri mbi ndonj shtje. Burimet historike ndahen n tri grupe: n monumentet e kulturs materiale, n dokumentet e shkruara, dhe n burimet gojore. -Monumentet e kultures materiale: Jan sendt e ndryshme t prdorimit personal dhe kolektiv si jan; veglat e puns, armt, stolit, ent, objektet e banimit dhe godinat e ndryshme , kanalet, varrezat, vizatimet, kocka t ndryshme, etj. Monumentet e kultures materiale jan burim i rndsishm i njohurive pr periudhen para historike te zhvillimit te shoqeris njerzore-Dokumentet e shkruara: Jan burimet m t rndsishme m t shumtat dhe m t besueshmet Burim historic i shkruar sht qdo document i shkruar q flet pr t kaluaren e shoqris njerzore Ndahen n : 1). burime historike dhe 2.) burime historiko-juridike.1). Burim historik sht do dokument i shkruar q bn fjal pr t kaluaren e shoqris njerzore,2). Burim historiko-juridik(monumente juridike) sht vetm ai dokument q drejtprsdrejti apo n mnyr t trthort bn fjal mbi shtetin dhe t drejtn (institucionet juridike-shtetrore). N burimet historiko-juridike hyn: ligjet, dekretligjet, urdhresat dhe aktet tjera t organeve administrative, aktgjykimet dhe vendimet e organeve gjyqsore, traktatet ndrkombtare, kontratat, bulat dhe kartdhuresat e ndryshme, statutet,etj.Dokumentet e shkruara mund t jen publike dhe sekrete. Historia objektivisht mund t shenohet vetm pasi t ken kaluar 50 vjet pas ngjarjes-Burimet gojore: Shrbejn si burime t njohurive pr periudhat m t afrta kurse n munges t dokumenteve t shkruara mund t prdoren edhe pr periudh m t largt por sa ma e largt t jet koha pr t cilen bhet fjal aq m e vogl vlera e ktyre burimeve . Burimet gojore jan t rndsishme pr studimin e t drejts zakonore.Keto burime ndahen: n kulturn shpirtrore ( krijimtaria gojore popullore), kujtimet e aktorve t ngjarjes dhe deshmitarve t kohs pr t cilt shkruhet.N burimet e kulturs shpirtrore bien: kngt, tregimet, legjendat, anekdotat dhe proverbat popullore. Nder burimet gojore vend t posam zn kujtimet e njerzve t moshuar, t cilt tregojn pr ngjarjet pr t cilat kan qen t informuar ose vet n nj mnyr i kan prjetuar. Format m t rendsishme t burimeve juridike jan: e drejta zakonore, ligjet, dekretligjet, praktika gjyqsore, precedenti gjyqsor etj.

EGJIPTIEgjipti i lasht sht njri ndr shtetet m t vjetra dhe m t zhvilluara t lindjes s lasht. N luginn e lumit Nil, n mileniumin e 4 p.e.s re, u krijuan qytet-shtetet e quajtura nome. Zhvillimi historik i Egjiptit sipas Historis s Egjiptit t klerikut Maneton ndahet n periudhn e krijimit dhe bashkimin e nomeve, Perandorin e Vjetr, Perandorin e Mesme, Perandorin e Re, dhe n periudhn e shkatrrimit te Egjiptit.Pr shkak t sulmit t jashtme dhe dobsive t brendshme Egjipti u dobsua mjaft dhe n fund t shek. 1 p.e.s re definivisht ra nn sundimin e Roms. Egjipti pr nga forma e pushtetit shtetror, ka qene monarki despotike e tipit oriental. N krye t shtetit qndronte monarku i trashgueshm i quajtur Faraon. Ky kishte pushtet t pakufizueshm. Ne personalitetin e tij ishin t njsuara tri pushtete: legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqsor. Shef i administrats s oborrit mbretror ishte XHATI, t cilin e emronte faraoni.Shum skllevr nuk kan mbijetuar prfundimin e objektit n t cilin e kan filluar punn, Pr kt arsye quheshin ,,Seker-anh q do t thot t varrosur pr s gjalliUshtria ne egjipt nj her ishte popullore por m von u zvendsua me mercenar t paguar ushtri e paguar me prejardhje t shteteve tjera e q ishin shum m efikase pr shuarjen e kryengritjeve t ndryshme.

BABILONIA

N Mesopotami n mileniumin e 4 p.e.s. u formuan qytet-shtetet e para t quajtura patesiate. Qytet-shtetet s pari (fundi i mileniumit t 4 p.e.s.) u krijuan n Sumere (jugu i Mesopotamis) dhe kto ishin; Erida, Ur, Uruk, Lagash, Larsa, Skurupak, Isin ,etj. Kurse n veri t Mesopotamis Akada qytet-shtetet u formuan pak m von, n fillim t mileniumit t 3 p.e.s. dhe popullsia e tyre i prkiste racs semite. Patesiatet m t njohur n Akad kan qen; Nipur, Kish, Babilonia, Sipar, etj.Babilonia kulmin e zhvillimit e arriti n shekullin e 18 dhe 17, e sidomos gjat sundimit t 40 vjear t Hamurabit dhe birit t tij Samsuilinit Qyteti Babiloni n shekullin e 7 p.e.s. do t beht qendr e shtetit t ri Babilonas, por vetm deri n shekullin e 6 p.e.s., kur definitivisht bie nn sundimin e Persis. Rregullimi Shtetror: Babilonia pr nga forma e pushtetit shtetror ka qen monarki despotike, unitare dhe centraliste. Qytet-shtetet e Mesopotanis deri n kohen kur u bashkuan n nj shtet kan qen shtete teokrate, shteti identifikohej me tempullin . Me bashkimin e tyre dhe krijimin e Babilonis u bn prpjekje t vazhdueshme pr laicizmin e pushtetit shtetror , ky laicizm u b gjat gjat sundimit t hamburabit dhe sipas kodit t tij pushteti shtetror sht pushtet territorial. Shteti ishte unitar dhe rrepsisht i centralizuar.N krye t shtetit ishte sundimtari i quajtur Lugal (perandor) n duart e tij ishte i tr pushteti shtetror , ai perfaqsonte shtetin brenda dhe jasht , ishte i vetmi organ legjislativ n vend , gjyqtari m i lart, kishte pushtetin administrative dhe ekzekutiv.Sundimi i tij n nj far mnyre ishte i kufizuar sepse vendimet e tij nuk mund t binin ndesh me interest e shtrese sunduese skllavopronare sepse n t kundrten shtresa skllavopronare gjente menyra pr t prmbysur.Menjher pas mbretit ndr funksionart pr nga rangu ishte Nubanda , q ishte drejtues i pallatit shtetror, menagjonte pasurin e sundimtarit, financat e shtetit , udhheqte punt publike etj.. Pr kt dualitet t pushtetit shtetror ka dy mendime:1. Sundimtarit i prshkruhen veti hyjnore andaj duhej distancuar nga njerzit e rndomt,2. Ky dualitet sht i trasheguar nga demokracia ushtarake kur me lidhjen e fiseve udhheqnin dy prijs ushtarak fisnor qe ia kufizonin pushtetin njeri tjetrit.Organ tjeter me rendesi ne administraten qendrore ne babiloni ka qen ISHSHAKU , ky drejtonte administraten dhe gjykatat ne ter territorin e shtetit.Organizimi i pushtetit lokal : i tr territori ndahej n krahina administrative , ne krye t krahines administrative qendronte XHAKANAKU qe ishte monokrat qe d.m.th i udheheqte 3 pushtetet shtetrore : administrative , gjyqsor dhe ushtara.Organizimi i Ushtris: N fillim egzistonte vetm ushtria popullore e organizuar sipas parimit burr pr shtpi por me zhvillimin e shtetit dhe rritjes se kontradiktave shoqrore u kuptua se kjo form sht e padobishme sidomos nse ishin trazirat e brendshme andaj formohet ushtria profesionale e prbr kryesisht nga t huajt. Pr nga organizimi ushtarak Babilonia dallohej nga shtetet e tjera t lindjes s lasht ktu qdo qytetar i lire mashkull kishte obligim ushtarak (nuk dihej sa zgjaste apo prej ciles mosh) , dhe qytetari nese ishte i zn rob lufte apo n shrbim ushtarak n rast se gruaja e tij nuk kishte pr t ngrn kishte t drejt t martohej me nj burr tjeter ti linde fmij , dhe ky kur t kthehej nga ushtria kruaja i kthehej prap, kurse fmia i prkiste babait (sipas kodit t hamurabit). Egzistonte edhe nje form tjetr e organizimit t ushtris : sundimtari njriut t lir i jepte n zotrim shfrytzimin e nj pasurie bujqsore ( t prbrt nga nja ose m shum ngastrsh t toks) t quajtur Ilka me kusht q ky me thirrje t sundimtarit t shkonte n ushtri Ilka nuk mund t prvetsohej (ishte jasht qarkullimit juridik) dhe trashegohej me pelqimin e sundimtarit nese femijet i pranonin kushtet qe kishte babai i tyre ndaj shtetit.- Burimet e se drejtes: Burimet kryesore t s drejts n Babiloni, si dhe n shtetet tjera t lindjes s lasht, kan qen; e drejta zakonore, ligjet, urdhresat e organeve administrative qendrore dhe te asaj vendore, si dhe praktika gjyqsore.E drejta zakonore ka qen burim kryesor i s drejts. Ligjet e para kan qen mjaft t thjeshta dhe nxirreshin n form t urdhresave gojore t sundimtarit. M von ato fillojn t jen me prmbajtjesore dhe nxirren n form t shkruar. Zakonisht shkruheshin n pllaka argjilit, gurit, drurit dhe pllaka te bronzit. Urdhresat e organeve administrative qendrore dhe te asaj vendore kan qen burime formale t s drejts n rastet kur shtja nuk ishte e rregulluar me t drejtn zakonore dhe me ligj.

KODI I HAMURABITsht nxjerr n gjysmn e pare t shek. 18 p.e.s. (ne vitet 1794 1750) nga sundimtari i Babilonis Hamurabi, nga i cili edhe mori emrin. Kodi i Hamurabit sht i shkruar n gjuhn akade me alfabetin kuneiform dhe sht i prbr nga tri pjes; prej prologut (hyrjes), tekstit normative dhe epilogut (pjess prfundimtare).M e rndsishmja dhe m kryesorja sht pjesa e tekstit normative e prbr prej 282 neneve. Teksti normative edhe pse mjaft i laicizuar mbshtetet n logjikn kazuistike dhe nuk njeh ndonj teknik t zhvilluar juridike dhe sistematizim t sotm juridik, megjithat ka njfar sistematizimi. Prmban norma mbi gjyqet (neni 1-5), mbi sendet, t drejtn reale (neni 6-126), mbi Martesn, familjen, prikn dhe trashgimin (neni 127-195), mbi mbrojtjen e integritetit fizik dhe jets s njeriut (t drejtn penale) (neni 196-214) mbi punn, prgjegjsin rreth dmeve t shkaktuara duke kryer pun t ndryshme si dhe mbi veglat e puns (neni 215-282).N shum nene prve qeshjeve t prmendura beht fjal edhe pr procedurn gjyqsore dhe mjetet e provs. Kodi sht i gdhendur n nj shtyll guri t bazalitit t gjat 2.25m., aty sht e gdhendur edhe figura e Hamurabit, i cili paraqitet solemnisht para hyjnis s diellit-Shamashit duke marr prej tij Kodin. Shtylla ka qen e vendosur n qendr t qytetit dhe n disa qytete t tjera t Babilonis. Shtylln e gurit me tekstin e kodit t Hamurabit e ka zbuluar nj ekspedit arkeologesh francez, e udhhequr nga Zhan Zhak d Morgan, n vitin 1901/1902 n grmadhat e qytetit Suzi n jug-perndim t Iranit t sotm, kryeqytet i dikurshm Elam. Ky monument sot ruhet n Luver t Parisit.

ATHINA

N gadishullin e Atiks n fund t shekullit 9 dhe n fillim t Shekullit 8 p.e.s. jetonin katr fise jone, t cilat gjendeshin t rrethuara nga fiset dore. Populli ndahej n aristokrat t pasur (eupatrid) dhe n t varfr (demos). Formimi i shtetit t Athins lidhet ngusht me reformat e heroit legjendar Tezeut. Sipas reformave t tij u b bashkimi i katr fiseve jone t Atiks me nj bazileus t prbashkt me qendr n Athin. Bazileusi zgjidhej pr tr jetn. Ai ishte prijsi kryesor ushtarak, kryklerik por edhe gjyqtari m i lart i Atiks. Ky zgjidhej nga kuvendi i prgjithshm i lidhjes s fiseve, zgjidhej me an t shortit nga katr kandidatet e propozuar prej secilit fis, gj q dshmon s fiset ishin plotsisht t barabarta.Prve reformave t Tezeut jan edhe reformat e Solonit, Klistenit, Efijaltit dhe Perikleut. Zhvillimi i Athins ndahet n dy periudha t rndsishme: Periudha prej themelimit t shtetit e deri n vitin 595 p.e.s. dhe prej vitit 595 p.e.s. e deri n vitin 338 p.e.s. kur Athina ra nn sundimin e shtetit Maqedon.Athina n vitin 338 p.e.s. pas disfats s Heronjs, e humbi pavarsin dhe ra nn shtetin Maqedon, mirpo pr shkak t respektit q kishte Aleksandri i Madh ndaj Athins dhe ndaj msuesit t tij Aristotelit, kt nuk e nnshtroi plotsisht si poliset tjera greke, por ja njohu nj shkall t konsiderueshme t autonomie politike. Kjo do t zgjas deri n vitin 168 p.e.s. kur Athina dhe e tr Greqia antike ra nn sundimin Romak definitivisht.

RREGULLIMI SHTETEROR I ATHINES

Prej themelimit t shtetit e deri n reformat e Solonit (fillimi i shek.6 p.e.s.) Athina ka qen republik aristokrate, kurse prej reformave t Solonit e deri n fund t ekzistimit t shtetit t pavarur ka qen republik demokratike skllavopronare. Deri n reformat e Solonit organet kryesore t pushtetit shtetror qendror kan qen 9 arkondt dhe aeropagu (organ administrativ dhe ekzekutiv), kurse kuvendi popullor i gjith qytetareve t Athins nuk ka ekzistuar.Nnt arkondt kan qen organ administrativ dhe ekzekutiv. N fillim ekzistonte vetm nj arkond, (Arhon bazilej) zgjidhej me short nga katr kandidatet e propozuar prej secils fis nga nj. Zgjidhej pr tr jetn. Numri i punve q duhet ti kryente arkond bazileu (bazileusi prbashkt) rritej gjithnj dhe ai vetm nuk mund ti kryente. Madje funksioni i prjetshm bent q n pleqri arkond bazileu nuk mund t komandonte me ushtri, andaj pr kto shkaqe q nga shek. 9 p.e.s. u vendos q krahas tij t zgjidhet edhe nj arkond tjetr: arkond polemarh si komandant i prbashkt i ushtris. N mnyr t njjt m von zgjidhet edhe nj arkond eponymos pr shtje administrative dhe gjyqsore.Mandati i prjetshm i arkondeve filloj ti cenoj interesat e eupatrideve, kshtu qe nga mesi i shek.8 p.e.s. mandati i arkondeve kufizohet n dhjet vjet e me vone ne 1 vit dhe askush nuk mund t zgjidhet dy here n kt funksion. M von u krijua organi i quajtur Aeropag-kuvend i gjith arkondeve t dikurshm. Aeropagu nder t tjera vendoste edhe pr numrin e arkondeve, kshtu q prej shek. 7 p.e.s. u rrit numri n gjithsejt 9 arkond. Aropagu n vitin 595 p.e.s. e angazhoi Solonin nj filozof t zgjuar, i cili si tregtar dhe detar kishte shtitur tr Mesdheun dhe kishte prfituar prvoj t madhe. Soloni kur e pranoj kt detyr gjendej n postin e arkond eponimosit. Reformat e Solonit kan qen t gjithanshme.Me reformat e Solonit iu vun themelet republiks demokratike. Tubimi i t gjith popullit-kuvendit popullor i quajtur Eklezia u b organi m i lart dhe m i rndsishm i pushtetit shtetror. N kuvend merrnin pjes t gjith meshkujt e lire t moshs madhore ( mbi 20 vjet) pa zgjidhje dhe seleksionim. Numri i pjesmarrsve sillej prej 20 mij deri n 40 mij veta. Kuorumi nuk ka qen i caktuar, prve kur vendosej pr ostrakizm (duhej t merrnin pjes s paku 6 mij veta). Kuvendi mbante seanca t rregullta dhe t jashtzakonshme. Koha e mbajtjes dhe rendi i dits i seancave t rregullta caktohej n fillim t vitit.Viti politik n Athin ndahej n 10 prytani (prytanea) q kapte 36 dit, n ditn e par t do prytanie mbahej seanca e rregullt. Pr seancat e jashtzakonshme vendoste organi ekzekutiv-administrativ i quajtur bule. Vendimet q miratoheshin n kuvend duhej patjetr t ishin n harmoni dhe me frymn e zakoneve t vjetra. N qoft se vendimi ose ligji i miratuar nuk ishte ne prputhje me traditat e vjetra ose nuk ishte n prputhje me vullnetin e prhershm t popullit si thoshin athinasit ekzistonte mundsia e kontrollit t mvonshm dhe t anulimit t tij. Kt kontroll deri ne reformat e efalijetit t vitit 462 p/e s re e bnte aeropagu, kurse prej ktij viti e bnte organi helieja. Procedurn para helieja pr anulimin e vendimit t aprovuar nga kuvendi me padin grafe mund ta inicionte secili qytetar athinas.Ai duhej to ofronte prova dhe t vrtetonte se vendimi i kontestuar vrtet ishte nkundrshtim me vullnetin e prhershm t popullit. Prej reformave t Klistenit (509 p.e.s.) kuvendi dhe demokracia Athinase u pajisen edhe me nj institucion shum t rndsishm dhe t paprsritshm n historin e sistemeve politike. Fjala sht pr dbimin e nderit t quajtur ostrakizm (tabela e argjilit-qeramikes ku shkruhej emri i atij q do t debohej). Personit q i shqiptohej dbimi i nderit duhej patjeter t largohej pr 10 vjet dhe t vendosej n nj vend tjetr, ku zakonisht ja caktonte shteti. Ata kishin t drejt t kthehen vetm nse i thirrt Athina.Deri n reformat e Perikleut (gjysma e dyt e shek. 5 p.e.s.) t gjitha funksionet shtetrore ushtroheshin pa pages. Pas ktyre reformave u miratua ligji i quajtur misthoforia, me t ciln u jepej dieta ose kompensimi pr kohn e humbur t gjith atyre q merrnin pjes n kuvend dhe n organet tjera shtetrore.Prej reformave t Solonit pr nga rndsia, pas kuvendit, vinte kshilli i quajtur bule. Ky ishte nj kshill politiko-administrativ dhe ekzekutiv, q prbhej prej 400 kshilltarve (bulenteve), prej secils file nga 100, me mandat nj vjear Fisi n Athin deri n reformat e Klistenit (509 p.e.s.) ishte njsia themelore zgjedhore, kurse prej ktyre reformave njsia territoriale bht kryesore. Klisteni tr territorin e Athins e ndau n 100 komuna (deme), t cilat me short ndaheshin n 10 rrethe ( secili rreth 50 antar), bulea tani prbhej prej 500 antareve (m t moshuar s 30 vje). Secili rreth prbhej nga nj delegacion, gjithsej 10 delegacione. Nj delegacion qeveriste gjat nj prytanie.Bulea shqyrtonte dhe vendoste pr dokimazin. Secili npuns i zgjedhur dhe do bulent duhej ti plotsonte kushtet dhe para s t merrte detyrn i nnshtrohej procedurs s dokimazis q zhvillohej n form t nj procedure gjyqsore para bules. N kt procedur shqyrtoheshin virtytet morale t kandidatit, konstatohej s a sht shtetas i Athins, cils shtres i takon, a i ka prmbushur detyrimet fiskale, a ishte i dnuar, a i respektonte perndit dhe prindrit, a ishte i martuar, etj.N periudhn e republiks demokratike ndr organet qendrore t pushtetit vend t rndsishm z edhe helieja (dmth. Qielli), gjykata porotike,gjykata m e lart n Athin. Helieja ndahej n dikastere, q n esence ishin porot gjyqsore. Dikasteret nuk kan qen t prhershme por formoheshin ad hac me short. Ekzistonin tri lloje t dikastereve: t 201, 501 dhe 1501 antarve.Funksionaret dhe npunsit shtetror n Athin nuk ishin t prhershm, por zgjidheshin pr nj vit. Deri n reformat e Klistenit funksionaret dhe npunsit m t rndsishm kan qen: arkond bazileu, arkond polemarhu, arkond eponimi, 6 arkond testemotet; kurse prej reformave t Klistenit m t rndsishmit kan qen 10 strategt (komandantet supreme t ushtris), 10 toksijarh (komandantet e kmbsoris), 2 hiparha (komandantet e kalorsis), 10 filarha (komandantet e ushtrive t fileve), etj.

SPARTA

Procesi i krijimit t shtetit Spartan ndodhi ather kur u krijuan edhe polist tjera greke. Dy fiset dore q kishin krijuar nj federate t fuqishme n shek 9 - 8 p.e.s. pushtuan Peloponezin dhe aty nnshtruan popullsin autoktone akeje (me origjin greke), t cilt gjendeshin n nj shkall m t lart t zhvillimit ekonomik dhe shoqror. Pjesn m t madhe t ksaj popullsie t lire, i shndrruan n skllevr t prbashkt shtetror-n Helot, kurse nj pjes m t vogl, zejtart dhe tregtaret, i shndrruan n Perik. N fushn e Lakonis krijuan qytetin Sparta.Sparta kryesisht ka qen shtet luftarak dhe agrar. Spartant e lire ekskluzivisht merreshin me luft dhe me bujqsi, zejtaria dhe tregtia pr ta ka qen veprimtari e turpshme. do Spartan prej moshs 18-60 vje ka qen ushtar. Prej moshs 7-18 vje qndronin n edukatore t prbashkta ku rendsi t veant i kushtonin prgatitjes fizike dhe luftarake, kurse kulturs s prgjithshme i kushtonin m pak rendsi, vese dinin shkrim-lexim. Spartant i takonin klass skllavopronare, n popullsin e lire binin edhe perikt, t cilt origjinn e kishin nga zejtaret dhe tregtaret e popullsis s nnshtruarautoktone. M von n kt kategori hyjn t gjith t huajt q jetonin n Spart. N popullsin jo t lire binin helotet.Spartanet nuk lejonin q numri i helotve t rritej tej mass s planifikuar. Pr do 10 vjet organizonin aksionin e quajtur kriptia me t cilin bnin vrasjet masive t helotve. Prve helotve, si skllevr kolektiv t shtetit, n Spart, kan ekzistuar edhe skllevr private q kan shrbyer si shrbtor shtpiak n familjet e Spartanve m t pasur. E drejta spartane n krahasim me t drejtn athinase ka qen m e pa zhvilluar. Burim kryesor i t drejts ka qen e drejta zakonore, kurse ligjet e shkruara kan qen t pakta. N burimet historike prmenden ligjet e Likurgut, themeluesit legjendar t shtetit Spartan Nga e drejta sendore institucioni m i rndsishm ka qen ai i pronsis mbi token. Sistemi i dnimeve ka qen i ngjashm me ato t poliseve tjera greke. Ekzistonin dnimi me vdekje, me gjob, dbimi nga vendi, por nuk njiheshin dnimet fizike (gjymtimet trupore dhe rrahjet) e as dnimet me heqje t liris.

RREGULLIMI SHTETERORSparta prej fillimi e deri n mbarim ka qn Republik Aristokrate Skllavopronare. Organet kryesore t pushtetit qendror kan qen: kuvendi popullor, dy mbretr, geruzia (pleqnija) dhe 5 efort. Kuvendi popullor ka qen organi m i lart legjislativ, n t vendosej pr luftn dhe paqen, zgjedhshin antart e geruzis dhe efort, si dhe miratoheshin vendimet m t rndsishme pr shtetin. N fillim kuvendi ka qen organ mjaft i rndsishm, por m von me zgjerimin e kompetencave t organeve tjera, shndrrohet n nj organ ku dgjoheshin dhe formalisht aprovoheshin vendimet e formuluara dhe propozuara nga organet tjera.Dy mbretrit kan prejardhje nga dy prijs ushtarak t dy fiseve dore q themeluan Spartn. Ata kishin funksione ushtarake, gjyqsore dhe fetare, sepse njherit kan qen edhe klerik suprem. Formalisht kan qen t trashgueshm, por leht mund t ndrroheshin ngaorganet tjera andaj kta ne nuk kane qene mbretr ne kuptimin e plote teoriko juridik.Geruzia ka qen organ operativo administrative q prbhej prej 28 geronteve dhe dy mbretrve. Gerontet duhej q patjetr t ishin m t vjetr s 60 vje. Kta i zgjidhte kuvendi pr tr jetn, por kur merrej parasysh mosha, mandati nuk ishte i gjat. Gerontet zgjidheshin n kt mnyr; populli i tr vinte n mbledhje dhe disa njerz t caktuar ndryheshin aty pran n nj shtpi, ku as nuk shikonin, as nuk shikoheshin nga t tjert, por vetm mund ti dgjonin britmat e njerzve t mbledhur.Vlersimi i kandidateve bhej me t thirrura. Ata dilnin nj nga nj, pa ditur s cili do t zgjidhej. Zgjidhej ai q ishte brohoritur m shum e m gjat. Institucioni i 5 eforve u themelua m von dhe u b organi m i rndsishm shtetror n Spart. Kta i zgjidhte kuvendi popullor pr nj vit. Zgjidheshin nga spartanet m t pasur dhe me autoritativ. Kishin t drejte t konvokonin mbledhjet e kuvendit popullor dhe t Geruzis, ti ndrronin mbretrit nga froni, vendosnin n mnyr meritore pr politiken e jashtme dhe t brendshme , kontrollonin punen e t gjith nnpunsve shtetror etj

SHTETI I FRANKEVEShteti i frankve sht nj shtet tipik i feudalizmit t hershm dhe i takon grupit t mbretrive barbare. Frankt (grup i fiseve germane) nn udhheqjn e Klodevikut, n fund t shek. 5, prafersisht n teritoret e sotme t francs veriore, belgjiks jugore dhe pjesve jugore t gjermanis e deri n zvicer, krijuan shtetin e tyre q qndroi deri n fund t shek. 9 -fillim t shek.10, kur u coptua n disa mbrertri dhe principata t pavarura dhe feude t mdha. Zhvillimi historik i shtetit t frankve ndahet n dy periudha t mdha: n periudhn e Merovingve dhe Karolingve.Periudha e merovingve zgjat prej themelimit t shtetit e deri n mesin e shek. 8,N periudhen e marvingve marrdhniet feudale jan n formim e siper dhe kjo mund t quhet edhe faza parafeudale. Gjat sundimit t merovingve pr shkak t kunderthnjve t brndshme dhe dobsive individuale t disa sundimtarve ndodhte q shteti i Frankve t coptohej n disa njsi, q m von nn udhheqjen e nj sundimtari tjeter m energjik prseri t bhj bashkimi. Kjo u prserit disa here deri n kohn e sundimit t Pinit t vogl-themelues i dinastis s karolingvePeriudha e karolingve prej mesit t shek. 8 e deri n fund t ekzistimit t ktij shteti, N kt peiudh u bn reforma t rendsishme n organizimin e pushtetit shtetror qendror si dhe n organizimin e administrates lokale, n organizimin e ushtris, n sfern e t drejts, etj. Shteti i frankeve n periudhen e karolingeve arrin kulminacionin e zhvillimit, e sidomos gjat sundimit t Karlit t madh, i cili pushtoi gati gjith pjesn perndimore t perandoris s dikurshme romake. N periudhen e karolingve marrdhniet feudale morrn formn definitive, ndrsa struktura sociale dhe etnike u thjeshtsua.

Marrdhniet feudale dhe formsimi i tyre juridik n shtetin e frankveN fillim t periudhes s marovingve nuk egzistonte ndonj marrdhnie unike dominuese feudale prveq kolonve dhe fshatarve t lir n bujqsi prdoreshin edhe skllevrit mesjetar t quajtur SERVI.Sundimtart e periudhes se marovingve shfrytzuan insutucionin e anstrucionit. Austoricont kan shoqrues t sundimtarit quheshin edhe Komes (comes) , ktyre sundimtari u jepte prona t mdha toksore , ndrsa kta sundimtarit i betoheshin se do ti shrbenin n luft dhe n paqe.Gjat periudhes se marovingve ushtria u b n baz t sistemit benificiar ( benificiumi ka qen nj pron toksore e cila u jepej njerzve t lir n form ad personam dhe nuk mund t prvetsohej vetm ta shfrytzonin me kusht q kur t thirreshin t vinin n ushtri si kalors n rast t mosplotsimit t ktij kushti u merrej beneficiumi).Q nga fillimi i sundimit t karolingve u b fuzionimi i institucionit t benificiumit dhe vasalitetit, sepse deri n at koh ndodhte q dikush t gzonte benificiumin dhe t mos vassal i dhnsit dhe e kundrta. Vasaliteti ka qen marrdhnie personale ndrmjet sundimtarit dhe njriut t lire i cili me deklarat solemne lidhej me sundimtarin dhe i premtonte ktij se me besnikri do ti shrbente tr jeten, dhe sundimtari ka qen i detyruar ta mbroj vasalin e vet.Me fuzionimin e marrdhnieve reale t beneficiumit dhe marrdhnies personale t vasalitetit krijohet nocioni i feudit dhe marrdhnies feudale.Kshtu q nuk mund t merret me mend q dikush t gzoj beneficiumin m von t quajtur Feud e t mos jet n marrdhnie Vasaliteti, i varur nga seniori i vet. Feudalt e mdhenj feudet e tyre i ndanin e ua jepnin njerzve t lir me kusht q kta t shndrroheshin n vasal t tyre n shek 19 me nj akt t sundimtarit parashihej q qdo njri t ishte vasal i dikujt kshtu krijohet nj hierarki feudale ose pyramid vasaliteti n krye t s ciles qndronte sundimtari si sizereni kryesor ndersa vasalet e tyre paraqitshin edhe si senior. Feudt filluan ti zgjeronin feudet e tyre duke ia bashkangjitur atij edhe ngarkesat toksore t fshatarve t lire ndrsa kta t fundit duke i shndrruar n fshatar t varur- bujkrobr. Akti juridik me t cilin bhej ndryshimi i statusit juridik t fshatarit t lire dhe cilsis juridike t prons s tij quhej Komendacio.

RREGULLIMI SHTETEROR I SHTETIT T FRANKVE

N periudhn e merovingeve shteti i frakve ka qen monarki patrimoniale ose bashtinore. Organi m i rndsishm i shtetit ka qen monarku, pushteti i t cilit bazohej n mundium ose n banusin mbretror. Me mendium, kuptojm detyrat dhe t drejtat e monarkve frng, t ngjashme me t drejtn e babait n familje. Ndrsa banusi mbretror sht e drejta mbretrve freng q shtetasve t tyre dika tu urdhrojn ose tu ndalojn me krcenim t gjobs ose t shpalljes s tyre jasht mbrojtjes ligjore.Ndr funksionart e lart t pallatit mbretror dalloheshin referendariusi q prpilonte aktet e monarkut, madje komeset dhe kontet e pallatit mbretror, ndr t cilt pozitn m t rndsishme e fitoi majordomi. Majordomet derisa monarku ishte i mitur, ushtronin funksionin e shefit t shtetit. Pastaj mbikqyrnin sherbetoret e pallatit. Organ tjetr i rndsishm i pushtetit qendror, n fazn e hershme t shtetit t frankeve, ka qen kuvendi popullor.Kuvendin popullor franket e mbanin n pranver n muajin mars, andaj edhe quhej Campus martius, m von ndryshoi termini dhe mbahej n maj dhe quhej Campus maius. Mbledhjet e kuvendit popullor i kryesonte mbreti, ose personi t cilin ai e autorizonte. Ndr organet tjera t rndsishme t pushtetit qendror kan qen edhe kuvendi i pallatit mbretror, kuvendi i magnateve dhe kuvendi kishtar.N ato pjes t territorit ku u ruajt organizimi i administrats lokale romake njsia themelore administrative ka qen civitates, n krye t s cils qndronte komesi, ndrsa n ato pjes ku u vendos administrata frenge njsia themelore ishte pagusi n krye me kontin. M von gradualisht, beht shkrirja e ktyre njsive n njsin territoriale-administrative t quajtur kontea. Konti emrohej dhe shkarkohej nga mbreti, ndrsa si shprblim pr ushtrimin e funksionit merrte n posedim prona t mdha toksore, t cilat i kthente n rast t shkarkimit. Konti komandonte me njsin e ushtris s tij territoriale dhe kishte kompetenca t gjra administrative , fiskale dhe gjyqsore.Zvendsi i kontit quhej vikar. Kontt ndaheshin n njsi m t vogla administrativo-territoriale n centene n krye me tunginin ose centenariusin. Kompetenca e tunginit ka qen ekskluzive gjyqsore. Tunginin e zgjidhte kuvendi popullor (kuvendi i njerzve t lire) i centens. N kohn e sundimit t Karlit t madh u formuan dukatat n krye me dukn (dux). Kto kan qen njsi m t mdha s kontet. Duka n rend t pare ishte komandant i ushtris n dukatn e tij q prbhej nga ushtrit kontve n prbrje t saj. Po ashtu u krijuan edhe market ose markonet.

E DREJTA- BURIMET E SE DREJTES

Franket aplikonin t drejtn e tyre q n esence ishte e drejt zakonore gjermane e cila nuk ishte unike, sepse secili fis, sipas parimit personal, aplikonte zakonet e veta juridike, q pak a shum ndryshonin nga t tjerat. Ndrsa popullsia e nnshtruar galo-romake aplikonte t drejtn romake. M pas u paraqit nevoja e kodifikimit t s drejts zakonore t fiseve franke, kshtu q u krijuan ligjet e para t barbarve t njohura n histori si lex barbarorum. Ndr ligjet barbare jan t njohura: ligji i Salikve, ligji i Ripuarve, ligji i Burgundve, etj.Ligji i salkive : M i rndsishmi n aspektin juridiko-historik ishte ligji i Salikve i cili sht njri ndr ligjet barbare m i vlefshm n aspektin juridiko-historik sht ligji i salikve q paraqet nj prmbledhje t s drejts zakonore t fisit Salik redaktimi i t cilit sht br n menyr sekcesive n tri versione :Versioni 1 : me 65 nene u redaktua ne fillim te shek. 6 n fund t sundimit t Klodevikut dhe titullohej Pacts Legis Salicae , eshte shkruar ne gjuhen Latine por disa nene t tij mbajn mbititullin MALB dhe pjesrisht jan t shkruara n gjuhen Franke. Redaktimit t mvonshm iu shtuan edhe disa nene (107) ndrsa gjat sundimit t karlit t madh u b redaktimi definitive dhe prmbante vetm 70 nene .Ligji i Salikve sht nj prmbledhje m autentike e t drejts Zakonore Gjermane sepse n t ka m s paku ndikime t s drejts romake. Gjithashtu mund te aplikohej edhe e drejta romake per popullsine galo-romake u nxirren ligjet romake te barbarve si Lex Romana Barbarorum me te rendsishmet ishin Lex Romana Burgundionum dhe Lex Romana isigothorum. Perveq tyre kishte edhe akte tjera te normative te sundimtarve: decreta, edicta, constituciones, praeceptiones e te tjera. Ne periudhen e karolingeve aktet e undimtarev quheshin capitularia nder kapitujt me te rendsishme eshte ajo e Karlit te madh me te cilen normohej administrimi i domeneve mbretrore.

KALIFATI ARAB : VESHTRIMI I SHKURTER HISTORIK

Ky shtet u formua shum m ndryshe se shtetet e tjera t europes perendimore e bizantine , ky shtet u formua n mnyr autoktone.N Arabi jetonin fiset beduine, t cilat kishin origjin t prbashkt (ishin t races semite), kishin gjuh, zakone, tradit dhe kultur t prbashkt. N shekullin 5 - 6 arabt jetonin n bashksi primitive. Njsia m e madhe ka qen fisi. Mashkulli si martohej kalonte n tendn e tij dhe bhej zot i shtpis s tij. Fisi kishte kryetarin q quhej sheik, madje ekzistonte kuvendi i fisit dhe kshilli i fisit q prbhej nga kryetaret e klaneve. Secili fis kishte idhullin e vet q q e adhuronte, n shumicen e rasteve ishte ndonj figure (pra kishin besim politeist) N Kuran kjo periudh quhet periudha e Xhahilis (injorances).Aristokracia fisnore kryesisht merrej me tregti. Si rezultat i zhvillimeve n vend u krijuan disa qytete t rndsishme si kan qen : Meka, Jetribi (Medina), Jemeni, etj. Qyteti m i rndsishm ka qen Meka, ku edhe ishte tempulli i shenjt Qabeja, t ciln n muaj t caktuar e vizitonin arabet nga e tr Arabia. Koha e vizitave fetare (haxhilleku) shfrytzohej edhe pr tregti. Ruajtsit e Qabes ishin fisi i Kurejshve. N fund t shek.6 dhe n fillim t shek. 7 paraqitet MUHAMEDI, themelues i Islamizmit dhe i shtetit arab. Muhamedi u lind me 570 dhe n moshn 40 vjeare shpalli botrisht s nga perndia ka pranuar misionin e prhapjes s islamizmit. Ai shpalli vetn profet.Misioni i tij i prhapjes s islamizmit zgjati prej vitit 610, kur i zbriten shpalljet e para t ajetve kuranore e deri me vdekjen e tij me 632. Misioni i Muhamedit ndahet n dy periudha: periudha dhjetvjeare n Mek dhe periudha prej shprnguljes Muhamedit dhe ithtarve s tij n Jetrib me 622. Menjher pas vendosjes n Medine (n vitin 1 sipas hixhrit) Muhamedi n konsulltim me besimtaret e tij, por edhe me jomyslimanet vendosn q t formojn qytet-shtetin e Medins. Me at rast prpiluan dhe miratuan nj shkres (kitab) q njihej si karta e Medins, dhe paraqet jo vetm kushtetutn e par t shtetit islam, por njiherit paraqet edhe kushtetutn e pare t shkruar n cilindo shtet t bots. Sipas ksaj karte qytet-shtetet e medines ishin bashksi fetare territoriale e prbr nga muslimant e ikur nga meka , muslimant e medines dhe jomuslimant, q pranonin pushtetin dhe t gjith ishin t barabart dhe s bashku t luftonin pr mbrojtjen e atdheut.Ky dokument ka gjithsejt 52 nene. 25 nenet e para kan t bjn me myslimanet, ndrsa 27 nene tjera iu kushtohen hebrejve. Pas ksaj Muhamedi nuk ishte vetm udhheqs shpirtror, por edhe udhheqs shtetror dhe politik, pra ishte shef i shtetit dhe komandant i ushtris. Pas vdekjes s Muhamedit pr kalif (trashgimtar i Muhamedit) u zgjodh Ebu Bekri (632-634), mirpo arabin e kishte prshkruar nj kriz e thell politike dhe ushtarake sepse ishin paraqitur profet t rrejshm, q synonin dezintegrimin e vendit dhe islamizmit. Ebu Bekri ja arriti q ti shuaj t gjitha trazirat dhe ta stabilizoj vendin. Pas vdekjes s Ebu Bekrit pr kalif u zgjodh Omeri (634-644) njri ndr kalift m autoritar, pastaj Osmani, Aliu.Deri ne vitin 750 ne krye te kalifatit arab qendron dinastia e Omajdeve ndersa prej ktij viti e deri me 1258 dinastia e abasidve.

RREGULLIMI SHTETEROR NE KALIFATIN ARABShteti arab kishte nj rregullim shtetror specifik n krahasim me shtetet tjera feudale t ksaj periudhe. N krye t shtetit qndronte kalifi, fjala kalif ka kuptimin e trashegimtarit, zvendsuesit dhe prfaqsuesit t profetit. Kalifi ishte i pari i fes islame, andaj edhe pushteti shtetror kishte karakter t theksuar teokrat. Mnyra e ardhjes n fronin e kalifit n fillim ka qen e parregulluar, ndonse edhe m von kjo shtje nuk rregullohet n mnyr specifike. Principin e zgjedhshmris s kalifve i pari e theu Muavija, i cili edhe vet kishte ardhur n pushtet n mnyr jodemokratike. Ai arriti q kshillit t Sheikve tua imponoi t birin e vet pr pasardhs t kalifit, e me kt krijoi praktikn e trashgimit t fronit.Kandidati pr kalif duhej q shprehimisht t jepte plqimin paraprak pr kt post dhe duhej ti plotsonte edhe disa kushte elementare fizike, intelektuale dhe morale. T ishte i moshs madhore dhe ti takonte familjes , prkatsisht t ishte pasardhs i gjinis s Muhamedit. Prve kalifit ndr organet qendrore t pushtetit nj koh ka ekzistuar edhe kuvendi i te gjith sheikve i quajtur shura. Gjat sundimit t abasidve , nn ndikimin e Persianve, u bn reforma t rndsishme n administratn shtetrore. U institucionalizua institucioni i ministrit t par-vezirit, i cili kryesisht merrej me punt e pushtetit laik, me ka edhe m tpr u theksua roli i kalifit si kryepar i fes islame. Administrata ishte e ndar n resore-divane, q me gjuhen e sotme do t thoshim ministri.Njsia m e madhe administrativo-territoriale dhe ushtarake n kalifatin Arab kan qen Emiratet (provincat), kufijt e t cilave ndryshonin shpesh. N krye t emiratit qndronte Emiri, i cili si mkmbs i kalifit, kishte pushtetin m t lart administrativo-politik dhe ishte komandant supreme i ushtris s emiratit. Prve ktij ekzistonte edhe amili, i cili kujdesej pr mbledhjen e tatimeve. T dyt kta i prgjigjeshin Vezirit. do mysliman i aft pr luft kishte obligim fetar q t merrte pjes n luftn e shenjt-xhihad. Ushtria kryesisht prbhej prej ushtris vullnetare dhe ushtris s prhershme (profesioniste). Jomyslimanet prve harait, tatimit pr tok, paguanin edhe xhizn, q ishte tatim pr kok t banorit. Ndrsa popullsia islame arabe dhe joarabe q kishte kaluar n islam paguante tatimin pr tok-nj t dhjetn q quhej ushur. Popullsia myslimane kishte detyrim fetar q t paguante edhe zekatin, n katerdhjet-nj n vit. Ky ishte nj tatim q mblidhej nga besimtaret pr ti ndihmuar t varfrit.

BIZANTI: VESHTRIM I SHKURTER HISTORIK

Fillimi I krijimit t bizantit daton q nga gjysma e pare e shek.3 kur perandori Konstantini I i madh urdhroi shprnguljen e kryeqytetit t perandoris romake prej perndimit n lindje (ku u formua qyteti-Konstantinopolis Stambbolli i tashem). Ndrsa jetn e pavarur, si shtet i pavarur, Bizanti formalisht e filloi prej vitit 395 kur perandori Teodosije e ndau perandorin n dy pjes: n pjesn perndimore dhe pjesn lindore. Pjesa perndimore definitivisht u shkatrrua n vitin 476, ndrsa pjesa lindore qndroi edhe plot nj mij vjet- deri n vitin 1453.

E DREJTA BIZANTINE: BURIMET E SE DREJTESE drejta bizantine fundamentin e ka n t drejten romake, bile n tre shekujt e pare ajo realisht ishte e drejt romake. E drejta bizantine kryesisht bazohej n kodifikimin e Justinjanit. Edhe pse vet Justinjani kishte urdhruar q askush nuk guxon me an t komentimit t bj kurrfar ndryshimesh dhe plotsimesh t kodofikimit t tij , megjith at ai e theu kt urdhr dhe vet nxorri disa novella, nga t cilat prbht pjesa e 4 e kodofikimit t tij.Burimet krysore t s drejts kan qn ligjet dhe konstitucionet e perandorve t quajtur novella, ndrsa prej shek. 7 kto quheshin nomoi. Pos ktyre burimeve t rendsishme paraqiten edhe nomokanonet dhe bulat si nurime tjera paraqiten edhe Nomokanonet dhe bulat m i vjetr i ruajtur daton nga shek. 7, kurse m i njohuri dhe m i prhapuri ishte nomokanoni i Fotieut i prpiluar n Konstantinopoj n shek. 9.Si burime t s drejts q nga shek. 10 paraqiten edhe bulat ose krisobulat (bula t pajisura me vul t art), t cilat m s shpeshti iu lshoheshin kishave dhe manastireve.E drejta zakonore n Bizant ishte e dors s dyt-burim supsidar.Numri m i madh i ligjeve bizantine jan n form t komentimeve, plotsimeve, ndryshimeve dhe spastrimit nga normat e vjetruara t kodofikimit t Justinjanit. Ndr ligjet e reja (origjinale) vlen t prmenden ligji Agrar, ligji ushtarak q ka t gj me veprat penale dhe deliktet kundervajtese t ushtarakeve-stratiotve, dhe ligji detar me t cilin normohej prgjegjsia e pronarit t anijs, mbrojtja e rndit n anije, pagimi i antarve t ekuipazhit, etj. Kto tri ligje besohet s i ka nxjerr Justinjani II n fund t shek. 7 ose n fillim t shek. 8N shek. 8 nxirret nj prmbledhje zyrtare n form t nj doracaku e quajtur Ekloga (n greqishte-zgjedhje). N shek. 9 dinastia maqedonase kishte kryer nj veprimtari t bollshme ligjvense. Veprat m t rendsishme legjislative t saj jan: Prohieroni (n greqishte-manuel,doracak), Epanagoga dhe Bazilika. Prohieroni (u nxorr n vitin 885) pr nga forma ka qn nj doracak i shkurtr, por kishte fuqin ligjore. N t kan qn t prmbledhura normat nga e drejta civile, penale, kishtare dhe procedura gjyqsore. Epanagoga (sht nxjerr n vitin 886) ka qn nj ligj q prmbante norma nga e drejta shtetrore (q sot e quajmkushtetuese). Kryesisht mbshtetet n kodofikimin e Justinjanit dhe n Prohieronin. Bazilika (n greqisht-Vasilika dmth. Ligj i perandorit) ka qn vepra m e rendsishme dhe m voluminoze kodifikatore pas kodofikimit t Justinjanit. Punn n nxerrjen e ksaj prmbledhjeje e filloi Vasileu I, ndrsa n vitin 887 e prfundoi Luani VI i menuri. Prmbledhja prbht nga 60 libra dhe ndahet n 6 vllime.

Rregullimi shtetror n BizantGjat historis njmijvjeqare rregullimi shtetror n bizant ka ndryshuar por pushteti autokratik, perandorak me karakter teokratik dhe me centralizm shtetror ka mbetur i pandryshuar. Deri n shek. 7 perandori mbante tituj romak si Imperator , augustus etj ndrsa prej ktij shekulli quhej me tituj grek : Bazileus , autokrator etj Monarku ishte shef i shtetit , prfaqsonte shtetin brenda dhe jasht , ishte komandant i ushtris, kishte ne duar pushtetin : legjislativ , ekzekutiv dhe gjyqsorEgzistonte nj hierarki e klasave t nnpunsve shtetror m se 20 tituj t ndryshm dhe prbnin t ashtuquajturin: Fisnikrin e oborrit mbretror.N bizant posti i perandorit asnjher formalisht (juridikisht) nuk u b i trashgueshm por perandort ia prcaktonin vets nj bashksundimtar zakonisht nga radht e t afrmve t vet e m s shpeshti njri nga djemt e tij t mitur dhe n kt mnyr bhej edhe trashigimi dhe vazhdonte kontinuiteti i nj dinastie n Bizantin e hershm krahas perandorit egzistonte edhe Senati Konstantini 1 kur e themeloi kryeqytetin e ri e themeloi edhe senatin e ri , kshtu q egzistonin senati i vjetr n Rom dhe aj i ri u n Konstantinopolis dhe pas shkatrrimit t roms ngeli vetm senati i ru q u quajt Sinklit.Senati e zgjedhte perantorin e ri me pjesmarrjen e ushtris , n bashkpunim me patrikun e konstantinopojes gjithashtu senati nxirrte akte n form t propozimit apo kshilles q quheshin Senatus Consulata ndrsa perandori ua jepte fuqin ligjore , senati paraqitej edhe si gjykat supreme me urdhrin e sundimtarit. Antart e senatit bizantin kan qen pasardhsit e familjeve t dikurshme q mund t merrnin pjes n senat Senatort e formonin nj shtres shoqrore q ndahej n 3 kategori dhe vetm kategoria e par ( illustres ) ishin m t pakt dhe m t pasurit mund t merrnin pjes n senat.Pasi senati e kishte humbur rndsin e organit meritor shtetror senatort e rendit t par hyjn n kshillin shtetror t quajtur : KONZISTORIANdarja administrative territoriale: Deri n shek 7 i tr territori shtetror ndahej n : prefektura, dioceze dhe provinca . Pushteti civil ka qen i ndar nga ai ushtarak N disa pjes periferike egzistonin njesi t veqanta t quajtura EGZARHATE n krye me EGZARHUN i cili ishte shef i administrats civile dhe komandant i ushtris. N shek.7 Herakliu reformoi administraten locale, ai bri bashkimin e pushtetit civil dhe atij ushtarak dike krijuar THEMAT si njesi themelore e ndarjes administrativo-Territoriale , n krye t themes qndronte strategu q ishte shef i administrates civile dhe komandant ushtarak kurse n konstantinopoj n krye t administrates qndronte EPARHU.

E DREJTA KANONIKE

E drejta kanonike rendsin m t madhe e kishte n periudhn prej shek. 11-15. E drejta kanonike sht e drejt kishtare. Kjo sht nj trsi e normave juridike t nxjerra nga kisha e krishter (katolike dhe ortodokse) pr rregullimin e marrdhnieve t vet kishs (si jan organizimi i kishs, rendi hierarkik, marrdhniet ndrmjet vet klerikeve, marrdhniet ndrmjet klerikeve dhe personave tjer q i takonin kishs, etj.) si dhe rregullimin e disa materieve juridike q pjesrisht ose trsisht binin n juridiksionin e kishs, si bie fjala qeshtjet martesore, familjare, trashegimtare, etj.Tendencat e dominimit t kishs mbi shtetin, apo t shtetit mbi kishn kan sherbyer si shkak i grindjeve dhe prarjeve t kishave. Kjo m n fund me 1054 shkaktoi edhe ndarjen definitive t kishs n at lindore (greko-ortodokse)dhe n at perndimore (romako-katolike). N lindje u ruajt tradita e cesaropapizmit q dmth. s perandori nderhynte n qeshtjet kishtare, si bie fjala kryesonte sinodhin (kuvendin e kishs) dhe i vertetonte vendimet e tij, me konstitucione rregullonte materien q rregullohet me t drejtn kanonike, madje edhe ndrhynte n qeshtjet e komentimit t dogms fetare. Kisha e krishter dhe shteti, qoft n perndim apo n lindje, n periudhn e feudalizmit kan qn t pandashme, t lidhura ngusht njra me tjetrn.

BURIMET E SE DREJTES KANONIKEBurimet e se drejtes kanonike ndahen ne: burime themelore ose te prgjithshme dhe burime te veqanta Burimet themelore ose t prgjithshme t s drejts kanonike jan: Shkrimi i shnjt, Tradita apostolike dhe kishtare, Legjislacioni kishtar dhe E drejta zakonore. Shkrimi i shnjt ose Bibla sht burimi themelor i fes s krishter por njherit edhe i s drejts kanonike. Kisha lindore ortodokse prdor prkthimin e autorizuar t Beslidhjes s vjetr t quajtur Septuanginta (nga latinishtja-70, sht fjala pr 70 dijetar q prkthyen teksin e beslidhjes n greqishte) dhe tekstin origjinal n greqishte t Beslidhjes s re. Ndrsa kisha perndimore romako-katolike prdor prkthimin e autorizuar n latinishte t Bibls t quajtur Vulgata (vulgatus-u shkrua me nj gjuh t prditshme t popullit-prkthimin e bri shnjtori

Jeronim me origjin Ilire). N pyetjen ke duhet pranuar si organ t pagabueshm pr komentim, s cila sht e drejta hyjnore?-kishat ortodokse dhe katolike ndahen: sipas pikpamjs s kishs katolike papa sht prfasuesi m i lart i pushtetit kishtar dhe konsiderohet organ i saj i pagabueshm. Ndrsa sipas kishs lindore ortodokse kjo e drejt i takon episkopatit t kishs ortodokse (kuvendit t peshkopve) i cili prfaqson kishn n kuvendet e prgjithshme t kishs ortodokse.Tradita apostolike dhe kishtare. N shkrimin e shnjt nuk jan t prfshira t gjitha normat dhe msimt relevante t s drjets kanonike dhe n prgjithsi t besimit t krishter. Ka edhe shum norma kishtare t cilat jan nxjerr nga krishti dhe apostujt e tij, ndons nuk jan vn n librin e shenjt.Legjislacioni si burim i s drejts. Ndr burimet m t rendsishme t prgjithshme t s drejts kanonike sht edhe legjislacioni, i cili pa dyshim sht burimi m i pasur i saj. Organi nprmjet t t cilit kasha e shpreh vullnetin e vet legjislativ sht kuvendi i prgjithshm. E drejta zakonore si burim i s drejts kishtare. Ashtu si edhe n t gjitha sistemet juridike dhe n t gjitha deget juridike t nj sistemi, edhe n t drejtn kishtare t gjitha qshtjt nuk jan t rregulluara me kanone e norma tjera t shkruara, por edhe me t drejtn zakonore kishtare.Mirpo duhet theksuar s zakoni patjetr duhet ti plotsoj kto kushte q t jt i pranuar si burim i t drejts kishtare: duhet patjetr t jet n pajtueshmri me frymn dhe thelbin e t tr kishs dhe institucionit q ka t bj me t: dhe duhet patjetr t pranohet s ai ekziston nj koh t gjat.

PERANDORIA OSMANE : VESHTRIM I SHKURTER HISTORIK

Shteti i turqve osmanlinj u krijua n fund t shek.13 ose n fillim t shek. 14 (kronikat e para q bjn fjal pr ekzistimin e shtetit osmanlinj datojn nga vitet 1299 ose 1301). Zhvillimi historik i shtetit osman periodizohet varsisht nga kriteret q merren si baz pr periodizim. Sipas rregullimit shtetror, shteti osman periodizohet n dy periudha: 1) prej fundit t shek. 13 e deri n gjysmn e shek. 19, dhe 2) prej gjysms s shek.19 e deri n fund t shek. 19, m sakt n fillim t shek. 20N periudhn e pare shteti osman ka qn monarki absolute (despotike) me karakter t theksuar teokrat: ndrsa n periudhn e dyt ka qn monarki kushtetuese me disa elemente t shtetit teokrat.Ns si baz pr periodizim merret zhvillimi i marrdhnieve feudale dhe zhvillimi historic i rregulimit shtetror, shteti osman periodizohet n tri periudha t mdha:1) periudha e pare fillon prej krijimit t shtetit, prej fundit t shek. 13 e deri n erekun e pare t shek. 15,2)periudha e dyt prej erekut t pare t shek. 15 e deri n fund t shek. 16, dhe3)periudha e tret prej fundit t shek. 15 e deri n fillim t shek. 20.Secila nga kto periudha ndahet nga 2-3 faza t zhvillimit.1) Periudha e pare prbht prej dy fazave: A) faza e pare zgjat prej prej fundit t shek. 13 e deri n erekun e pare t shek. 14. N kt faze bht krijimi i shtetit osman, krijohen marrdhniet feudale specifike dhe bht organizimi ushtarak. B)faza e dyt e periudhs s pare zgjat prej erekut t pare t shek. 14 e deri n erekun e pare t shek. 15. N kt faze bhn deprtimet e para n Ballkan. Ushtria turke n vitin 1371 korr nj fitore t rendsishme n betjn e Marics. N vitin 1389 n Fush t Kosovs ushtria osmane korri fitoren m t rendsishme kunder koalicionit t shtetve t krishtera ballkanike.2) Periudha e dyt zgjat prej erekut t pare t shek. 15 e deri n fund t shek. 16 ose n fillim t shek. 17 dhe prbht prej dy fazave. A)Faza e pare e ksaj periudhe fillon prej erekut t pare t shek. 15 e zgjat deri n ererkun e pare t shek.16. N kt faze, n vitin 1453 bie nn pushtimin osman edhe Konstantinopoja. Mehmeti II (el-fatih; ngadhnjimtar) Kryeqytetin e Edrens e transferoi n Konstantinopoj, q m von u quajt Istanbull.N kt periudh pushteti qendror u forcua shum. B) Faza e dyt e periudhs s dyt fillon prej erekut t pare t shek. 16 e deri n fund t shek. 16, ose n fillim t shek. 17. N kt faze Perandoria osmane arrin kulminacionin e fuqis dhe zgjerimit territorial, e sidomos gjat sundimit t Selimit I dhe Sylejman El-Kanunit (ose ligjdhnsit). Gjat ksaj faze perandoria kishte nj teritor t madh dhe shtrihej n tri kontinente; n Afrikn veriore, n Lindjen e afert, dhe n dis pjes t Lindjs s mesme dhe n Evrop deri n bedenet e Vjens. 3) Periudha e tret dhe e fundit zgjat prej fundit t shek. 16 ose fillimit t shek. 17 e deri n fillim t shek. 20. Kjo periudh n prgjithsi karakterizohet me nj rnie permanente t Perandoris osmane. Kjo sht periudha e decadences dhe ndahet n tri faza: a) Faza e pare e periudhs s fundit fillon prej fundit t shek. 16-fillimi 17 dhe prfundon n fund t shek. 17. b) Faza e dyt e periudhs s tret zgjat prej fundit t shekullit 17 e deri n gjysmn e shek. 19. Gjat ksaj faze bhn ndryshime themelore n marrdhniet pronsoro-juridike mbi token. Fillon procesi i ifligimit. ifligaret Spahi, t cilt ishin vetm zotrues feudal shendrrohen n ifligar sahibi, me fjal tjera shendrrohen n pronar t vertet t toks, ndrsa raja (bujkroberit) shpronsohen nga e drejta e tyre e gzimit (haki kara) t ngastres bujqsore dhe shendrrohen n qiramarrs t t njjts ngastr. c) Faza e tret e periudhs s tret zgjat prej gjysms s shek. 19 e deri n fillim t shek. 20.

STRUKTURA EKONOMIKO-SHOQERORE DHE SISTEMI FEUDAL OSMAN

Juristet osman n shek. 16 krijojn konstrukcionin juridik mbi ndarjn e t gjith toks Brenda perandoris n tri kategori:a) tokat dhjetore (erzi arshije), b) tokat e harait (erzi haraije) dhe c) tokat luftarake, tokat e shpats ose tokat e perandorit (erzi han-memleket). Kategoria e toks dhjetore (erzi arshije) ka ekzistuar n Arabi, ku n shek. 7 luftetaret ose ushtaraket arab merrnin token e pushtuar dhe shtetit ja paguanin vetm t dhjetn arsh. Kjo jepej vetm si kontribut pr shtetin dhe bashksin fetare. Ushtari token e fituar e mbante n pronsi individuale.Kategoria e toks s harait (erzi haraije) gjithashtu u krijua n vendet arabe. Ushtaret q token dhjetore e merrnin n pronsi individuale filluan m tpr t merren me bujqsi e m pak me mjeshtrin ushtarake dhe kshtu filluan ti humbin aftsit dhe cilsit ushtarake. Pr kto shkaqe pushteti qendror kah fundi i shek. 7 dhe fillimi i shek. 8 tokat e pushtuara fillon tua lm popullsis vendase me kusht q kta ta paguajn tatimin t quajtur hara. Lartsia e harait varej prej t ardhurave q jepte toka, dhe sillej prej 1/8 deri .Kategoria e tret- tokat luftarake (erzi han-memleket) kryesisht ishin t prhapura n Siri, Azi t vogl dhe Ballkan. Mbi kt kategori t toks sht ndrtuar sistemi timaro-spahij ose feudalo-ushtarak osman.N shek. 18 juristet osman Aini Ali dhe Ali aushi bn nj ndarje ose nj kategorizim tjetr, ku tr terirorin e perandorsn osmane e ndan n dy kategori themelore: vendet me has dhe n vendet me salion. Teritori me has ka ekzistuar aty ku ekzistonte sistemi feudal ushtarak, e kto kryesisht kan qn teritoret e Siris, Azis s vogl dhe Ballkanit. Ndrsa kategoria e teritorit me salion ekzistonte n ato vise t perandoris ku paguhej salioni (tatimi nga i cili financohej administrata locale dhe teprica i dergohej arks s administrates qendrore n Stamboll. Kto kryesisht kan qn vendet arabe me sakt vendet e lindjes s afert (pa sirin) dhe afrikes veriore.

SISTEMI FEUDAL USHTARAK (TIMARO-SPAHIJ) OSMAN

Sistemi feudal osman u krijua dhe u zhvillua n Azi t vogl, n Siri dhe n pjesn Evropiane t Perandoris Osmane. Pronat feudale q u ndaheshin ushtareve kryesisht kan qn pronat e vogla-timaret dhe pronat e mesme-zeametet. Ekzistonin edhe haste perandorake q ishin tokat m t plleshme dhe m t vlefshme. Kto u jipeshin Sulltaneve-grave t sulltaneve n shfrytzim t prjetshm-arpalik ose n pronsi individuale-malikane.Haset perandorake u jepeshin n shfrytzim edhe funksionarve t lart shtetror. Ekzistonin edhe mylk timaret, t cilat personave t caktuar pr merita t jashtzakonshme, u jipeshin n prone t tjetrsueshme por me kusht t sherbimit ushtarak. Ekzistonin edhe pronat e vakfit (pronat e bashksive fetare) si dhe pronat e grupacioneve t ndryshme autonome.Timaret dhe zeametet mund t definohen si toka luftarake me siprfaqe ose me t ardhura t caktuara, t cilat sulltani ja ndante nj personi t lir n shfrytezim me kusht q ai si kalors (spahinj), me pajisje t veta, t sherbente n ushtrin osmane.Timaret kan qn prona feudale m t vogla, me t ardhura vjetore deri n 20 000 ake (monedh argjendi-1 ake=1gram argjend).Zeametet kan qn prona t mesme feudale ushtarake nga t cilat priteshin t ardhura t caktuara vjetore prej 20 000-100 000 ake.Timaret dhe zeametet dalloheshin vetm nga madhsia e t ardhurave vjetore. Timaret dhe zeametet i jepeshin personit n shfrytzim pr tr jetn. Djemt e Spahiut kishin t drejt t krkonin prej sulltanit q t trashgojn nj pjes t timarit ose zeametit. Sa do t trashgonin kta, varej s si kishte vdekur spahiu, n luft ose prej vdekjs s natyrshme.Timariotet dhe zeametet, me sakt spahijt kan qn feudal t imt dhe t mesm n perandorin osmane dhe kta kan qn forca kryesore e saj.Haset kan qn prona feudale t mdha, t cilat jepnin t ardhura mbi 100 000 ake n vit. Kto u jipeshin n shfrytzim funksionarve t lart ushtarak dhe civil: vezirve t mdhnj, bejlerbejve, sanxhakbejve, etj. E drejta pronsore mbi timarin dhe zeametin ka qn e drejt feudale e pjestueshme. Mbi t njjtn tok titular t ndryshm kishin t drejta t ndryshme reale, ata njri-tjetrit ja kufizonin t drejtn reale. Sulltani konsiderohej pronari supreme i tr teritorit shtetror, andaj edhe i do timari ose zeameti konkret.Prej fundit te shek.18 fillone deformimi i pronesise timare me te ashtuquajturin proces i ifligimit . ifligaret spahinj fillojne ne menyre arbitrare dhe te njanshme te shendrrohen ne ifligare sahabi ne pronare ose zotrues. Fshatari tani nuk kishte kurfare te drejte reale pronesore mbi token . Ai tani shendrrohet ne qiramarres. Per kete arsye sistemi timaro-spahinj ne vititn 1839 formalisht u suprimua.

RREGULLIMI SHTETEROR I PERANDORISE OSMANE : ORGANIZIMI I PUSHTETIT QENDROR

N periudhn e feudalizmit shteti osman pr nga forma e pushtetit shtetror ka qn monarki absolute (despotike) me karakter t theksuar teokrat. N fillim shteti osman ka qn mbretri, mirpo me zgjerimin dhe forcimin e tij fillon ti merr t gjitha tiparet e perandoris, andaj edhe si e till njihet- si perandoria osmane.Sulltani ose padishahu ka qn organi m i vjetr dhe m i larti. Sulltanet e pare kan qn t rrethuar me t aferm dhe me feudal t mdhnj, kshtu q kta m tpr i ngjanin feudlit supreme s sa nj monarku. Mirpo pushteti i tyre autokratik gradualisht rritej, e sidomos prej Muratit I. Prej pushtimit t Arabis dhe Egjiptit nga Selimi I (1516/17) padishahet fitojn edhe titullin e Kalifit-bhn mbrojts t gjith islamizmit, pra, n personalitetin e padishahut bashkohet pushteti laik (secular) dhe ai fetar. Padishahu kishte pushtet relativisht t pakufizueshm. Ishte i vetmi ligjdhns dhe kishte funksionet m t larta n administrat dhe n ekzekutiv. Ishte komandant supreme i t gjitha forcave t armatosura t shtetit, vendoste pr paqn dhe luftn, prfaqsonte shtetin brenda dhe jasht, pranonte t derguarit diplomatik dhe akreditonte diplomatet e turqis n vendet tjera, si dhe ratifikonte traktatet dhe marrveshjet nderkombtare.Pas vendosjes s kryeqytetit n Konstantinopoj sultan Mehmeti II El-Fatihu me nj kanuname t vacant rregulloi magjistraturat e larta shtetrore, i caktoi titujt dhe e rregulloi ceremonialin n palatin mbretror dhe n divanin e sulltanit. Sipas kanunameve t El-Fatihut funksionaret e lart shtetror radhitshin n katr magjistratura: vezirt, kadiaskert, defterdart, dhe nishanxhinjt.

Kto ishin katr shtyllat e perandoris. a) Magjistratura e vezirve pr kah vjetrsia ishte m e vjetra, ndrsa pr kah rendsia dhe funksioni m t larta. N fillim ekzistonte vetm nj vezir. Me zhvillimin dhe rritjen e shtetit osman numri i vezirve rritet, por me kanunamet e El-Fatihut numri i tyre prkufizoht n 7. Njri prej tyre ishte veziri i madh ose Sadriazemi. Veziri i madh ishte zvends i sulltanit dhe emrohej dhe shkarkohej nga sulltani. Duke prdorur nj terminologji t sotme, Vezir ose sadriazemet mund ti quajm kryetar qeverie, ndsra kshillin e vezirve kabinet qeverie. Veziri i madh ka qn faktor i rendsishm n politikn e brndshme dhe t jashtme t vendit, ishte udhheqs i tr administrates shtetrore, ndns n krye t secilit sektor qendronte nga nj vezir prkates. T gjith veziret e prbnin divanin e vezirit t madh, i cili m von u quajt porta e lart.b) Kadiaskert kan qn gjyqtar suprem ushtarak dhe civil. N fillim ekzistonte vetm nj kadiasker, e m von dy: njri n Anadoll e tjetri n Rumeli. Kadiaskert e prcillnin sulltanin n ekspeditat ushtarake, q aty pr aty ti gjykonin ushtarakt. Pas ndarjes s kompetencave, kadiaskeri i Rumelis gjykonte qeshtjet ushtarake, ndrsa kadiaskeri i Anadollit i kishte ngelur vetm emri gjyqtar ushtarak, sepse kryesisht n kompetencen e tij ngeln vetm kontestet civile apo komunale. c) Defterdart kan qn funksionar t lart financiar. Kta mbanin shenime dhe udhheqnin librat (defteret-nga edhe e moren emrin) mbi financat shtetrore. N fillim ekzistonte vetm nj defterdar dhe ky administronte pasurin personale t sulltanit. M von me rritjen dhe zgjerimin e shtetit, emrohen dy defterdar, njri n Anadoll e tjetri n Rumeli, e m von edhe disa t tjer n krye me defterdarin e madh. Defterdaret fitojn kompetenca t mdha, bnin regjistrimin e lenave ushtarake (timareve dhe zeameteve) dhe haseve, regjistronin madhsin e tyre, kufijt dhe bnin regjistrimin e popullsis q jetonte n to. ) Nishanxhinjt kan qn shkronjs (qatip), sekretar personal t sulltanit dhe kishin pr dtyr q t kujdesn pr formn e akteve t sulltanit, si bie fjala, e prgaditnin mbishkrimin, emrin dhe titullin e sulltanit, etj.Pas katr shtyllave t Perandoris n kanunamet e El-Fatihut m tutje radhiteshin edhe funksionar tjer: agallart e jashtm (komandantet e trupave sipas armve), agallaret e brendshm (npunsat), oborrtart e jashtm dhe t brendshm dhe ylemaja (njohsi i ligjit).

ORGANIZIMI I PUSHTETIT VENDOR DHE GJYQESORNjsia m e madhe administrativo-teritoriale n Perandorin Osmane ka qn Ejaleti n krye me bejlerbeun. Bejlerbejt n krye t nj ejaleti nuk qendronin m shum s 4 vjet. N shek. 17 ejaletet ndaheshin n dy kategori: n ejalete me has dhe me salion. N ejaletet me has bejlerbeu si shperblim pr ushtrimin e funksionit shprblehej me has. Kjo kategori e haseve ekzistonte n teritoret me system feudl ushtarak (timaro-spahij). Ejaletet me salion ndodhshin n Arabin dhe Afrikn veriore.N kto ejalete bejlerbeu pr detyrn q kryente shprblehj me page t rregullt vjetore nga shteti. Ejaletet m von u quajten vilajete, ndrsa bejlerbeu vali. Njsia m e vogl e vilajetit ka qn sanxhaku. N shek. 16 n perandorin osmane ekzistonin 350 sanxhaqe. N krye t sanxhakut qendronte sanxhakbeu. Sanxhaku ndahej n disa nahi. N krye t nahis qendronte subasha. Teritori i nahijs ishte teritori i nj komuns s sotme.

ORGANIZIMI I GJYQESISETr teritori i perandoris ndahej n njsi themelore gjyqsore t quajtura kadillqe. T gjith qytetart klasifikoheshin n 5 grupe: 1. mullat e mdhenj, 2. mullat e vegjl, 3. myfetisht, 4. kadijt dhe 5. naibt.1) N qytete t rndit t pare n krye t kadillekut qendronte mullai i madh, psh,: Stamboll. She-ul-islami, ndryshe quhej edhe reis-ul-islami, ka qn competent t

vlersoj s a jan n prputhje me kuranin veprimet q ndrmerreshin nga organet shtetrore, madje edhe ato t ndrmarra nga vet sulltani. She-ul-islami ka qn interpretuesi supreme i Kuranit. Ky emrohej nga sulltani. E drejta e sulltanit pr t emruar she-ul-islamin buronte nga titulli i Kalifit q ky e mbante.2) Mullat e vegjl qendronin n krye t kadillqeve n qytetet e rndit t dyt, psh.: Sarajeva, Peshta, Beogradi, etj. 3) Myfetisht kan qn gjyqtar t cilt gjykonin qeshtjet civilo-juridike q kishin t bnin me pasurit e lna pr shpirt n pronsi t vakufit. 4) Kadija ka qn gjyqtar q gjykonte dhe udhheqte me punt gjyqsore t nj kadilleku q ishte njsia themelore gjyqsore n perandorin osmane. N nj sanxhak mund t kishte m shum kadillqe, ashtu si teritori i nj kadillku mund t prfshinte teritore q u takonin sanxhakqe t ndryshme. Pr kadi mund t emrohej personi q kishte t kryer shkolln juridiko-fetare, q njihte mire gjuhn arabe dhe q njihte mire t drejtn e sheriatit dhe dispozitat tjera. Myftiu (arab-dmth. interpretues i s drejts) ka qn kryeylemaja i nj bashksie, ishte njohs i mire i religjionit dhe i s drejts, andaj edhe ishte kompetent pr t dhn prgjigje.5) Naibt kan qn ndihmsit e kadijve dhe e prbnin klasn m t ult t gjyqtarve.

Kadiu pasi q vet nuk ishte n gjndje q ti kryej t gjitha punt pr t cilat ishte kompetent angazhonte naibt.

E DREJTA E SHERIATIT

E drejta e sheriatit sht e drejt teokratike islame dhe si e till sht e paprekshme dhe e pazvendsueshme. Turqit osmanlinj t drejtn e sheriatit s bashku me islamizmin e trashguan nga turqit selxhuk, ndrsa kta kt e pranuan nga arabt. E drejta e sheriatit ndryshe quhet FIKH. E drejta e sheriatit prfshin tr rrugn jetsore t njeriut. Ajo merret me sjelljet e njeriut, si t tilla, ka nnkupton t gjitha format e veprimit shpirtror, moral dhe trupor. Prndryshe edhe emri sheriat vjen nga fjala sherie dmth. rrug (rrug e drejt, rrug e besimit t drejt, rrug e shpetimit). Juristet e sheriatit quhen myxhtehid.

BURIMET E SE DREJTES SE SHERIATITSipas shumics s juristeve islam e drejta e sheriatit mbeshtetet n burimet themelore dhe n burimet plotsuese. Burimet themelore t s drejts s sheriatit jan: Kurani, Hadithi (suneti) ose Tradita, Ixhma ose Doktrina dhe Kijas ose analigjia juridike. 1). Kurani sht libr i shenjt i besimit islam, sht burim themelor i t drejts s sheriatit dhe e islamizmit n prgjithsi dhe pr t paraqet nj lloj kushtetute. Sipas msimit islam Kurani sht shpallja e Allahut q nprmjet t derguarit t tij profetit Muhamed a.s. i drejtohet njerzimit. Shpallja e Kuranit nuk u b prnjher por zgjati 23 vjet. Ajetet (versetet) e para u shpallen n vitin 610, kur Muhamedit i zbriti profecia dhe vazhdojn deri n vdekjen e tij me 632. Muhamedi nuk dinte shkrim-lexim, me rastin e shpalljes s scilit ajet, ai i urdhronte shkruesit e tij, ti shkruajn. Teksti i Kuranit ndahet n 114 sure (kaptina) dhe secila prej tyre ka emrtim t vacant. Suret ndahen n ajete, kshtu q i tr teksti Kuranor prbht prej 6666 ajeteve. Juristet kan konstatuar s prej t gjitha ajeteve vetm 550 prej tyre kan prmbajtje juridike, me t cilat rregullohen marrdhenjt martesore, familjare, trashegimore, pronsoro-juridike dhe marrdhenie tjera civilo-juridike; qeshtjet penale dhe procedurale, etj.2). Hadithi (suneti). Me hadith (q shpeshher quhet edhe tradita) kuptojm trsin e deklarimeve (urdhresave, kshillave dhe rekomandimeve) t Muhamedit, e veprimeve t tij, si dhe veprimet e t tjrerve q ai heshtazi i kishte aprovuar dhe lejuar. Gjat jets s Muhamedit hadithet, prve prjashtimeve t vogla, nuk kan qn t shkruara. Muhamedi nuk lejonte q kto t shkruhen, sepse i friksohej ngatrrimit eventual me tekstin e Kuranit. Kto hadithe n form t tradits gojarisht u prcolln brez pas brezi. N fillim ishte leht t prcilln kto hadithe, por pas vdekjs s Muhamedit dhe zgjerimit t teritorit u paraqit nevoja q ato t shkruhen. Prshkrimi i tyre vazhdoi edhe pas 200 vjeteve nga vdekja e Muhamedit. Kshtu u krijuan disa prmbledhje t haditheve, ndr t cilat m t njohurat jan ato t Buharis, n t ciln jan t sistematizuara mbi 7000 hadithe dhe ajo e Muslimit. Burim e t drejts s sheriatit jan vetm ato hadithe q bjn fjal pr marrdheniet martesore, familjare, trashgimore, civilo-juridike, penale, procedurale, etj. Me fjal t tjera burime i s drejts jan vetm ato hadithe q kan prmbajtje juridike. N aspektin e autentitetit hadithet ndahen n hadithet plotsisht t besueshme (t vrteta t padiskutueshme) dhe n ato m pak t besueshme (t diskutueshme).3). Ixhma ose ixhma-ul-ummet. Kur pr rregullimin e ndonj situate t re nuk mund t gjendej zgjidhje n baz t normave t Kuranit dhe Hadithit, ather pr qeshtjen (rastin) konkrete krkohej mendimi unanim i ylemave eminent nga mbar bota islame, q vepronin pavarsisht njeri prej tjetrit. Por duhej t ishte n frymn e parimeve themelore t Kuranit dhe hadithit. Pra, bashksia islame nprmjet t institucionit t pajtueshmris s mendimit t quajtur ixhma, gjeti instrumentin teologjiko-juridik mjaft t rendsishm pr prshtatjen e institucioneve juridike dhe zhvillimin e marrdhenieve t reja. Pas vdekjes s Muhamedit, e drejta e dhnies s mendimit pr ndonj qeshtje q nuk ishte e rregulluar me Kuran dhe hadith i takonte vetm shokve-bashkluftetarve (as-habve) t Muhamedit, m von kt t drejt e fituan edhe nxensit e Muhamedit (tabinet), ndrsa m n fund e drejta pr ixhtihad u shtri edhe n shkenctaret eminent islam.4). Kijas ose analogjia. sht burimi i katrt i t drejts s sheriatit. Juristet islam e zgjidhnin nj qeshtje juridike q nuk ishte parapar n Kuran dh e n hadith n mnyr analoge me rastet (eshtjet) e ngjashme q parashihen n kto t parat. Pra, e drejta e sheriatit lejonmundsin q eshtjet juridike, t cilat nuk kan qn t rregulluara me norma juridike t rregullohen n baz t eshtjeve t ngjashme q kan qn t rregulluara me burimet tjera themelore t sheriatit.Burimet plotsuese jan: Er-rei dhe Urf-adet. Er-rei sht burim plotsues I t drejts s sheriatit me t cilin, nj rast konkret, q nuk mund t zgjidht n baz t burimeve themelore, zgjidhet n baz t arsyes, sipas drejtshmris (drejtsis), ose sipas ndergjegjs s gjyqtarit. Urf-adet (ose EL-urf) sht e drejt zakonore e nj bashksie shoqrore.

SHKOLLAT JURIDIKE (mez-hebet)

Ndr sektet m t rendsishme kan qn: sekta e sunij-ve, e shij-ve, e harixhijve dhe e mutezilve (racionalistet). Sot m t prhapura jan sekta e sunijve dhe ajo e shijve. Derisa n situate kur pr ndonj eshtje juridike fetare nuk mund t gjendet mbeshtetje n Kuran apo hadith, sekta m e prhapur sunijet zgjidhjen e krkojn n pajtushmrin e mendimit-n ixhma, ndrsa shiijet dhe shkolla e tyre kan qendrim t posaqem ndaj ixhmas.Ksaj kta ja kundervejn pushtetin absolut t imamit t pagabueshm, pasardhsit t Alis. Kur jan n pyetje burimet tjera si jan ixhma, kijas dhe burime tjera plotsuese, juristet edhe Brenda sektes sunnije nuk pajtohen dhe nga kto mospajtime t tyre teorike (doktrinare) paraqiten disa shkolla juridike t s drejts s sheriatit (mez-hebe). Kso shkollash kishte m shum, por prej tyre m t njohurat dhe q i qendruan kohs deri m sot jan vetm 4: Hanifi, Maliki, Shafii, dhe Hanbeli. 1). Shkolla Hanifite u themelua n Kufe t Irakut nga Imami Azam ebu Hanifi. Kjo ka qn shkolla m e rendsishme dhe m e prhapura n botn islame. Ebu Hanifi msimet e veta i prhapte me an t ligjeratave gojore, por kishte shkruar edhe librin mbi mendimin juridik (Kitabure). Shkolla hanifite karakterizohet me faktin se e pranon evolucionin e te drejtes me rastin e interpretimit nuk kufizohet ne kuptimin gramatikor por ne brendin e dispozitave juridike dhe ne fund zbraztirat juridike i plotson me ndihmen e analogjise, te krijimit sipas rezonimit te lire (er-rej dhe te drejtes zakonore. Kjo eshte shkolla me liberale ne islam.2). Shkolla Maliki u themelua n Medine nga Imami Malik Ibni Enes. Kjo shkoll dallohet m at s e kufizon ixhman me zgjidhje t pajtueshmris s mendimit t shkenctareve t Medins, madje i pranon normat zakonore t Medins si burimte se drejtes dhe me ne fund konsideron se hadithet dhe dispozitat e nxjerra ne baze te analogjise dhe rezonimit te lire mund te ndryshohen kur vijne ne kundrshtim me interesin e bashksis.. Shkolla Maliki ka qen e pranuar dhe e prhapur n tr Arabin (por m tepr n at lindore), N Egjipt, Marok dhe Tunis e edhe n Spanj kur ky vend ishte nn sundimin Arab.3). Shkolla Shafii u themelua nga Imam Shafi. Sipas ksaj shkolle e drejta i nnshtrohet evolucionit, ndrsa zbraztit juridike mund t plotsohen n baz t analogjis e jo edhe n baz t rezonimit t lire dhe t normave zakonore.4). Shkolla Hanbeli sht shkolla m konzervative nga kto 4 shkolla. Themelues i ksaj shkolle ishte Imami Muhamed ibni Hanbeli, nxns i Esh-Shafit. Kjo shkoll institucionin e ixhmas si burim t s drejts e ndalon me sakt e kufizon me mendimet e shokve t profetit, dhe ndalon zbatimin e normave zakonore dhe rezonomit t lire por lejon aplikimin e analogjise. Kjo shkoll dikur ka qn e prhapur n Irak, ndrsa sot ende mbahet n krahinen e Arabis Saudite-Nexhda (krahina ku gjinden dy qytete t shenjta, Meka dhe Medina).

E DREJTA PENALE

E drejta e sheriatit parashihte hakmarrjen natyrisht ne qofte se nuk arrihet pajtimi. Per vrasje dallohen dy lloje te shpagimit Shpagimi i rende dhe shpagimi i leht. Per vrasjen e gruas paguhej gjysma e mimit te gjakut, per vrasjen e krishterit paguhej 1/3 e shumes se mimit te gjakut, ndersa per vrasjen e idhujtarit paguhej 1/5. Vrasesi kishte mundesi ta paguante mimin e gjakut per tri vjet. Ne qofte se nuk arrihej marrveshja per shpagim atehere zbatohej hakmarrja sipas parimit sy per sy dhemb per dhemb.

KARAKTERISTIKAT E RREGULLIMIT SHTETEROR NE SHTETET LIBERALE

Pas revolucioneve borgjeze shumica e vendeve europiane duke respektuar parimet e proklamuara para se gjithash ato q kan t bjn me lirit dhe t drejtat njerzore sidomos ato qe parashihen si brtham e par qysh me Magna Carta Liberatum 1215 angli, Deklaraten e Pavarsis se Shba-ve 1776 dhe deklaraten mbi te drejtat e njeriut dhe qytetarit t frances te vitit 1789 si dhe vet aktet e tyre juridike kushtetutat . Gjat gjith ksaj periudhe dallojm dy trajta themelore t qeverisjes: monarkit dhe republikat. Prve trajts s monarkis absolute, m von lindin edhe dy trajta; monarkia kushtetuese dhe parlamentare.Trajtn e monarkis kushtetuese kryesisht e kan prjetuar Franca n faza t caktuara pas revolucionit borgjez dhe Anglia e edhe ndonj nga vendet Evropiane. Trajtn republikane e gjejm poashtu n filet e liberalizmit borgjez.Trajta republikane dallohet me dy tipe themelore; republikn parlamentare dhe republikn presidenciale. Gjat historis dallohen dy trajta themelore t shteteve, shtetet unitare dhe t prbra.A )Shtetet unitare jan ato shtete n prbrjen e t cilave nuk figurojn njsi federale apo njsi tjera shtetrore si njsi bashkpjesmarrse n krijimin e shtetit dhe t strukturs s tij. B) Shtetet e prbra paraqesin nj trajt m t komplikuar n rregullimin e tyre shtetror. Kto shtete mund t jen konfederatave dhe federative. Kto shtete, qoft ato t modelit konfederal apo federal, kryesisht i takojn trajts republikane t pushtetit. Startin e tyre t pare e gjejm me Unionin e Utrehtit n Holand. Prve SHBA-ve, shtete tipike federale sot jan edhe Germania, Austria, Zvicra,Brazili, etj. Nga 188 vende q jan n Kombet e Bashkuara, shumica e ktyre vendeve jan me rregullim shoqror borgjez.Nga kjo 114 vende jan me trajt republikane, 43 me trajt monarkike dhe disa tjera gjenden n fazn e tranzicionit. Nga tipi i monarkive t theksuara shumica prej tyre jan monarki kushtetuese parlamentare, ndrsa shteti i Omanit-si sulltanat sht monarki absolute.

PARIMET MBI TE CILAT MBESHTETET RREGULLIMI I SHTETIT LIBERAL DHE BASHKEKOHES

Prve parimit moto-mbi lirin dhe barazin e njeriut, dallojm edhe parimet tjera, parimi i sovranitetit, kushtetutshmris, parlamentarizmit, shumpartishmris, ndarjs s pushtetit, etj.Parimi i sovranitetit n kuptimin m t drejtprdrejt shpreh karakterin supreme t pushtetit shtetror, prkatsisht trsin e ktij pushteti brenda kufijve t shtetit dhe pavarsin e tij, n krahasim me shtetet tjera. Derivimet e mvonshme t ktij termi marrin edhe karakter t shumfisht, si sovranitet nacional ku sovran sht kombi, sovranitet popullor ku sovran konsiderohet populli si trsi totale e qytetarve, etj.

Parimi i konstitucionalizmit Ideja e hedhur perms ktij parimi n prmbajtjen e vet shpreh nevojn e ndrtimit t t gjith structures shtetrore dhe juridike perms aktit themelor juridik-kushtetuts dhe bashk me t edhe pr prkufuzimin e arbitraritetit, prkatsisht t kompetencave t organve shtetrore dhe bartsve t tyre. Pr kah kohlindja e kushtetutave dallohen t ashtuquajturat kushtetuta historike, q nuk e kan karakterin e vet formal t plot, pra nuk gjenden n nj tekst unik-kushtetut unike, si sht shembulli i Anglis.N Angli, e cila trajtohet si nj nga vendet me system t ndrtuar mbi parime kushtetuese, karakterin segmentar t kushtetuts e marrin disa nga aktet e miratuara nga parlamenti anglez n faza t ndryshme t historis. Tipi i dyt jan kushtetutat e shkruara q kan karakterin e vet formal dhe ku kushtetuta konceptohet dhe shtrohet Brenda nj teksti unik. Gjat histories pr kah mnyra e nxjerrjes dallohen kushtetutat q miratohen n parlament si sht kushtetuta franceze e vitit 1791, e posaqerisht ajo e vitit 1875, pra q votoheshin nga prfaqsuesit e popullit dhe kushtetutat t cilat duhet t marrin leje kalimin perms referendumit popullor. Dallohen edhe dy tipe t kushtetutave pr kah qendrushmria e tyre e q jan; kushtetutat e ngurta apo rigjide dhe kushtetutat elastike apo fleksibile.Parimi i ndarjes se pushtetit Monteskieu ne vepren e tij Fryma e Ligjeve bn prcaktimin e tipeve t pushtetit duke dalluar : pushtetin despotik monarkik , dhe pushtetin republikan ku si esenc dallimi shprehet me elementin se ne duart e kujt sht ai pushtet shumices apo individit. Monteskieu parasheh egzistimin e 3 pushteteve brenda shtetit: pushteti legjislativ, ekzekutiv dhe gjygjesor.Parimi i perfaqesimit te popullit Historiku i prfaqsimit t popullit n organin m t lart t pushtetit prfaqsues parlamentin sht i gjat. Mirpo mnyra e prfaqsimit n asnjrn nga periudhat e mhershme nuk ka qn e dnj dhe adekuate. Parimi i shumpartishmris n jetn parlamentare shprehet si rezultat i paraqitjes s grupacioneve politike t definuara si parti politike.Paraqitja e grupacioneve politike apo edhe e vet partive politike si fenomen i rendsishm ka shkaktuar nxitjen e procesve t reja politike brenda vendeve t ndryshme bashk me revolucionet borgjeze. Sa i perkt parimit t shumpartishmris ekzistojn dy lloj modelesh: modeli bipartist (dy parti-Shba, Angli, Franc, etj.) dhe modeli polipartist (shum parti-Gjermania, Italia, etj.).

ANGLIA : Vshtrim I shkurtr Historik

Njra ndr shtetet m t rndsishme t liberalizimit dhe shtetve bashkohore sht Anglia. Zhvillimi i saj ndahet n 3 faza :Faza1 : (shek. 11 fundin e shek 13) karakterizohet si faz e vnies s themeleve t monarkis shtresore.Faza2 : (fundi i shek. 13 n shek 15) Karakterizohet si faz tipike e zhvillimit t monarkis shtresore.Faza3: (fundi i shek. 15 - 17)m sakt deri n luften qytetare n angli dhe njihet si faz e monarkis apsolute angleze.N shek 10 pr her t par e hasim emrtimin Mbretria e Anglis q m von do t ndrtohet si nj nga shtetet m t fuqishme t bots, kjo fuqi i shtohet sidomos n fazen e fundit t feudalizmit dhe fazen e par t liberalizmit . Prgjat ktyre fazave t zhvillimit n angli dallohet ndjenja e ndrtimit t shtetit mbi parime specifike. Gjat fazes s dyt banort anglez e detyrojn mbretin Anglez Johanin pa tok q me 1215 ta nnshkruaj aktin m t rndsishm politiko-juridik t asaj kohe jo vetm n angli Magna Carta Liberatum q paraqet modelin e par t kartes kushtetuese, q afirmon fuqishm parimin e prfasimit t organit shtetror q n fillim u quajt Magnum Cincilium dhe m von Parlament.Ky parlament nga shek. 16 u b me struktur dy dhomshe : dhoms s lart ( apo dhomes s lordve ) dhe dhoms s ult (apo dhoms s komunes) e cila prbhej prej deputetve t cilt zgjidheshin n njsit administrative territoriale - n Kontit.Faza e Fundit e zhvillimit t anglis prshkruhet edhe si faz e qeverisjes s dy dinastive t njohura : Dinastis s Tjudorve(1485-1603) dhe Dinastis s Stjuartve (1603-1714), deri me vdekjen e Mbretreshes Ana ku do t vij dinastia Hanoveriane (1714-1820). Faza e par e dinastis s Tjudorve : sht faz tipike e nj qeverisje apsolute q karakterizohet me mbizotrimin e pushtetit qendror , dhe me ashpersimin e marrdhnieve ndrmjet shtresave , kjo faz cilsohet edhe si faz e zhvatjes s madhe nga lirit dhe t drejtat e fshatarsis konkretisht nga t drejtat e toks dhe livadheve , paralelisht me kt kishte ndodhur edhe procesi i gardhimit e n veqanti t livadheve nga ana e aristokracis s re Gjentrit (Gentry) Anglez q paraqesin edhe fillimin e ekonomis Kapitaliste Po n kt koh ndodhn reforma t mdha edhe n jetn e krishter Henriku 8 arriti ta ndaj kishen Anglikane nga pushteti i kishes katolike t roms dhe njhherit e shpalli veten si mbret i kishes Anglikane .. Keshtu paraqiten dy grupacione te fuqishme antikatoliciste- Grupacioni i puritanve q prfaqsonin iden Kalviniste dhe Grupacioni INDIPENDENTT q dshironin ndarjen e trsishme t shtetit nga kisha. Po n kt koh paraqitet edhe Tomos Mon me vepren e tij Utopia ku kerkon eleminimin e prons private dhe gjithkujt ti jepej vetm aq sa ka nevoj.Gjat kohes s Tjudorve : absolutizmi monarkik shprehet me an t feudalizmit t efektshm e arbitrar t organeve shtetrore t nnshtruara Monarkut.N kto organe dalloheshin: Kshilli i fsheht , organi i dyt pr nga rndsia ishte Pallati i lutjeve, Pallati i yjeve, Pallati pr tatime feudale, Kancelaria mbretrore etj

LUFTA QYTETARE NE ANGLI - REVOLUCIONI BORGJEZN ann e Mbretit ishte aristokracia feudale, kreu i lart i kishs anglikane, nj pjes e aristokracis s ult feudale, si dhe nj pjes e borgjezis q kishte qn e lidhur me oborrin mbretror. Ushtria e mbretit prbhj prej fshatarve t rekrutuar dhunshm si dhe nj pjes e njsive t mhershme t tij. Pr kah prcaktimi reliogjioz ata ishin kryesisht anglikan dhe katolik. Si kategori simbolike ata emrtoheshin si kavalier (uniforma t oborrit-flok t gjata), e q ishin ithtar t mbretit apo rojalist, ndrsa kundrshtaret e tyre cilsoheshin si kokrrumbullakt apo parlamentarians (ushtri e parlamentit-qethje e rrumbullakt e flokve).Konflikti i armatosur filloi me 22 gusht 1642. Gjat ksaj periudhe balansi i forcave nuk ishte i barabart, dhe ishte n dm t ushtris s parlamentit. N vitin 1645