T.C. MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

ESKA TARH BLM DALI

HELLENZM VE ROMA ALARI LKYASINDA YEREL KLTLER

Yksek Lisans Tezi

TUBA EFENDOLU

stanbul, 2008

T.C. MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

ESKA TARH BLM DALI

HELLENZM VE ROMA ALARI LKYASINDA YEREL KLTLER

Yksek Lisans Tezi

TUBA EFENDOLU

Danman: Prof. Dr. BLENT PLKOLU

stanbul, 2008

NSZ 2001 ylnda Marmara niversitesi Tarih Blmne girdikten sonra, Prof. Dr. B-lent PLKOLUnun verdii Hellen Tarihi, Roma Tarihi ve Roma a Anadolu Tarihi derslerine severek katlmam, Eskia Tarihine olan ilgimin ok daha fazla artmasna neden olmu ve bu alanda almalar yapmann bana aka-demik anlamda ok eyler kazandracana inanmam salamtr. Bu derslerde edindiim izlenim, bilimsel anlamda Eskia Tarihi yapmann ok ciddi bir emek ve zveriye dayand yolundayd. Bu ekilde 2005 ylnda Marmara niversitesi Sos-yal Bilimler Enstits Eskia Tarihi Bilim Dalnda Yksek Lisans Programna ka-bul edilerek, Eskia Tarihisi olma yolunda ilk admm atm oldum.

2004 yl yaznda Prof. PLKOLU bakanlndaki bir ekip tarafndan yr-tlen Bat Pamfilya ve Dou Likyada Epigrafya Aratrmalar Projesine katlm olmam, Yksek Lisans tezinin konusunun Likyayla ilgili olmasnda phesiz nemli bir rol oynad. Eskia Tarihi derslerinin konular arasnda en ok ilgimi eken ala-nn ise din olmas, Danmanm Prof. PLKOLUnun da nerileri dorultu-sunda, tez konumun Likyann din yaamyla ilgili olmas sonucunu dourdu. By-lece kltrel yn ar basan, kltrlerin birbirleriyle olan ilikisini ve Eskia nsa-nnn yaamnn manevi ynn de gzler nne serecek olan bir konuyu tercih etmi oluyordum. Tez almama ilikin literatrn temini asndan Trkiyede baz yaynlara ulalamamas nedeniyle, 2007 ylnn Eyll aynda, Sevgili Aabeyim Tuncay EFENDOLUnun da daveti zerine, 1 aylk bir sre iin Cenevreye gittim ve oradaki Bibliothques genevosede eksiklerimi tamamlamam mmkn oldu. Bu tezin oluturulmasnda bilgi ve deneyimlerini rencilerinden hibir zaman esirgemeyen, bilimsel bir almada olmas gereken zellikleri onlara srekli olarak byk bir enerjiyle aktarmaya alan, ksacas bizlere Eskia Tarihisi olmann yollarn aan Deerli Danman Hocam Sayn Prof. Dr. Blent PLKOLUna almamn her aamasndaki katklarndan dolay; kaynak bilgisinin kanlmaz koulu olan, Hellence ve Latince dilbilgisini, karlat tm zorluklara ramen bizlere efkat ve sabrla aktarmaya alan Sayn Hocam Dr. Sema POLAT-Te; Latince derslerinin yan sra, bilimsel deneyimlerini benimle paylaarak

scak ilgisini esirgemeyen Sayn Hocam Dr. Filiz CLUZEAUya; alma sresince yaadm maddi zorluklarn ortadan kaldrlmasnda katkda bulunan Suna & nan Kra Akdeniz Medeniyetleri Enstitsne (AKMED) ve zellikle Onun Sayn Md-r Kayhan DRTLKe; bu bursu almamda referansyla yardmc olan ve tezimle ilgili gzden kam eksiklikleri dikkat ekerek bilimsel deneyimlerini benimle pay-laan Sayn Prof. Dr. A. Vedat ELGNe; devletten aldm renim kredisinin geri denmesi srasnda karlatm ikinci maddi bunalm amada byk desteklerini grdm, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar Sayn Yayn Ynetmeni Nezih BAGELEN ile Deerli Ei Sayn Sema BAGELENe; almada kullanacam literatrn te-darikinde dosta yardmlarn grdm, Alman Arkeoloji Enstits stanbul ubesi Ktphane Sorumlusu Sayn Ali AKKAYAya ve ayn ktphanede grevli Sayn . Banu DOANa; bu aratrma sresince yardmlarn ve arkadaln esirgeme-yen, bir nevi Kader Yolda olarak grdm Sevgili Senem DNe; Haritalar hazrlayan ve dostluuyla beni srekli olarak yreklendiren Sevgili Dostum Hilal GELGEe ve, last not least, sevgi ve efkatleriyle maddi-manevi her anlamda yaamm boyunca beni desteklemi ve kollam olan Sevgili Anne Babam, Atlas Kemal EFENDOLU ile yaammn her annda desteiyle kendisini yanmda hissettiim Sevgili Aabeyim Tuncay EFENDOLUna burada en derin kranla-rm sunmay bir bor biliyorum. stanbul, 2008 Tuba EFENDOLU

NDEKLER KISALTMALAR LSTES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III GR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

A. LKYANIN CORAF SINIRLARI ve ZELLKLER . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 B. LKYA TARHNE GENEL BAKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 C. LKYA DNNE GENEL BAKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 . KONUYA LKN ANTK KAYNAKLARIN VE MODERN LTERATRN

DURUMU; ALIMANIN AMACI, SINIRLARI VE KURULU DZEN . . 15 D. TEKNK NOKTALAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

I. ANA TANRIALAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

A. Meter Alessene ( ). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 B. Meter Kadmene ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 C. Meter Oreia ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 . Meter Theon ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 D. Dierleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 E. Ana Tanralara likin Genel Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

II. ERL TANRILAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

A. Kabireioi () . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 B. Ksanthos () . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 C. Limyros () . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 . Meizoares () . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 D. Meis Ourathos ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 E. Men () . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 F. Sabazios () . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 G. Somendeus () . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 . Sozon () . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 H. Theoi Loandeis ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 I. Theos Alandros ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 . Tobaloas () . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 J. Eril Tanrlara likin Genel Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

II

III. KAKASBOS () . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

IV. ONK TANRILAR ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

V. THEOI DIKAIOI ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

VI. VAH TANRILAR ( ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

VII. YERALTI TANRILARI ( ()) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

GENEL DEERLENDRME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

ANTK KAYNAKLAR DZN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

A. Edebi Eserler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 B. Hellence Yaztlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 C. Like Yaztlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 . Sikkeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 D. Arkeolojik Belgeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

HARTALAR

1: Likyada Ana Tanra Kltlerinin Dalm 2: Likyada Eril Tanrlar Kltlerinin Dalm 3: Likyada Kakasbos Kltnn Dalm 4: Likyada Oniki Tanrlar Kltnn Dalm 5: Likyada Theoi Dikaioi Kltnn Dalm 6: Likyada Vahi Tanrlar Kltnn Dalm 7: Likyada Yeralt Tanrlar Kltnn Dalm

KISALTMALAR LSTES AAWW = Anzeiger der sterreichischen Akademie der Wissenschaften in Wien.

Philosophisch-historische Klasse. ABSA = Annual of the British School at Athens. AEM = Archologischepigraphische Mitteilungen aus sterreich. AKYREK-AHIN 2002 = N. E. AKYREK-AHIN, Oniki Tanrya adanm adak stelleri.

Lykiada bir gedevir klt: DODEKATHEOI, urada: AHIN ADAK 2002: 103-113. Alex. Polyh. lyk. ( = Alexandros Polyhistor, Lykaika) = Cornelius Alexander Polyhistor von

Milet, , urada: FGrH III: 248 - 313. AMS = Asia Minor Studien. AS = Anatolian Studies. ASAA = Annuario della Scuola Archeologica di Atene e dele Missioni italiane in Oriente. ANRW = Aufstieg und Niedergang der Rmischen Welt. App. Mithr. (= Appianus, Mithridateios) = Appians Roman History, with an English

translation by H. WHITE, London New York 1912 (The Loeb Classical Library). Archaelogy = Archaeology. A magazine dealing with the antiquity of the world. ARKWRIGHT 1895 = W. ARKWRIGHT, The Frontier of Lycia and Caria, JHS 15 (1895)

93-99. ARKWRIGHT 1911 = W. ARKWRIGHT, Penalties in Lycia epitaphs of Hellenistic and Ro-

man Times, JHS 31 (1911) 269-275. Arr. an. (= Arrianos, Anabasis) = Arrian, Anabasis Alexandri, with an English translation by

E. ILIFFROBSON, London New York 1929 (The Loeb Classical Library). AULOCK 1974 = H. von AULOCK, Die Mnzprgung des Gordian III und der Tranquilina in

Lykien, Ist.Mitt. 11 (1974) 8-91. Le BAS WADDINGTON 1870 = Ph. Le BAS W. H. WADDINGTON, Inscriptions

grecques et latines. Paris, 1970, Hildesheim 1972R. BCH = Bulletin de Correspondance Hellnique. BCILL = Bibliothque des Cahiers de lInstitut de Linguistique de Louvain. BE = Bulletin pigraphique. BEAN 1956 = G. E. BEAN , Notes and Inscriptions from the Cibyratis and Caralitis, ABSA

51 (1956) 136-156. BEAN 1958 = G. E. BEAN, Inscription in the Antalya Museum, Belleten 85 (1958) 76-89. BEAN 1962 = G. E. BEAN, Report on Journey in Lycia 1960, AAWW 7, Graz Wien

Kln (1962) 1-10. BEAN 1971 = G. E. BEAN, Journeys in Northern Lycia 1965-1967, Wien 1971. BEAN 1998 = G. E. BEAN, Eskiada Likya Blgesi, ev. H. KKTEN, stanbul 1998. Belleten = Trk Tarih Kurumu. BENNDORF - NIEMANN 1884 = O. BENNDORF - G. NIEMANN, Reisen im sdwestlichen

Kleinasien, I: Reisen in Lykien und Karien, Wien 1884.

IV

BERARD 1890 = V. BERARD, Inscriptions de Telmessos, BCH 14 (1890) 162-176. BERGER 1970 = E. BERGER, Das Basler Artzrelief, Mainz-Rhein 1970. BMC = Catalogue of the Greek Coins in the British Museum. BMC Lycia = A. FORNI, Catalogue of the Greek coins of Lycia, Bologna 1964. BONNET MOTTE 1999 = C. BONNET A. MOTTE (edd.), Les syncrtismes religieux

dans le monde Mditerraen Antique. Actes du Colleque International en lhonneur de Franz Cumont loccasion du cinquantime anniversaire de sa mort, Rome Academia Belgica, 25-27 septembre, Bruxelles Brussel Roma 1999.

BORCHHARDT DOBESCH 1993 = J. BORCHHARDT G. DOBESCH (Hrsgg), Akten des II. Internationalen Lykien Symposions, 6-12 Mai Wien 1990, Wien 1993.

BORCHHARDT 1990 = J. BORCHHARDT (Hrsg.), Gtter, Heroen, Herrscher in Lykien, Wien 1990.

BORCHHARDT 1990 = J. BORCHHARDT, Kulturgescihtliche Betrachtungen, urada: BORCHHARDT 1990: 29-37.

BORGEAUD 1996 = Phil. BORGEAUD, Mother of the the gods.From the Cybele to the Virgin Mary, Paris 1996.

BRANDT KOLB 2005 = H. BRANDT F. KOLB, Lycia et Pamphylia: Eine rmische Provinz im Sdwesten Kleinasiens, Verlag Philipp von Zabern Mainz am Rhein 2005.

BRIXHE HODOT 1988 = C. BRIXHE R. HODOT, LAsie Mineure du Nord au Sud, Nancy 1988.

BRYCE 1974 = T.R. BRYCE, The Lukka problem And a possible solution, JNES 33 (1974) 395-404.

BRYCE 1983 = T.R. BRYCE, Political unity in Lycia during the Dynastic Period, JNES 42 (1983) 31-42.

BRYCE - ZAHLE 1986 = T. R. BRYCE J. ZAHLE,The Lycians. A study of Lycian history and civilisation on the conquest of Alexander the Great, I: The Lycians in literary and epigraphic sources, Copenhagen 1986.

BRYCE 1990 = T. R. BRYCE, Hellenism in Lycia, urada: DESCOEUDRES 1990: 531-541.

BRYCE 1992 = T. R. BRYCE, Lukka revisited, JNES 51(1992) 121-130. Cass. Dio (= Cassius Dio Cocceianus, Rhomaika), Dios Roman History, with an English

translation by E. CARY, London New York 1924-1926. CIG = Corpus Inscriptionum Graecarum. Chiron = Chiron. Mitteilungen der Komission fr alte Geschichte und Epigraphik des

Deutsches Archologischen Instituts. COLLIGNON 1877 = M. COLLIGNON, Rapport. Sur un voyage archologique en Asie

Mineure, BCH 1 (1877) 361-376. COLLIGNON 1878 = M. COLLIGNON, Inscription dorml en Phrygie I, BCH 2 (1878)

170-184. COLLIGNON 1880 = M. COLLIGNON, Ex-voto au dieu Cavalier, BCH 4 (1880) 291-295. COLVIN 2004a = S. COLVIN (ed.), The Greco Roman East: Politic, culture, society,

Cambridge 2004 (YCIS 31). COLVIN 2004b = S. COLVIN, Names in Hellenistic and Roman Lycia, urada: COLVIN

2004a: 4484.

V

COMSTOCK VERMULE 1976 = M. B. COMSTOCK C. C. VERMULE, Sculpture in Stone.The Greek, Roman and Etruscan Collection of the Museum of fine Arts, Boston 1976.

CORSTEN et alii 1998 = Th. CORSTEN Th. DREW-BEAR M. ZSAT, Kibyra, EA 30 (1998) 48-80.

CORSTEN 2001 = Th. CORSTEN, Kibyra 2000, AST 19/2, Ankara (2001) 139-141. COULTON 1988: J. J. COULTON, Balboura Survey 1987, AST 6 (1988) 225-232. COULTON 1993 = J. J. COULTON, North Lycia before the Romans, urada:

BORCHHARDT DOBESCH 1990: 79-84. DELEMEN 1999 = I. DELEMEN, Anatolian Rider Gods. A Study on stone finds from the

regions of Lycia, Pisidia, Isauria, Lycaonia, Phrygia, Lydia and Caria in the Late Roman Period (AMS 35), Bonn 1999.

DESCOEUDRES 1990 = J. P. DESCEOEUDRES (ed.), Greek colonists and native populations: Proceedings of the First Australian Congrees of Classical Archaeology held in honour of A.D. Trendall, Oxford 1990.

Des COURTILS 2003 = J. Des COURTOLS, Ksanthos ve Letoon Rehberi, stanbul 2003. DIAMANTARAS 1894 = A. DIAMANTARAS, Epigraphai ek Lykias (en grec), BCH 18

(1894) 323-333. Diod. ( = Diodoros Sicilos), Diodorus of Sicily, with an English translation by C. H.

OLDFATHER, London Cambridge 1935. DNP = Der Neue Pauly. DRTLK et alii 2006: K. DRTLK B. VARKIVAN T. KAHYA J. D. COURTILS M.

DOANALPASLAN R. BOYRAZ, III. Likya Sempozyumu 07-10 Kasm Antalya: Sem-pozyum Bildirileri. Suna - nan Kra Akdeniz Medeniyetleri Aratrma Enstits The IIIrd Symposium on Lycia 07-10 November 2005 Antalya .Suna&nan Kra Research Institute on Mediterranean Civilizations, I-II, Antalya 2006.

DREW-BEAR LABARRE 2004 = Th. DREW-BEAR G. LABARRE, Une ddicace aux douze dieux Lyciens et la question de leur origines, urada: LABARRE 2004: 81-101.

EA = Epigraphica Anatolica. Zeitschrift fr Epigraphik und historische Geographie Anatoliens.

EPRO = tudes prliminaires aux religions orientales dans lEmpire Romain. Eur. hipp. ( = Euripides, Hippolytos), Euripides, Ion, Hippolytus, Medea, Alcestis, with an

English translation by A. S. WAY, London-Newyork 1928. FdX = Fouilles de Xanthos. FGrH = F. JACOBY (ed.), Die Fragmente der griechischen Historiker, III, Leiden 1964. FREI 1988 = P. FREI, Phrygische Toponyme, EA 11 (1988) 9-34. FREI 1990 = P. FREI, Geschichte Lykiens im altertum, urada: BORCHHARDT 1990: 7-

18. FREI 1990a = P. FREI, Die Gtterkulte Lykiens in der Kaiserzeit, ANRW II 18.3, (1990)

1730-1864. FREYERSCHAUENBURG 1994 = B. FREYER-SCHAUENBURG, Die lykischen

Zwlfgtter Reliefs mit Beitrgen zu den Inschriften von Georg Petzl, (AMS 13) Bonn 1994.

FRZOULS 1993 = Ed. FRZOULS, Les cultes de la Lycie occidentale, urada: BORCHHARDT DOBESCH (1993): 203-212.

VI

GAG 1926 = J. GAG, Deux dieux cavaliers dAsie Mineure (dapres deux bas reliefs indits), MEFRA 43 (1926) 103-123.

GANSZYNIEC 1924 = I. GANSZYNIEC, Labyrs, RE 12/1 (1924) 286-307. GGM = C. MLLER (Hrsg.), Geographi Graeci Minores I-II,Tabulae, 1855-1961. HANSEN NIELSEN 2005 = M. H. HANSEN T. H. NIELSEN (edd.), An inventory of

Archaic ans Classical poleis. An investigation conducted by Copenhagen Polis Centre for Danish National Research Foundation, Oxford 2004

Hdt. (Herodotos, Historai) = Herodot Tarihi, ev.: M. KMEN, stanbul 19912. HEBERDEY KALINKA 1896 = R. HEBERDEY E. KALINKA, Bericht ber zwei Reisen im

sdwestlichen Kleinasien, Wien 1896. HEBERDEY 1929 = R. HEBERDEY, Termessische Studien, Wien Leipzig 1929. Hellenica = Recueil dpigraphie de Numismatique et dAntiquits Grecques. Hethitica = Collection de travaux relatifs la philologie, lhistoire et larchologie hittites. HICKS 1890 = E. L. HICKS, Inscriptions from Western Cilicia, JHS 12 (1890) 225-273. HN = B. V. HEAD, Historia Numorum a Manual of Greek Numismatics, London 1977. Hom. il. (= Homeros, Ilias) = Homer, Iliad with an English translation by A. T. MURRAY,

London New York 1929 (The Loeb Classical Library). HORSLEY 1998 = G. H. R. HORSLEY, A Pisidian Poet, EA 29 (1998) 45-58. HOUWINK TEN CATE 1961 = Ph. H. J. HOUWINK TEN CATE, The Luwian populations

groups of Lycia and Cilicia Aspera during the Hellenistic period, Amsterdam 1961. IGR = Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertineantes. IGR IV = Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertineantes, R. CAGNAT (ed.) Paris

1901-1977. IGSK = Inscriften griechicher Stdte aus Kleinasien. IGSK 40 = Th. CORSTEN (Hrsg.), Die Inschriften von Prusa ad Olympum, Teil II: Die

Geschichte der Stadt in der Antike. Inschriften unbekannter Herkunft im Archologischen Museum Bursa, Bonn 1993.

IGSK 48 = S. AHN (Hrsg.), Die Inschriften von Arykanda, Bonn 1994. IGSK 60 = Th. CORSTEN (Hrsg.), Die Inschriften von Kibyra, Bonn 2002. IGSK 62 = L. JONNES (Hrsg.), Inscriptions of the Sultan Da I (Philomelion,

Thymbrion/Hadrianopolis, Tyraio), Bonn 2002. Ist.Mitt. = Istanbuler Mitteilungen. Deutsches Archologisches Institut Abteilung Istanbul. PLKOLU et alii 1992 = B. PLKOLU G. ELGN A. V. ELGN, Kuzey

Likyadan Yeni Yaztlar, AST 9 Ankara (1992) 183-192. PLKOLU et alii 2000 = B. PLKOLU G. ELGN A. V. ELGN, Dou Kuzey-

dou Lykia Gneybat Pisidia Epigrafik Tarihi Corafi Yzey Aratrmalar Projesi 1999 almalar, AST 18/1, Ankara (2001) 241-245.

PLKOLU 2001 = B. PLKOLU, Dou ve Kuzeydou Lykia Gneybat Pisidia Epigrafik Tarihi Corafi Yzey Aratrmalar Projesi 2000 Yl almalar, AST 19/2, Ankara (2001) 127-132

PLKOLU 2002 = B. PLKOLU, Bat Pamfilya ve Dou Likyada Epigrafya Aratr-malar 2001, AST 20/2 Ankara (2003) 71-75.

PLKOLU 2003 = B. PLKOLU, Bat Pamfilya ve Dou Likyada Epigrafya Aratr-malar 2002, AST 21/1 Ankara (2003) 75-78.

VII

PLKOLU 2006 = B. PLKOLU, . Die Gerechten Gtter in zwei neuen Inschriften aus Termessos, AAWW 141/2 (2006) 5-16.

PLKOLU 2007a= B. PLKOLU, Dou Likyada Epigrafik Aratrmalar, urada: DRTLK et alii 2007: 325-329.

PLKOLU 2007b= B. PLKOLU, Entscheidung eines Staathalters von Lykien in einem Rechtsstreit zwischen Termessos und dem Koinon der Lykier, urada: SCHULER 2007: 81-83.

JHS = Journal of Hellenic Studies. JNES = Journal of Near Eastern Studies. JOHNSON 1984 = S. E. JOHNSON, The Present State of Sabazios Research, ANRW

17.4 (1984) 1584-1613. JONES 1971= A. H. M. JONES, The cities of the eastern Roman provinces, Oxford 1971. KEEN HANSEN 2005 = A. G. KEEN M. H. HANSEN, Lykia, urada: HANSEN -

NIELSEN 2004:1138-1142. KEEN 1998 = A. G. KEEN, Dynastic Lycia. A political history of the Lycians and their

relations with foreign powers c. 545 362 B.C., Leiden Boston Kln 1998. Kernos = Revue internationale et pludisciplinaire de religion grecque antique. KOLB 1991 = F. KOLB, Bericht ber Feldforsuchungen in Kyaneai und Umbegung im

Sommer 1990, AST 9, Ankara (1991) 21-46. KOLB 1993 = F. KOLB (hrsg.), Lykische Studien 1. Die Siedlungskammer von Kyaneai,

Bonn 1993 (=AMS 9). KRETSCHMER 1896 = P. KRETSCHMER, Einleitung in die Geschichte der Griechischen

Sprache, Gttingen 1896. KTK 1986 = S. KTK , Kakasbos ve Klt, TTK 9, (1986) 405-413. LABARRE 2004 = G. LABARRE (ed.), Les Cultes Locaux dans les mondes Grec et Romain.

Actes du Colloque de Lyon 7-8 Juin 2001, Lyon-Paris 2004. LANCKORONSKI 1892 = K. G. LANCKORONSKI, Stadte Pamphyliens und Pisidien,

Leipzig 1892. LANE 1985 = E. N. LANE, Corpus Cultus Iovis Sabazii (EPRO 100 I: The Hand; II: The

other monuments and literary evidence), Leiden 1983-1985. LANE 1990 = E. N. LANE, Men: A neglected cult of Roman Asia Minor, ANRW 18.3

(1990) 2161-2174. LANE 1996 = E. N. LANE (ed.), Cybele, Attis & Related Cults, Leiden 1996. LAROCHE 1979 = E. LAROCHE, Florilegum Anatolicum: mlanges offertes a Emimanuel

Laroche. Paris 1979. LAROCHE 1980 = E. LAROCHE, Les Dieux de la Lycie classique daprs les textes

Lyciennes, urada: MAISSONNEUVE (ed.) 1980: 1-6. LEBRUN 1987 = R. LEBRUN, Notes lyciennes, BCILL 37, R. LEBRUN (ed.), Hethitica VII

Acta Anatolica E. Laroche oblata. Paris (1987) 149-160. LEBRUN 1987a = R. LEBRUN, Problemes des Religion Anatolienne, Hethetica VII

(1987a) 241-261. LEBRUN 1990 = R. LEBRUN, Quelques aspects de la divination en Anatolie du Sud-

Ouest, Kernos 3 (1990) 185-195. LEBRUN 1998 = R. LEBRUN, Panthons locaux de Lycie, Lycaonie et Cilicie aux deuxime

et premier millnaires av. J.-C., Kernos 11 (1998) 143-155.

VIII

LEBRUN 1999 = R. LEBRUN, Observations concernant des sycrtismes dAnatolie centrale et mridionale aux second et premier millnaires avant Notre re, urada: C. BONNET- A. MOTTE: (1999) 179-188.

Le ROY 1990 = Chr. Le ROY, Civilisation et Societe dans la Lycie archaique et classique, urada: TTK 10, Ankara (1990) 197-204.

Le ROY 1990a = Chr. Le ROY, Die Religion der Lykier, urada: BORCHHARDT 1990: 41-44.

Le ROY 2004 = Chr. Le ROY, Dieux anatoliens et dieux grecs en Lycie, urada: G. LABARRE 2004: 263-275.

LVQUE 1971 = P. LVQUE, Essai de Typologie des Syncrtismes, urada: Les Syncrtismes dans les religions grecque et romaine. Colloque de Strasbourg, 179-187.

LIMC = J. BOARDMAN (Hrsg.), Lexicon Iconographicum Mythologia classicae. Liv. (= Livius, Ab urbe condita) = Livy, with an english translation by A. C. SCHLESINGER,

London Cambridge(Mass.) 1951 (The Loeb Classical Library). LOEWY 1883 = E. LOEWY, Der Name des Gottes , AEM 7 (1883) 107-139. LONG 1987 = Ch. R. LONG, The Twelve Gods of Greece and Rome, EPRO 107 (1987)

17-351. MAISSONNEUVE 1980 = A. MAISSONNEUVE (ed.), Bibliotheque de lnstitut franais

dtudes anatoliens dIstanbul XXVII. Actes du Colloque sur la Lycie antique. Paris 1980. MAREK 2000 = C. MAREK, Wer war der Basileus Kaunios, AS 39: Studien zur Religion

und Kultur Kleinasiens und des gischen Bereiches Festschrift fr Baki n zum 75. Geburtstag. (2000), 195-199.

MARKSTEINER et alii 2007 = Th. MARKSTEINER B. STARK M. WRRLE B. YENER-MARKSTEINER, Der Yalak Ba auf dem Bonda Tepesi in Ostlykien. Eine drfliche Siedlung und ein lndlicher Kultplatz im Umland von Limyra, Chiron 37 (2007) 243-293.

MEFRA = Melanges de LEcole Franoise darchaelogie. MELLINK 1969 = M.J. MELLINK, The Early Bronze Age in Southwest Anatolia : A start in

Lycia, Archaelogy 22 (1969) 290-299. MERKELBACH 1993 = R. MERKELBACH, Referat. Die Gtter Hosios und Dikaios in

Monien und Phrygien, ZPE 97 (1993) 291-296. METZGER 1952 = H. METZGER, Catalogue des monuments votifs du Muse dAdalia,

Paris 1952. METZGER et alii 1979 = H. METZGER, E. LAROCHE, A. DUPONT-SOMMER, M.

MAYRHOFFER, La stle trilingue du Ltoon, FdX VI, Paris 1979. MILLER 1993 = M. MILLER, Archologische Befunde im Umland von Kyaneai. Festung,

Tempel, Gehfte, Kirchen, urada: KOLB 1993: 57-86. MILNER SMITH 1994 = N. P. MILNER M. F. SMITH, New Votive Reliefs from

Oinoanda, AS 44 (1994) 65-76. MILNER 1997 = N. P. MILNER , Votive Reliefs from the Balboura and its environs:

Epigraphical Appendix, AS 47 (1997) 33-49. MILNER 1998 = N. P. MILNER , An Epigraphical Survey in the Kibyra-Olbasa region

conducted by A. S. Hall, Ankara 1998. NEUMANN 1979 = G. NEUMANN, Namen und Epiklesen lykischer Gtter, urada:

LAROCHE 1979: 259-271. NEUMANN 1979a = G. NEUMANN, Neufunde lykischer Inschriften seit 1901, Wien 1979.

IX

NEUMANN 2007 = G. NEUMANN, Glossar des Lykischen. berarbeitet und zum Druck gebracht von Johann Tischler Wiesbaden 2007.

NOUR 1980 = Chr. NOUR, Tyraion en Cabalde:pigraphie et gographie historique, Zutphen 1980.

ONUR 2001 = F. ONUR, Epigraphische Mitteilungen aus Antalya IV. The Lamp Stand offreings of Primipilarius Flavius Bassus to Apollo Patroos in Patara, EA 33 (2001) 169-173.

OMS = Opera Minora Selecta. PACE 1921: B. PACE, La zona costiera de Adalia a Side, ASAA 7 (1921) 29-71. PALAZERDEMR ERDEMR 2007= H. PALAZERDEMR H. ERDEMR, Akdeniz

evresinde Gelien Siyasi Olaylarda Likyann Yeri (.. 5.yy. ile .S. 1.yy Aras), u-rada: DRTLK et alii 2007: 573-585.

PETERSEN von LUSCHAN 1889 = E. PETERSEN F. von LUSCHAN, Reisen in Lykien, Milas und Kibyratis (Reisen im Sdwestlichen Kleinasien II), Wien 1889.

PETZL 1994 = G. PETZL, Die Beichtinschriften Westkleinaisens, EA 22 (1994) 1-174. PETZL 1999 = G. PETZL, Men, DNP 7 (1999) 1210. PETZL 2001 = G. PETZL, Varia Epigraphica, EA 33 Bonn (2001) 51-56. Plin. nat. (= Plinius Secundus Gaius, Naturalis Historia ) = Pliny, Naturalis Historia, with an

english translation by H. ROCKHAM, London 1947.(The Loeb Classical Library). Plut Alex.. (= Plutarkhos, Aleksandros), Plutarkhs lives Alexander, with an english

translation by B. PERRIN London New York 1919 (The Loeb Classical Library). Plut.Brut. (= Plutarkhos,Brutus.), Plutarkhs lives Brutus, with an English translation by B.

PERRIN London New York 1918 (The Loeb Classical Library). Plut. Defec. orac. (= Plutarkhos, De Defectu Oracularum ), Plutarkhs morolia, with an

english translation by F. C. BABBITT London 1936 (The Loeb Classical Library). Ps.- Sk. (= Pseudo Skylaks, Periplus), Scylacis Caryendensis, Fr. 100 LYKIA, GGM I:

15-96. RE = Paulys Real-Encyclopdie der classischen Altertumswissenschaft. REIN 1996 = M. J. REIN, Phrygia Matar: Emergence of an Iconogrophic Type, urada:

LANE 1996: 223-238. RHA = Revue Hitittite et Asianique. RICL 1991 = M. RICL, Hosios kai Dikaios, EA 18 (1991) 1-70. RICL 1992a = M. RICL, Hosios kai Dikaios. Seconde partie: Analyse, EA 19 (1992) 71-

103. RICL 1992b = M. RICL, Hosios kai Dikaios. Nouve aux monuments, EA 20 (1992) 95-100. ROBERT 1946 = L. ROBERT, Un dieu Anatolien: Kakasbos, Hellenica III (1946) 38-74. ROBERT 1946a: L. ROBERT, Une Trinit Lycienne, Hellenica III (1946) 75-76. ROBERT 1949 = L. ROBERT, Divinits dAnatolie, Hellenica VII (1949) 50-58. ROBERT 1955 = L. ROBERT, Villes et monnaies de Lycie, Hellenica X (1955) 188-222. ROBERT 1969 = L. ROBERT,Voyages en Pisidie et en Carie,OMS III (1969) 1455-1459. ROBERT 1978 = L. ROBERT, Les conqutes du dynasten lycien Arbinas, Journal des

Savants (1978) 3-48. ROBERT 1983 = L. ROBERT, Documents dAsie Mineure, BCH 107 (1983) 547-597.

X

SAVA 2007= S. . SAVA, Anadolu (HititLuvi) Hiyeroglifli Belgeler Inda: Hattusadan Lukkaya, urada: DRTLK et alii 2007: 675-701.

SCHAFER 1950 = R. SCHAFER, Some Lycian penalties, RHA 52 (1950) 1-17. SCHULER 2007= Chr. SCHULER,Griechische Epigraphik in Lykien:Eine Zwischenbilanz.

Akten des Int. Kolloquiums. Mnchen 24-26 Februar 2005, Wien 2007. SEG = Supplementum Epigraphicum Graecum. SMITH 1997 = T. J. SMITH, Votive reliefs from the Balboura and its environs, AS 47

(1997) 3-49. SNG AULOCK 1964 = Sylloge Nummorum Graecorum, Deutschland. Sammlung von

AULOCK, Lykien, Berlin 1964. SNG AULOCK Nachtr. 1968 = Sylloge Nummorum Graecorum, Detschland. Sammlung von

Aulock, Nachtrge IV, Berlin 1968. SNG Cop. 1955 = Sylloge Nummorum Graecorum. The Royal Collection of Coins and

Madals. Danish National Museum, Lycia Pamphylia, Copenhagen 1955. Steph. Byz. ethn. (= Stephanos Byzantinos, Ethnika), Stephani Byzantii, Ethnicorum quae

supersunt, ex recessione A. MEINEKII, Berolini 1849. Strab. (= Strabon, Geographika ) = The Geography of Strabo, with an English translation by

H. L. JONES, London New York 1917-1932 (The Loeb Classical Library). STERRETT 1888 = J. R. S. STERRETT, The Wolfe Expedition to Asia Minor [during the

Summer of 1885], Papers of the American School of Classical Studies at Athens 3 (1884-85), Boston 1888.

AHN 1991 = S. AHN, Bemerkungen zu Lykischen und Pamphylischen Inschriften EA 17 (1991) 113 138.

AHN ADAK 2002 = S. AHN M. ADAK (edd), Likya ncelemeleri 1, stanbul 2002. TAM I: E. KALINKA, Tituli Lyciae lingua Lyciae conscripti, Vindobonae 1901. TAM II: E. KALINKA, Tituli Asiae Minoris, II: Tituli Lyciae linguis Graeca et Latina conscripti,

1: Pars Lyciae occidentalis cum Xantho oppido, 2: Regio quae ad Xanthum flumen pertinet praeter Xanthum oppidum, 3: Regiones montanae a valle Xanthi fluminis ad oram orientalem, Vindobonae 1920-1944.

Thuk. (= Thukydides) = Thucydides, History of the Peloponnesian war, with an English translation by C. F. SMITH, London New York 1928 (The Loeb Classical Library).

TIB 8 = H. HELLENKEMPER F. HILD (Hrsgg), Tabula Imperii Byzantini, 8: Lykien und Pamphylien, Wien 2006.

TTK = Trk Tarih Kongresi. VASSILAVA 2001 = M. VASSILAVA, Further considerations on the cult of Kybele, AS 51

(2001) 51-63. VERMASEREN 1987 = M. J. VERMASEREN, Cultus Cybelae Attidsque (CCCA) I, Leiden

New York Kbenhavn Kln 1987. WEINREICH 1913 = O. WEINREICH, Lykische Zwlfgtter Reliefs. Untersuchungen zur

Geschichte des dreizehnten Gottes, Heidelberg 1913. YCIS = Yale Classical Studies. ZIMMERMANN 1993 = M. ZIMMERMANN, Neue Inschriften aus Kyaneai und Umgebung

II, urada: KOLB 1993: 139-150. ZGUSTA 1964 = L. ZGUSTA, Kleinasiatische Personennamen, Prag 1964. ZPE = Zeitschrift fr Papyrologie und Epigraphik.

GR

A. LKYANIN CORAF SINIRLARI VE ZELLKLER Anadolunun gneybat kylarnda yer alan; bugn, Kyceizden Antalya il snrn da iine alacak ekilde uzanan kylar ile kuzeyde i blgelere doru uzanan Toros Sradalarnn hkim olduu corafya antikada Likya lkesini oluturur. Corafi snrlar belirleyen etnik farkllklar ve politik gelimeler hakknda gerek antik yazar-lar1 ve gerekse bu konuda antik yazarlarn da grlerini dikkate alan modern ara-trmaclar deiik grler ne srerler.

Modern aratrmalarn da ortaya kard zere, Likya lkesine ilikin snrlar; batda Massikytos Da (Akda) ve Indos rma (Dalaman ay), douda Solyma (Beydalar) ile Limyros (Alakr ay) Irma olarak kabul edilmektedir. Arkayik ve Klasik alarda bat snrnn Daidala (nlice Asar) ile Telmessos (Mula-Fethiye) arasnda bulunan blgede olduunu, belge nitelii tayan Patara Yol Antdan (Stadiasmos Patarensis) renmekteyiz. ARKWRIGHT 1895: 95in gsterdii gibi, daha ge dnemde, M.s. 74 ylnda, mparator Vespasianus zamannda yaplan yeni dzenleme ile Rhodosun Peraiasn kaybetmesiyle bat snr, Lydai (Mula-Fethiye, Ovack)ya kadar uzanmtr.

KEEN 1998: 13, KEEN HANSEN 2005: 1138, COLVIN 2004: 50 ve BRYCE 1986: 206, Phaselis kentinin dousunun Likya lkesi snr olduunda hemfikirler-dirler. BRYCE 1986: 206nn da iaret ettii zere, M.. 167 ylnda Rhodos yne-timinden kurtulan Lykia, kendi birlii iine Phaselisi de dhil etmitir. Her ne kadar

1 Likyann bat snr: Hdt. I 172,2, Kalynda (Mula-Ortaca) kentini snr gsterirken; Alex. Poly. lyk.

frag. 54.71, Telandros (Mula-Fethiye, ncirkyn 4km. kuzeybats) ve Daidalay (Mula-Fethiye, nlice Asar) Likya snrlar iine katmaktadr. Strab. XIV 3,1 v.d., Kalynda ve Kaunos (Mula-Kyce-iz) kentlerini bat snrnn dnda gsterir. Steph. Byz. 387,13 ise, Krya (Fethiye-Tayaka) Likya lkesi snrlar iine dahil eder. Dou snr:Ps.-Sk. 100, Likyay Perge (Aksu Buca) kentine kadar uzanan bir corafya olarak belirtirken; Alex. Poly. lyk. frag. 63 ve Strab. XIV 4, 1 Phaselis (Tekirova) kentini Likya lkesi iinde dou snr olarak gstermektedirler. Plin.nat. V 26-96 ise, Phaselis ve Olbia (Antalya l merkezinin 4 km. batsnda) kentlerini Pamfilya lkesi snrlar iinde brakmaktadr. Kuzey snr: Alex. Poly. lyk. frag 52ye gre, Oinoanda (Burdur-ncealiler Ky) kenti Likyann ku-zey snr iinde kalmakta; Plin. nat. V 28-101e gre ise, Oinoanda ile birlikte Khoma (Antalya-El-mal, Hacmusalar), Kandyba (Antalya-Ka) ve Boubon (Burdur-Glhisar) kuzey Likya kentleridir.

2

bu durum, politik bir manzara olutursa da, birliin temelini oluturan etnik yap dncesi erevesinde, Phaselisin bir Likya kenti olduu anlalmaktadr.

Likyann kuzey snrnn; Toros Dalarnn bitiminde konumlanan ve dalardaki havzalardan beslenen akarsuyun (Ksanthos [Een ay], Myros [Demre ay], Arykandos [Bagz ay]) kuzeye doru uzanan kollarnn oluturduu dnl-mektedir. Roma mparatorluk anda Elmal Ovasnda yer alan Khoma, Podalia ve Nisa kentleri Likya Birliine girerek Likyann siyasi olarak da kuzey corafyas iinde yer almlardr. COULTON 1993: 79 v.dd.nin aret ettii gibi, Kibyra Blgesi Roma mparatorluk anda Likya Birlii iinde yer alm ve birlik sikkeleri bas-mtr. Bu blgenin, Arkayik ve Klasik alarnda, nce Frigya etkisinde kald, Roma Cumhuriyet Dneminin ilk dnemlerinde de Asia Eyaleti iinde yer ald bilinmektedir. Kuzey snr iin, PLKOLU 2007a: 326 ve PLKOLU 2007b: 82de ayrntl bir ekilde ele alnan, Antalya l merkezinin 12 km. kuzeydousunda, Termessosa snr olan, Elmal blgesinde yer alan Mren Kynde bulunan bir yaztta, Termessosa kiraya verilen arazi zerinde Likya Birlii ile Termessosun anlamazl konu edilir. Yazttan da anlalaca zere, Likyann kuzey snr im-paratorluk ann balarnda buraya kadar uzand anlalmaktadr.

Bu snrlar iinde Likya lkesinin fiziki corafyasna bakacak olursak: Son dere-ce dalk, paral bir yap ortaya kar. Dalarn uzan, kuzeydougneybat y-nnde olup, ortalama ykseltisi 1000 metreyi bulmaktadr. Doudan batya doru sralayabileceimiz dalardan; Glgelidalar, Akdalar ve Beydalar Likyann ilerine doru uzanr ve Likyay ksmlara ayrr. Likyann bat ve dou ksmla-rnda geni verimli ovalar yer almaktadr. Bunlardan, Finike, Demre ve Eenay vadileri gibi zengin delta ovalarnn yan sra daha kuzeyde konumlanan Elmal Ovas de bu zengin ovalar iinde saylmaktadr.

Bu zengin ovalar besleyen su sistemi de olduka zengindir. Dalardan besle-nen bu rmaklar doudan batya doru sralarsak; Limyros, Arykandos, Myros, Ksanthos, Glaukos (Nif ay) ve Indostur (Dalaman ay).

Bu dalk ve paral corafyann kuzeyden izole edildii, etkilere kar kapal olduu grnmektedir. Hem Kragos (Boncuk Da) ve Antikragos (Baba Da) da-larnn arasndan hem de Indos ile Glaukos rmaklarnn ormanlk araziye doru alan dar yollarndan, Karyaya alan gei alanlar yer almaktadr. KEEN 1998: 13e gre, bu blgede Karya ve Likya kltrlerinin etkileimi grlmtr. zellikle baslan sikkelerde, Karya dilindeki seslerin Likeye uyarland gzlemlenmitir.

3

Likyada bulunan dier vadiler iinde en genii olarak kabul edilen Ksanthos Vadisi, Likyann Arkayik ve Klasik alarnda her bakmdan nemli bir merkez olarak kabul edilir. Zira Tlos (Antalya-Dver), Pinara (Fethiye, Minare Ky) ve Patara (Fethiye, Ovagelmi) gibi kentlerde olduu gibi zellikle Ksanthos kenti gerek politik gerekse dini bakmdan nemli bir merkez olarak Likyada uzun mddet kabul gr-mtr.

Likyann batsnda Karya kltr etkisi olduu gibi, kylarda da Hellen nfuzu-nun etkin olduu bilinmektedir. M.. VII. yy.da, Alakr ay aznda yer alan Rhodiapolis (Kumluca yaknnda), Korydalla (Hacveliler), Gagai (Yenice) ve Phaselis kentlerinin Rhodosun kolonileri olduu bilinmektedir.

Likya lkesinin konum olarak, Msra, Kbrs ve Ege Denizine olan eriimiyle; sahip olduu yeralt ve yerst kaynaklar, kendine has kltrel zenginlikleri, lkeyi d glerin ilgi alanna ekmitir.

B. LKYA TARHNE GENEL BAKI

Likya lkesinin sakinleri hakknda ilk bilgileri, Homerosdan almaktayz2. nl air Homeros, Likyal olarak dile getirdii Sarpedon ve dier Likyal komutanlardan birer kahraman olarak bahseder. Zira Homerosun belirttii bu Likyallarn gerekten M..I. Binylda, bu lkenin sakinleri olduklar phelidir. MELLINK 1969: 291e gre Elmal Karata Semahykte yaplan aratrmalar neticesinde; bu blgede kullan-lan aa, ta ve amur tula gibi malzemelerin zaman amna kar koyamad grlmektedir. Bu durum blgede yerleime ait kantlarn da zamanla ortadan kalkm olaca dncesini ortaya karr.

Bir dier gr ise, Hitit metinlerinde ve Msr hiyerogliflerinde adlar geen Lukkalarn, Likyallarn selefleri olduu fikridir. Kade Savanda Hitit mttefiki olarak ad geen, III. Ramses tarafndan Deniz nsanlar olarak adlandrlan bu topluluun; baz modern aratrmaclar tarafndan da dile getirildii gibi3, ayn co-rafya zerinde yaayarak kltrel birlik oluturduklar; ama hibir politik birlie sa-hip olmadklar bilinmektedir. Tam olarak yerleim yerlerinin, BRYCE 1992: 121- 2 Hom. il. II 876 v.d. ; X 430; XII 315438 ve XVI 659662. 3 BRYCE 1974: 404, BRYCE 1992: 130, KEEN 1998: 26 ve SAVA 2007: 684.

4

130un da ayrntl olarak ele ald gibi, bata Karyann batsndaki Miletosta ola-bilecei fakat Ge Bronz anda kan karklklar nedeniyle, Likyaya g ettik-leri dnlmektedir. Luvilerin nemli bir kolu olan Lukkalarn, Likya kltr ze-rinde, gerek kullanlan dil gerekse de inan konusunda etkilerini uzun sre koru-duklar bilinmektedir.

Hdt. I 173.1 v.dd., Likyallar, Giritli Sarpedon ile beraber bu blgeye gelen ve Termilai (Termiller) olarak adlandrlan halkla ilikilendirir4. BRYCE 1986: 206, Homerosun dile getirdii Likyallarn Karyada iskn eden Lukkalar olabilecei ve Herodotos gibi dier antik yazarlarn da ele ald Termilain ya Giritten gelen gmenlerin hepsine verilen ad olduu ya da Giritli gmenlerin, Lukkalarla kay-namas sonucu ortaya kan halk olabileceini belirtir. BRYCE 1986: 22nin iaret ettii gibi, like Trmmli isminin, Hellenceye Termilai olarak uyarland aikr-dr. Kendilerine her ne kadar Trmmli olarak adlandrsalar da, Hellenler onlar Lykoioi olarak adlandrmay uygun grmlerdir5. Zamanla bu isim Likyallarca kullanlm ve bu durum da Trmmliin Hellenize olma aamasn gstermitir.

Likyallarn kkenleri dnda en ilgi ekici yanlarndan biri de tarihleridir. M.. VII. yy.daki kolonizasyon hareketi sonucu kyda yer alan birka kentin Rhodos tarafndan ele geirildiini belirtmitik. Kylardan teye koloni kurulmamasnn ne-deni JONES 1971: 95in de belirttii gibi, yerel mevcudiyetin, yabanc etkiye kar gsterdii mcadele gcdr. Pers egemenliine kadarki dnemde Likyallarn zgr olduu grlmektedir. Hdt. I 28den anlaldna gre Likya, Lydia kral Kroisosun Kzlrman batsna dek yapt sefer kapsam iinde bulunmamakta-dr. Lakin bu durum, Kroisosun Pers gcne Likyallarn kar koyamamalar ze-rine uzun srmez. M.. 540 ylnda Ionia sahil kent devletlerinin yannda Karyay da Pers hkimiyeti altna alan Persli komutan Harpagosa kar, Ksanthosta kk bir ordu kar km fakat bu kk ordu, byk bir yenilgiyi engelleyememitir6.

Pers ynetimi srasnda, Likyal prenslerin kendi adlarna sikke basmna devam ettikleri grlr. Bunlardan, kuprilii olarak sikkelerde ad geen hanedann, Lik- 4 Antik yazarlardan Strab. XII 8,5 de Herodotos gibi, Sarpedon efsanesini ele alarak, Likyallar bu

Giritli gmenler olarak dile getirir ve Antika bak asyla Giritliler gibi Likyallar da barbar ola-rak grr.

5 Bu ismi, Hdt. I 173 ve VII 92, Atina mltecisi Pandion olu Lykosa balamtr. 6 BRYCE 1990: 531, BRYCE 1983: 32 ve HOUWINK TEN CATE 1961: 4te ele alnd gibi,

Ksanthos kenti bu byk yenilgi sonucu harap olmu, fakat bu ykm gerekletiren Persler tarafn-dan tekrar ina edilmitir.

5

yada varln srdren en uzun hanedanlk olduu dnlmektedir. Kserksesin ordusuna yol gsteren Sikas olu Kybernikosun, sikkelerde geen kuprilii ismiy-le ilikisi olduu dnlmektedir. Pers egemenlii altnda Likyada Hellen etkilerini, bulunan ift dilli yaztlardan fark edebiliriz. Hellence isimlerin yaztlarda nemli bir yer tutuu gzlenmekle beraber, Pers ahs isimlerinin de yaztlarda yer ald g-rlr7. M.. IV. yy.n sonlarnda artk ift dilli yaztlarn yerine yalnzca Hellencenin kullanld yaztlar gemitir. Bu dnemde, Likya lkesinde Hellen nfusunun art kaydetmi olabilecei veya Pers etkisine ramen devam eden ticari ilikilerin ayn zamanda, BRYCE 1990: 540n nerdii gibi, lkelerinde zulme urayan veya tutu-namayan sanatlarn, henz Hellen kltr bakmdan bakir olan bu topraklara yerlemi olabilecei varsaymlar da bulunmaktadr.

Pers egemenlii srasnda, Likyann askeri glerinden de yararlanld anla-lmakta; rnein, Kserksesin M.. 480 ylnda, Hellasa dzenledii sefere Lik-yann 50 gemi gndererek katkda bulunduu bilinmektedir. Fakat Kimon va-stasyla AttikaDelos Deniz Birliine M.. 452445 yllarnda dhil olan Likyann bu birlie ball, finansal adan teye gitmemitir8. Peloponnesos Savanda muhakkak ki, sahip olduu kylar nedeniyle byk nem tam olan Likyann bu savaa katlmad bilinmektedir9.

M.. 362 ylnda meydana gelen satrap ayaklanmasnda, Likyann da isyana katld grlr. M.. 358337 yllar arasnda Persler, Likyay, Karya satrap olan Mausollos gzetimine verir. Vergilerin de Mausollosa dendii bu dnemde, Lik-yann batsnda etkin olan Karya, zellikle Mausollostan sonra kardei Piksadoros, skenderin Likyaya geliine kadar ynetimde sz sahibi olur. HOUWINK TEN CATE 1961: 14, zellikle bu dnemde Like yaztlarda Karya kkenli isimlerin var-lndan bahseder ve etkileimin bu dnemde gzle grnr derecede belirgin ol-duunu ne srer.

Makedonyadan Anadoluya geen skenderin, Arr. an. I 24,2 v.dnda belirtildii gibi, M.. 334333 kn Likyada geirdii bilinmektedir. skender, Telmessosdan 7 BRYCE 1990: 537in belirttii gibi, Pers isimlerinin yaztlarda yer almasnn en nemli sebeplerinden

biri, Likyal aristokrat snfnn, Perslere kar politik jest yapma istei olabilir. 8 Thuk. II 9un II. Attika-Delos Deniz Birlii iinde Likyay belirtmedii grlr. Bu durumda, Likyann

birlik iindeki vazifesi ve konumunu sorgulanmasna neden olmaktadr. 9 Thuk. VIII 41 v.dden, M.. 430429 yllarnda Peloponnesos Sava giderlerini dnerek para

toplamak amacyla nce Karya daha sonra Likyann kapsna dayanan Melesandrosun yenilgiye uradn ve yaamn yitirdiini bilmekteyiz.

6

Ksanthos vadisine ular ve herhangi bir mukavemet grmeksizin, Pinara, Ksanthos ve Pataraya gelerek, ardndan Phaselisi kuatr10. PALAZERDEMR ERDEMR 2007: 578in ele ald gibi, skenderin, Perslerin deniz gcn etkisiz hale getirmek istemi olabilecei dnlmektedir.

skenderin M.. 323 ylndaki lmyle, komutanlar arasndaki mcadele sonu-cu, Likyay etkisine alan ilk Hellenistik devlet, Ptolemaioslarn Msr olmutur. Likyada Ptolemaios egemenliinin, ilk olarak Ptolemaios I tarafndan kurulduu, fakat M.. 288287 ylnda pekitirildii bilinmektedir. Ksanthos ve Patara bu d-nemde tekrar ele geirilmi, hatta Ptolemaios IIun ei Arsinoenin ad Patara kenti-ne verilmitir. Bu dnemde Hellenleme sreci hz kazanm, Likya kentlerinde, dier hellen kentlerine zg otonomiler oluturulmu; ama gene son sz Hellenistik Msr kralna braklmtr. Kral, gerekli sorunlar zen ve kararlar alan bir kontrol mekanizmas oluturmu; ama kenti kendi iindeki ilerini organize etmekle y-kml klmtr. Yine bu dnemde, kylardaki kentlerin says artm, var olanlarn da ikmali ve bymesi sz konusu olmutur. ktidarlarn kltrel, zellikle dinsel adan gerekletiren Ptolemaioslar, Hellen tanrlaryla zdeletirdikleri tanrlarn, Likya pantheonuna katmtrlar.

Ptolemaioslarn etkisini kaybetmesiyle, blgede Seleukoslarn etkin olduu bi-linmektedir. Bu dnemde, Hellenistik devletlerin, Akdenizde n plana kan Roma gcne kar tetikte olduu grlr. Seleukos kral III. Antiokhos, M.. 190 ylnda, batya doru ilerlemesi sonucu, Roma ile kar karya gelmitir. Rhodos ve Pergamonun da mttefikliini salayan Roma, Liv. XXXVII 22 v.d.da da aktarld gibi, Phaselisi s olarak semitir. III. Antiokhos un yenilgisi zerine, Roma, Liv. XXXVII 56; XLV 22de belirtildii gibi, mttefiki Rhodosa Karya ve Likyay arma-an etmitir. Fakat Rhodosun ar vergilerle ve baskc ynetimiyle Likyay bu-naltmas, Likyann Roma Senatusuna bavurmasna neden olmu ve Roma Senatusunca Likyann zgrl tekrar ilan edilmitir (Liv. XLV 25).

Rhodos etkisinden kurtulan ve ok dkn olduu bamszlklarna kavuan Likya, federal yapda bir birlik kurarak, bata 23 kentin katld bir meclis olutur-mutur. M.. 167 ylnda varl ortaya km olan bu meclis anlaynn temelleri-

10 Arr. an. I 24, 1; III 6, 6 ve Plut. Alex. XVII 3 v.d. bize bu konuda geni bilgiler sunmaktadr.

7

nin daha nceki dnemlerde atlm olduu dnlmektedir11. Likya Birliine dahil olan kentlerin ad geen meclisteki oylamalara ilikin olarak, Strab. XIV (666)dan anlald gibi, byklk ve zenginliklerine gre oylamada etkin olduklar grlr. Zengin olan kentlerin 3, orta hallilerin 2 ve dierlerinin 1 oy hakk vard. JONES 1971: 105in dikkat ektii gibi, bu meclis memur atamalarnda ve hatta d politi-kada da etkin olmutur.

Mithridatesin, Kkasyada, tm Hellen kentlerinin kurtarcs roln stlendii M.. 8883 yllarnda, App. Mith. XX 21den de grld gibi, Likya da bu saldr-lara kar km, Sullann Kkasyann tekrar yaplandrlmas srasnda, Lik-yann zgrl tekrar hatrlatlmtr. Mithridates tarafndan Kibyraya dhil edilen Oinoanda, Boubon ve Balboura, Likyaya hediye olarak verilmitir(Strab. XIII 4,17).

Mithridates tehlikesi bir lde halledilirken; korsanlar da sava srasnda kendi-lerine snak aramakla meguldler. Likya Birlii iinde yer alan Olympos kentinin korsan efi olan Zeniketes tarafndan igal edildii grlmektedir. Romal komutan Publius Servilius Isauricus tarafndan bu tehlike bertaraf edilmitir.

Fakat Likyann zorlu mcadelesi zaman iinde devam etmitir. Brutusun, Likya Birlii tarafndan yardm gremeyeceini anlamas zerine Likyaya saldrd bi-linmektedir. Bu konuda, Plut. Brut. 30 v.d., Brutusn Ksanthosa yapt saldr karsnda, Ksanthoslularn kahramanca kar koyduunu ve Brutusun aresiz 150 talent isteyerek saldry durduunu aktarmaktadr.

Likyann zgr konumu ve Birliin varl M.s. 43 ylna kadar devam etmitir. Bununla birlikte, Claudius Likyadaki i karkl ve Romallarn bu karklklar srasnda ldrlmelerini bahane ederek Likyay bir Roma eyaleti haline getirir (Cass. Dio. LX 17,3). Son olarak Likya, Vespasianus Dneminde, Ms. 74 ylnda, Pamfilya ile birletirilerek ifte eyalet halini alr (Provincia Lycia et Pamphylia).

M.s. II. yyn iyi gnleri giderek yerini ekonomik zorluklara brakmtr. Douda Pers tehlikesinin ortaya kt sralarda, Isauriann, Likya Pamfilya Eyaletine katldn gryoruz. Fakat M.s. III. yyda, Isauriann ekya faaliyetlerine ev sa-hiplii yapt ve bu faaliyetlerin M.s. 280 ylnda bir nebze durdurulabildii anlal-maktadr.

11 BRYCE 1986: 101 ve BRYCE 1983: 31den anlaldna gre, Pers hkmdar Dareiosun 400

gm talent ile denmesi art koulan vergi konusunda, Likyada da finansal ilerin organizasyonu iin, politik bir kurumun oluturulmu olmas sz konusudur.

8

Ekonomik ve siyasi istikrarszln ba gsterdii M.s. III. ve IV. yy.larnda, Diocletianus ve Constantinus, ynetimle ilgili nemli reformlar gerekletirirler. Eyaletlerin ynetim ve corafi alanlar daraltarak oluturulan ve Dioecesis ad verilen ynetim alanlar oluturulur. te, Likya da bu dzenlemelerle Asia Dioecesisi iinde yer alm bu durum, M.s. VI. yya, Iustinanus dnemine kadar devam etmitir.

C. LKYA DNNE GENEL BAKI

Likyay gezen ilk seyyahlar tarafndan bir Hellen toplumu olarak tanmlanm olmakla birlikte (KEEN 1998: 1 vd.); aslnda sonradan Hellenize olmu olan Likya-llar hakknda, Like yaztlarn zlmesiyle nemli baz sorulara yantlar verilebil-mitir. Like yazs, Luvi kkenli seslerin, Rhodos etkisiyle Hellence harflere uyar-lanmasna dayanmaktadr. Gnmze kadar ulaabilen ta, sikke, metal ve sera-mik malzemeler zerinde kalan Like yaztlarn byk bir ksmn mezar yaztlar oluturmaktadr. En eski Like yaztn M.. 500 yllarna tarihlenmekte olup (TAM I 35), en ge dneme tarihlenen yaztn da Ptolemaioslar dnemine ait olabilecei yorumlar yaplmaktadr (BRYCE 1986: 45, 49). En uzun Like yazt, Ksanthos Letoonunda bulunmu olan 255 satrlk dilli yazttr. Metnin Hellence, Like ve Aramice versiyonlarnn bulunduu bu yaztn M.. 358 ila M.. 337 yllar arasnda olabilecei dnlmektedir12.

Like mezar yaztlarnn giderek yerini Hellence yaztlara, Pers Egemenlii dev-rinde brakmtr. Hellence, genelde kehanet yazlarnda veya hanedan yeleri prenslerin kahramanlklarnn anlatld yaztlarda etkili olmu; ayn zamanda Hellenistik a ncesi Hellenlemenin bariz bir belirtisi olarak ortaya kmtr. Le ROY 1990: 197- 204e gre sz konusu durum, Likya toplum dilinin artk deitii-nin de en ak gstergesiydi. Mausollos ve Piksadoros dnemleri srasnda da Lik-ya dilinde nemli deiimler sz konusu olduu gibi, skender dneminde bu dei-im Hellence asndan artk bir zafere ulamtr. Likenin etkilerini yalnzca yerel isimlerde, Roma mparatorluk a sonlarna kadar muhafaza ettiini bilmekteyiz.

Hellenistik a ncesi Likya toplumuna ve dinine dair ipular, kstl bilgiler su-nan M.. V. ve IV. yy.a ait mezar yaztlardr. Sadece Like yaztlarn yan sra 12 NEUMANN 1979a: no. 320 ve BRYCE 1986: 48.

9

Like Hellence ift dilli olarak kaleme alnm mezar yaztlarnda l gmme uy-gulamalar ve aile ilikileri konusunda satr aralarnn sunduu bilgiler mevcuttur. BRYCE 1986: 116da dile getirildii gibi, mezar sahibinin kimlii, mezarnda bulun-masn istedii kiilerin listesi, mezarn dzenlenmesine dair iler, mezar sahibi tarafndan belirlenen kurallar ihlal edenlere kar uygulanan cezalar ve bu cezalar gerekletiren tanr veya kurumlarn adlar aka ifade edilmitir. Mezar denetimini dzenleyen ve yerel olarak ilev gren kuruma Like mit denilmekteydi (BRYCE 1986: 116da Le ROY 1990: 200). Bunun yan sra Like yaztlarda geen kumaza (TAM I 20.49; 65.22 ve 111.1), mezar yaztlarnda, mezar sahibinin ne srd kurallar ihlal edenlere kar cezay uygulayacak tanr veya tanralarla beraber anlan ilahi bir greve karlk geldii dnlmektedir (BRYCE 1986: 131). Kelime anlam olarak, LAROCHE 1980: 2, sfat zellii tayan kuma szcnn, Luvi dilinde kummais olarak bilinen sfatn devam olmadn fakat yukardaki dilli yazttan anlaldna gre, Hellence karlnn (rahip) olduunu sy-lemektedir. Buna bal olarak kutsal sfatnn karl olarak dnlen kummaza szcnn dini onurlandrlmalarda veya din politika ilikilerinde yer alm olabilecei dnlmektedir. Gene dilli yazttan, Hellence karlklarna gre, kumaha = (tapnaklar), kumezei = (kurban etmek, sunu sun-mak), kumeziye = / (tapnak/sunu) anlamlar ortaya kmaktadr13.

Likyallarn dinsel yaam hakknda bilgi edinebildiimiz bir dier alan ise sa-nattr. Le ROY 1990: 43 bize her ne kadar Likyallarn mezarlarnda bile dnyevi ilere ynelik mesajlar verdiini ne srse de, aslnda mezar sslemelerinde bu toplumun br dnya konusunda da mesaj veriyor olmas aktr. Ksanthostaki Harpy ant14 , Likya hanedannda nemli yer edinmi olan Arbinasn mezar ol-duu dnlen Nereid ant15, yine Ksanthosta bulunan bir mezarda resmedilmi olan ve Dans Eden Kadnlar olarak adlandrlan antta, ruhlarn br dnya yol-culuunda refakat eden perilere, ruh ve cinlere inandklar ortaya kmaktadr.

13 LAROCHE 1980: 2; BRYCE 1986: 129 131; LEBRUN 1987: 151; Le ROY 1990: 42. 14 BERGER 1970: 129 144; BORCHHARDT 1990a: 32; Le ROY 1990a: 43 ve Des COURTILS

2003: 56 yazarlarn bu konudaki ortak gr Sirenler olarak dnlen bu yaratklarn ahret yol-culuuna rehberlik ettii dncesidir.

15 Bu konudaki deiik grlerin ayrntlar iin KEEN 1988: 205; BORCHHARDT 1990a: 32; Le ROY 1990a: 4344; Des COURTILS 2003: 100.

10

Gene Like mezar yaztlar, Hellenistik a ncesi Likyasnda, mezar sahiple-rinin yardm diledikleri, bize birtakm ilahlar hakknda bilgiler vermektedir. SCHAFER 1950: 9un da dikkat ektii gibi, ayn mezar yaztlarnda para cezalar-nn yan sra, Like ttleiti ~ ttlidi fiillerinin kullanld grlmektedir. Bu fiiller, mezar kaidelerine uymayanlarn, tanr veya tanralar tarafndan lanetlenmi ve g-nahkr olarak nitelendirildiklerini gstermektedir16. Manevi cezalandrlmalar, ift dilli yazlm yaztlarda da rnekleriyle grmekteyiz. ARKWRIGHT 1911: 271in de ifade ettii zere, mezar hukukunu ihlal edenlerin yaptklar ie, (dinsizlik) ad verilmekteydi.

Mezar koruyan tanrlar, Likede mhi szcyle ifade edilmilerdir. Mhi szcnn kesin olmamakla birlikte genetiv veya nominativ oul ve ayn zaman-da Luvi kkenli massani szcnn bir devam olduu, bunlarn yan sra karl-nn (Tanrlar) anlamna geldii dnlmektedir17.

Hellenistik a ncesi mezar yaztlarndaki cezalandrmalarda zikredilen bu tan-rlar tam olarak mhi huwedri ad altnda geer. Bu tanrlarn, Birleik Tanrlar, Tanrlar Kurulu veya Tm Tanrlar olarak tercme edilmesi uygun grlm-tr18. Likya pantheonu veya birlikte hareket eden Likya tanrlar olarak d-nlen ve TAM I 57, 88 ve 93de geen bu ilahlarn Hellenistik a ncesinde bir tanrlar kurulunu gsteren tek tanrlar kurulu olduu anlalmaktadr (Le ROY 1990a: 42).

Mezar yaztlarnda geen tanrlarn yerel tanrlar olduuna phe olmad gibi; M.. II. bin yl Luvilerin dinsel yaamnn zellikle gneybat Kk Asyada sr-d dnlrse, Likya bu konuda nemli bir rnei temsil etmektedir19. Luvi etki-sinin M.. VI. yy.dan itibaren yerini Hellen kltrne brakt Likyada, Bronz a-ndan kalma Anadolu kkenli kltler geni apta yer almtr. Likya pantheonunda yer alan bu tanrlar, daha sonra varsa Hellen karlklaryla zdele-erek tapm grmeye devam edecektir. BRYCE 1986: 174 v.d.de yaplan katego-rilere gre sz konusu dnemin tanrlara ilikin ksa bilgilere aada vermek ye-rinde olacaktr. Bronz a Anadolusu Kkenli Olanlar veya Olmas Muhtemel 16 KEEN 1998: 205 itlehi kelimesini insanlara verilen mezar ihlaline kar c alan ajanlar olarak yo-

rumlamaktadr. 17 Bu konuda, HOUWINK TEN CATE 1961: 94; LAROCHE 1980: 1; BRYCE 1986: 173. 18 HOUWINK TEN CATE 1961: 94; BRYCE 1986: 173; LEBRUN 1998: 147. 19 LEBRUN 1987: 149; LEBRUN 1987a: 241; LEBRUN 1998: 143 ve LEBRUN 1999: 179180.

11

Tanrlarla, Karya Kkenli Tanrlar ve Dier Olas Likya Tanrlar eklinde ele alna-bilir.

Bronz a Anadolusu Kkenli Olanlar: Testi : NEUMANN 2007: 350, ad geen tanr isminin tasa veya tesi kknden

geldiini ve zamanla ti son eki alarak kii ad haline dntn ne srd TAM I 135(Limyra) ile 149 (Rhodiapolis)da ad geen bu tanrnn, Like anlamyla bir yemin tanrlar olduu anlalmaktadr (Le ROY 1990: 42). Bu konuda, HOUWINK TEN CATE 1961: 186 da sz konusu bu tanrlar Hititlerde linkiiantes adl yemin tanrlaryla karlatrmakta ve Hititlere bal devletlerle yaplan antla-malarda, kurallara uymayanlarn Yemin Tanrlar tarafndan cezalandrlacaklar ifadesini hatrlatmaktadr. te bu ifadelere benzer uyarlar Likyada mezar ya-ztlarnda yer alm; ama bu sefer uyar, mezar soyguncularna kar olmutur (BRYCE 1986: 178).

Bronz a Anadolusu Kkenli Olmas Muhtemel Tanrlar: Qebeliya: Limyrada ad geen tanrnn, Hitit tanrs abaliyayla zdeletirildii

ve bu tanrnn Hitit-Luvi lehesinde bir rmak tanrs olabilecei ileri srlmekte ve Hellence karlnn olduu da dnlmektedir (LEBRUN 1987a: 243; LEBRUN 1999: 185; NEUMANN 2007: 299).

Qeli (veya Qele): Limyrada bulunan bir mezar yaztnda Qelinin kumazas ola-rak geen bir ifadeden anlaldna gre, bir yerel tanr olduu dnlmekte, fakat tanr hakknda fazla bir bilgi bulunmamaktadr. NEUMANN 1979a: no.322.2de (Pinara) ad geen tanrann Hitit-Luvi kkenli tanralardan alki ile zdeletirilmi olabilecei ihtimaller arasndadr20. Eer bu zdeletirme doru ise, tanrann Tahl Tanras olmas gerekmektedir. Ayrca, NEUMANN 1979: 49 v.d., sonradan tanr isminden treyen Kila-muwun dinsel bir ahs ismine d-ntn ifade etmektedir.21. LEBRUN 1987a: 244 ve NEUMANN 2007: 300; bu isimden, Hellence ahs adnn ortaya ktn dnmektedirler.

Trzzubi : Tanr, TAM 111.1de (Limyra), rahipliini yapm olan Erzesinubenin mezar koruyuculuunu da yapmaktadr (BRYCE 1986: 179; FREI 1990: 1836). Bu tanr, LEBRUN 1987a: 244 ve LEBRUN 1998: 146, 148den anlald gibi, vahi 20 BRYCE 1986: 179; LEBRUN 1987a: 244; FREI 1990a: 1823; LEBRUN 1998: 148; LEBRUN 1999:

185. 21 Ayn neriye BRYCE 1986: 179; LEBRUN 1987a: 244 ve LEBRUN 1998: 148de bu duruma katl-

d gibi Hitit-luvi lehesinde ha ayrca Gn anlamna da geldiini hatrlatmaktadrlar.

12

doann koruyucusu ve Likyada ciddi tapm gren nemli bir tanrdr. HOUWINK TEN CATE 1961: 104 ve NEUMANN 2007: 381, Hellence karlnn (Trosobios) olduunu ve LEBRUN 1999: 185 ise, Likedeki bi ve Hellencedeki son ekinin, Hitit-Luvi dilinde pija yani sayn anlamna geldiini sylemekte-dir. Bu tanrnn Hellence karlnn bir ahs ad deil bir tanr ad olabileceini NEUMANN 1979: 262 ve BRYCE 1986: 186 dnmektedirler fakat bu ada ben-zeyen bir rnein, TAM I 83te (Arneai) geen Krzzubi isminin ise tanrsal bir isim olamayacan sylerler.

Karya Kkenli Olan Tanrlar: Arazuma (Hellence = ): Yukarda szn ettiimiz Ksanthosda yer alan dilli yaztta adna rastladmz tanrnn, dier tanrlarla beraber kltnn kurulmasna ve rahip atanmasna dair bilgiler bulunmaktadr22. Hakknda ok fazla bilgiye sahip olunmamasna ramen; LEBRUN 1987a: 245, tanrnn adnn Aramice karlna uygun bir Hellence karlnn bulduunu ifade etmektedir. Ad geen Hellen dilindeki karlnn olduu grlmektedir23. METZGER et alii 1979: 57, tanrnn Karya kkenli olduunu gsteren en nemli kantn ad olduu sylerken; NEUMANN 1979: 269 ise tanrnn adnn Hellence karlnn aslnda adnn ksaltlm hali olduunu dnmektedir.

tawati bidni (Hel.= ): Tanrnn Likyada adnn getii yerlerden ilki, gene Ksanthos dilli yaztdr.Tanrnn epithetonu alm olmas ayrca farkl yorumlara yol amtr. Like Xtawati Xbidni ve Aramice LH KBYD olarak yaztta geen ve tanrnn adnn nnde yer alan szcklerin birer yer ismi olabilecei dnlmtr24. Bu durum, tanrnn yerel bir Kaunos Kral olma ihtimalini dourmasna ramen; Hellence karlnda eklinde olmas tanrnn, Kaunoslu Kral anlamnn dnlmesine yol amaktadr. MAREK 2000: 195, Kosta tapm gren Asklepiosun da adak rnekle-rinde olarak nitelendirildiini sylemekle birlikte, bunun pek kant olmad- dnlmektedir. Bunun yan sra Basileus Kauniosun, LEBRUN 1987a: 244de 22 METZGER et alii 1979: 146, 155; BRYCE 1986: 9193, 191; FREI 1990a: 1797. 23 NEUMANN 1979a: no. 320a, 8.18.24.28b; BRYCE 1986: 191; FREI 1990: 1797; LEBRUN 1999:

188; LEBRUN 1998: 149; LEBRUN 1987a: 244. 24 SEG XXVII (1977) 942; LAROCHE 1980: 6; SEG XXXI (1981) 1315; SEG XXXV (1985) 1441;

BRYCE 1986: 191 vd. ; LEBRUN 1987a: 244; KEEN 1988: 193, 203; FREI 1990: 1781; SEG XLVI (1996) 1720; LEBRUN 1998: 149; SEG XLVIII (1998) 1721; LEBRUN 1999: 188; MAREK 2000: 195199; SEG LI (2001) 1840 ve NEUMANN 2007: 128 v.d.

13

belirtildii gibi Kaunos kentinin koruyucu bir tanrs olma ihtimali vardr. MAREK 2000: 198 v.d., Kaunosun ba tanrs olarak Apollonun grnd ve ne srd gibi Kral olarak nitelenen tanrnn, belki de Kaunosun Hellenlemeden nce taplan bir yerel tanrya karlk geldiini aklamaktadr.

Arkesima rneinde olduu gibi, dilli yaztta bu kltn kurulmasna ilikin ola-rak resmi ifadeler yer almakta ve bunlardan anlaldna gre, Karya satrap Piksodarosun, kltn kurulmasna ilikin kural ve icraatn garantr ve gerektiin-de cezalandrcs olarak yer alaca hatta yaztn Aramice ksmnda Piksodarosun yazt yazan kii olarak nitelendirildii anlalmaktadr25.

Ayn tanrnn Letoonda Arkesima () ile ortak kltnn kurulduu bi-linmekle birlikte26; bu kuruluun ne zaman olduu ve tanrnn ne zamana kadar tapm grd kesin olarak aklanamamaktadr (FREI 1990a: 1781).

Dier Olas Likya Tanrlar: Ddewezi : TAM I 65.24de zikredilen tanrya Isindada tapld anlalmakta;

adnn gne anlamna gelebilecei ve Luvice karlnn Tiwaza olduu d-nlmektedir27.

Eheledi (veya Heledi): NEUMANN 1979a: no. 306.4 (aman) ve 309c.4 v.d. da (Limyra) bulunan bir mezar yaztnda ad geen tanr, BRYCE 1986: 189 ve LEBRUN 1987a: 245 ve NEUMANN 2007: 92 bunun tanrsal isimden bozma bir ad olabilecei dncesindedirler.

Eheti (veya Ehetehi): TAM I 44b.48de (Ksanthos) geen bu ismin de ilahi bir ad olabilecei dnlmektedir (BRYCE 1986: 189).

Hppterus : M.. IV. yy.a tarihlenen TAM I 58.5 (Antiphellos) ve TAM I 139. 4te (Limyra) geen bu adn sz konusu yaztlarn ilkinde hppterus mhi mitehi ola-rak yer ald; dier yaztta sadece hppterus mhi olarak ifade edildii grlmek-tedir. Yukarda da bahsettiimiz gibi mhi, Like dilinde tanr veya tanrlar an-lam tamaktadr28. Ayrca FREI 1990: 1803 v.d., bu tanrnn mezar ihlaline kar lanetine bavurulan tanr veya tanrlar olduunu sylemektedir. Adn zelliine

25 SEG XXXV (1985) 1441; SEG XLVIII (1998) 1741. 26 NEUMANN 1979a: no. 320a; BRYCE 1986: 191; FREI 1990a: 1781. 27 BRYCE 1986: 189; LEBRUN 1998: 147; LEBRUN 1999: 187; NEUMANN 2007: 40 v.d. 28 BRYCE 1986: 188de tartld gibi, hppterusun tanrlar kelimesini niteleyen bir sfat olabilecei

varsaylmaktadr.

14

dayanlarak, bunun kutsal tanrlar birlii veya tapnak tanrlar anlamna geldii dncesi de hkimdir29.

Ia : Hakknda pek bilgi sahibi olmadmz tanr BRYCE 1986: 189a gre Me-zopotamya tanrs Ea ile zdeletirilebilir.

Khba (veya ba): TAM I 102.4, 106.2 (Limyra) ve NEUMANN 1979: no. 309c.6 (Myra), 312de (Limyra) geen, M.. VI. yy.da tapld anlalan bu tanrnn bir nehir tanrs olabilecei dnlmektedir(LEBRUN 1987: 153; LEBRUN 1998: 148,149 ve NEUMANN 2007: 114). Bilindii gibi, Myra ve Limyra, rmaklar kysn-da bulunmaktadr ve Limyrada rmak nekropolisin hemen karsnda yer almakta-dr. Bu nedenle FREI 1990: 1804, bu tanrnn mezar ihlalcilerine kar laneti dilenen yerel bir rmak tanrs olduu kanaatindedir. Like yaztlarda pdd Xba eklinde geen tanrnn, adn niteleyen pdd szcnn ne olabilecei henz anlala-mamtr. Tanrnn Ge Bronz andan kalan Hurri tanrs Hepatla ilikisi de ayr-ca sorgulanmaktadr30.

Ermma (veya Armma) : NEUMANN 1979a: no. 304.5te (Sura) geen ilahi ad, Anadoluda kltnn olduka yaygn olduu Ay tanrsdr. Hitit ve Luvilerde yaygn olarak ad geen ve Luvi kltrnn yayld Kilikya, Pamfilya, Likya ve Karyada deiik formlarda varln srdren bir ilahtr31. Ayrca, Hititlerde gkyzndeki ay ile takvimde yer alan ayn ayn szckten tredii bilinmekte olup; bu durumun ayn ekilde Likyada da devam ettii kesin olmasa da Like Armazata szcnn ay-lk anlamna geldiini gz nnde tutularak tahmin edilebilir (LEBRUN 1987a: 244; NEUMANN 2007: 20). Bu tanr adndan km Hellenistik ve Roma a Likyas yaztlarnda birok kez ahs ad olarak bulunmaktadr.

Tesmmi : Myradaki bir yaztta ad geen tanrnn M.. IV. yy.a tarihlenen like bir yaztta (NEUMANN 1979a:no. 309c.7) mezar koruyucusu olarak gemekte olup, Hitit balantsnn sorgulanmasnn yan sra ad geen tanrnn Hattilerdeki Tasimmeti ile balants olabilecei dnlmektedir32.

29 BRYCE 1986: 188de bu duruma ilikin ayrntlar tartlmakta ve yazar, likede sfatlarn isimlerden

nce geldiini iaret ederek bu adn bir tanr ad olamayacan dnmektedir. 30 BRYCE 1986: 189; LEBRUN 1987: 153; FREI 1990: 1804; LEBRUN 1998: 148. 31 BRYCE 1986: 189; LEBRUN 1987a: 244; LEBRUN 1999: 186. 32 BRYCE 1986: 189; LEBRUN 1987: 154; FREI 1990a: 1828; LEBRUN 1998: 149; ayrca KEEN

1988: 205 ise tanrlar kutsal ceza ajanlar olarak yorumlamas bakmdan dikkat ekicidir.

15

Trbbmara : Myrada mezar ihlalcilerine kar lanetine snlan tanrnn (NEUMANN 1979a: no. 309c), Tesmmi ve Khba ile ayn yzylda tapm grd bilinmekte; fakat hakknda bakaca bir bilgiye sahip olunamamaktadr33.

. KONUYA LKN ANTK KAYNAKLARIN VE MODERN LTERATRN DURUMU; ALIMANIN AMACI, SINIRLARI VE

KURULU DZEN Yukarda aklamalardan da anlald gibi, son derece renkli ve ok ynl bir din yaamna sahip olan Likyada Hellenistik ve Roma alarndaki yerel kltler, belir-leyebildiimiz kadaryla, henz zerinde kapsaml bir ekilde durulmam konular-dandr. Tebcil edilen tanrlarn tamamen Hellen ya da Anadolu kkenli olduuna dair eksiksiz yada kesin kantlar bulunmamakla birlikte, mevcut kaynaklar ereve-sinde kltlerin kkeni konusunda yorumlar yaplagelmitir.

Konunun ok ynl bir aratrmay gerektirmesinden dolay, amacmza ulamak iin sreli bibliyografik yaynlarn taranmasna bavurulmu olup; LAnne philologique yan sra, Gnomon ve online olarak ulalabilen DAI ZENON deer-lendirilmitir.

almann ortaya kmasnda en nemli paya sahip olan epigrafik kaynaklar iin; CIG; IG, IGR, IGSK, SEG TAM , BE, EA ve ZPE taranmtr.

Sikkeler iin de, SNG, SNG Cop., SNG Nachtr. AULOCK ve SNG AULOCK dik-kate alnmtr.

almamza ilikin bilgilerin Antik edebi eserlerde olmad grlmektedir. a-lmann balklarndan biri olan Vahi Tanrlar konusunda ipular veren Alex. Poly. lyk., konusunu ettiimiz tanrlar hakknda fikir edinmemizi salam; ayn tan-rlar iin deiik bir yorum getiren Plut. defect. orac. 21 (421 D) ise, bu deiik yo-rumlarndan dolay alma iinde deerlendirilmitir.

Roma a Likya dinine ilikin en kapsaml alma, phesiz ki, FREI 1990adr. Eserin katalog ksmnda Roma a ve ncesinde tebcil edilen tanrlar ve onlara ilikin kaynaklar sralanmakta ve ardndan hem Hellenleme ncesi,

33 LEBRUN 1987: 154; FREI 1990a: 1835; LEBRUN 1998: 149 ve NEUMANN 2007: 370 ise, -mara ve

- meri son ekinin ada, ilahi bir zellik kattn dnmektedir.

16

hem de sonras tanrlar bir arada gsteren corafi dalmlar, tebcil edildikleri za-manlar gz nnde tutarak yorumlanmaktadr. Likyada tebcil edilen tanrlara ilikin genel yorumlar getiren ama bunun yan sra birok ayrnt hakknda bilgiler veren BRYCE 1986, KEEN 1988 ve Le ROY 1990a, Likya lkesi hakknda yeni bilgiler vermekte ve dinsel yaamna ilikin nemli varsaymlar iermektedirler. zellikle BRYCE 1986, alma snrmzn belirlerken, Hellen etkisi olmayan kltler hakkndaki yorumlar asndan dikkate deer bulunmutur. Hellenleme ncesi ve sonras dnemlerde, Likyada Anadolu kkeni hakknda pheye dlen tanrlara ilikin problemleri ele alan LEBRUN 1987, 1987a, 1998 ve 1999, kltler zerindeki Hellen ve yerel gelenekleri tartmaktadr. Kkasyada tebcil edilen tanrlar zerine en geni bilgi ve yorumlarn yer ald- ROBERT 1983, kltlerin tebcil edildikleri blgelerde ne gibi farkl zellikler ald-na dair bilgiler ve yorumlar iermektedir. Likyann dini yaam ve kltleri zerinde yorum getiren bu eserler dnda, a-lmann blmlerini oluturan kltler hakknda kapsaml eserler de bulunmaktadr. Bunlardan ilki, Kakasbos konusunu ele alan ve bu kltn genel dalm ve yaztlar ilikin yorumlar getiren en kapsaml eser ROBERT 1946dr. Bu almadan da yararlanarak ve Atl Tanrlara ilikin tm kaynaklar bir araya getirip, bunlar hakkn-daki yorumlar ieren en gncel eser ise DELEMEN 1999dur. Oniki Tanrlar hakknda kaleme alnm ilk eserler WEINREICH (1913) ve LONG (1987) tarafndan kaleme alnmtr.. Oniki Tanrlarla ilgili tm yaztlar bir araya getiren, arkeolojik verileri de dikkate alan en gncel alma ise FREYER-SCHAUENBURG 1994tr.. Ad geen bu eser, hem WEINREICH 1916 hem de LONG 1987de verilen tm bilgileri iermenin yan sra, Oniki Tanrlar hakknda son zamanlarda bulunmu tm epigrafik ve arkeolojik kaynaklar iermektedir. Bu kap-saml almadan baka, Oniki Tanrlarn Likyadaki kimlii hakknda tartan DREW-BEAR LABARRE 2004, Oniki Tanrlarn kkenleri hakknda farkl bir yo-rum getirmesi bakmdan dikkate alnmas gereken bir makaledir.

Likya gibi, kltrel etkileimin youn olduu bir corafyada, tapm gren tanrla-rn kesin ve net bir ekilde tanmlamak ve kkenleri hakknda birtakm yarglara varmak, eldeki verilere gre mmkn olmasa da, bu konudaki varsaymlarn da dikkate alnmasyla Likyadaki pantheon hakknda fikir edinmemiz mmkndr.

17

te bu noktada, almamzn amac, Likyada tebcil edilen tanrlarn kkenleri hakkndaki varsaymlardan yola karak Likya pantheonunun zelliklerini tespit belirleyebilmektir. Bu zellikler, hi phesiz, corafi dalm da kapsayacak ekil-de bize Likyadaki kltrel etkileimi de gsterecektir. zellikler, M.. IV. yy.dan itibaren sz konusu corafyada etkisini artran Hellen kltrnn etki alann da grmemizi salayacaktr.

Kendine has bir kltre sahip olan Likyada zamanla pantheona kabul edilen ilahlarn daha nceki ilahlarla olan ilikilerini, bu ilahlarn Hellenizm ve Roma ala-rnda hangi kentlerde ve hangi biimlerde tapm grdklerini gsterebilmek; bu tanr ve tanralarn ne gibi aamalardan geip, hangi deiiklikler geirdiklerinin belirlenmesi asndan nemli olup bu da amalarmzn arasndadr.

Kentlerin en ok hangi kltlere eilimli olduklarn ortaya kartp, Likya insanla-rnn zellikle Hellenistik ve Roma alarnda hangi inanlara eilim gsterip, hangi ihtiyalar iin tanrlardan medet umduklarn tahmin etmek de bir baka amacmz-dr.

Konuya ilikin yaztlarn ve sikkelerin bir araya getirilmesi ncelikli bir ama ol-mamakla birlikte, almann sonunda Likyada tebcil edilen yerel kltlere ilikin bir yazt corpusunun ve sikke katalounun olumasna da neden olmutur.

M.. II. bin yldan itibaren HititLuvi geleneklerinin devamnn izlendii en nemli corafyalardan biri olan Likyada, Hellenlemenin getirdii bir baka boyut da p-hesiz dinsel yaamdr. te bu durumda, ele alnmas gereken unsurlardan biri de, bu dinsel yaamdaki tanrlarn hangilerinin gerekten Anadolu kkenli olduu soru-sunu yantlamak olmutur.

Sadece Likya iin deil, tm Kkasya corafyasnda etkili olan kltrel al-veri, kltlerin genel grntsn de belirlemitir. Hellen pantheonunda yer alan birok tanr, Anadoluda tebcil edilen birok tanrnn farkl kimlikler kazanmasna sebep olmutur. rnein, Kkasyada, herkese Hellen tanrs olarak bilinen Zeusun, aslnda, tebcil edildii blgenin Hellenleme ncesi tapm gren yerel bir tanrsnn Hellen giysisi iindeki halidir. Ayn ekilde adlarnn yannda blge yada yer adlar alm hemen hemen tm tanrlar iin de ayn eyleri dnmemiz yanl deildir. Adlarn epitheton olarak alan bu kltlerin Hellen kltrnn nfuzunun henz etkin olmad dnemlerde Likyallar tarafndan tebcil edilen nemli yerel tanrlar olduu dnlebilir. Ama ne derecede Anadolu kkenli olabileceklerine ise pheyle baklmaldr. almann adn belirlerken yukarda belirttiimiz zellikleri

18

iyice kavrayarak belirli bir snr getirilmesinin uygun olaca dnlmtr. Yerel kavramndan kastettiimiz ey, ne Likyann tmnde tebcil edilen tanrlar ne de, Hellen veya Anadolu dndaki pantheonlarda tebcil edilen ve ne de, hem Anadolu zellii tayan, hem de Hellen zelliklerini kaybetmemi, ortak kltrel bir kimlik alm yani syncretismusa uram tanrlardr. Yerel sfatn kullanrken, Anadolu-lu olan yada olduu dnlen kltlerin Likyadaki grnmn dikkate aldk.

Anlalaca gibi, Anadolulu olmayan ve syncretismusa uramam kltler a-lmaya dhil edilmemitir. Dhil edilmeyen bu kltler; Msr kltleri (Isis, Serapis, Zeus Ammon), Roma klt (Dea Roma), tamamen Hellen kkenli olduu bilinen kltler (Adrasteia, Asklepios, Demeter, Dionysos, Gymnasion Heraklesi ve Hermesi), syncretismusa uram kltler (Athena, Apollon, Ares, Artemis, Dioskuroi, Eleuthera, Herakles, Kronos), Mezopotamya ve ran kkenli kltler, ayr-ca bir alma konusu olabilecek kapsamda olan Mithras klt ve Yahudi kkenli kltlerdir (srail Tanrs ve Theos Hypsistos). Heros kltleri ve kehanet yaztlarnda geen ilahi (veya ruhsal) nitelikli adlarn da alma kapsamna alnmas uygun grlmemitir.

Yukarda corafi snrn belirlediimiz Likya lkesine bu lkenin kuzeyindeki Kibyra Blgesi de dahil edilmitir. Fakat, alma sonunda yer alan ilgili haritalarn uygun olmamas nedeniyle Kibyra egemenlik alannda yer alan Karamanl gsteri-lememitir.

almann Gelime Blm, 7 ana balktan olumaktadr. Bu blmler olutu-rulurken, zellikle LEBRUN 1998: 143 dikkate alnmtr. Zira, sz konusu eserde Anadoluda tapm grm olan heterojen yapdaki kltler drt ana gruba ayrlmtr. Bu gruplardan ilki, eril veya dii imge olarak belirlenen Frtna, Gne ve Ana tanr-a kltleridir. Gene ayn esere gre, ikinci grubu vahi doann koruyucu tanrlar; nc grubu ise, Sava tanrlar oluturmaktadr. Son grupta; da, rmak veya kaynak glerinin koruyucu tanrlar yer almaktadr. Bu sraladmz zelliklerin yan sra; 2008 ylnda Blent plikiolu tarafndan verilen Hellenizm - Roma a Anadolu Tarihi derslerinden de edindiim bilgiler sayesinde, Anadoludaki kltlerin genel grnts iinde bu drtl grupta ana tanralar ilk sray almaktadr. Ana Tanralardan sonra ikinci sray Eril Batanrlar, yani Zeuslar; nc sray ise Ay Tanrs Men ve drdnc sray da zellikle Roma mparatorluk anda etkin olan Hosios ve Dikaios (Adil ve Aziz Tanrlar) oluturmaktadr. te bu bilgiler -nda her iki bilgi birikimini konumuza uyarlayarak gerekli blmler oluturulmutur.

19

Birinci ana balmz olan Ana Tanralar bu erevede oluturulmu olup; bu blmn alt balklarn, Kybele kltnn Anadolunun deiik blgelerinde Meter () diye adyla anlan ve farkl epithetonlar alarak tebcil edilen tanrlar olu-turmaktadr. Bunlar srasyla, Meter Alassene ( ), Meter Kadmene ( ), Meter Oreia ( ) ve Meter Theondur. ( ). Likyada bulunan ve hangi Anaya ait olduu bilinmeyen arkeolo-jik veriler iin de Dierleri alt bal oluturulmu ve Ana Tanralara ilikin ge-nel ve Likyaya zg durumlarna ilikin yorumlar da blmn sonunda Ana Tanr-alara likin Genel Deerlendirme bal altnda verilmitir.

kinci ana balmzda, Likyada snrl lde tebcil edilen, hatta adlarna sa-dece Likyada rastladmz Eril Tanrlardr. Bu balk altnda, Kabireioi (), Ksanthos (), Limyros (), Meizoares (), Meis Ourathos ( ), Men (), Sabazios (), Somendeus (), Sozon (), Theoi Loandeis ( ), Theos Alandros ( ) ve Tobaloas () yer almaktadrlar. Tm bu Eril Tanrlar hakknda genel bir yorum iin, Eril Tanrlara likin Genel Deerlendirme blm bulunmaktadr.

kinci blmmzden sonraki blmler oluturulurken, ortaya konulan bu blm-lerde yer alan tanrlarn hepsinin ayrca bir alma alanna sahip olacak derecede nemli olmalar dikkate alnmtr. Bylece Kakasbos () almann nc ana baln oluturmaktadr. Kakasbosdan sonra ise Likyaya zgl kabul edilmi olan Oniki Tanrlar ( ) drdnc ana balk olarak yer almaktadr. Hosios kai Dikaiosla ilikisi tartlan Theoi Dikaioi ( ) klt, Likyaya zgl tartlmaya deer bulunarak, beinci ana balk olarak verilmi-tir. Altnc ana balkta, Likyada yerel bir klt olarak tebcil edilen Vahi Tanrlar ( ) ve son ana balmzda ise, mezar yaztlarnda karlatmz Ye-ralt Tanrlar ( ()) bulunmaktadr.

D. TEKNK NOKTALAR

20

Metinde kullanlan ksaltmalar, LAnne Philologiquenin ksaltmalar listesinden yararlanlarak oluturulmutur. Bu kaynak dnda baz bulamadmz sreli yayn ksaltmalar iin ve antik yazarlarn adlar ve eserlerine ilikin ksaltmalar iin Der Neue Paulynin ksaltma listesi dikkate alnm; epigrafik eserlerin ksaltmalar iin, SEG kullanlmtr. Metin iinde kullanlan monografya ve makale ksaltmalar iin, yazarn soyad ve eserinin yayn yl eklinde yazlm olup, bir yazarn bir yl iinde km birden fazla eseri var ise, eserlerin alfabetik sras gz nne alnarak yayn ylndan sonra a, b eklinde gsterilmitir. Bu sz konusu durum epigrafik, nmizmatik ve arkeolojik eserlerde de mevcutsa, ilgili yaztn, sikkenin veya arkeo-lojik belgenin numaras veya sayfas yazlmtr. Konumuzla ilgili tm antik eserler alma iinde yer almaktadr. Bu kaynaklarn dzenini ve kolayca takibini salamak amacyla her bir kaynak Testimonia olarak dlm olup, Testimonia T eklinde ksaltlarak Arap rakamlaryla (T1, T2, T3v.b.) sralanmtr. Belgelerin sralanmasnda ise, alfabetik sra gz nnde tutulmutur, eer ayn belge birden ok eserde yaymlanmsa, bu eserlerin yaym ylna gre, eskiden yeniye doru, kronolojik bir dzen iinde oluturulmutur. lgili belgelerin yaztlar, sikke aklamalar veya arkeolojik betimlemeleri, yaymland eser adlarnn hemen altnda yer almtr. Bazen yaztlarn da yer ald arkeolojik belgelerde ise, Epigrafik Kaynaklarda yer alan yazt verildikten sonra Arkeolojik tasvir iin bk. ifadesiyle Arkeolojik Belgeler ksmnda yer alan Testimonia numara-s yazlmtr. Ayn durum, Yaztlar iin de uygulanm ve Arkeolojik Belgelerde Yazt iin bk. ibaresi kullanlarak, yazta ynlendirme yaplmtr. Antik eserlerin yaymland yerler, corpus ve eser ad olarak verilmi; corpuslarda, corpusun ksaltmas verildikten sonra antik eserin corpustaki numaras yazlmtr. Eser ad olarak ksaltlmasn da ise, yazarn soyad, eserin basm yl verilip, iki nokta kon-duktan sonra ilgili antik kaynan eserdeki numaras (no: ) yazlmtr. Fakat eserde herhangi bir numaralandrma yaplmamsa, antik kaynan eserde getii sayfa verilmitir. Prensip olarak metin iinde en fazla iki eserin referans verildii dipnotlar yer alm, iki eserden fazla olanlar ya da konuyla ilgili aklamalar metnin altna kon-mutur. Antik yazar ve eserleri, epigrafik, nmizmatik eserler ksaltlm biimiyle italik yazlmtr. Dipnotlarda yer alan modern literatr, srasyla yazar soyad, ese-rinin basm yl ve ilgili sayfalar olarak ksaltlm, ayn dipnot iinde arka arkaya gelen birden fazla eserde ise basm yl eskiden yeniye doru sralanmtr. Antik

21

kaynaklarn dipnotta yer almas, ilgili eserin ksaltmas ve ilgili kaynan numaras ve gerekliyse sayfas eklinde olmutur. Antik kaynaklar dizininde, edebi eserler bal altnda, antik yazarn ve eserinin metin iinde kullanlan ksaltmas yazlm, almada yer ald Testimona numa-ras, dipnot veya sayfas yer alm, edebi kaynaklarn ksaltmalar da Ksaltmalar Listesinde verilmitir. Yaztlar, Sikkeler ve Arkeolojik Belgeler balklarnda ise, yararlanlan belgelerin metin iinde kullanlan ksaltmas verilerek, altna bu alma iinde getii Testimonia numaras, dipnot veya sayfas yazlmtr. alma sonunda yer alan S. AYDAL tarafndan oluturulan Likya Gezi Plan 1/250 000, Antalyadan yararlanlarak oluturulmu Haritalar ise, srasyla gelime blmnde yer alan tm kltlerin, Likyadaki dalmn vermektedir. HARTA 1: Likyada Ana Tanra Kltlerinin Dalm, HARTA 2: Likyada Eril Tanrlar Klt-nn Dalm, HARTA 3: Likyada Kakasbos Kltnn Dalm, HARTA 4: Lik-yada Oniki Tanrlar Kltnn Dalm, HARTA 5: Likyada Theoi Dikaioi Kltnn Dalm, HARTA 6: Likyada Vahi Tanrlar Kltnn Dalm ve HARTA 7: Ye-ralt Tanrlar Kltnn Dalmn vermektedir. Harita iinde kullanlan ekil ve renk sembolleri haritann altnda kk bir aklama eklinde verilmitir. Son olarak alma iinde kullanlan iaretler trnak iaretleri olarak kullanl-mtr.

I. ANA TANRIALAR

A. Meter Alassene ( )

Kibyra (Karamanl) Epigrafik Belgeler

T1 CORSTEN et alii 1998: no. 3 | [.] | vac. [ ..] | Rlyef |

||4 . (). | . | .

| . ||8 vacat vacat .

Arkeolojik tasvir iin bk. T2. Arkeolojik Belgeler

T2 CORSTEN et alii 1998: no. 3 Karamanlda zel bir mlkn i duvarnda bulunan kabartma, mermerden yaplm bir steldir. n cephesi haricinde kenar ve keler son derece sssz braklmtr. n cephede, oturmu ve yzleri krlm tanra betimlenmitir. Cepheden tasvir edi-len tanralardan ortada yer alan tanra, yeleleri olduka kt tasvir edilmi olan as-lanla desteklenmitir. Ortadaki tanra figr solda bulunan figrden byk, sada-kinden ise kk grnmektedir. Bu bayan da khiton giyinmekle beraber balarn-da ince bir tl rt bulunmaktadr. Rlyefin ortas zellikle ortada bulunan figrn sol taraf iki blme ayrlarak krlm, sada yer alan tanra figrnn ise yukars krl-mtr. Yazt iin bk. T1.

Kibyra (Karamanl) Epigrafik Belgeler

T3 COLLIGNON 1878: no. 16; CORSTEN et alii 1998: no. 8; SEG XLVIII (1998): no. 1607 [ ] | (). | | ||4 | | .

Arkeolojik tasvir iin bk. T4. Arkeolojik Belgeler

T4 COLLIGNON 1878: no. 16; CORSTEN et alii 1998: no. 8. Karamanlda zel bir mlkn duvarnda bulunan ve 1968 ylndan beri de Burdur Mzesi bahesinde er alan kabartma, beyaz mermerden yaplmtr. tarafnda da rlyeflerin bulunduu sunan n ve sol st ksm krlmtr. n tarafnda, cepheden

23

oturan dii figr yer almaktadr. Bu dii figrn uzun elbiseleri yere paralel bi-imde demekte ve kollar da rahatlkla grlebilmektedir. Rlyefin st ksm krk ol-duundan figrlerin kafalar da grnmemektedir. Sunan sol tarafnda iki oturan fi-gr yer almakta ve bu figrler i ie durmaktadr. Bu sol kenarda bulunan figrlerden sada bulunan trensel kyafetler iinde yer almakta solda bulunan dier figr ise diz-lerine kadar uzanan bir elbise iinde grnmektedir. Sunan arkasnda ise biraz daha biimsiz ama byke bir kadn ekli yer almaktadr. Bu eklin reisleri olduu dnlmekte ve st ksmnda bir zamanlar bir bst olaca dnlmektedir. Yazt iin bk. T3.

Bugnk Sazak ve Karamanl blgelerini de iine alan evrede bulunan bu adak yaztlar imdiye kadar bilinmeyen epitheton alarak tapm grm olan Ana Tanr-aya iaret etmektedir. Anadoluda tebcil edilen Ana Tanralar arasnda sayabile-ceimiz tanraya sunulmu adaklar CORSTEN et alii 1998: 51 tarafndan, T1 ve T3de yer alan ifadelerden anlald gibi, M.s. I./II. yy.a tarihlendirilmektedir. Ana tanrann ald epithetonun sonundaki - ekine binaen imdiye kadar bilinme-yen ve aslnda yerinin de tam olarak bilinmedii bu blgenin, /- olmas muhtemel grnmektedir. T2 ve T4te Ana Tanrann farkl iki dii figrlerle tasvir edilmi olmas ya, tek bir tanra olarak tebcil edilmedii ya da dier iki dii figrle-rin tanrann rahibeleri veya adakta bunan kadnlar olduu eklinde yorumlanabilir. Ana Tanrann epitheton olarak ald ve bir yer ismini belirttii dnlen /-nda Calpurniuslar ailesine ait zengin mlklerin bulunduu dnl-mektedir. T1de yer alan un M. Calpurnius Longusun klesi ve bundan dolay T1.sat. 2de yer alan [.] Artemonun baba isminden ok ethnikonu olma-s ihtimali bulunmaktadr (CORSTEN et alii 1998: 53). T4teki Ana Tanra tasvirinin T2dekiyle benzerlii, gene Meter Alasseneye iaret etmektedir. Bunun yan sra, Calpurnius ailesine ait olan T3te M. Calpurniusun eiyle birlikte Ana Tanrann rahipi olduu anlalmaktadr. CORSTEN et alii 1998: no. 5deki yazttan da anlald gibi, M. Calpurnisuun byk emlak sahibi olduu grlmektedir. Ana Tanrann isminin yannda yer alan /- hakknda tam olarak kesin bilgiler bulunmasa da Pliniusun byk Galat ehri Ankyra, Tavion ve Pessinusu sralarken belirledii Galat soylar iinde Alassenes adnda bir halktan

24

bahsetmektedir34. CORSTEN et alii 1998: 53e gre, Pliniusun aklad bu halk-larn Alassos/-on sakinleri olabilir.

B. Meter Kadmene ( )

Keratapa (altepe Ky) Epigrafik Belgeler

T5 MILNER 1998: no.122; SEG XLVIII (1998): no. 1576 | v | . Arkeolojik tasvir iin bk. T6. Arkeolojik Belgeler

T6 MILNER 1998: no.122 Keratapada bir kaya mezar zerindeki kabartmada iki yannda aslan bulunan tahta oturmu ve sade biimde betimlenmi bir Ana Tanra grlmektedir. Yazt iin bk. T5.

Yazt muhtemelen Roma mparatorluk ana aittir.

C. Meter Oreia ( )

Nisa Epigrafik Belgeler:

T7 TAM II/3: no. 737; VERMASEREN 1987: no. 731 [ ] |[ ] |[ ] |[

] ||4[ ] | [ ]

|[].

34 Plin. nat.hist. V 147 : praetor hoc celebres Actalenses, Alassenses, Commenses, Didienses,

Hierorenses, Lystreni etc.

25

Oinoanda Epigrafik Belgeler:

T8 HEBERDEY KALINKA 1896: no. 79; BE (1940): no. 156; VERMASEREN 1987: no. 729 []| |

| ||4 (sic!)

| | [], |

||8 | (sic!) , |

| ||12 |

|.

Ana Tanra klt erevesinde en yaygn ekilde tapm gren Meter Oreia, T7den anlalaca zere, Nisada tek bana tapm grmemektedir. zellikle M.s. III. yy.da olduka etkin olan Theos Hypsistos ve ad Kele- hecesiyle balayan bir tan-ryla l bir grup olarak tebcil edilmesi gze arpmaktadr. FREI 1990a: 1814n de dikkat ektii gibi, Anadolunun birok yerinde Ana, Baba ve Oul eklinde adaklarn ve Meter adyla balayp sonrasnda bir epitheton alan tanralarn varl bilinmekte olup, Kele- ile balayan tanrnn Attis olma ihtimali vardr. Tanra Oinoandada tek bana gemektedir (T8). Sz konusu belge, ilerinden birinin kle olduu35, tanrann tapnak grevliliini stlenmi kiilerin mezar yaz-tdr. burada Meter Oreiaya bal bir ekilde kullanlm, ceza demesinin tapnaa yaplacann da alt izilmitir. Oinoandada bulunan bu me-zar yazt kaya bir temele oturtulmu ve alt basamakl bir yapnn zerinde yer almaktadr. T8 kayaya dayandrlm bir mezara ait olup, T7 ise bir maarann duvarna yazlm olarak bulunmutur. Tanrann daha ok dalk alanlarda, maaralarda tebcil edildii anlalmaktadr. Kybele kltnn birer uzants olan ve deiik epithetonlar alarak tapm gren bu Analar, bu gibi yerlerle ilikilendirilmitir. BORGEAUD 1996: 6da belirtildii gibi, Anadoluda uzun mddet tapm gren bu tanralarn, Hellen mitolojisinde yer alan Rheann Zeusu bir maarada dourduu dncesi de tebcil yerlerinin belirlenmesinde etkili olmu olabilir. Kybelenin daha ok Meter Oreia olarak yaygn tapm grm olmas, Frigyal Meter Kubeliyann

35 HEBERDEY KALINKA 1896: 54, ibaresinin klelii ifade ettini gster-

mektedir.

26

Meter Oreia olarak tebcil edilmeye devam etmesi artc gelmemektedir. nk kaya betimlemeleri, maara kutsall ve en nemlisi dalarn kutsall Dalarn Anasn, y ortaya karmtr. Bu epithetonun getii yaztlardan anlaldna gre, tanra daha ok ge dneme ait yaztlarda gemektedir. Fakat Kybele kltnn bu nemli uzantsnn daha erken dnemlerden itibaren tapm grmeye baladn, paleotik bir gemii olan Karain Maarasndaki yazttan anl-yoruz (AHN 1991: 127).

Tanrann genelde gneybat Kkasyann dalk alanlarda daha ok tebcil edildii de gzlenmektedir. Pisidia Antiokheiasnda (STERRETT 1888: 280 v.d) Pamfilyada Karainde, Likyada Nisa ve Oinoandada uzun sre tapm grd anlalan tanrann, Eur. Hipp. 143 ve Diodor. III. 58,3te olduu gibi, antik yazarla-rn dikkat ektii zere Didyma gibi eski kehanet merkezlerinde de uzun sre nemli bir pozisyona sahip olduu anlalmaktadr.

. Meter Theon ( )

Kibyra (Karamanl) Epigrafik Belgeler

T9 SEG XLVII (1997): no. 1809; CORSTEN et alii 1998: no. 12. | Rlyef | [] | [] |

||4 [] | |

| . [] ||8 , | . |

| ||12.

Arkeolojik tasvir iin bk. T110. Arkeolojik Belgeler

T10 CORSTEN et alii 1998: no. 12. Karamanl knda Tefenniye giden yol zerinde bulunan rlyef, T1 ile beraber Ka-ramanldaki Kocapnar ay bahesi giriinde bulunmutur. Beyaz mermerden yapl-m olan sunan drt tarafnda da profil yer almaktadr. stte yer alan profilin n zarar grm ve sol kesi de krlmtr. Altta yer alan profilin ise n ve alt sa ke-narnn krk olduu grlmektedir. Drt taraf da rlyeflerle sslenen sunan n cephesinde yer alan figrlerin balar krlmtr. Sa tarafta yer alan bir dier figr ise Ay Tanrs Meni gstermektedir. Banda Frigya takkesiyle yer alan tanr, ayak bileklerine kadar uzanan elbisesi ve omzunun altndaki hilalle betimlenmitir. Tanr

27

Menin solunda bir adorant yer almakta ve taenia tutmaktadr. Sunan sol tarafnda ise, vcudu son derece hasar grm bir atl ellerini aarak tasvir edilmitir. Son ola-rak sunan arka tarafnda son derece silik km bir bst yer almaktadr. Yazt iin bk. T9.

Kitanaura (Sarayck) Epigrafik Belgeler:

T11 TAM II/3: no. 1222 LII; VERMASEREN 1987: no. 732. [ ] {} [] | ] ,

. | [] | [] ,

[] ||4 ] ,

, .

Tanrlarn Anasna sunulmu bir adan, heksametron vezniyle36 kaleme alnm olan yaztnn (T9) ilk satrnda Kibyra Erasna tarihlendirilme yapld anlalmak-tadr. T9da 110-151 olarak grlen bu tarih, bize yaztn gerekte M.s. 134/5 yln-da kaleme alndn gstermektedir. Yaztn 5. satrnda yer alan un Pisidia blgesinde yer almaktadr. Zira T9da ada adayan kiilerin Pisi-dia Akrende, yine heksametron vezninde tanr Helios, Hermes, Men ve tanra Heraya adak adadklar grlmektedir (HORSLEY 1997: 45-58).

T9un kabartmasnda (T10), Ana Tanrann yan sra, kasket ve hilal simgele-riyle betimlenmi olan Men de tasvir edilmitir. Bu durum, Ana Tanrann tek bana o blgede tebcil edilmediini gstermektedir. Yukarda szn ettiimiz Meter Alessene ile ayn olabilecei sylenmektedir. (CORSTEN et alii 1998: 65). Tanrlarn Anas ( ) Kitanauradaki bir kehanet yaztnda37 da kar-mza kmaktadr (T11). Roma mparatorluk ana tarihlendirilebilecek, byk bir ksm gnmze kadar ulaamayan sz konusu yaztta, 56 adet cevabn bulundu-u grlmektedir.

36 T9da yer alan yaztn vezinsiz durumu: |

| , , | , . ||4 .

37 Belik zarlar zerinden veya buna benzer numaral bir sistem oluturularak yazlm bu kehanet yaztna bir rnek de Termessosda bulunmaktadr (TAM III/1:no. 34).

28

D. Dierleri

Yukarda deerlendirilmesi yaplan Meter Kadmene, Oreia ve Theonun dnda aadaki yerlerde, kimlii daha yakndan belirlenemeyen Ana Tanralar bulun-maktadr. Korydalla

Arkeolojik Belgeler T12 VERMASEREN 1987: no. 733

Beyaz mermerden bir rlyefte Kybele, tahta kartlm ve naiskos iinde yer almak-tadr. Tanra her zamanki giysiler iinde (polos, chiton, himation) giyinmi; sa elin-de patera ve sol elinde ise tympanum tutmaktadr. Solunda yer alan anta daha gen ve sanda yer alan anta ise kz olduu anlalmaktadr. M.. 4.yy.a tarihlendi-rilmektedir.

Ksanthos - Telmessos Arkeolojik Belgeler

T13 VERMASEREN 1987: no. 725 Telmessos Ksanthos arasnda bulunmutur. Kybele bir tahta taburesiyle beraber oturmutur. Uzanm olan sa elinde bir patera tutmakta, sol elini ise bir aslann ba-na koymu durumdadr. Tanrann ba ve sa omzu kayptr.

Podalia (Ilya) Arkeolojik Belgeler

T14 NOUR 1980: no. 88; VERMASEREN 1987: no. 730. l alnlkla aedicula iinde bir tanra oturmaktadr. zerinde uzun bir g