gvozdeno doba 2

UICE NEKAD I SAD Najstarija prolost Gvozdeno doba 2

m u l t i s o f t . r s 1

Gvozdeno doba 2

dr Mihailo Zotovi

Hronoloki period o kome je re obuhvata uglavnom vreme izmeu VIII i kraja VI veka pre n.e. i, kao to je ve reeno, obeleen je mirnijim tokovima daljeg razvoja etniki formiranom grupacijom Ilira na prostoru zapadnog Balkana i stvaranjem i jaanjem njihovih plemenitih organizacija. U to vreme podruje jugozapadne Srbije imalo je znaajnu ulogu kao deo jedinstvene glasinake kulturne oblasti. Polaznu osnovu u prouavanju gvozdenog doba u jugozapadnoj Srbiji dugo vremena su predstavljali rezultati istraivanja na velikim nekropolama starijeg gvozdenog doba u Krivoj Reci kod ajetine 1952. godine i Raani kod Kosjeria 1953. godine. U humkama razliitih dimenzija, koje su obino bile zemljano-kamene konstrukcije, od kojih su bolje ouvane dostizale prenik od 20 m, a visinu od 2 m, bila su zastupljena oba naina sahranjivanja: pokopavanje pokojnika ili njihovo prethodno spaljivanje, posle ega su kremirani ostaci, nedogorele kosti i pepeo pokojnika polagani u keramike urne i zatim zakopavani. U izvesnom broju sluajeva ovi ostaci polagani su sa darovima, obino na grupu kamenja na otvorenom prostoru. U mukim, u veini sluajeva ratnikim grobovima, pronaen je veliki broj predmeta koji je pripadao opremi ratnika, dok su enski grobovi bili sa raznim oblicima enskog nakita od bronze i ilibara od koga su pravljene enske orglice. U tipolokom smislu, ovaj materijal odgovara slinom materijalu iz grobova nekropola Glasinca i zbog svojih karakteristinih formi i detalja osetljivih za datovanje ne predstavlja problem za taniju hronoloku determinaciju. Od oruja koje je raeno iskljuivo od gvoa, naroito se istiu dua ili kraa koplja, zatim, za ilirsko podruje naroito karekteristini krivi noevi, gvozdena sekira iz centralnog ratnikog groba humke VI u Raani i dosta loe ouvani maevi. enski nakit zastupljen je sa nekoliko tipova fibula, poev od onih sa dve petlje sa konkavno zaseenom nogom ili dugom iji se kraj zavrava jednim dugmastim ukrasom, zatim ploastim i naoarastim tipovima fibula. Od ostalih predmeta koji imaju funkciju nakita treba pomenuti krstasto oblikovane ili kalotne aurirane kope, praporaste priveske na salataleonskoj traci, grivne sa ukraenim krajevima, torkvese zailjenih krajeva i nekoliko valjkastih predmeta sa prstenastim ojaanjima, koje suprotno nekim miljenjima o njihovom poreku i praktinoj funkciji, nesumnjivo predstavljaju ukrasne glave drugih gvozdenih igala, kakve poznajemo iz vremenski uglavnom odgovarajuih grobova iz Donje doline u Bosni. Najzad, treba pomenuti tzb. astragaloidni bronzani pojas iz Krive reke izveden od veeg broja posebnih lanova. Oblici keramikih sudova, koji su imali funkciju priloga u grobovima ili su bili urne za polaganje kremiranih ostataka pokojnika, kreu se od manjih ili sudova srednje veliine, preko manjih pehara na stopi iz Raane. Od urni se naroito istie ona iz centralnog groba humke V u Raani u vidu duboke zdele sa razgrnutim obodom i jednom manjom drkom i koninom upljom stopom, ukraena snopovima kratkih ureznih linija na unutranjoj strani oboda i uglasto isprelamanih traka od urezanih linija na spoljnoj povrini suda, kojoj do izvesne mere odgovaraju slini vremenski stariji oblici iz june Italije i sa Sicilije. Za veinu urni iz Krive Reke ve je reeno da se uglanvom povezuju sa odgovarajuim oblicima bronzanog doba panonskog podruja, dok bi se, naroito ona iz humke I u Krivoj Reci sa irokim trbuhom, sa rebrastim ukrasima i uskim dnom, trakastim, pri obodu malo produenim drkama sa po jednim bradaviastim ukrasom,mogla direktnije dovesti u vezu sa vitinskom keramikom sa kraja bronzanog doba.



Na osnovu analize pojedinih grobnih celina i autopsije celokupnog materijala, obe nekropole datuju se u Reinecke -ovu fazu C-D, odnosno u faze IV-b i IV-c hronolokog sistema Glasinca, to bi, izraeno apsolutnim vrednostima, odgovaralo vremenskom razdoblju od VII--VI veka pre n.e. S tim u vezi moraju se imati u vidu dve napomene: prva se odnosi na nekropolu u Krivoj Reci u vezi s ranije izreenim miljenjem da je ona zasnovana znatno ranije, kako izgleda jo krajem bronzanog doba, s tim to su sahranjivanja na njoj nastavljena tokom VII i VI veka i nekropola proirena podizanjem novih humki. Druga naopmena tie se nekropole u Raani i stoji u vezi sa skeletnim grobom 1 humke V, gde je pored dva gvozdena koplja naen bronzani lem sa zatitnim delovima za obraze,tzv.paragnatidama. U pitanju je lem ilirsko-grkog tipa, koji je proizaao iz korintskog tipa lema izraivan u grkim radionicama naoruavanja za lokalno, uglavnom ilirsko stanovnitvo u unutranjosti Balkanskog poluostrva. Uzimajui u obzir da se ovaj tip lema poeo upotrebljavati poev od VI veka n.e., odgovarajue nalaze sa Glasinca, kao relativno fiksirane datume poetka grkih kontakata i trgovine na liniji istona jadranska obala - kontinentalna unutranjost, moe se pretpostaviti da ovaj grob, koji je sekundarnog karaktera, jer kao naknadno ukopan lei iznad centralnog groba navedene humke, treba datovati u V vek pre n.e. Time bi bio odreen terminus post ljuem non za sahranjivanja i upotrebu nekropole u Raani.

Hronoloki uglavnom paralelni sa Raanom i Krivom Rekom bili bi sluajni nalazi ilirskog nakita koji se sastoji od 26 predmeta sa lokacije Trnjaci iz sela Vrane kod Arilja, iz oteenih humki sa lokaliteta Zabran i Roguica u Srednjoj Dobrinji kod Poege i inventar jednog mukog ratnikog groba iz Gluma nedaleko od Poege, koji se sastoji od dva gvozdena koplja, jednog manjeg pehara na niskoj stopi sa etiri simetrino rasporeena bradaviasta ukrasa na konusu i jednog suda tipa olje. U fazu Haltat D srednjoevropske hronologije gvozdenog doba ili fazu IV-c glasinake hronologije datovao bi se i veoma bogat nalaz iz Uzia koji nesumnjivo potie iz vie grobova jedne oteene humke. Sastoji se od narukvica sa ukraenim krajevima, lunih fibula, praporastih privezaka, krstolikih ukrasa, sva od bronze, zatim od gvozdenih kopalja, krivog noa, perforirane kope mukog pojasa i oklopa za grudi od 50 pari kalotnih perforiranih bronzanih toka.

Posuda Raana,

Posuda iz ranog gvozdenog doba. (Narodni muzej Uice)

Raana Manji pehar na stopi i fragmenti upa - novo

gvozdeno doba. (Narodni muzej - Uice)



Sa fazom Haltat S bio bi paralelan i grob 5 ravne nekropole u Staparima sa jednom dvopetljastom fibulom tordirnog luka i trougaone stope, narukvicom prebaenih krajeva i jednim plitkim keramikim sudom sa petljastom drkom koja je ravna sa obodom, zatim nalazi van grobova, od kojih naroito, kao osetljive za hronoloku determinaciju treba pomenuti fibulu istog tipa kao to je ona iz groba 5 i jednu kopu sa perforacijom i sitlizacijom latice cveta. Istom fazom datovali bi se i nalazi iz skeletnog centralnog groba humke iz dvorita kue ike Davidovia iz Bajine Bate kod koga su za datovanje odluujue bronzane grivne prebaenih krajeva i jedna fabula.

Treba najzad, pomenuti i bogati nalaz koji potie iz jedne raskopane humke sa lokacije Luka-Tuk iz Godljeva kod Kosjeria. Nalaz od 33 predmeta potie iz vie, preteno enskih gobova, a uglanvom se sastoji od fibula sa lukom u vidu una ili punim rebrastim likovima romboidnog preseka i raskucanom trapezoidnom stopom, vretenastih bronzanih privezaka, narukvica od spiralno uvijene uske bronzane trake i narukvica od bronzanog lima koje se od jednog prema drugom kraju sve vie ire stvarajui iroko polje za ornamentalno ukraavanje geometrijskim motivom uglasto izlomljenih traka u tehnici punktiranja i iskucavanja. Narukvice od bronzanog lima sa analogijama u Donjoj dolini, Potpeinama i Ararevoj gromili sa Glasinca, uz slinosti sa zlatnim pojasom ovakvog tipa iz Novog Pazara i srebrnim pojasom iz Mramorca, kao i slinim pojasima iz italijanskih nalazita Tarkvinije, Populonije i Falerija, nesumnjivo u celokupnoj grupi materijala predstavljaju neto mlae predmete od ostalih. Uzimajui u obzir i druge za datovanje karakteristine predmete, ovaj bi se nalaz u celini mogoa datovati u vreme od druge polovine VI veka pre n.e. (narukvice od spiralno uvijene uske bronzane trake, unaste fibule) pa do poetka V veka pre n.e. (fibule sa irokom trapezoidnom stopom i rebrastim lukom, narukvice od bronzanog lima). To je period koji bi odgovarao kraju faza IV-c i V-a na Glasincu, odnosno Haltatu D za Srbiju i kraju starijeg i poetku mlaeg gvozdenog doba na podrujima Bosne i Hercegovine i jugozapadne Srbije.

lem Raana,

lem ilirsko-grkog tipa sa pravougaonim otvorom za lice i dugim paragnatidama koje su pri krajevima probuene. Sredinom kalote pruaju se dva rebra koja ine leite za perjanicu. Pripada starijem gvozdenom dobu, a pronaen je u Raani.

(Narodni muzej)



olja Vrane,

Keramika olja crne boje, ornamentisana celom povrinom - starije gvozdeno doba. (Narodni muzej - Uice

Fibule Godljevo,

Nakit iz enskih grobova - starije gvozdeno doba. (Narodni muzej - Uice)

U fazi IV-c datuje se i centralni grob jedne oteene humke sa lokaliteta Crkvine u selu Kremna, 22 km zapadno od Uica. Humka o kojoj je re, prenika 15 m a visine 2 m, jedna je od ukupno 13 humki sa potesa Misailovia polje koje ine jednu celinu. Druga grupa koja se sastoji od 5 humki prenika 18-22 m visine 2 m odvojena je od prve dravnim putem Tara-Kremna i nalazi se na potesu koji je poznat pod imenom Milanovia stave. I pored relativno malog odstojanja koje deli jednu grupu od druge, na osnovu razlike u dimenzijama humki jedne i druge grupe i oblicima njihovih kalota, izgleda da se ovde radi o dve izdvojene nekropole, to bi, razume se, mogla

da potvrde ili opovrgnu samo sistematska iskopavanja. U svakom sluaju, ovde se nesumnjivo radi o jednoj zanimljivoj arheolokoj celini na iji znaaj ukazuje i materijal iz navedenog centralnog groba. U pitanju je skeletni grob individue enskog pola koja je na sebi, pored ostalog, imala dve saltaleonske ogrlice od vrlo uske spiralno uvijene bronzane trake na kojoj je rasporeeno osam bronzanih bikoninih perli, dve narukvice od vrlo uske spiralno uvijene bronzane trake, sedam bronzanih fibula sa narebrenim lukom, od kojih je za datovanje naroito vana ona sa lukom u vidu una, ogrlicu od ilibara, itd. Od priloga u grobu su naena dva keramika suda u vidu kantarosa sa po dve visoke koso postavljene drke i ornamentom plitkih kanelovanih vertikalnih ili cik-cak linija na trbuhu suda. Ove posude izraenom formom i koncepcijom postavljanja visokih elegantinih drki, predstavljaju za sada jedna vrlo mali poznat i sasvim redak oblik. Jedini analogan primerak naen je u humki B nekropole u Podilijaku na Glasincu, ali je njegova rekonstrukcija, usled fragmentarne ouvanosti, dosta slobodno izvedena. Na osnovu fakture koja potpuno odgovara glasinakoj grobnoj keramici odreenog vremena, datovan je IV-c fazom.

Po sveukupnom obimu istraivanja, po velikom fondu pokretnog arheolokog materijala, kao i po naunom znaaju visoke vrednosti, istraivanja praistorijske nekropole u Pilatoviima kod Poege predstavljaju najvei arheoloki projekat koji je na teritoriji jugozaapadne Srbije realizovan posle obimnih istraivanja na nekropolama u Krivoj Reci i Raani i kompleksnih iskopavanja u dolini Drine u selu Viesavi kod Bajine Bate. Zbog



Posuda Kremna,

Sud od keramike naen u Kremnima, lokalitet Crkvine.

(Narodni muzej - Uice)

svega ovoga, nekropola u Pilatoviima, pored Krive Reke i Raane, ima iri znaaj za poznavanje razvijene faze starijeg gvozdenog doba i otvara pitanja i probleme od znaaja za bolje poznavanje etnikog, socijalnog i ireg drutvenog karaktera ilirskih zajednica.

Nekropola je otkrivena u toku posleratnih rekognosciranja ovog terena, na ravniarskom prostoru koji se protee desnom obalom reke Moravice, u ataru Pilatovia i Prilipca, pitomih i plodnih sela poeke kotline. Od ukupno 30 grobnih humki koje su postojale u vremenu izmeu dva rata, do naih dana sauvalo iz se 17 od kojih su neke u meuvremenu pretrpele izvesna oteenja prilikom poljoprivrednih ili drugih radova. Istraivanja su izvrena u dva dua vremenska intervala i to u periodu izmeu 1970. i 1973. godine, na jedinstvenoj grupi od osam relativno gusto koncentrisanih humki prosenog prenika 16 m, na lokaciji Ravni lug i 1977. i 1978. godine na usamljenom objektu ove vrste prenika 40 m, a visine kalote od oko 2,5 m, a koja je od prethodno navedene grupe bila udaljena 500 m. U toku iskopavanja otkriveno je ukupno 80 grobnih celina i priloga, od kojih 70 istraenih skeletnih grobova pripada razvijenoj fazi starijeg gvozdenog doba. Pronaeni materijal koji se u ratnikim grobovima sastoji od gvozdenih kopalja, maeva i noeva, a u enskim od bronzanih fibula raznih tipova, privezaka, kopi, orglica od ilibara, itd., uzimajui u obzir i priloge u keramikom posuu, pripada, uglavnom, manje ili vie standardnim, boljim i finijim oblicima materijalne proizvodnje centralnog ilirskog podruja VII i VI veka pre n.e. Meutim, dok materijalna proizvodnja ukazuje na uglavnom zajednike standarde koji su bili svojstveni neto irem ilirskom podruju, dotle nekropole u Pilatoviima, brojem i donekle konstrukcijama grobova, njihovim rasporedom u okviru humki pa i nainom njihove gradnje i elementima pogrebnog rituala, pokazuje neke znaajne razlike u odnosu na druge ilirske nekropole, pre svega one u centralnoj i istonoj Bosni i Jugozapadnoj Srbiji. Treba imati u vidu pre svega da se na osnovu rezultata istraivanja dolo do zakljuka da je nekropola u Ravnom lugu koncipirana kao opte narodno groblje gde su u okviru pojedinih humki, kao rodovskih grobnica, vrene i porodine sahrane, kako nam to pokazuju grobovi 3,4 i 11 humke III, ali u kojima odreivanje hijerarhijskog mesta i poloaja u okviru humke prema socijalnom i drutvenom rangu pokojnika nije primenjivano. Na ovo nam oigledno ukazuju bogati ratniki grobovi 6 i 21 iz humke III i enski skeletni grob 6 iz humke VII koji je, sudei po izuzetno bogatom sadraju, pripadao pokojnici vieg drutvenog

ranga, a zauzima periferni poloaj. Usamljena i od prethodne nekropole prostorno distancirana je humka sa lokacije Trnjaci monumentalne arhitekture, u praistorijskom smislu te rei, graena je kao mauzolej za sahranu istaknute drutvene, vojne i politike linosti, najverovatnije ilirskog kneza i njegove ene. Arhitektura grobnice i izuzetan religiozno-kultni obred koji je prilikom sahrana prireen, nesumnjivo ukazuje da su obe poasti bile rezervisane samo za vrh ilirske plemenske grupe koja je na ovom prostoru egzistirala.

Kneevska humka predstavlja jedinstven i izuzetan objekat ove vrste ne samo u zapadnoj Srbiji i Bosni ve na



Ogrlice Kremna,

ilibarske ogrlice - starije gvozdeno doba. (Narodni muzej - Uice)

itavom prostoru na kome je ivelo domorodako stanovnitvo. Njena monumentalna arhitektura sastoji se od vie elemenata. Najpre je, idui od periferije prema centru humke, u krajnjoj perifernoj zoni izgraen kruni prsten od krupnijeg renog ljunka, zatim suhozid od dobor sloenog lomljenog kamena visine 1-1,20 m, a u njegovoj gornjoj povrini jo jedan prstenasti venac od renog ljunka. Spoljni prsten koji je praktino obeleavao aktivnu unutranju zonu humke ka o sakralnog objekta, kao i vertikalno izgraeni zid bili su dobro flankirani zatitnim spoljnim bedemom. U samom centru humke izgraena je od krupnijeg renog kamena kruna grobnica u koju su poloeni ostaci spaljenog pokojnika sa jednim delom njegove na lomai izgorele i polomljene vojne opreme. U grobu je naen i jedna skarabej od lapis lazulija, u egipatskoj religiji simbol prapoetka i veitog ivota, koji je sa svoje ravne strane imao ideogramsku predstavu. Nedaleko od kenevog groba, u viem nivou, otkriven je dobor graen grob od renog kamena u kome je sahranjena individua enskog pola. Bogata lina oprema u kojoj se, pored ostalog, istiu zlatne ukrasne pulne za kosu i zlatni saltaleoni na ilibarskoj ogrlici, narukvice od spiralno uvijene bronzane ice, bronzane fibule, astragaloidni pojas i bronzani sudovi, ukazuju nesumnjivo na visoki rang i drutveni poloaj pokojnice. Na nekropoli u Pilatoviima u skoro apsolutnom broju sluajeva bila je kao nain sahranjivanja zastupljena inhumacija, to podrazumeva polaganje pokojnika u prethodno pripremljenu grobnu jamu. Samo u jednom sluaju primenjena je kremacija i to kod kneeve sahrane, u velikoj kneevskoj grobnici, to do izvesne mere upuuje na zakljuak da je i sama kremacija kod ove ilirske grupe bila privilegija rezervisana za najugledniju i najuticajniju linost grupe. Svi grobovi nekropole bili su paljivo graeni i solidno obezbeeni renim kamenom i veim kamenim ploama, tako da ostavljaju utisak i estetski oblikovanih celina, za razliku od veine grobova starijeg gvozdenog doba na Glasinci, gde je u veini sluajeva karakteristino sahranjivanje bez posebnih ili dobro graenih grobnih konstrukcija. Za razliku od broja izvrenih sahrana u veini glasinakih ili zapadnosrpskih humki, u humkama nekropole u Pilatoviima obavljeno je skoro uvek sahranjivanje veeg broja pokojnika u jednoj humki, od ega je najvei broj od ukupno 24 sahrane zabeleen u humki III. U svim humkama pri tom se strogo vodilo rauna o stvaranju krunog poretka grobova a njihov broj, kao i veliina humke, najverovatnije je zavisio od broja lanova koji su pripadali istom srodstvu.

Kao to je ve reeno, pojam centralnog groba ne postoji niti rezervisano hijerarhijsko mesto pri centralnom delu humke, sem u velikoj kneevskoj humki gde je izvrena i neto kasnije sahrana, najverovatnije kneeve ene. U tri humke u samom centru otkrivena su spalita koja su stajala u funkciji pogrebnog rituala. I najzad, treba pomenuti da su svi grobovi, osim retkih izuzetaka, imali kao priloge po jednu ili dve keramike posude od kojih apsolutno

dominira tip olje sa drkom koja relativno visoko prelazi obod suda, sa ravnim ili koso zaseenim obodom recipijenta i zaobljenim trbuhom koji je obino ornamentisan snopovima vertikalnih kanelovanih linija. Ovaj tip poznat glasinakim i drugim nalazitima centralne



Bosne sree se neto ree na drugim slinim lokalitetima jugozapadne Srbije, a posenbo je rasprostranjen u ilirskim grobovima i nekropolama Albanije. Nekropola u Pilatoviima datuje se u mlau fazu glasinake kulture, u njenu IV-c fazu, mada se ne iskljuuje mogunost neto vieg datovanja za vee celine koje bi se mogle uklopiti u fazu IV-b. Prema tome, vremenska faza razvoja ove ilirske grupe obuhvatala bi vreme izmeu druge polovine ili kraja VII i, kako izgleda, vei deo VI veka pre n.e. U kneevskoj grobnici, meutim, neki keramiki oblici ukazuju na neto starije tradicije, ali ta eventualna manja odstupanja uglavnom ne menjaju bitno osnovne okvire datovanja.

Vei sud Pilatovii,

Keramiki sud pronaen u Pilatoviima - starije gvozdeno doba.

(Narodni muzej - Uice)

gvozdeno doba 2

Documents