gramatika bosanskoga jezika

Devad Jahi, Senahid Halilovi, Ismail Pali

GRAMATIKA BOSANSKOGA JEZIKA

Urednik izdanja:

prof. Redo auevi

Glavni i odgovorni urednik:

dr. Hasnija Muratagi - Tuna

Recenzenti:

dr. Hasnija Muratagi - Tuna, vanr. prof. Filozofskog fakulteta u Sarajevu

dr. Marina Katni - Bakari, vanr. prof. Filozofskog fakulteta u Sarajevu

dr. Ilijas Tanovi, doc. Filozofskog fakulteta u Sarajevu

A.mira Hadagi, prof. Gimnazije "Ismet Mujezinovi" u Tuzli

Struni saradnici i korektori:

Lejla Naka, Bernisa Puri, Alma Granov

DOM TAMPE, Zenica, 2000.

CIP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska bib ioteka

Bosne i Hercegovine, Sarajevo

811.163.4(497. 6) '36(075.3)

JAHI, Devad

Gramatika bosanskoga jezika I Devad Jahi,

Senahid Halilovi, Isrnail Pali. - l. izd.-

Zenica : Dorr. tampe, 2000. - 476 str. ; 24 cm

ISBN 9958-42-046-X

1. Halilovi, Senahid 2. Pali, Isrnail

COBISS/BiH-ID 8050694

Bez pismenog pristanka izdavaa i autora nije dozvoljeno ovu knjigu ili njene dijelove bilo

kajim sredstvima, bilo kajim postupcima kopirati, umnoavati ili prenositi u mainski jezik.

Na osnovu Miljenja Federalnog ministarstva za obrazovanje, nauku, kulturu i sport broj

02-15-3774/00 od 25. 07. 2000. godine ova knjiga je osloboena plaanja poreza.

Devad Jahi

Senahid Halilovi

Ismail Pali


Zenica, 2000.

Devad Jahi, Senahid Halilovi, Ismail Pali


Izdava:

"DOM TAMPE", ZENICA

Mehmedalije Tarabara 20

Za izdavaa:

Edhem Sulji, graf. ing.

Korice:

Mustafa Ganovi

Priprema:

Narcis Pozderac

tampa:

"DOM TAMPE", ZENICA

Zenica, 2000. god.

Tira: 3.000 primjeraka

SADRAJ

PREDGOVOR ........................................................................................................................................... 15 Popis najvanijih skraenica i simbola upotrijebljenih u Gramatici bosanskoga jezika 17

UVOD BOSANSIU JEZIK ............................................................................................................................. 21

STAROSLAVENSKI JEZIK ....................................................................................................................21

DIJALEKTI SREDNJOJUNOSLA VENSKOGA DIJASISTEMA .................................................. 24

akavsko, kajkavsko i tokavsko narjeje ......................................................................................... 24

tokavsko narjeje ......................................................................................................................................27

Ekavski govori tokavskog narjeja ...................................................................................................... 28

!jekavski govori tokavskog narjeja .................................................................................................. 29

Ikavski govori tokavskog narjeja ....................................................................................................... 30

Tri perioda razvoja bosanskoga govornog jezika .............................................................................. 32

Dijalekti bosanskoga jezika ................................................................................................................ 32

Dijalekti bosanskoga jezika i zamjena jata ........................................................................................... 41

Zajednike osobine dijalekata bosanskoga jezika ................................................................................. 42

Dijalekti bosanskoga jezika 1992-1995. ............................................................................................... 42

HISTORIJA BOSANSKOGA Kl JIEVNOG JEZIKA .................................................................. 43

Periodizacija historije bosanskoga knjievnog jezika ....................................................................... 43

Prva faza razvoja bosanskoga knjievnog jezika (doba srednjovjekovne Bosne) .. . . 43 Natpisi na stecima

............................................................................................................................................................... 47

Ostali bogomilski spomenici ................................................................................................................. 48

Glagoljica ......................................................................................................................................................... 48

Bosanica ......................................................................................................................................................... 49

Druga faza razvoja bosanskoga knjievnog jezika (tursko doba) ....................................................... 50

Narodni jezik i bosanica ...................................................................................................................... 50

Stvaralatvo na orijentalnim jezicima .................................................................................................... 52

Jezik alhamijado-literature i arebica ......................................................................................................53

Jezik bonjake narodne knjievnosti ....................................................................................................54

Odnos Vuka i iliraca prema bosanskome jeziku....................................................................................55

Beki knjievni dogovor iz 1850. godine ..............................................................................................55

Kontinuitet upotrebe naziva bosanski jezik ........................................................................................... 56

Trea faza razvoja bosanskoga knjievnog jezika

(austrougarska doba i kulturno-jeziki preporod) ................................................................................. 56

Jezik u vjerskim kolama i reforme arebice .......................................................................................... 56

Borba za uvoenje narodnog jezika u kole .......................................................................................... 57

Bosanska-turski uitelj Ibrahima Edhema Berbia ............................................................................... 57

Knjievno-jezika refo1ma Mehmed-bega Kapetanovia Ljubuaka ...................................................... 58

Bonjaka narodna knjievnost na latinikom pismu ........................................................................... 58

Prvi latiniki pisci i djelatnost latinikih listova i asopisa .................................................................. 59

6

Naziv bosanski jezik u doba austrougarske vladavine ......................................................................... 59

etvrta faza razvoja bosanskoga knjievnog jezika Uugoslavensko doba) ........................................ 61

Peta faza razvoja bosanskoga knjievnog jezika (bosanska doba) ..................................................... 63

KNJIEVNI I RAZGOVORNI JEZIK ................................................................................................ 65

Pojam argona ........................................................................................................................................ 66

NORMA I NORMATIVNA GRAMATIKA ....................................................................................... 68

NORMATIVNA GRAMATIKA I FUNKCIONALNI STILOVI ...................................................... 69

PRAVOPIS I PRA.VOPISNA NORMA ............................................................................................... 74

KRATAK HISTORIJSKI UVOD U GRAMATIKU BOSANSKOGA JEZIKA .............................. 77

Priroda glasovnih promjena (I) ............................................................................................................. 77

Historijske napomene o bosanskome jeziku ......................................................................................... 78

FONETIKA I FONOLOGIJA GLASOVI ........................................................................................................................................................ 83

Tvorba (artikulacija) glasova .................................................................................................................85

Pratee osobine glasova (akustika svojstva glasova) ......................................................................... 96

Pojedinani glasovi ................................................................................................................................ 98

Glasovi i ....................................................................................................................... 98

Glas d ................................................................................................................................................... 106

Glas ............................................................................................................................................ 107

Glas h ............................................................................................................................................ 108

Glas/ ................................................................................................................................110

Glas} ............................................................................................................................................. 111

Geminirani (udvojeni) glasovi ............................................................................................................. 114

Glasovi i slog, granica sloga ................................................................................................................ 116

:MORFONOLOGIJA ................................................................................................................................... 119

Akcent bosanskoga knjievnog jezika (naglaeni i nenaglaeni slogovi) ......................................... 119

Glasovne promjene i glasovni zakoni (II) ........................................................................................... 130

Promjene samoglasnika ........................................................................................................................ 133

Promjena o u e ............................................................................................................................... 133

Prijevoj vokala ...................................................................................................................................... 136

Nepostojano a ....................................................................................................................................... 137

Asimilacija Uednaenje) i disimilacija (razjednaavanje) glasova .................................................... 140

Asimilacija Uednaenje) samoglasnika ...................................................................................................... 140

Disimilacija (razjednaavanje) samoglasnika ........................................................................................... 141

Saimanje (kontrakcija) samoglasnika ................................................................................................. 142

Pokretni (fakultativni) vokali ............................................................................................................... 142

Promjene suglasnika (i glasnika) ......................................................................................................... 143

Jednaenje suglasnika ........................................................................................................................... 143

Jednaenje suglasnika po zvunosti ..................................................................................................... 143

Jednaenje suglasnika po mjestu i nainu tvorbe ................................................................................ 145

Palatalizacija ................................................................................................................................................... 147

Sibilarizacija (druga palatalizacija, dentalizacija) ............................................................................... 148

Jotovanje ......................................................................................................................................................... 151

Prelazak l u o (vokalizacija) ........................................................................................................... 154

7

Disimilacija i gubljenje suglasnika ....................................................................................................... 157

Zamjena jata u bosanskome knjievnom jeziku .................................................................................. 159

Duljenje kratkoga je .............................................................................................................................. 160

Kraenje dugoga ije .............................................................................................................................. 163

Zamjena jata u suglasnikoj grupi sa sonantom r .......................................................................... 166

Ostala pravila ......................................................................................................................................... 167

MORFOLOGIJA

PREDMET MORFOLOGIJE ......................................................................................................................173

RIJE ..............................................................................................................................................................173

MORFEM( A) ................................................................................................................................................174

ODNOS MORFEMA I RIJEI ........................................................................................................... 178

GRAMATIKE KATEGORIJE .................................................................................................................181

Tipovi gramatikih kategorija............................................................................................................... 181

Gramatike kategorije rijei (vrste rijei) ............................................................................................ 182

Gramatike kategorije oblika rijei ...................................................................................................... 182

IMENICE ........................................................................................................................................................187

Leksiko-semantike osobine............................................................................................................... 187

Gramatike osobine .............................................................................................................................. 188

Rod.................................................................................................................................................................. 188

Prirodni i gramatiki rod....................................................................................................................... 189

Broj ..................................................................................................................................................................191

Pade............................................................................................................................................................... 194

Podjela imenica prema vrstama promjene ........................................................................................... 195

Altemacij e padenih nastavaka i osnova ............................................................................................. 197

Promjena imenica po vrstama .............................................................................................................. 197

Promjena imenica a-vrste ..................................................................................................................... 197

Promjena imenica mukog roda ........................................................................................................... 197

Imenice mukog roda s nastavkom - ............................................................................................ 197

Napomene uz pojedine padee ............................................................................................................. 199

Nominativ jednine .........................................................................................................................................199

Akuzativ jednine ............................................................................................................................................199

Vokativ jednine ............................................................................................................................................. 200

Instrumental jednine ..................................................................................................................................... 200

Nominativ mnoine ...................................................................................................................................... 201

Genitiv mnoine ............................................................................................................................................ 203

Imenice mukog roda s nastavkom -o i -e u nominativu jednine .................................................... 203

Imenice s nastavkom -o ................................................................................................................. 204

Imenice s nastavkom -e........................................................................................................................ 205

Promjena imenica srednjeg roda ......................................................................................................... 205

Imenice jednakoslone osnove ............................................................................................................ 206

Imenice nejednakoslone (proirene) osnove ..................................................................................... 206

Promjena imenica e-vrste .................................................................................................................... 208

Vokativ jednine ..................................................................................................................................... 209

Genitiv mnoine ................................................................................................................................... 210

Promjena imenica i-vrste ..................................................................................................................... 212

Instrumental jednine ................................................................................................................... 213

Genitiv mnoine.......................................................................................................................... 213

Morfoloko-akcenatski tipovi imenica ......................................................................... 214

A-vrsta . . . , ................................................................................................................. 214

Imenice mukog roda .................................................................................................... 214

Imenice srednjeg roda ................................................................................................................ 223

E-vrsta ........................................................................................................................... 227

Imenice enskog roda .................................................................................................... 227

Imenice mukog roda .................................................................................................... 233

I-vrsta ............................................................................................................................ 233

Pridjevi .......................................................................................................................... 236

Leksike osobine ........................................................................................................... 236

Gramatike osobine .................................................................................................................... 237

Pridjevski vid .............................................................................................................................. 237

Obiljeje roda, broja i padea .................................................................................................... 238

Komparacija pridjeva .................................................................................................... 238

Deklinacija pridjeva ................................................................................................................... 241

Zamjenice (upuenice) ............................................................................................................... 245

Leksike osobine ........................................................................................................... 245

Imenike zamjenice ....................................................................................................... 246

Pridjevske zamjenice .................................................................................................................. 247


Deklinacija zamjenica ................................................................................................................ 249

Imenike zamjenice ....................................................................................................... 249

Promjena linih zamjenica ............................................................................................ 249

Promjena nelinih zamjenica .........................................................................................250

Pridjevske zamjenice ......................................................................................................251

Brojevi ............................................................................................................................252

Znaenje .........................................................................................................................252

Oblici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ; ..............................................................................253

Brojne imenice ............................................................................................................................ 257

Glagoli ............................................................................................................................ 258

Leksike osobine ............................................................................................................ 258


Glagolski vid (aspekt) ................................................................................................................ 260

Prijelaznost (tranzitivnost) ............................................................................................. 261

Glagolsko stanje (dijateza) ............................................................................................. 262

Glagolsko lice................................................................................................................. 262

Glagolsko vrijeme (tempus) .......................................................................................................263

Glagolski nain (modus) .............................................................................................................263

Gramatiki rod i broj ................................................................................................................... 264

Glagolski oblici .............................................................................................................. 264

Glavni brojevi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Redni brojevi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ; . . . . . . . . . . . . . . . 255 .

Zbirni brojevi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Brojni pridjevi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256

Podjela glagolskih oblika ..................................................................................................................... 264

Glagolske osnove .................................................................................................................................. 265

Vrste promjene ...................................................................................................................................... 266

Pregled oblika po vrstama .................................................................................................................... 267

Prva vrsta ............................................................................................................................................... 267

Druga vrsta ............................................................................................................................................ 268

Trea vrsta ............................................................................................................................................. 270

etvrta vrsta .......................................................................................................................................... 271

Promjena pomonih glagola ................................................................................................................. 271

Ostali glagoli nepravilne promjene ...................................................................................................... 273

Znaenje i tvorba glagolskih oblika..................................................................................................... 274

Infmitiv ........................................................................................................................................................... 274

Prezent............................................................................................................................................................. 275

Aorist ............................................................................................................................................................... 276

Imperfekt ......................................................................................................................................................... 277

Perfekt ............................................................................................................................................................. 278

Pluskvamperfekt ............................................................................................................................................. 279

Futur prvi ............................................................................................................................................... 280

Futur drugi (egzaktni) ........................................................................................................................... 281

hnperativ ......................................................................................................................................................... 281

Potencijal prvi ....................................................................................................................................... 282

Potencijal drugi ..................................................................................................................................... 282

Glagolski pridjev radni ......................................................................................................................... 283

Glagolski pridjev trpni .......................................................................................................................... 283

Glagolski prilog sadanji ...................................................................................................................... 285

Glagolski prilog proli .......................................................................................................................... 285

Pasiv (trpna stanje) ............................................................................................................................... 286

Tabelarni pregled tvorbe sloenih glagolskih oblika .......................................................................... 294

Shematski prikaz glagolskih oblika ..................................................................................................... 295

Prilozi .............................................................................................................................................................. 295

Prijedlozi ......................................................................................................................................................... 297

Veznici ............................................................................................................................................................ 300

Rijece............................................................................................................................................................. 302

Uzvici .............................................................................................................................................................. 303

TVORBA RIJEI ............................................................................................................ 304

Prefiksalna tvorba .................................................................................................................................. 306

Sufiksalna tvorba ................................................................................................................................... 306

Prefiksalno-sufiksalna tvorba ................................................................................................................ 307

Slaganje ............................................................................................................................................................307

Srastanje .......................................................................................................................................................... 307

PREFIKSALNA TVORBA ........................................................................................................................ 309

Prefiksalna tvorba imenica .................................................................................................................... 309

Prefiksalna tvorba pridjeva 310

Prefiksah1a tvorba glagola ............................................................................................................................ 311

Prefiksalna tvorba priloga ..................................................................................................................... 313

SUFIKSALNA TVORBA .......................................................................................................................... 313

Sufiksalna tvorba imenica ................................................................................................................... 313

Sufiksalna tvorba pridjeva ................................................................................................................... 317

Sufiksalna tvorba glagola .................................................................................................................... 318

Tvorba glagola od glagola (s razlikom u vidu) ............................................................................. 318

Tvorba.glagola od glagola (bez razlike u vidu) ................................................................................. 319

Tvorba glagola od imenica .................................................................................................................. 320

Tvorba glagola od pridjeva.................................................................................................................. 320

Tvorba glagola od ostalih vrsta rijei ................................................................................................. 320

Sufiksalna tvorba priloga ..................................................................................................................... 321

PREFIKSALNO-SUFIKSALNA TVORBA ........................................................................................... 321

SLAGANJE ................................................................................................................................................... 322

Imenike sloenice ............................................................................................................................... 322

Pridjevske sloenice ............................................................................................................................. 323

Priloke sloenice ................................................................................................................................ 324

TVORBENE ODLIKE OSTALIH VRSTA RIJEI ......................................................................... 324

SINTAKSA POJAM I PREDMET SINTAKSE ..................................................................................................... 327

SINIAKSIKE JEDINICE ................................................................................................................. 329

Rije ............................................................................................................................................................... 329

Punoznane rijei ................................................................................................................................. 329

Nepunoznane rijei ............................................................................................................................ 333

Sintaksema ..................................................................................................................................................... 333

Sintagma . . . . . . ................................................................................................................................................................... 333

Udruivanje sintaksema u sintagme ................................................................................................... 334

Preobrazba sintaksema u sintagmama ................................................................................................ 335

Funkcionalna preobrazba ............................................................................................................................ 335

Kategorijalna preobrazba ............................................................................................................................ 336

Tipovi veze meu lanovima sintagme .............................................................................................. 337

Slaganje (kongruencija) ............................................................................................................................... 337

Upravljanje (rekcija) ............................................................................................................................ 339

Pridruivanje .................................................................................................................................................. 341

Vrste sintagmi po stupnju povezanosti lanova ................................................................................. 342

Vrste sintagmi po sastavu .................................................................................................................... 343

Vrste sintagmi po upravnom lanu ..................................................................................................... 344

Supstantivne (imenike) sintagme ...................................................................................................... 344

Kongruentne supstantivne sintagme ................................................................................................... 345

Imenike sintagme ............................................................................................................................... 345

Zamjenike sintagme ........................................................................................................................... 346

Brojne sintagme ................................................................................................................................... 346

Nekongruentne supstantivne sintagme ............................................................................................... 346

Imenike sintagme ............................................................................................................................... 347

Zamjenike sintagme ........................................................................................................................... 348

Brojne sintagme ................................................................................................................................... 348

Verbalne (glagolske) sintagme ............................................................................................................ 349

Objekatske sintagme ......................................................................................................349

Adverbijalnoodredbene sintagme ............................................................................................. 350

Adjektivne (pridjevske) sintagme ................................................................................. 351

Adverbijalnoodredbene sintagme ............................................................................................. 352

Dopunske sintagme ........................................................................................................352

Adverbijalne (prilone) sintagme ..................................................................................353

Adverbijalnoodredbene sintagme .................................................................................. 354

Dopunske sintagme ........................................................................................................ 354

Kvantifikativne sintagme ...............................................................................................355

Reenica .........................................................................................................................355

Reenica kao obavijesna (komunikacijska) jedinica ............................................................... 356

Reenica kao gramatika jedinica ............................................................................................. 356

Predikativnost .................................................................................................................356

Izraavanje predikativnosti ............................................................................................358

Gramatika paradigma reenice .....................................................................................359

Ciljna usmjerenost reenice ...........................................................................................360

Izjavne reenice .............................................................................................................360

Upitne reenice ............................................................................................................. 360

Poticajne reenice ......................................................................................................... 361

Uskline reenice .......................................................................................................... 361

Gramatiko ustrojstvo reenice .................................................................................... 362

Reenini model............................................................................................................ 362

Samostalni reenini lanovi .........................................................................................363

Predikat ......................................................................................................................... 363

Glagolski predikat .......................................................................................................... 364

Prosti glagolski predikat ................................................................................................ 364

Sloeni glagolski predikat ..............................................................................................364

Imenski predikat ............................................................................................................ 365

Kopulativni predikat ................................................................................................................... 365

Semikopulativni predikat ...............................................................................................367

irenje predikata ............................................................................................................ 368

Dekompozicija ............................................................................................................... 368

Uslonjavanje ................................................................................................................. 369

Uslonjeni glagolski predikat.........................................................................................369

Uslonjeni imenski predikat ...................................................................................................... 370

Isputanje predikata ....................................................................................................... 371

Subjekt ........................................................................................................................... 372

Isputanje subjekta ......................................................................................................... 373

Reenice bez subjekta ................................................................................................................ 373

Slaganje subjekta s predikatom ...................................................................................... 374

Objekt ............................................................................................................................. 376

Blii (izravni) objekt .................................................................................................................. 377

Dalji (neizravni) objekt .................................................................................................. 378

Adverbijalna odredba .................................................................................................... 383

Adverbijalna odredba mjesta ......................................................................................... 384

Adverbijalna odredba vremena ................................................................................................. 387

Adverbijalna odredba naina ..................................................................................................... 389

Adverbijalna odredba uzroka .................................................................................................... 390

Adverbijalna odredba namjere .................................................................................................. 392

Ostale adverbijalne odredbe ....................................................................................................... 392

Nesamostalni reenini lanovi ................................................................................................. 394

Atribut .......................................................................................................................................... 394

Kongmentni atribut ..................................................................................................................... 395

Nekongmentni atribut ................................................................................................................ 397

Nekongruentni atribut uz konkretne imenice ........................................................................... 397

Nekongruentni atribut uz deverbativne i deadjektivne imenice ............................................... 400

Apozicija ........................................................................................................................ 402

Vrste reenica po sastavu .............................................................................................. 403

Proste reenice ............................................................................................................... 403

Strukturna-semantiki tipovi prostih reenica.......................................................................... 403

Dvolane reenice ....................................................................................................................... 403

Jednolane reenice .................................................................................................................... 405

Sloene reenice ............................................................................................................ 407

Vrste sloenih reenica ............................................................................................................... 407

Analiza sloenih reenica........................................................................................................... 409

Nezavisnosloene reenice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41O

Nezavisno slaganje prostih reenica ......................................................................................... 410

Eksplicitne nezavisnosloene reenice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41O

Implicitne nezavisnosloene reenice ....................................................................................... 417

Zavisnosloene reenice ................................................................................................ 419

Zavisno slaganje prostih reenica .............................................................................................. 419

Eksplicitne zavisnosloene reenice .............................................................................. 421

Zavisnosloena reenica s objekatskom klauzom .................................................................... 422

Zavisnosloene reenice s adverbijalnim klauzama................................................................. 424

Zavisnosloena reenica s mjesnom (lokalnom) klauzom ....................................................... 424

Zavisnosloena reenica s vremenskom (temporalnom) klauzom ........................................... 425

Zavisnosloena reenica s nainskom (modalnom) klauzom .................................................. 428

Zavisnosloena reenica s poredbenom (komparativnom) klauzom ........................................ 429

Zavisnosloena reenica s uzronom (kauzalnom) klauzom ................................................... 431

Zavisnosloena reenica s posljedinom (konsekutivnom) klauzom ..433

Zavisnosloena reenica s namjernom (finalnom) klauzom ..... 435

Zavisnosloena reenica s pogodbenom (kondicionalnom) klauzom . ................................................... 436

Zavisnosloena reenica s dopusnom (koncesivnom) klauzom .................................................438

Zavisnosloena reenica s atributskom klauzom ............................................................ 440

Implicitne zavisnosloene reenice ................................................................................ 444

Reenina kondenzacija ................................................................................................. 445

Sastavne (kopulativne) reenice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411

Suprotne (adverzativne) reenice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414

Rastavne (disjunktivne) reenice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416

Sastavne (kopulativne) reenice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 7

Suprotne (adverzativne) reenice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418

Rastavne (disjunktivne) reenice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419

Infinitivizacija i adverbalizacija ................................................................................................ 446

Infinitivizacija................................................................................................................ 447

Adverbalizacija .............................................................................................................. 447

Nominalizacija ............................................................................................................... 449

Predikatski apozitiv . . . . . . . . . . . . . . .. ...................................................................................... 450

Vezani tekst ................................................................................................................................. 451

Ukljuivanje reenica u vezani tekst ........................................................................................ 452

Ustrojstvo vezanog teksta ............................................................................................. 453

Obavijesno ralanjivanje reenica u vezanom tekstu ............................................................. 453

Tipovi veze meu reenicama u vezanom tekstu .................................................................... 454

Lanana (linearna) veza ................................................................................................ 454

Inkoativne i finitivne reenice ....................................................................................... 455

Tekstualna (tematska) progresija .................................................................................. 457

Naporedna (paralelna) veza ....................................................................................................... 458

Sredstva veze meu reenicama u vezanom tekstu ................................................................. 459

Tipovi vezanog teksta ................................................................................................... 464

Red rijei ..................................................................................................................................... 465

Osnovni red rijei ....................................................................................................................... 466

Aktualizirani red rijei ............................................................................................................... 470

Obavezni red rijei ..................................................................................................................... 470

IZVORl .......................................................................................................................... 475

PREDGOVOR

U naoj se javnosti ve dugo osjea potreba za gramatikom bosan-

skoga standardnog jezika. Ta je potreba posebno istaknuta u posljednjih

esetak godina, otkad bosanski standardni jezik ide vlastitim putem. Stoga

smo se - na poticaj i uz podrku ministra .obrazovanja dr. Fahrudina Riz-

vanbegovia - prihvatili tekog i odgovornog posla njezine izrade. Gra-

matika koju predajemo javnosti nastala je, dakle, kao plod nastojanja da

se bosanskome jeziku u oblasti gramatike norme postave vrsti temelji.

Ona je po svojoj naravi opisna i normativna , a u daljem procesu normira-

nja bosanskoga jezika moi e - nadamo se - posluiti kao osnovica.

Ova je gramatika namijenjena, prije svega, uenicima srednjih ko

la, ali e ona - vjerujemo - biti korisna i studentima viih i visokih kola,

nastavnicima bosanskoga jezika te, na koncu, svima koji se ele obavi-

jestiti o gramatikome ustrojstvu bosanskoga jezika.

Pojedine odjeljke ove gramatike napisali su:

Devad Jahi:

Senahid Halilovi:

Ismail Pali:

Uvod, Fonetika ifonologija

Morfologija iTvorba rijei

Sintaksa

Imajui na umu nedostatak odgovarajue literature ove vrste, u ovoj

smo gramatici nastojali sistematski opisati gramatiko ustrojstvo bosan-

skoga standardnog jezika. Taj je sistematski opis, dakako, morao biti ogra-

nien namjenom ove knjige i profilom njezinih korisnika. Stoga smo u

opisu pojava kojima smo se bavili teili to veoj preglednosti ijasnoi.

Kako bi se stekla ira saznanja o bosanskome standardnom jeziku i njego-

vu razvoju, uvodni je dio dui negoli je to uobiajeno u ovakvim knjigama.

Svjesni vanosti ouvanja veze s naom gramatikom tradicijom,

trudili smo se - koliko god je to bilo mogue -primijeniti njezina dostig-

nua, ali smo, isto tako, imajui na umu savremene tokove nauke o jeziku,

rado usvajali i saznanja do kojih je dola moderna gramatika. Omjer ovih

dvaju pristupa u svakog autora nije isti. To je osnovni razlog to smo poje-

dine odjeljke ove gramatike odvojili u posebne cjeline, koje se, istina,

jedna od druge manje ili vie metodoloki i stilski razlikuju, ali se ipak u

znaajnoj mjeri meusobno dopunjuju. Svjesni, dakle, postojeih razlika

u pristupu, trudili smo se, ipak, usvojiti i primijeniti jedinstvena naela i -

gdje god je to bilo nuno - usaglasiti miljenja, kako bi ova knjiga inila

jednu jedinstvenu i koherentnu ejelinu.

Upuivanja iz jednog odjeljka na take u drugom odjeljku u kojima

se govori o istom pitanju vrena su na uobiajeni nain. Velikim slovima

F, M, T i S, uz koje se nalazi broj take ili taaka, oznaeni su odjeljci na

koje se upuuje: F = Fonetika ifonologija, M = Morfologija, T = Tvorba

rijei, S = Sintaksa.

Terminologija kojom smo se koristili uglavnom je uobiajena i poz-

nata, a ako su gdje morali biti uvedeni novi termini, oni su posebno obja

njeni. Pri navoenju primjera trudili smo se da oni budu stilski raznovrsni.

Razumljivo, najvei dio njih potjee iz djela bonjakih pisaca XX stolje-

a; ako su veliine reenice ili vie reenica (npr. u Sintaksi), uz njih se

nalaze podaci o tome iz kojeg su djela uzeti.

Za nesebinu i stalnu pomo koju nam je pruila pri izradi ove gra-

matike veliku i iskrenu zahvalnost dugujemo uredniku, glavnom strunom

savjetniku i recenzentu dr. Hasniji Muratagi-Tuni. Isto tako veliku zah-

valnost dugujemo i recenzentima: dr. Marini Katni-Bakari, dr. Ilijasu

Tanoviu i prof. Amiri Hadagi, koji su s velikim strpljenjem iitali ru-

kopis i dali vrlo korisne primjedbe. Autor sintakse posebno je zahvalan dr.

Ivi Pranjkoviu i dr. Josipu Baotiu, koji su proitali njegov rukopis i au-

toru omoguili da se okoristi njihovim vrlo znaajnim zapaanjima. Zah-

valni smo, takoer, i svim kolegicama i kolegama koji su paljivo itali

dio po dio rukopisa i svojim korisnim primjedbama pridonijeli njegovu

kvalitetu, te svima koji su nam na bilo koji nain pruili podrku i tako po-

mogli da ova knjiga ugleda svjetlo dana. Posebnu zahvalnost dugujemo i

izdavau -Domu tampe iz Zenice.

Na koncu valja kazati: za sve to je u ovoj gramatici dobro uraeno

zasluno je mnogo ljudi, a za sve propuste krivicu snose iskljuivo njezi-

ni autori.

Sarajevo, maja 2000. Autori

Popis najvanijih skraenica i simbola

upotrijebljenih u Gramatici bosanskoga jezika

Skraenice Simboli

aor. aorist

cop. kopulativni glagol

faz. fazni glagol

gl. glagol

1m. nnernca

1mp. imperativ

1mpers. impersonalno

inf. infinitiv

jd. jednina

komp. komparativ

1. lice

mn. mnoina

mod. modalni glagol

m.r. muki rod

prez. prezent

s.r. srednji rod

superl. superlativ

.r. enski rod

N I nom. nominativ

G I gen. genitiv

D I dat. dativ

A I ak. akuzativ

V I vok. vokativ

I/ instr. instrumental

L / lok. lokativ

s supstantivna rije; subjekt p predikat

o objekt A adjektivna rije; atribut

AO adverbijalna odredba

AP apOZlClJa

ADV adverbijalna rije

V verbalna rije

gr. grki

lat. latinski

razg. razgovomo

>

<

/

-0

* K

S1

S2

S3

S4

od S

oS

VF

VIF

proizlazi; preoblikuje se u

od

postaje, preoblikuje se u; znai

prema, nasuprot

odnosno, altemira sa

nulti morfem

neprihvatljiva reenica

klauza (sureenica)

supstantivna rije u nominativu

supstantivna rije u genitivu

supstantivna rije u dativu

supstantivna rije u akuzativu

supstantivna rije s prijedlogom od

supstantivna rije bez prijedloga

lini glagolski oblik (verbum finitum)

nelini glagolski oblik (verbum infinitum)

BOSANSKI JEZIK

Bosanski jezik spada u junoslavenske jezike, kao dio irega srednjojunoslavenskoga dija-

sistema, koji ine nekoliko veih dijalekatskih grupa. Junoslavenski jezici pripadaju uoj porodi-

ci slavenskih jezika, a slavenski jezici su dio velike indoevropske jezike zajednice.

Jndoevropska jezika zajednica, u koju spadaju indoiranski, romanski, gennanski, baltiki,

slavenski jezici, kao i albanska, grka i keltska grupa, raspada se negdje oko 2000. godine p.n.e.,

kad se formira baltiko-slavenska zajednica. U vrijeme postojanja te zajednice jezici slavenskih i

baltikih predaka stjeu mnoge zajednike osobine, po kojima se poinju razlikovati od ostalih in-

doevropskih naroda odnosno njihovih jezika. Ta baltiko-slavenska jezika zajednica takoer se

raspala, to se desilo negdje oko 1500-1300. godine p.n.e., kada dolazi do uobliavanja praslaven-

ske jezike zajednice. Prostor na kojem se ova zajednica pruala i vrijeme u kojem se razvijala u

nauci nisu sa veom sigurnou utvreni. Ipak se najee iznose pretpostavke da su Stari Slaveni

ivjeli negdje na prostoru izmeu rijeka Odre i Labe na zapadu i Volge na istoku. Oni su se svo-

jim praslavenskim jezikom (koji se nije odlikovao veim unutarnjim dijalekatskim razlikama-) slu-

ili u dugom vremenskom periodu, sve do III vijeka n.e., kad otpoinju seobe slavenskih plemena.

Nakon tih seoba, u vremenu od nekoliko vijekova (izmeu III i VII vijeka), stvaraju se tri vee sku-

pine slavenskih dijalekata: zapadnoslavenska, istonoslavenska i junoslavenska. Iz tih dijalekata

razvili su se dananji slavenski jezici: a) zapadnoslavenski: poljski, eki, slovaki, kaupski, do-

njoluiki, gornjoluiki, b) istonoslavenski: ruski, bjeloruski, ukrajinski, rusinski; c) junosla

venski jezici, koji se dijele na zapadnu i istonu grupu.

Junoslavenski jezici nastaju izjunoslavenskoga prajezika, odnosno iz dva njegova ogran-

ka. Ovim prajezikom preci Junih Slavena govorili su prije nego to su se doselili na Balkan. Taj

junoslavenski prajezik razdvaja se na zapadni i istoni prajezik. Iz zapadnog junoslavenskoga

prajezika nastali su slovenski jezik i srednjojunoslavenski dijasistem, a iz istonoga junoslaven

skoga prajezika nastali su makedonski, bugarski i staroslavenski jezik.

Srednjojunoslavenski dijasistem sadravao je pet irih dijalekatskih cjelina: kajkavsku, a

kavsku, zapadnotokavsku, istonotokavsku i torlaku. Iz tih pet srednjovjekovnih narjeja kasni-

jim razvojem nastaju: zapadna srednjojunoslavenska grupa, a to su hrvatski i bosanski jezik i is-

tona srednjojunoslavenska grupa, a to su srpski i crnogorski jezik. Srednjojunoslavenski dija-

sistem (odnosno nazivi za sve etiri nacionalno-jezike tradicije) vie od jednog stoljea (od sre-

dine XIX sve do kraja XX vijeka) razvijao se u sklopu zajednikog naziva srpskohrvatski/hrvat-

skosrspki jezik. Danas se upotrebljavaju nazivi srpski, hrvatski i bosanski jezik, s tim to naziv cr-

nogorski jezik jo nije zvanino priznat.

STAROSLAVENSKI JEZIK

Staroslavenski jezik je prvi pisani jezik svih Slavena. Tvorac mu je slavenski prosvjetitelj

Konstantin (irilo). Nastao je u drugoj polovini IX vijeka na osnovama mjesnoga govora Slavena

iz okoline Soluna. Taj mjesni govor pripadao je jednom junoslavenskom dijalektu bliskom tada

njim makedonskim govorima. Na taj dijalekt sa grkog jezika preveli su crkvene knjige braa i-

22 Devad Jahi

rilo i Metodije prije svoga odlaska u Moravsku i Panoniju, gdje su meu tamonjim slavenskim sta-

novnitvom irili hriansko uenje. Najstariji spomenici na tome jeziku nisu sauvani, ve su osta-

li samo prijepisi iz X i XI vijeka.

U nauci se za taj jezik ne upotrebljava samo naziv staroslavenski ve i drugi nazivi, meu

kojima najee starobugarski i crkvenoslavenski. Postoje tenje da se terminom staro-

crkvenoslavenski oznai izvorni irilometodijski jezik IX vijeka, iji spomenici nisu sauvani, a da

se pojmom staroslavenski oznae pisani izvori iz X i XI vijeka, tj. oni tekstovi i spomenici koji su

od tog jezika jedino i sauvani.

Staroslavenski jezik sluio je skoro svim Slavenima kao nadregionalni, nadnacionalni, za-

j,edniki knjievni jezik, a po svojim osobinama nije se podudarao ni sa jednim ivim narodnim go-

vorom Slavena toga doba. Stoga se u novijoj literaturi naziva i opeslavenski knjievni jezik. On se

vremenom poeo prilagoavati jezikim obiljejima uih sredina, pa su se u njemu javljale i vee

razlike. Te razlike su rezultat unoenja osobina narodnih govora u taj stari slavenski jezik, odnos-

no tradicije prostora na kojem se on upotrebljava. Takav izmijenjeni i usmenoj rijei do izvjesne

mjere prilagoeni jezik naziva se redakcijama ih recenzijama. Postoje razliite redakcije starosla-

venskog jezika: hrvatska, srpska, bosanska-humska, bugarska, makedonska, eka i ruska redakci-

ja. Tako je bosanski jezik potekao iz svoje bosanska-humske redakcije, odnosno verzije prvotno-

ga staroslavenskog ili opeslavenskog jezika.

Godine 863. irilo je sastavio prvo slavensko pismo po imenu glagoljica (od stare slaven-

ske rijei glagoljati = govoriti, pisati). Nemalo nakon toga nastala je i irilica , koja se tako zove

po irilu, jer se (pogrerio) smatralo da je i to pismo irilo sastavio. I jedno i drugo pismo nasta-

la je po ugledu na grko pismo. Ipak, glasovi slavenskih jezika traili su drukija i originalna slova

kojima bi se u pisanju obiljeavali. Tih glasova nije bilo u grkom jeziku, pa tako nije bilo ni slova,

odnosno grafema za njih u grkome pismu.

Postojala su tri tipa glagoljice. Stari tip glagoljice, koji je nastao i upotrebljavao se na isto-

ku, u grko-bizantijskom krugu, tamo gdje je i pradomovina staroslavenskog jezika. Takva glago-

ljica zvala se obla, po oblom obliku slova. Na zapadu se (u okviru rimokatolikoga kruga) kod za-

padnih Junih Slavena razvija novi Jip glagoljice, tzv. uglasta (uglata) glagoljica. Ona je sa otri

jim, "uglastijim." fo1mama slova, a naziva se i hrvatska glagoljica. U Bosni se u srednjem vijeku

upotrebUav:i.la prijelazna forma izme\1 oble i uglaste gfagoljice, koja se naziva poluobla, odnosno

bosanska glagoljica.

Staroslavenski jezik imao je dva svoja pisma, stariju glagoljicu ineto mlau irilicu. Na

osnovu staroslavenskih spomenika na glagoljici i irilici, nauka je opisala taj najstariji pisani op-

eslavenski jezik. On je bio mnogo sloeniji nego to su to dananji slavenski jezici. Sastojao se iz

veega broja samoglasnika, a imao je i sloeniji padeni i glagolski sistem. Sve te osobine kasnije

su se u slavenskim jezicima uprostile, tako da nijedan od slavenskih jezika nije sauvao sloeni gla-

sovni sistem kakav je bio u staroslavenskom jeziku.

Staroslavenski jezik je imao trinaest samoglasnika:

a, e, t, o, u, b Ger), a Gor), e Gat), , Q, y Geri), r, J.

Svi ovi staroslavenski samoglasnici sveli su se u dananje samoglasnike a, e, i, o, u, ili su

se mijenjali i nekako dmkije; kao npr. staroslavenski vokal jat, koji je zamijenjen sa ije odnosno

je, te i ie.

UVOD 23

Glasovi jer ijor su se u staroslavenskom biljeili kao b i b. Jer je mehki poluglas, poluglas

prednjeg reda, odnosno prednjojezini. Jor je tvrdi poluglas, ili poluglas zadnjeg reda, zadnjojezi

ni. Upotrebljavali su se vrlo esto u staroslavenskom jeziku jer je u tom jeziku jo vaio zakon ot-

vorenog sloga. To je zakon naslijeen iz praslavenskog jezika, a ogledao se u tome da se svaki slog

morao zavravati samoglasnikom. Tako su jer i jor imali funkciju otvaranja slogova; iza mehkih

suglasnika upotrebljavao se najee mehki poluglas h, a iza tvrdih suglasnika upotrebljavao se

tvrdi poluglas b. Kad je prestao vaiti zakon otvorenoga sloga, ti poluglasi bili su izloeni dvama

procesima: 1. oni se vokaliziraju, odnosno prelaze u samoglasnik a (ili e), u tzv. jakom poloaju (npr.

db11b>ddn, pbso>pis, sonb>siin, ppetak, tbmbna>taman i sl.); 2. gube se (bez zamjene odt1os-

no vokalizacije) u tzv. slabom poloaju, kakav je sluaj s krajnjim poluglasima u datim primjerima,

a i u primjerima pbsa> psa ili p petka.

Glasjat (u staroslavenskom rll ,u latinici e) naslijeen je iz praslavenskog jezika. U sred- njojunoslavenskom dijasistemu (akavsko, kajkavsko i tokavsko narjeje) nije se sauvao, ve je

dao razliite reflekse i, e, ije (je). Bosanski jezik u svojim dijalektima nasljeuje ikavsku i ijekav-

sku zamjenu jata. Bosanski knjievni jezik je ijekavski; ikavizam u njemu nije knjievna osobina

u savremenom smislu rijei. Tako se u bosanskome jeziku od nekadanjeg praslavenskog i staro-

slavenskog oblika sa jatom na mjestu toga jata javljaju ili dvosloni refleks ije, ili jednosloni ref-

leks je: mleko> mlijeko, seno>sijeno, reka> rijeka; pisma> pjesma, vetar> vjetar.

Nosni glasovi ili nazali en , on (h\, }K; ((, Q) naslijeeni iz praslavenskog jezika, prelaze u

obine, nenazalne samoglasnike. U bosanskome jeziku{; je dalo e, a Q je dala u: mso> meso, ztb>zet,

ppet; rQka>nlka, dQbo>dub, mQb>mu, pQt>pid.

Glas }eri (b1; y) u praslavenskom i staroslavenskom bio je samoglasnik zadnjeg reda, koji

se izgovarao otprilike onako kako se danas izgovara u ruskom jeziku. U bosanskome je zamijenjen

postojeim samoglasnikom i: syna>sfn, ryba>r'iba, ty>tf, my>mf.

U staroslavenskom su postojali i vokalna r te vokalna l (rb, rb, lb, lb). Vokalna r je sau

vano u bosanskome jeziku: krovb>kfv, prbstb>prst, vroba>vfba, dok je vokalna l prelo u samo-

glasnik u: vlbko>vuk, vlbna>vuna, slbza>suza, slonbce>siince.

Suglasniki sistem staroslavenskog jezika nije bio tako sloen kao samoglasniki. Starosla-

venski je imao suglasnik dz ( 3 ), koji se ve u staroslavenskom pretvara u suglasnik z; dzvo- no>zvono. Staroslavenski nije imao glasove , , d, koje danas ima bosanski jezik. Mjesto dana

njeg u staroslavenskom je bila grupa t: notb (no), ili obbtina (opina), svita (svijea ). Umje-

sto u staroslavenskom je bila grupa d; meda (mea), preda (prea), tudb (tu).

Staroslavenski jezik imao je mnogo glagol_skih oblika, znatno vie nego to ih danas ima

bosanski jezik. U padenom sistemu oblici dat., instr. i lok. nm. imenica .r. nisu npr. bili ujedna-

eni, ve su imali posebne svoje nastavke, npr.: imenice ena, noga za dat. mn. imale su oblik e

nam o, _nogamo, za lok. mn. enaho, nogaho, a za instr. mn. enami, nogami.

U deklinaciji (promjeni imenica) i konjugaciji (promjeni glagola) staroslavenski jezik imao

je jedninu, mnoinu i dvojinu (dual). Dvojina se upotrebljavala za oznaavanje dvaju predmeta,

kako je danas npr. u slovenskom jeziku. Dvojina nije sauvana u bosanskome jeziku, mada je od

nje ostalo tragova, npr. nokat-noktijii, gost-gostijit, oko-oijit, il/10-iiiju, koko-kokoiju.

Staroslavenski jezik ima veliki znaaj za sve slavenske jezike. On je, kao najstariji pisani

slavenski jezik, po svojim osobinama blizak praslavenskorn. Zato je na osnovu njega u nekoj mjeri

24 Devad Jahi

mogue rekonstruirati i sam praslavenski jezik. To je hipotetiki, nepotvreni jezik Uezik bez pi-

sanih spomenika), iz kojega su se razvili ne samo staroslavenski jezik ve i zapadnojunoslaven

ski jezici, odnosno i sam bosanski jezik.

DIJALEKTI SREDNJOWNOSLA VENSKOGA

DIJASISTEMA

akavsko, kajkavsko itokavsko narjeje

Knjievni jezici nastali na osnovama govornog srednjojunoslavenskoga dijasistema meu

sobom su u gramatikoj strukturi veoma bliski. UXIX vijeku nastali su na govornim temeljima is-

tonohercegovakoga dijalekta, tj. novotokavskih govora. Stoga, prije nego se pristupi bilo kojem

od ovih jezika, najprije valja razmotriti njihovu iru govornu bazu. Njihova govorna baza najee

se dijeli na tri narjeja: akavsko, kajkavsko i tokavsko.

Ta tri narjeja u grubim crtama zainju se unutar prajunoslavenske jezike zajednice, u

vrijeme kad preci Junih Slavena, prije doseljenja na Balkan, ive na irem prostoru Panonske nizi-

je. Takve tri govorne "pretcjeline" u to vrijeme nisu se onoliko razlikovale koliko su se razlike me-

u njima produbile u srednjem vijeku, u doba formiranja i razvoja srednjovjekovnih drava. a

kavtina se javlja u granicama prvobitne srednjovjekovne hrvatske drave, a kajkavtina na pod-

ruju prekosavske Hrvatske, odnosno Civilne Hrvatske. Zahvatajui vei dio srednjojunoslaven

skoga prostora, tokavtina se javlja u vidu tri srednjovjekovna dijalekta. Ugranicama srednjovje-

kovne Bosne razvija se zapadna tokavtina. Na podruju Rake i Zete formira se istona tokav

tina. Na najistonijem dijelu tokavskoga prostora, koji je uglavnom van granica srednjovjekovne

Rake, uobliava se predtorlaki odnosno torlaki srednjovjekovni dijalekt. Takvo stanje zadralo

se do XV vijeka, kad zapoinju velika migraciona kretanja tokavskoga stanovnitva unutar grani-

ca Otomanskoga carstva. Ona su trajala do XIX vijeka, ali su se na razliite naine nastavljala sve

do najnovijeg vremena. U sklopu tih migracija stoarsko stanovnitvo iz junijih dinarskih kraje-

va (istona Hercegovina, zapadna Crna Gora) kree se u pravcu zapada, sjeverozapada, te sjevera

i sjeveroistoka. Time se istona tokavtina iri na prostore zapadne tokavtine, a potom i na te-

rene gdje su prvobitno bili akavski i kajkavski govori. Zapadnotokavski dijalekt biva preplavljen

dinarskim stanovnitvom sa terena istone tokavtine, a akavsko i kajkavsko narjeje povlae se

prema zapadu ili jugozapadu. Vievjekovnim migracijama nije izloeno samo tokavsko stanov-

nitvo ve i kajkavsko pa i akavsko. Pri tome kajkavski govori potiskuju akavske irei se prema

jugozapadu, a najzapadniji kajkavski govori ponovo se dodiruju i ukrtaju sa slovenskim jezikom

(ija je dijalekatska osnova takoer kajkavska, odnosno zapadnokajkavska). Tim migracijama do-

lazi do velikih promjena prvobitnog rasporeda dijalekata i do meusobnih mijeanja i utjecaja. Pri

tome se formiraju novi prijelazni govori.

Granice meu dijalektima nigdje nisu tako otre i nije ih mogue precizno utvrditi. Ali one

u rezultatu migracionih mijeanja postaju otrije i uoljivije, da bi se nakon nekog vremena stanov-

nitvo koje je dolo u naknadan neposredan dodir meu sobom i jeziki pribliilo. Tada dolazi do

pojave zajednikih govornih crta i dijalekatske granice opet gube na otrini, postaju neodreenije.

Te granice vie poinju liiti na spektar duginih boja, sa postepenim prijelazima meu dijalektima,

kako je to u normalnim dijalekatskim situacijama, koje migracijama nisu poremeene. Teren sred-

njojunoslavenskog dijasistema izloen je velikim pokretima stanovnitva iz matinih prostora ko-

je se seli na druge terene na kojima se ranije nalazilo stanovnitvo drukijih dijalekata. U rezultatu

takvih pokreta smanjuje se prvobitno podruje akavskog i kajkavskog narjeja. Zapadni tokav

ski dijalekt ostaje u formama oaza i ostataka. iri se istonotokavski dijalekt, naroito njegov ju

ni ijekavski dijalekatski tip, koji dospijeva na podruja sva tri prvobitna zapadna srednjojunosla

venska narjeja; akavsko, kajkavsko i zapadnotokavsko. Pri tome je novotokavtina velikim di-

jelom asimilirala srednjovjekovni bosanska-humski zapadnotokavski dijalekt.

akavsko narjeje nastala je na prostoru prve srednjovjekovne hrvatske drave i prualo

se do rijeka Cetine i Une na istoku, a Kupe i Save na sjeveru. Nauno je neodriva tvrdnja da su

se akavski govori protezali istonije od Une i Cetine sve do rijeka Bosne i Neretve, pa ak i do

Drine. Novija istraivanja su pokazala da je tu rije o terenu nekadanjega zapadnotokavskoga bo-

sansko-humskog narjeja, to je uvala starije govorne osobine koje su se u poneemu poklapale

sa akavskim govorima odnosno njihovim osobinama (grupa , refleks j mjesto : meja; netjak,

rodjak, projti, dojti; dal, pisal i sl.). U vrijeme velikih migracija prostor akavskog narjeja se sma-

njuje, povlaei se prema zapadu i jugozapadu. Na terene nekadanjih akavskih govora doseljava

se tokavsko, odnosno novotokavska stanovnitvo, dijelom i kajkavsko stanovnitvo.

akavsko narjeje danas zahvata srednju i sjeveroistonu Istru, Hrvatsko primorje i dublje

prema kopnu podruje do Karlovca, a na jugu do Otoca, zatim kvarnerske otoke, dalmatinske oto-

ke do Mljeta, obuhvatajui Korulu, Lastovo i zapadni dio Peljeca, kao i uzak pojas dalmatinske

obale oko Zadra, ibenika Trogira i Splita.

akavsko narjeje dijeli se na tri dijalekta: 1. sjevernoakavski ekavski dijalekt, koji zah-

vata istoni dio Istre i dio Gorskog kotara, te otok Cres; 2. srednjoakavski ikavsko-ekavski dija-

lekt, koji zahvata kvarnerske otoke Krk, Rab, Loinj, Pag, Dugi otok, Hrvatsko primorje od Kra-

ljevice do Novog, zatim Senj, sjevernu Liku, dio Gorskog kotara i umberka; 3. junoakavski

ikavski dijalekt, koji obuhvata govore Splita, Zadra i okoline, otoke Ugljen, Paman, Murter, ol

tu, Hvar, Bra, Korulu, Vis i zapadni dio poluotoka Peljeca. Tom tipu pripada ikavski govor u

jugozapadnoj Istri. akavski govor otoka Lastova jedini je akavski govor sa ijekavskim refleksom

jata, jer je vezan sa dubrovakim govorom i tamonjim jekavizmom. Postoje i akavski iseljeniki

govori u Austriji, Maarskoj i Slovakoj.

Najtipiniji akavski govori su oni koji spadaju u sjevemoakavski ekavski dijalekt. Oni su

udaljeni od tokavskih govora, od njih odvojeni pojasom srednjoakavskih ikavsko-ekavskih govo-

ra. Tipini ikavski akavski govori pripadaju junoakavskom dijalektu, a poprimili su dosta tokav

skih utjecaja. Pri tome je i prastara akavska osobina upitna zamjenica a potisnuta od istonotokav

ske zamjenice to, koja se iri u najtipinije govore junoakavskog ikavskoga dijalekta.

Najtipinije osobine akavskog narjeja su: upotreba zamjenice a (prema kaj u kajkavskom

i to u tokavskom), stara akcentuacija (po svome porijeklu najstarija na itavom podruju srednjo-

junoslavenskog dijasistema), sastoji se iz dva silazna akcenta " (kratkog), (dugog): noga-noge;

otac-oca; ena-ene i jednoga posebnoga tipa uzlaznog akcenta (akuta) koji se zove akavski akut :

sila, straa; izgovor sonanta j mjesto suglasnika : meja (mea), preja (prea), tuji (tui); uvanje

glasovne grupe r: rn (cm), rv (crv); izgovor sonantaj umjesto sonanta ij: judi (ljudi), jubav (lju-

bav); uvanje grupe : guer, ap; uvanje sonanta l na kraju sloga: selce, pepel, rekal; izgovor n

mjesto m na kraju rijei: sa enon, rukon, jesan, vidin; prijelaz staroga vokalnoga r i l u slogove sa

vokalima a i e + r, l: parst, barzo, karv; valna, palno, moli, uz uvanje vokalnoga r i zamjenu vo- kalnog l sa u (kako je i u tokavskom naijeju); uvanje starih padenih oblika mnoine: en, sel (gen.

mn.), enam, selom (dat. mn.), enam, selim (instr. nm.) i enah, selah (lok. mn.).

26 Devad Jahi

U govorima akavskog narjeja, naroito u leksici (rjeniku), frazeologiji i sintaksi, osjea

se jak romanski utjecaj iz dalmatskog jezika. To je jezik nekadanjeg romanskoga predslavenskog

stanovnitva koji se govorio u jadranskom priobalnom pojasu do dolaska Slavena. Romanski utje-

caj ipak je veim dijelom priman iz dijalekata talijanskog jezika, sa kojima je akavsko stanovni

tvo dugo bilo u tijesnom kontaktu (za vrijeme mletake uprave nad ovim podrujem). Stoga akav

ske govore odlikuje veliki broj romanizama. Ti romanizmi su se djelimino irili i dublje u unut-

ranjost prostora srednjojunoslavenskoga zapadnotokavskoga bosansko-humskog dijalekta. U taj

srednjojunoslavenski predmigracioni dijalekt primani su i posredstvom dubrovakog govora

(putem tijesnih veza srednjovjekovne Bosne sa Dubrovakom republikom).

Na akavskom narjeju stvarana je hrvatska knjievnost, poev od najstarijih pisanih

- 'spomenika (Baanska ploa iz 1100. godine, Vinodolski zakonik iz 1288.), zatim i stara hrvatska

knjievnost u periodu od XV do XVII vijeka (Marko Maruli, Petar Hektorovi, Hanibal Luci, Petar

Zorani), pa akavska narodna poezija" To stvaralatvo produavalo se sve do novijih hrvatskih pjes-

nika i proznih pisaca koji su pisali na akavskom (Vladimir Nazor npr.), te savremene hrvatske knji-

evnosti, koja se dijelom stvara i na hrvatskoj akavskoj pisanoj tradiciji.

Kajkavsko narjeje prvobitno je nastala u prekosavskoj Hrvatskoj na prostoru izmeu rije-

ka Kupe i Save na jugu i Drave na sjeveru, obuhvatajui vei dio Slavonije. U toku migracija kaj-

kavski je potisnut od tokavskih doseljenikih govora sa istoka. Ali on se i sam pomjerao prema

jugozapadu, prelazei preko rijeke Kupe na nekadanje akavsko podruje i potiskujui akavske

govore, ili se sa njima mijeajui. Dananje kajkavsko narjeje zauzima sjeverozapadni dio Hr-

vatske sa Gorskim kotarom, to znai da se njime govori u varadinskom, zagrebakom i dijelom

krievako-bjelovarskom kraju. Na sjeveru se njime govori i u Meumurju, a ima kajkavskih govo-

ra i u Maarskoj, u pograniriim predjelima s Hrvatskom. Zapadne granice kajkavskog narjeja ug-

lavnom se podudaraju sa granicom izmeu Hrvatske i Slovenije, gdje kajkavsko narjeje ima za-

jednikih crta sa slovenskim jezikom.

Kajkavsko narjeje dijeli se na tri dijalekta: 1. kajkavski zagorski dijalekt (sjeverozapadni),

blizak slovenskom jeziku. Njime se govori od slovenako-hrvatske granice preko Hrvatskog zagor-

ja do Zagreba, a odlikuju ga najtipinije kajkavske osobine; 2. kajkavski prigorski dijalekt ijugoza-

padni), blizak akavskim govorima, koji se prostire jugozapadna od Zagreba prema akavskoj teri-

toriji, odnosno srednjoakavskom dijalektu (ikavsko-ekavskom) i 3. istonokajkavski dijalekt, bli-

zak slavonskim tokavskim govorima, sa veim stepenom mijeanja kajkavskih i tokavskih odlika.

Glavne osobine kajkavskog narjeja su: upitna zamjenica kaj (prema a u akavskom i to

u tokavskom), ekavska zamjena jata: dete-deteta; prevladavanje starije akcentuacije sa dva silaz-

na akcenta ", : lipa, bldgo i metatonijskim akutom ,...,: p 'em, let'mo, sua, kao u akavskom nar-

- _ jeju; stari_ poluglas je zamijenjen samoglasnikom e: den, megla, steklo (tokavsko: dan, magla,

staklo); upotreba suglasnika , d ij umjesto i , kako je u tokavskom: svea, meda, meja; ou

vanje starog mehkoga suglasnika r: morje, zorja, orjem (more, zora, orem); uvanje l na kraju

sloga: da!, pepel, dae! (dao, pepeo, doao); poetna grupa vu prema tokavskom u-: vuitelj, vuli-

ca; neizvrena sibilarizacija: mikati (micati), digati ( dizati), junaki, duhi; grupa r mjesto cr kao i

u akavskom: rv, rep; izgovor l ijn mjesto lj i nj: zemla, kojn (zemlja, konj); obezvuavanje sug-

lasnika na kraju rijei: grat (grad), vrak (vrag), zup (zub); stari oblici gen. mn. en, let; dat. mn.

ljudi, kravi; instr. mn. ljudmi, kravami; lok. mn. ljudeh, kravah; iskazivanje budueg vremena sa-

mo oblikom futura I: doel bum, bum rekel, ili prezentom svrenih glagola: Tako dojdem; Jeste ti

donesem.

UVOD 27

U leksici, frazeologiji i sintaksi kajkavskih govora osjea se jak germanski utjecaj. U hr-

vatskim gradovima Nijemci su imali velikog udjela u razvoju trgovine i zanatstva, pa su se genna-

nizmi irili i u okolne govore. Najsjeverniji dio kajkavske oblasti bio je pod maarskim jezikim

utjecajem, koji je naroito jak po selima oko zamkova ugarske vlastele.

Kajkavsko narjeje, kao i akavsko, u prolosti se upotrebljavalo kao knjievni jezik. Na

tome narjeju nema tako starih spomenika kao to ih ima na akavskom. U drugoj polovini XVI

vijeka pojavljuju se prva knjievna djela na kajkavskom (Ivan Pergoi, Antun Vramec). U XVII

vijeku kajkavskim narjejem piu svoja knjievna djela Juraj Habdeli, Ivan Belostenec, kao i fra

Krsto Frankopan, Pavao Riter Vitezovi, koji su porijeklom akavci. Na kajkavskom narjeju napi-

sana su i djela hrvatskih knjievnika XX stoljea, kakva su npr. Hrvatsko nokturno Antuna Gustava

Matoa, Ognji i rozi Ivana Gorana Kovaia, Balada Petrice Kerempuha Miroslava Krlee i dr.

tokavsko narjeje

tokavsko narjeje zahvata vei dio prostora srednjojunoslavenskog dijasistema. Njegova

zapadna granica je granica prema akavskom i kajkavskom narjeju. Na drugim stranama prua se

sve do granica sa susjednim dravama Maarskom, Rummijom, Bugarskom, zatim Makedonijom

i Albanijom. tokavs iseljenikih govora ima i u Ma.darskoj, Rumuniji, Italiji, Austriji i Turskoj,

a tokavskih O!=\Za ima na Kosovu i unutar akavskog narjeja (Istra) i kajkavskog narjeja (Gorski

kotar, umberak).

U vremenu do XV vijeka tokavski teren dijeli se na tri predmigraciona dijalekta: 1. zapad-

notokavski (Bosna i Hum), 2. istonotokavski (Raka, Zeta) i 3. predtorlaki (krajnji istok srednjo-

junoslavenskog dijasistema). Poto se teren akavskog i kajkavskog narjeja pruao znatno isto

nije od dananjih njegovih granica, tokavsko narjeje prije otpoinjanja migracija zahvatalo je ma-

nji teren nego danas. Ono se migraciono proirivala prema sjeverozapadu i zapadu na raun kajkav-

skog, odnosno akavskog narjeja, ali je i unutar samog tokavskog narjeja dolazilo do irenja is-

tone tokavtine na raun srednjovjekovne zapadne tokavtine. Negdje od XIII do XV vijeka do-

lazi do dvije najznaajnije izmjene samome srednjotokavskom dijasistemu. Izvrena je zamjena

jata razliitim refleksima. Tom zamjenom bivaju zahvaeni ne samo tokavski ve i akavski i kaj-

kavski govori. Unutar tokavskog narjeja zapadna grupa govora ima ikavski refleks jata (mliko,

vitar), srednja (odnosno juna) grupa ima ijekavski refleks (mlijeko, vjetar), a istoni govori imaju

ekavski refleks (mleko, vetar). Tako se formiraju zapadni govori (ikavski), juni (ijekavski) i istoni

(ekavski). Druga znaajna pojava desila se unutar granica tokavskog narjeja, i to samo u hercego-

vaka-crnogorskim govorima. To je formiranje dva nova uzlazna akcenta ', ' pored postojea dva

starotokavska silazna ", . To je istonohercegovaka inovacija u ijem rezultatu imamo novoto

kavski etvoroakcenatski sistem: brod, kua + lopata (od lopata) vojnik (od vojnfk ). Skupa sa tom pojavom u istonohercegovakim govorima (koji su prvobitno bili istonotokavski) dolazi do iz-

jednaavanja dat., instr. i lok. mn. i do fonniranja sedmolanoga padenog sistema. Pri tome se gube

stari oblici deklinacije ouvani dijelom u zapadnoj tokavtini, a naroito u akavskom i kajkav-

skom narjeju. Nakon te dvije promjene (koje su se desile u jezgru istonohercegovakih i zapadno-

crnogorskih govora) od XV vijeka zapoinju velike migracije stanovnitva kod kojeg su se te novo-

tokavske promjene desile. To stanovnitvo svoje novotokavske jezike osobine raznosi po zapad-

nijim, sjevernijim, pa i sjeveroistonijim podrujima tokavtine, zahvatajui i dijelove akavskog i

kajkavskog narjeja. Na taj nain juniji tokavski ijeka

gramatika bosanskoga jezika

Documents