GKALP, Ziya

Gkalp'in nesri sanatkarane deil fakat salam ve aktr.

Nesrinin ve zellikle iirinin bu husu-siyetleri dikkate alnrsa Gkalp 'in bir edebiyat olarak nemi airliinde de-il , milli bir edebiyatta iir ve nesir tr-lerinin nasl olmas gerektii konusun-da at rda ve bu edebiyatn teorik alanna getirdii bilgi ve grlerdedir. Ziya Gkalp, Trkln Esaslar'nda ve dier yazlarnda edebiyatn kay-nann halk kltr olduunu ifade et-mitir. Ona gre Avrupa milletlerinde olduu gibi bizde de airler ve yazarlar nce kendi halknn edebi mahsullerini yakndan tanmal, daha sonra bunlar "tehzib" yoluyla gerek sanat eseri hali-ne getirmelidir. Bylece Gkalp, edebi-yat ve zellikle halk edebiyatn sosyo-lojik bir vaka olarak kabul ediyor, asl byk edebi eserler iin halk kltr-nn kaynak tekil etmesi gerektiini ilk defa ortaya atyordu; bu fikirden hare-ket ederek hem yaad blgenin ev-resindeki, hem de Trklk corafyasnn ulaabildii alanlardaki halk edebi-yat, destanlar, efsaneler zerinde ilk il-mi aratrmalar yapyordu. Altn Ik'taki mensur ve manzum masallarla De-de Korkut'tan alarak nazmettii "Deli Dumrul" ve "Arslan Basat" paralar bu uygulamalarna rnek tekil eder. G-kalp ayrca, ikinci bir kaynak olarak Ba-t edebiyatnn klasik ve romantik b-yk eserlerinin okunmasn tavsiye eder. Edebiyatn dndaki gzel sanatlar iin de benzer usulleri gsteren Gkalp'in, zellikle Trkln Esaslar'nda Os-manl iiri ve msikisi hakknda olum-suz kanaatler tad grlr.

"Yeni lisan" ve dilde sadeleme hare-ketinin iinde yer alm olan Ziya G-kalp'in bu konudaki fikirleri daha istik-rarl ve lmldr. Ona gre kavramlarn Trke'de bilinen karlklar varsa bun-lar tercih edilmeli, yoksa Arapa veya Farsa'sn kullanmaya devam etmeli-dir. Bat'dan gelen ilmi ve teknik terim-ler ya aynen alnabilir veya Arapa tret-me ekillerinden faydalanlarak yeni ke-limeler yaplabilir. Bu usulle Gkalp ken-disinden nce balam olan bir yoldan giderek felsefe, antropoloji, etnoloji, sos-yoloji, falklor gibi alanlarda Bat kaynak-l terminolojiye Arapa karlklar bul-mutur. "Hars, mefkre, halkyat, kav-miyat" gibi pek ok kelime Gkalp'in o dnemde Trke'ye kazandrdklarndandr. Onun dil ve edebiyat alanndaki Trk-l, eksiklerine ve hakknda yaplan

128

tenkitlere ramen yenilemekte olan Trk dilinin ve edebiyatnn gelimesi ne hizmet etmi, milli edebiyat akmnn ortaya kmasnda nemli rol oyna-mtr.

BBLYOGRAFYA :

Ziya Gkalp, "Hocamn Vasiyeti", Kk Mecmua, nr. 8, Diyarbekir 2 Terfniewel 338 / 922 , s. -5 ; a.mlf., "Babamn Vasiyeti", a.e., nr. 7 (25 Eyll 338/ 922), s. -3; a.mlf .. "Pi-rirnin Vasiyeti", a.e., nr. 19 (9 Terinisiini 1338/ 922 ) , s. -5 ; Safvet rf [Betin], Ziya Gkalp ve Me{kare Arasndaki Mnasebet Vesilesiyle Bir Tedkik Tecrbesi, stanbul 923 ; Enver Behnan apolyo, Ziya Gkalp, ttihat ve Terak-ki ve Merutiyet Tarihi, stanbul 943 ; Osman Tolga, Ziya Gkalp ve ktisadi Fikirleri, stan bul 949 ; Mehmet Emin Eriirgil, Bir Fikir Ada-mnn Roman: Ziya Gkalp, stanbul 95 ; Ali Nzhet Gksel, Ziya Gkalp (Hayat - Sanat-Eseri), stanbul 952; Ziyaettin Fahri Fndkolu , Ziya Gkalp in Yazdklarm ve Syle-diklerim, Istanbul 1955; Ziya Gkalp'in lk Ya-z Hayat (haz. evket Beysanolu) , stanbul 956 ; Fahrettin Krzolu, Yazl Vesikalara G-re Ziya Gkalp Mzesi ve Ziya Gkalp, stan bul 956 ; Cavit Orhan Ttengil, Ziya Gkalp, stanbul 964 ; smayl Hakk Baltacolu, Ziya Gkalp, stanbul 1966; Yahya Kemal Beyatl, Siyasi ve Edebi Portre/er, stanbul 968, s. 24; Sarnet Aaolu, Babamn Arkadalar, s tanbul 969, s. 4- 2; Orhan Trkdoa n, Ziya Gkalp Sosyo/ojisinde Baz Kavramlarn De-erlendirilmesi, Erzurum 1970; smet Binark -Nejat Seferciolu, Ziya Gkalp Bibliyogra{ya-s, Ankara 197 ; U. Heyd, Ziya Gkalp : Trk Milliyetiliinin Temelleri (tre. Cemi! Meri), is-tanbul 980; Hikmet Tanyu, Ziya Gkalp 'in Kronolojisi, Ankara 98; Hikmet Dizdarolu , Ziya Gkalp zerinde Aratrmalar, Ankara 198 ; Mehmet Kaplan, Trk Edebiyat zeri-ne Aratrmalar, stanbul 987, l, 490-558; Ta-ha Parla, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiye '-de Korporatizm (haz. Fsun ste! - Sabir Y-cesoy). stanbul 1989 ; Hseyin Kazm Kadri, Ziya Gkalp'in Tenkidi (haz. smail Kara), is-tanbul 989; Rza Filizok, Ziya Gkalp 'n Ede-bi Eserlerinde Halk Edebiyat Tesiri 'zerine Bir Aratrma, Ankara 1991; Aaolu Ahmed, "Ziya Gkalp Bey", TY, 1/ 3 (1 340), s. 63- 9 ; ae. (zel Say: Doumunun I 20. Yldnmnde Ziya Gkalp ve Trk Dncesi), XVI / o3 (1996); Necati Akder, "Ziya Gkalp", TA, XVII, 483-493; Rza Karda, "Ziya Gkalp", A, x , 579 - 6 7. r:i0

l!'!~ M. R HAN KA y

Din Anlay. Ziya Gkalp milliyeti ve Trk hareketin fikir babasdr; fakat zellikle Cumhuriyet'ten nceki yazlarnda dine de geni yer vermitir. Onun genel sosyolojisi zerinde grlen DUrk-heim tesiri geni lde din hakkndaki fikirlerine de yansmtr. Ancak G-kalp'in Durkheim'i kr krne benim-semi olduunu sylemek doru deildir. Her eyden nce Durkheim'e gre toplum hayat dine dayanr. Btn top-

lum messeseleri dinden kmtr. kinci olarak Durkheim, Auguste Compte'un hal kanununa dayanarak toplumun artk pozitivist dnce dnemine ulatna, dolaysyla dini birliin geride kal-dna ve tpk din gibi kutsallk tayan toplumun din birliiyle ayakta tutulama-yacana inanmtr. Gkalp de bu iki temel fikri benimsemekle birlikte milli sosyolojiyi ilgilendiren noktalarda bunla-ra tamamen sadk kalma ihtiyacn duy-mamtr. Ayrca Gkalp Durkheim'in ak-sine, inanan bir insand ve daima dini ve tasavvufl hayatn etkisinde kalmtr. Bu bakmdan onun ruhunda din, zel-likle slamiyet byk yanklar uyandrm ve zaman zaman da atmalara se-bep olmutur (Gngr, s. 269) Gkalp'e gre kalp dini, ahlaki, bedii kymetleri anlar ; onlardan vecd alr ; akl ise deerleri maddi kadrolara sokmaya alr ve bu ii baaramaynca akl ile kalp ara-snda bir mcadele balar. Bu mcade-lenin eitli sonularndan sz eden G-kalp iin en ideal sonu akl ile kalp ara-snda bir uzlamann salanmasdr (Ma-kaleler VIII, s. 33).

Gkalp nce dinin ferdi hayattaki ro-ln ortaya koyar ve dinin, insan ruhun-da brakt derin etkilerin nemini be-lirterek ferdi ahsiyetin teekklnde ba faktr olduunu savunur. Din kav-ramn incelerken de dinin mahiyetinin ahlak, estetik ve mantn mahiyetin-den stn olduunu ileri srer. nk ahlak insan fazilete kadar ykselttii halde din onu evliyalk makamna ka-dar karabilir (Makaleler VII, s. 22) . Her eit dini yaay (ramazan orucu, bayram ayinleri, cemaatle klnan namazlar, mev-lidler, kandiller vb.) ocukluk yllarndan itibaren mslmanlarn ruhunda derin izler brakr. Bu izler ahlaki ve estetik duygularn kaynan tekil eder.

Ziya Gkalp, 3 Temmuz 1922'de ya-ymlanan "Dine Doru" balkl yazsnda (a.g.e., s. 21 -27) itimar deerleri aadan yukarya iktisadi, ilmi, bedii, ah-laki ve dini eklinde sraladktan son-ra dini deerlerin "btn manevi kymetleri cami"' olduunu belirtir; bu se-beple de "mukaddes" kelimesiyle gs-terilen bu deerleri en yksek kymet sayar. Gkalp'in din hakkndaki bu hk-m, onun dncesinde ok nemli ve ayrcalkl bir yeri olan ahiakn erefini eksiltmez. "Zira dinin en ok kuwet ver-dii ey ahlaktr. Peygamberimiz, 'Ben ahlaki itmam iin gnderildim' buyuru-yor. Bundan baka, bir ey mukaddes

ise behemehal iyidir de. Hatta diyebili-riz ki mukaddes iyiden daha iyi bir eydir" (a.g.e., s. 22).

te yandan dinin estetik bir yan da vardr. Gkalp "Felsefeye Doru" balkl makalesinde (ag.e., s. 28 -33 ), Hz. Ali ve Rabia ei-Adeviyye'ye isnat ettii, di-nin bir bedii zevk tarafnn da bulundu-unu, ibadetlerin ruhi haz iin yaplmas gerektiini vurgulayan bir sz rnek gstererek ibadetlerin en ykseinin fayda gtmeyen ibadetler olduunu, ni-tekim slam inancna gre Allah'n fiil-Ierinde grlen vasflarn da ayn kar gtmezlii yansttn hatrlatr. "Ah-lak- ilahiyye ile tahalluk"u emreden ha-dis de dini ahiakn kar gtmezliine nemli bir delildir.

Kayna ve mahiyeti itibariyle normal hayatn stnde olmakla birlikte din yi-ne de insanlar iin gelmitir. Bu bakmdan din kesin itikadlar, feyizli ibadetle-riyle ruhlar vecd iinde coturur, birbi-rine balar ve iten bir saadet verir. nsan manen besler. ona kalc deerler kazandrr. Bylece din insan medeni-yetten de daha iyi tatmin etmektedir. Bundan dolay dini duygu iman ve iba-detlerle daima glendirilmeiidir. Bu duygu zayflarsa herkesin bu messe-seden bekledii sevgi, efkat. vecd ve srur da kaybolur.

Ziya Gkalp, inanan ve inandn giz-lemeyen bir kimse olduu iin dini duy-gularn eitli iirlerinde ifade etmitir. Ruhun huzur ve mutluluunu mad-di saadete tercih ettiinden dini pratik-ler ve faaliyetler zerinde dikkatle dur-mu ve dini terbiye ile ilgili bilhassa ezan, namaz. oru, zekat. bayram gibi konularda etkileyici ocuk iirleri yaz-mtr (iirler ve Halk Masallar, s. 242 -245). Ona gre prensip olarak en iyi din Allah' en ok sevdiren dindir (Ziya G-kalp Klliyat ll: Limni ve Malta Mektup-

lar, s. 446). Allah'a inanan ve O'nu se-ven, O'na tam balanan kii ne fkeli olur ne de bunalma der. nk bun-lar iman zaafndan ileri gelir.

Gkalp iman tarihi ve toplumlar y-rten kuwet olarak grr: milletleri ve medeniyetleri ykselten odur (a.g.e., s. 604). iman tarihe yansynca topluma da yansmas tabiidir. Gkalp bu hususu yle belirtir: "Allah iradesini ewel-emir-de umumun vicdan sretinde tecelli et-tirir, sonra bu umumi vicdan ilahi kuv-vetiyle fiile mnkalib olur" (ag.e., s. 525) Bylelikle Gkalp'in anlaynda ferdi

iman cemiyete yansmakta. dinin fert-lere verdii kutsal gayeler ve ideallerin gerekleme safhasna girmesiyle top-lumlarn gelimesi ve ycelmesi de mm-kn olmaktadr. Bu dnceleriyle G-kalp dini. fertleri idealleri urunda se-verek lme sevkeden en gl mes-sese ve milli kltrn temeli olarak gr-mektedir.

Onun sosyolojisinde dinin eitim asndan da byk nemi vardr. "Terbiye noktainazarndan en faydal amil din-dir"_ Zira di ne gre ruh, btn yetkin-likleri kendinde toplayan ulhiyyetin bir flemesidir. Ruhta hem bir irade hem vazife mkellefiyeti hem de bu mkel-lefiyetn meyyidesi olmak zere uhrevi mesuliyet uuru vardr. Gkalp eitimde ruh terbiyesinin esas olduunu be-lirtir, bunun iin onun kirlerinden arnmasn zururi grr. nk ruhun asli kayna Allah'tr: bu sebeple ruh O'ndan uzak braklmamaldr. nsan ayan ye-re basmadan duramaz, ruhu