GENIVS ILLVRICIVLLIMI II GJASHT KOLLOS ILIR N FRONIN E KONSTANDINOPOJSN GJURMT E PATRIOTIZMIT ILIR DURRSI I ANASTASIT, JUSTINOPOLI I JUSTINIT JUSTINIANA PRIMA, JUSTINIANA SECUNDA JUSTINIANOPOLIS T JUSTINIANIT T MADH NIKOLL LOKA

1

Perandoria Romake e Lindjes vazhduese e universalitetit romakPerandoria Romake e Lindjes ishte Perandoria universale Romake e ndar prgjysm dhe pr mbi njmij e njqind vjet u prpoq t mbetej e till. Gjat gjith periudhs s ekzistencs s saj, ajo ruajti madhshtin, universalitetin dhe romanitetin, madje n epokn justiniane rifitoi shumicn e territoreve n Perndim dhe shkonte nga lumi Eufrat deri n Spanj dhe n tr hapsirn q shtrihej prej lumit Nil e deri n Danub. Perandoria Romake e Lindjes n Evrop prfshinte gadishullin Ilirik, n Azi Anatolin, Sirin dhe territore t tjera n shkrettirn arabike, pran Detit t Kuq, n Afrik zotronte Egjyptin, Kartagjenn deri n qytetin e Sirts n Algjeri. Mjafton ti hedhim nj sy harts pr t konstatuar se kto territore bashkoheshin prej ujrave q i lagin, t cilat sa i ndanin, aq dhe i bashkonin dhe e bn Bizantin nj fuqi detare t jashtzakonshme. Banort e ktyre territoreve, nnshtetasit e ksaj Perandorie, ndr shekuj e quanin veten romak, ku binte n sy struktura baz e kulturs politike romake, shteti multietnik dhe i krishter, i bazuar n trsin e qendrave urbane dhe i mbrojtur prej forcave ushtarake t specializuara. Nse historia botrore do t ndalet ndonjher hollsisht n triumfin evropian mbi pjesn tjetr t bots, patjetr q duhet t vlersoj rolin e romakve t Lindjes. sht e padrejt q njmij e njqind vjet histori e Bizantit t shihet si periudh e rnjes. Asnj shtet nuk ka nj histori t till t famshme dhe tronditse. Gjat njmij vjetve Perandoria Romake e Lindjes ndrtoi kshtjella dhe ngriti armt kundr barbarve dhe ndonse nganjher goditej rnd gjente energji t pashtershme pr tu ringjallur. N momentet m t rrezikshe, kur dukej se gjithka kishte marr fund, dilte nj burr, apo nj dinasti, q zbrapste pushtuesit, qetsonte trazirat, gjallronte ekonomin dhe zhvillonte artet. Por, megjithse ky qytetrim evoloi, bizantint jan quajtur vazhdimisht romak dhe latinishtja mbeti pr shum shekuj gjuha zyrtare e Perandoris. Bizanti ruajti far kishte mbetur prej Roms s Vjetr pr nj koh shum t gjat. Nj tjetr merit e tij ishte pengimi i ekspansionit persian dhe m von arab drejt Perndimit. Shqetsimi i Perandorve t par t Bizantit ishte ruajtja e shtetit n Lindje, pastaj edhe rifitimi i territoreve n Perndim. Gjat njmbdhjet shekujve Perandoria Romake e Lindjes mbeti vatra e nj qytetrimi, madhshtin dhe shklqimin e t cilit nuk e arriti asnj shtet tjetr. Qytetart e Bizantit e quanin veten qendra e bots s qytetruar. Dhe mbeti e till pr njmij e njqind vjet, deri n vitin 1453, kur Konstandinopoja bhet qytet osman.

Roma e re n buz t BosforitKur perandori ilir i Roms, Konstandini, e pa pr her t par Bizantin, qyteti kishte thuajse njmij vjet jet. Q n shekullin VII para Krishtit ekzistonte ktu nj qytet i vogl, me akropolin n kodr, aty ku sot shtrihet Shn Sofia dhe Pallati i Sulltanve. N t vrtet fillimisht Konstandini kishte n plan thjesht t ndrtonte nj qytet, ku t prjetsonte emrin e tij, por pas vizits s dyt n Rom, e pa se qyteti i vjetr, me tr at tradit republikane dhe pagane skishte se si t shndrrohet n zemrn e Perandoris s re t krishter. Prandaj n vitin 330 t ers son, n atmosfern e festimeve, q zgjatn katr dit, Konstandi i Madh e transferoi rezidencn e tij perandorake n brigjet e Bosforit. Sipas legjends ishte vet zoti, q iu shfaq Augustit n ndrr dhe i tregoi vendin e kryeqytetit t ardhshm. Me pretendimin e frymzimit hyjnor, Konstandini i vendosi vet kufijt e qytetit t ri, duke i ln pa mend bashkkohsit, q shihnin at hapsir t pafund, e cila nj shekull m von do t dukej tepr e ngusht. Dyzet mij got morn pjes n ndrtimin e Kryeqytetit t ri, pr zbukurimin e t cilit nuk u kursyen thesaret e Roms, Aleksandris, Efesit, Antiokes dhe Athins. Vmendje iu kushtua mbrojtjes s qytetit. Muri, q shtrihej prej bregut t Marmaras n Bririn e Art, e mbronte 2

prej sulmeve toksore. N qendr t qytetit u ndrtua Milioni, vendi ku gjendej guri i par miliar (gur miljesh n rrugt romake). Ai vend konsiderohej si qendra e bots. Dhe prej aty fillonte llogaritja e hapsirs s territoreve deri ather t njohura t Planetit. Katr harqe triumfi formonin nj shesh katror, me nj kupol prsipr, mbi t ciln qe vendosur Kryqi i vrtet i Kryqzimit t Krishtit, q Nna Perandoresh, Helena e kishte sjell nga Jeruzalemi. Pak m n lindje, aty ku m par ishte Tempulli i Afrdits, u ndrtua kisha e par e madhe, Shn Irena, q nuk i kushtohej ndonj shejtorje, por paqes s shejt t Zotit. Disa vjet m von u ndrtua edhe Shn Sofia, kisha e menuris hyjnore. Qindra metra m larg, n drejtim t Detit Marmara u ngrit Hipodromi i Konstandinit, n qendr t cilit ngrihej Kolona e Gjarprit, q Perandori e kishte marr nga tempulli i Apollonit n Delf. N ann perndimore t Hipodromit ishte Lozha Perandorake, q lidhej me shkallare spirale me kompleksin e gjr t salloneve, zyrave qeveritare, apartamenteve, banjove, e tjer. Nga Milioni drejt perndimit u ndrtua nj Forum i mrekullueshm oval me dysheme mermeri. N qendr ngrihej nj kolon porfidi tridhjet metra e lart, e sjell nga Helipoli i Egjyptit, q u vendos mbi nj bazament mermeri gjasht metra t lart. Brenda kolons kishte relike shum t muara, q do ti kishin lakmi t gjitha qytetet e bots t marra s bashku, ndr t cilat sopata me t ciln Noea kishte ndrtuar arkn; copat e buks, me t cilat Krishti pati shuar urin e njerzve; shishja e pomads e Maria Magdalens dhe statuja e perndeshs Athina, q Enea e pati marr me vete, kur iku nga Troja. Ndrsa n maj ishte nj statuj me trupin e Apollonit dhe kokn e Perandorit Konstandin, t rrethuar me nj brerore rrezesh. Perandori me dorn e djatht mbante skeptrin, ndrsa me t majtn nj glob q kishte brenda nj cop t Kryqit t Vrtet. Ather far i mungonte Konstandinopojs pr t qen e barabart me Romn? Atje kumbonte gjuha e romakve dhe banort e saj vazhdonin t quheshin romak. Ja si e prshkruante Konstandinopojn nj kryqtar, q mori pjes n pushtimin e saj: Q nga krijimi i bots nuk ka pasur aq shum thesare, fisnik, njerz t pasur, as n Kohn e Aleksandrit dhe as n kohn e Karlit t Madh, as prpara dhe as prapa, dhe un mendoj se n dyzet qytetet m t pasura t bots nuk kishte aq pasuri sa n Konstandinopoj. Grekt thonin se dy t tretat e pasuris s bots ishin n Konstandinopoj dhe nj e treta ishin shprndar npr bot. Konstandinopoja ishte e rrethuar me mure n pjesn e saj detare dhe nj mur trefish n pjesn perndimore. Pr m shum se njmij vjet, muret e Konstandinopojs e shptuan Perandorin prej humbjeve, madje edhe prej zhdukjes s plot prej armiqve t saj t shumt. N fakt, muret e Konstandinopojs mbronin m shum se Perandorin; ato mbronin qytetrimin romako-bizantin. Qyteti ishte br prej kohsh shprehje e dshirs konstandiniane pr ndrtimin e Perandoris s Krishter Romake, e cila duhet t ishte shteti i t gjith t krishterve t bots, n kufijt e mparshm t Perandoris. Kisha dhe Shteti ishin bashkuar n nj partneritet t pandashm, q reflektonin rregullin hyjnor. Administrues i ktij rregulli ishte Perandori Romak, zevends i zotit n tok dhe Apostull i Trembdhjet i Krishtit, q sundonte si nj autokrat i krishter prej selis s tij n Konstandinopoj. Konstandini e pati ln punn e nisur n mes dhe ndr pasardhsit, Justiniani siguroi madhshtin konstandiane. Ai shpenzoi gjith periudhn e vet t sundimit pr realizimin e madhshtis romake.

3

Perandort ilir n Perandorin Romake t LindjesPerandort ilir konsiderohen si themeluesit e Perandoris Romake t Lindjes, por studiuesit nuk kan rn n nj mendje se cili prej tyre konsiderohet perandori q themeloi Bizantin. Disa studiues e marrin problemin q nga rrnjt dhe ia dedikojn Dioklecianit ndarjen e shtetit romak dhe krijimin e Perandoris s Lindjes. Sipas tyre, tetrarkia e Dioklecianit ishte ndarja e par n pjes e shtetit dhe q nga ajo koh Perandoria Romake nuk pati kurr nj qendr t vetme. T tjer e lidhin Perandorin e Lindjes me themelimin e Konstandinopojs, duke e quajtur Konstandinin e Madh si perandorin e par Bizantin. Ndrsa nj grup tjetr studiuesish nuk merret me shkaqet, por evidenton faktet historike, kohn kur Perandori Teodosi i Madh, (nj sundues jo ilir i martuar me nj princesh ilire t shtpis perandorake Valentiniane) ua ndau shtetin dy djemve t vet. Shum perandor ilir, pas Konstandinit t Madh, sunduan nga selia e tyre e vendosur n Romn e Re. Prmendim Konstancin II, Julianin, Jovianin dhe Valensin. Gjat sundimit t tyre Perandoria vazhdonte t kishte dy qendra: Romn dhe Konstandinopojn dhe mbeti e pandar, pavarsisht se t dy pjest po largoheshin gjithnj e m shum prej njra tjetrs. Zyrtarisht Perandoria u nda n kohn e Teodosit t Madh, midis dy djemve t tij dhe q ather nuk u bashkua m. Pas ndarjes s perandoris Romake n dy perandori t veanta, n fronin e Konstandinopojs jan ulur tet ilir t mdhenj, t famshm si gjeneral, burrshtetas gjigand, patriot t flakt, q i dhan ksaj pjese t Perandoris shklqim dhe romanitet, qytete t lulzuara, shum kshtjella mbrojtse, qendra kishtare t shquara me privilegje t veanta. Autor t ndryshm shqiptar kan shkruar n veprat e tyre edhe pr perandort ilir t Konstandinopojs. Mitat Frashri ndr perandort ilir prmend marcianin dhe Anastasin I. Ndrsa Marin Sirdani tek perandort ilir prfshin edhe Justinianin. Prcaktimin m t plot e ka br Vangjel Koa, i cili prmend si ilir perandort Marcian, Anastasi I, Justin I, Justiniani i Madh, Justini II dhe Tiberi II, pra t gjith perandort q prfshihen n kt vllim. Vllimi i dyt i librit Genivs Illivrici sht vazhdim i librit t par dhe synon t plotsoj konstelacionin e burrshtetasve ilir q lan gjurm n historin botrore t Kohs s Vjetr. Shkrimtari i madh francez Albert Camus ka thn: Un kam nj Atdhe, gjuhn frnge. Pr analogji ne shqiptart mund t themi: Ne kemi nj Atdhe, historin iliroshqiptare. N vazhdim t dyzet e dy perandorve ilir t Roms, vijn edhe gjasht perandor ilir t Konstandinopojs, ndr t cilt edhe Justiniani i Madh, i pranuar zyrtarisht si perandori m i madh i Perandoris Bizantine. Pas tyre vijn kryevezirt shqiptar t Perandoris Osmane, e t tjer...

1. FLAVIUS MARCIANUS

MARCIANI VAZHDUESI I TRASHGIMIS ILIRE T VALENTINIANITLindi n Iliri, ose n Trak n vitin 390. Vdiq n Konstandinopoj n vitin 457. Perandor: 25 gusht 450- 27 janar 457. Familja: Nuk njihen babai dhe nna. Ndr ato pak gjra q dihen pr familjen e tij jan se i ati kishte shrbyer n Trak si ushtar dhe vet ai e

4

filloi karriern ushtarake si ushtar n Filipopolis. U martua dy her. Gruaja e par mbeti e panjohur, dihet vetm se nga martesa me t pati nj vajz, Eufemin, e cila u martua me Anthemius, q u b Perandor i Perndimit, me t cilin pati me t dy fmij: Anthemius i Ri dhe Marciani i Ri. U martua hern e dyt me perandoreshn Aelia Pulcheria, me t ciln nuk pati fmij. Origjina Marciani ishte ilir, ndonse ndonj burim e konsideron trakas. Studiuesit q mendojn pr origjinn trakase nisen thjesht nga vendlindja n provincn e Traks, ndonse shtojn se ishte n pjesn latinishtfolse t saj, nj argument pr t mbshtetur tezn e origjins ilire. Dihet se rajonet latinishtfolse t provincs s Traks ishin n perndim dhe prbheshin prej popullsive ilire. Nga rob lufte n Perandor Marciani shrbeu pr 19 vjet rrjesht nn komandn e gjeneralve Ardaburius dhe Aspar. Me ndihmn e tyre ngjiti shkallt e karriers. U b fillimisht kapiten n Gardn Imperiale dhe m von u ngrit n rangun e tribunit dhe u zgjodh senator. N vitin 421 mori pjes n operacionet ushtarake kundr persve. Pastaj nn komandn e Ardaburius ishte n fushatn kundr Jean, perandorit uzurpator t Perndimit, n vitin 425, q prfundoi me ngjitjen n fron t perandorit ilir Valentiniani III. N vazhdim, si oficer madhor luftoi me Aetius kundr vandalve. Gjat nj beteje kundr tyre n Hippo Regins u zu rob. E drguan prpara mbretit vandal Genserik, i cili e liroi me kusht q mos t angazhohej m n luft kundr ushtrive vandale. Ndoshta vendimi i mbretit barbar u muar n shkmbim t ndonj shume t madhe t hollash. N saj t mbshtetjes s Aspar u b senator dhe fitoi fam t madhe n kryeqytet e n mbar Perandorin. Kur Teodosi II u smur n vitin 450 nuk pati pasardhs q ta trashgonte dhe n fillim purpuri iu dha Asparit. Disa kronist e spjegojn mospranimin e Asparit me simpatit e tij ariane, pasi ishte e sigurt se Familja Imperiale do ta kundrshtonte ngjitjen e nj ariani n fron. Ndoshta sht m e arsyeshme t mendohet se Aspari e bri trheqjen nga frika e trazirave t mundshme q do ta pasonin zgjedhjen e tij. Aspak indiferent n eshtjen e Fronit, Aspar u interesua q me purpur t vishej nj njeri i tij. Me plqimin e Puleries u arrit q purpurin imperial ta marr gjenerali i shquar Marcian. Kshtu Marciani, tashm 60 vje, u ngjit n fron si vazhdues i dinastis ilire Valentiniane q sundonte Perandorin q nga viti 364. Me 25 gusht 450, Puleria vet i vuri Marcianit n kok diademn imperiale, ndrsa kurorzimi u b nga Patriarku i Konstandinopojs, duke shnuar ceremonin e par t fronsimit n kish. Kjo ceremoni fetare u imitua nga t gjith sovrant n Perndim dhe n Lindje dhe vazhdon t praktikohet nga sovrant e krishter n ditt tona. Perandoresha i solli Marcianit bashk me pleqrin dhe prvojn pr punn, ambicien dhe trashgimin imperiale, por nuk mundi ta bj kt gjeneral trim edhe nj sovran t madh. Midis Valentinianit III dhe Genserikut Marrdhnjet midis Valentinianit III dhe Teodosit II kishin qen t przemrta, pasi ishin nip dhe daj. E ma e Valentinianit III, Galla Plaidia ishte motr nga ana e babait me perandorin Teodosi II. Futjen e Marcianit n rrethin e Familjes Perandorake nuk u prit mir nga Valentiniani III. Kjo situat ndikoi n vendimin e mvonshm t Marcianit, pr t mos e ndihmuar kurr Valentinianin III. Dhe vrtet, gjat gjith sundimit t tij Marciani nuk u

5

interesua pr Perndimin, edhe n rastin kur Roma u sulmua prej Atils s hunve dhe e mbajti premtimin q i kishte dhn Genserikut se nuk do t ndrhynte, kur vandalt rrethuan Romn n vitin 455. Qyteti i Prjetshm psoi shkatrrime dhe grabitje t reja n harkun kohor t pesdhjet viteve, ndrkoh q asnj lloj ndihme nuk erdhi nga Lindja. Madje Marciani shkoi edhe m tej, duke lejuar vendosjen e ostrogotve dhe t gepidve n Panoni e Dalmaci, duke e mbyllur kshtu komunikimin e drejtprdrejt midis t dy Perandorive Romake. Un kam hekur dhe jo ar pr Atiln Politika e jashtme e Marcianit ishte e moderuar. Me synimin pr t evituar nj luft kundr persve, ai nuk urdhroi drgimin e trupave n luft, kur perst pushtuan Armenin, aleaten e romakve t Lindjes. Augusti ndoshta kishte arsye q nuk hyri n operacione ushtarake t prmasave t mdha, ndrkoh q rrezikohej vet kryeqyteti. Atila i hunve kishte ngritur nj mbretri t fuqishme n kufijt e Perandoris, n ann tjetr t Danubit. Prmendet thnja e famshme e Marcianit: Un kam hekur dhe jo ar pr Atiln, ka nnkuptonte se m mir duhet t luftohej sesa t mbahej n kmb nj traktat q ulte dinjitetin e Perandoris. N fakt, mbrojtja nga sulmet hune ishte shqetsim kryesor, por ishte koha kur Atila po prgatiste nj fushat kundr Perndimit dhe pr nj periudh afatshkurtr nuk mund ta sulmonte Lindjen. Edhe aristokracia bizantine e mirpriti mospranimin e pagess s tributit, pasi shtresa e pasur ishte shum e interesuar pr fuqizimin e thesarit t shtetit. Dhe fatmirsisht, si ishte parashikuar, sulmet barbare u prqndruan drejt Perndimit, ndrkoh q kufijt perndimor t Perandoris Bizantine mbetn t sigurt. M shum begati dhe m shum para n thesarin e shtetit Marciani arriti ta forcoj shum Perandorin. Gjat sundimit t tij u reformuan financat; u kontrolluan shpenzimet dhe u ripopulluan rajonet e braktisura m par. Perandori hoqi shpenzimet e panevojshme t Pallatit Imperial dhe rishikoi shpenzimet n ushtri, duke i vendosur mbi baza m ekonomike. Ai nxori monedhn e re Solidus, q u prdor vetm n ushtri dhe kishte vlern e 5000 dollarve t sotm. Sa pr kuriozitet shumica drmuese e qytetarve t Bizantit nuk e prekn asnjher n jetn e tyre kt monedh t shtrenjt. Si arritje t Marcianit prmenden zbrapsja e sulmeve n Siri dhe Egjypt n vitin 452 dhe qetsimi i trazirave n kufirin armen n vitin 456. Kronistt theksojn se s bashku me Perandoreshn Puleria ishin t dhn shum pas bamirsis dhe ndihmuan t varfrit me thesarin e shtetit.Por sundimi i Marcianit u karakterizua prej trmeteve t njpasnjshme n shum, meremetimi i t cilave i kushtoj fonde t mdha thesarit t shtetit.Megjithat, kur vdiq Marciani i la financat e shtetit n gjendjen m t mir t mundshme, me 100 mij paund ar. Shn Marciani N mes t teologve kristian kishte lindur debati mbi marrdhnjet midis Atit dhe Birit brenda Trinis s Shejt. Pikpamja nestoriane q mbshteste pranin e Krishtit n dy persona t ndar, njri njerzor dhe tjetri hyjnor u ndshkua n Koncilin e Efesit, n vitin 431. Fushata kundr nestorianizmit bri q t kalohej n ekstremin tjetr. Nj klerik i vjetr aleksandrin, i quajtur Eutik u padit se po predikonte nj doktrin po aq t rrezikshme, sipas t cils Krishti i ringjallur kishte vetm natyr hyjnore. I dnuar me shkarkim, kleriku u ankua te Papa Leoni i Madh dhe te Perandori, i cili vendosi q t organizoj mbajtjen e nj Koncili, i katrti n radhn e koncileve eukumenike. M 8 tetor 451, n Kishn e Shn Eufenis n Kalcedon Marciani hapi me nj fjalim n latinisht (q dukej se vazhdonte t ishte gjuha zyrtare), punimet e Koncilit Eukumenik. Koncili i Kalcedonit iu kushtua natyrs s Krishtit.

6

Mbshtetur n formulimin e Paps Leon I u vendos q t pranohet se Jezusi, personi i dyt i Trinis s Shejt, ka dy natyra t dallueshme: nj hyjnore dhe nj njerzore, q jan t pandashme. Nj vit m von Augusti bri nj ligj, me an t cilit i bri t detyrueshme pr zbatim vendimet e ktij Koncili. Pr ndihmesn q ka dhn n ndrtimin e katedraleve dhe kishave, pr veprat e tij t bamirsis dhe rolin e luajtur n doktrinn kishtare, Marciani sht shejtruar. Festa e tij lutet me 26 janar. Periudha e art e sundimit t Marcianit Marciani u smur n vitin 457 prej gangrens dhe pasi lngoi pr pes muaj rrjesht vdiq. Historiant e kohs kan shkruar se u smur pas nj pelegrinazhi fetar. Katr vjet m par i kishte vdekur edhe gruaja, Perandoresh Puleria. Historiant e prshkruajn sundimin e Marcianit me nota optimiste, madje disa prej tyre nuk ngurrojn ta quajn sundimin e tij si periudh e art. Kto vlersime t ekzagjeruara duken normale po t merret parasysh fakti se kishte dallime shum t mdha midis Perandoris s Lindjes, q ishte e prparuar dhe paqsore me Perandorin e Perndimit q po numronte vitet e fundit. Jan theksuar edhe tiparet e karakterit njerzor t Marcianit, si njeri i respektuar pr t gjitha shtresat e popullsis. Vdekja e Marcianit i piklloi pa mas nnshtetasit e tij. Kronistt e kohs shkruajn se u vajtua gjat prej qytetarve.

2. FLAVIUS ANASTASIUS ANASTASI I PASARDHSI I FAMILJES PERANDORAKE KONSTANDINIANELindi n Durrs n vitin 431 Vdiq m 5 tetor 518. Perandor 11 prill 491- 1 korrik 518 Familja: Babai quhej Pompeit dhe ishte fisnik nga Durrsi. E ma ishte mbesa e Perandorit ilir Konstandin Galle, pjestar i familjes perandorake Konstandiniane. Kjo dshmi shum e rndsishme tregon pr prejardhjen e Anastasit prej familjes m t shquar ilire. Njihet motra e Anastasit me emrin Leokasta dhe tre nipa, ndoshta djemt e saj: Hypati, Probi dhe Pompei, q fillimisht u angazhuan me funksione n Gardn Imperiale. Gruaja e tij ishte Perandoresha Ariadna, me t ciln nuk pati fmij. Veansit: U quajt Dikor dybebsh, sepse njerin sy e kishte me ngjyr t zez dhe tjetrin me ngjyr blu. I zgjedhuri i Perandoresh Ariadns Me vdekjen e Zenonit, i prkiste Ariadnes, si trashgimtare natyrore e familjes perandorake t zgjidhte pasuesin e bashkshortit t saj t vdekur. Dhe ajo, ashtu si Puleria m prpara e shptoi fronin dhe siguroi vazhdimsin e tradits perandorake. Pr habin e t gjithve, m 11 prill t vitit 491, Ariadne, jasht do parashikimi, krkoi ngjitjen n fron t Flavius Anastasius, me t cilin ajo u martua me 20 maj t po atij viti, duke mbyllur do lloj pretendimi pr fronin. Perandori gjashtdhjet e nj vjear njihej si njeri 7

i drejt dhe i pakorruptueshm, shum inteligjent dhe me prvoj administrative. Kur Ai u paraqit prpara popullit i veshur me purpur, turma brohoriti: Mbretro Anastas, mbretro ashtu si ke rrojtur. Nj ngjitje e till nuk ishte aspak e leht dhe erdhi si pasoj e nj intrige shekspiriane t organizuar nga Ariadne, n qarqet m t larta t oborrit t Perandorit t athershm Zeno. Duke qen se Perandori Zeno ishte izaurian, oborri i tij kishte nj prbrje me shumic t izaurianve, t cilt mbanin nn ndikimin e tyre gjith Perandorin. Pr m tepr Zeno kishte edhe nj vlla, Longinin, q shihej si trashgimtari i tij i natyrshm n krye t shtetit. Ariadnes iu desh t prballej me nj kundrshtim t fort edhe nga ana e Kishs Ortodokse, pasi Patriarku i Konstantinopojs e kundrshtoi me t gjitha forcat kt zgjedhje, duke par se prirjet teologjike t Anastasit binin ndesh me t tijat. Megjith trazirat q pasuan menjher pas ktij vendimi, zgjedhja e Ariadnes rezultoi tepr e zgjuar dhe me vend. Me Anastasin Perandor, Ariadne ia doli mban t shmang gjakderdhjet pa fund q shoqronin raste t tilla dhe ti jepte fund dominimit t frikshm t izaurianve. Augusti i ri u tregua i aft n kulisat e pushtetit. Ai e internoi Longinin n Tebaid t Egjyptit. Dhe pastaj nj numr i madh aristokratsh e ushtaraksh me origjin izauriane u dbuan nga Konstantinopoja. Kto masa provokuan nj revolt t izaurianve, q u shtyp shum shpejt n vitin 491, megjithat vetm n vitin 498 Anastasi arriti t shuaj vatrat izauriane t rezistencs dhe ti shkulte rebelt nga fortesat e tyre. Gjithashtu Anastasi fitoi mirnjohje pr vendosmrin dhe energjin me t ciln sundoi. Nga t gjith sovrant e Konstandinopojs,sht Ai q e kuptoi m s miri se fati i Perandoris ishte i lidhur prfundimisht me at t Greqis dhe t Azis. Kmbnguls dhe largpams, ai luftoi pr t ndrtuar nj fuqi lindore. N Perandorin q sundonte, ai nuk shihte ndonj gj q t kujtonte Perndimin. Inteligjent nga natyra dhe kursimtar n gjithka, ndjeu nevojn e kufizimit dhe t saktsimit t prpjekjeve t tij, pa u rrmbyer nga synime fantastike. Anastasi I ishte i knaqur thjesht me njohjen formale t pushtetit t tij n Perndim, duke mos shfaqur as dshirn m t vogl pr ta ushtruar kt pushtet efektivisht, pasi ishte i vetdijshm pr pamundsin e nj siprmarrje t till. Teorikisht Anastasi ishte Perandori i Perandoris Romake, q prfshinte edhe Perndimin, por praktikisht e dinte se duhet t merrej vetm me Lindjen. Ata me t cilt duhej t merrej dhe ti zbrapste ishin perst, sllavt, bullgart, arabt dhe nomadt e shkrettirs. I aft pr ta mbrojtur shtetin Anastasi I i kushtoi vmendje prmirsimit t gjendjes ekonomike t ushtarakve. Ai zevendsoi racionet ushqimore, uniformat dhe armt, q u jepeshin m par, me para n dor, n mnyr q vet ushtarakt ti blenin kur tu nevojiteshin. Gjat sundimit t tij ushtarakt prfituan rroga m t larta. Kjo bri q krkesat pr t hyr n ushtri t rriteshin. Perandori e organizoi ushtrin e tij, sidomos n pikat kyqe dhe n grykat e lumenjve, ndrsa n nyjet rrugore ngriti kshtjella t fuqishme. Pr t prforcuar mbrojtjen e Kryeqytetit me urdhrin e tij u ngrit nj mur 75 kilometra i gjat, q fillonte n brigjet e Detit Marmara dhe prfundonte n brigjet e Detit t Zi. Rindrtimi i fortifikimeve danubiane bri q mbreti barbar Teodoriku t heq dor prej sulmeve kundr Bizantit dhe t orientohet n Perndim. Edhe bullgart kishin kaluar n gadishullin Ilirik, ku u ndeshn me ushtrin perandorake, e cila pavarsisht se arriti ti shporr humbi rreth katr mij ushtar. Krahas tyre, arabt nomad sulmuan n Mesopotami, Siri dhe Palestin. N betejat e ashpra me ta ushtria bizantine arriti fitore. Gjat sundimit t Anastasit pati luftra me perst, ndonse jo n shkall t gjr. Mbreti pers Kavadh I n vern e vitit 502 kaloi n Armeni dhe pushtoi n befasi qytetet Teodosopol dhe Martiropol. Ndrsa qyteti i fortifikuar Amida rezistoi disa muaj prpara se t dorzohej n fillim t vitit 503. Bizantint i rrethuan persiant npr qytetet e pushtuara dhe

8

pas nj viti rrethimi qytetet u rifituan prej bizantinve. Por kjo fitore nuk ishte vendimtare dhe persiant nuk u shpartalluan plotsisht. Megjithat gjat dy viteve q pasuan nuk u zhvillua ndonj betej tjetr me perst. Ndrkoh Armenin e sulmuan hunt e Kaukazit. N kt situat Anastasi u detyrua t nnshkruante marrveshje me perst n vitin 506, sipas t cils ata do t mbronin kufijt e Bizantit n shkmbim t nj tributi. Fortifikimet n Kaukaz dhe Martiropol iu kthyen prsri Perandoris Bizantine. Pas marrveshjes s paqes, pr ti br ball ndonj t papriture, Perandori urdhroi ndrtimin e fortess s Dars, q shrbente pr t mbajtur rajonin Nisibis nn kontroll. N kt periudh, n Gadishullin Ilirik kishin filluar sulmet e sllavve dhe t bullgarve dhe gjendja nuk kishte perspektiv q t prmirsohej. Gott u bn shqetsimi kryesor i shtetit dhe lufta e gjat me ta prfundoi vetm n vitin 502, ndrsa marrveshja e paqes u nnshkrua katr vjet m von. N vitin 497 midis Anastasit dhe Teodorikut u b njohja reciproke, sipas t cils Teodoriku e njohu Anastasin pr Perandor t t gjith territoreve t ish Perandoris s dikurshme Romake dhe n shkmbim t ksaj Teodoriku do t njihej si zevends i Perandorit dhe do t sundonte si mbret i Italis. Megjithat midis tyre lindn mosmarrveshje q u shoqruan me nj luft pesvjeare pr territoret e Panonis, pas t cils u nnshkrua nj marrveshje paqeje. Pas isaurianve nuk munguan t shfaqen prsri rebelimet e brendshme. N vitin 515 ushtria perandorake, e komanduar prej ministrit t Thesarit shtypi nj rebelim. Me fitoret e arritura Anastasi fitoi mirnjohje si ushtarak i suksesshm.N kt proces t gjat luftrash e fitoresh, Anastasi prmendet se arriti t ndrtoj nj ushtri efektive, duke qen i aft t mobilizonte 52 mij ushtar, nj numr shum i madh trupash pr kohn. Ekonomia n lulzim Plotsimi i nevojave ushtarake t Perandoris krkonte forcimin ekonomik t saj. Personalisht Perandori qe nismtar i heqjes s chrysargyronit (taks q paguhej do katr vjet n ar apo argjend); nj taks q rndonte ndjeshm mbi gjendjen ekonomike t popullsis. Augusti sht br shum i njohur edhe pr krijimin e nj lloji t re monedhe bronxi q shnon edhe fundin e prdorimit t monedhave romake dhe fillimin e prdorimit t atyre bizantine. N vend t monedhave shum t mdha, t cilat prdoreshin q n kohn e Dioklecianit, Ai prodhoi nj sasi t konsiderueshme monedhash t vogla bronxi, ku prmes nj numri grek (M=40) tregohej edhe vlera e tyre. Kjo prerje u prdor si monedh zyrtare n botn bizantine pr m shum se tre shekuj. N vitin 498 Anastasius hoqi edhe collatio lustralis, nj taks mbi artizant, si dhe uli taksn mbi tokn. Ai e ndryshoi sistemin e taksave, jo aq pr t lehtsuar popullin, si pretendonte, se sa pr t rritur t ardhurat e thesarit. Heqja e disa taksave u shoqrua me masa administrative q shtuan ndjeshm nivelin e mbledhjes s taksave t tjera. Kto masa i dhan nj hov ekonomis dhe solln nj fuqizim t papar t financave t shtetit. U shtuan tregjet e gurve t muar dhe t arit. N fund t mbretrimit, Anastasi kishte mbledhur n arkat e shtetit sasin e pabesueshme pr kohn prej 320.000 livrash flori. Midis ortodoksve dhe monofizitve Si ndodhte shpesh n at periudh, opozita politike merrte shpejt karakter fetar. N nj shtet ku qeverisja dhe feja prbnin dy pushtete t veanta, mospajtimet rreth dogmave rrezikonin shum m pak t shndrrohen n prarje politike. Por forma e aristokracis bizantine, q i jepte Perandorit nj form t sovranitetit shpirtror dhe t drejtn pr t ndrhyr n problemet fetare, krijonte nj opozit, q i kalonte t gjitha grindjet jofetare n planin fetar.

9

Anastasit iu desh t prballonte nj situat mjaft t hidhur. Pavarsisht se gjat ceremonis s fronsimit ishte betuar pr mbajtjen e paanshmris n mes t doktrinave t ndryshme fetare, nuk vonoi t shprehte simpatin e vet pr monofizizmin n dm t ortodoksis. Mbase kjo ishte nj taktik pr tu lidhur m mir me Sirin dhe me Egjyptin, ku monofizizmi mbetej doktrina mbizotruese. Ndrhyrjet n problemet fetare nuk prbnin thjesht nj detyrim perandorak. Njohurit e Anastasit n shtjet fetare ishin tejet t gjra dhe moheshin s teprmi, aq sa n vitin 488 shihej si kandidat i prshtatshm pr kryepeshkop t Antiokes. Kto njohuri dhe aktiviteti i dendur n jetn fetare t Perandoris do t ishin edhe shkaktari kryesor i kokarjeve q e ndoqn gjat gjith periudhs s sundimit. Anastasi u ngjit n pushtet gjat viteve, kur mosmarrveshjet teologjike ishin n rend t dits. Pak vite m par ishte mbajtur Koncili i Kalcedonit, i cili pranoi tezn e natyrs s dyfisht njerzore dhe hyjnore t Krishtit, gj q kundrshtohej me t gjitha forcat prej monofizitve, t cilt kmbngulnin se natyra e Krishtit ishte e njsuar dhe vetm hyjnore. Paraardhsi i tij, Perandori Zeno kishte dashur ti zbuste kto debate q shpesh degjeneronin n prplasje t armatosura, duke shpallur nj doktrin t quajtur Henotikonin, q prmbante nj formul disi t paqart, por q prpiqej t knaqte t dyja palt, duke u shprehur me shum kujdes mbi dynatyrshmrin e Krishtit. N t vrtet Henotikoni nuk knaqi asnjrn pal, prkundrazi, i ndezi edhe m shum gjakrat. N nj Sinod t mbajtur n Rom, ku u thirrn 484 peshkop, Papa Feliksi III e kishroi Akacin, Patriarkun e Konstantinopojs dhe gjith pasuesit e tij q mbshtetn Henotikonin. Akaci u prgjigj duke hequr emrin e Paps nga librat e lutjeve dhe duke persekutuar ortodokst e Konstantinopojs. N astin q u ngjit n pushtet, Anastasi e gjeti konfliktin m t ndezur se kurr m par, gj q e bri ti hidhte hapat me shum kujdes. Megjithse me prirje t forta monofizite, fillimisht Perandori la n krye t Patriarkans s Konstantinopojs dy patriark kalcedonian, Eufemin dhe m pastaj Maqedonin, q m von u dbuan njri pas tjetrit dhe u zvendsuan n vitin 512 nga monofiziti Sever. Vendosja e Patriarkut monofizit n krye t Kishs Ortodokse u shoqrua menjher me revolta t ashpra n kryeqytet. Populli i Konstandinopojs, i paknaqur prej shkaqeve t tjera, mbrojtjen e ortodoksis e shfrytzonte pr tu ngritur kundr pushtetit. N emr t Jezusit me dy natyra: njerzore dhe hyjnore, n vitin 512, Kryeqyteti u ngrit kundr Perandorit, q kishte shpallur unicitetin e personit hyjnor n figurn e Jezusit. I rrezikuar pr tu prmbysur nga froni, mbase edhe pr tu vrar, Anastasi pranoi t dilte n cirk prpara turms s zhurmshme dhe t bnte autokritik. Ishte hera e par q Hipodromi shndrrohej n gjykat, ku shtetasit e Perandoris, t ndrgjegjshm pr eprsin numerike dhe efikasitetin e dhuns, bhen gjykats t personit q e adhuronin si zot, por q zbulojn n personin e tij t gjith dobsin dhe pafuqin e nj njeriu. Nj situat e till u shfrytzua nga nj ushtarak i rangjeve t larta i quajtur Vitalian, Magister Militum i provincs s Thraks, i cili, i mbshtetur nga Papa, marshoi drejt Kryeqytetit me pretekstin e kthimit n fuqi t vendimeve t Koncilit t Kalcedonit. Rebelimi i Vitalianit u shtyp, por mundsia e rishfaqjes s revoltave t tilla ekzistonte edhe n t ardhmen. Anastasi dhe vendlindja Anastasi ishte shum i lidhur me Durrsin, qytetin e tij t lindjes. Durrsi, q disa vite m par thuajse ishte rrnuar nga nj trmet i fuqishm, u rindrtua bashk me muret mbrojtse. Nj e dhn mbi kt fakt na vjen nga Ana Komnena, e cila shkruan se pas rindrtimit muret e qytetit ishin aq t gjera, sa mbi to mund t ecnin krah pr krah katr kalors . Durrsi konsiderohej qyteti m i fortifikuar i Ballkanit Perndimor. Prreth qytetit Anastasi ndrtoi rreth 30 kshtjella mbrojtse. Nj tjetr vepr e tij sht Hipodromi i madh i qytetit. N

10

pikpamje fetare, Anastasi,si idhtar i helenizmit dhe Orientit ndikoi q Metropolia e Durrsit t lidhet me Patriarkann e Konstandinopojs. Nipat e Anastasit viktima t pakujdesis dhe t paragjykimeve Ndryshe nga pasardhsi i tij, Justini I, Anastasi u tregua i pakujdesshm n problemin e rndsishm t trashgimis s pushtetit. Ai sht njri ndr perandort e pakt romak si n Lindje dhe n Perndim, q nuk deshi t krijoj dinastin e vet. Arsyet ishin personale dhe mbetn t pasqaruara plotsisht. Nipat e tij ishin t rritur dhe njri ndr ta kishte mundsi t shpallej August. Pas marrjes s fronit prej perandorit tjetr ilir, Justinit I, nipat e Anastasit u trajtuan me dinjitetin e pjestarit t Familjes Perandorake, mbanin shum tituj nderi dhe kryenin funksione t rndsishme shtetrore. Nipi i madh, Hypati, ushtarak me prvoj, ishte n Antioke, kur mori vesh lajmin e vdekjes s dajs. Ai arriti t bhet komandant i ushtris s Lindjes dhe senator n kohn e sundimit t Justinianit. U martua me vajzn e familjes aristokratike romake Juliana Anicia, q e bnte edhe m shum pretendent t denj n do rast pr kurorn imperiale. I vllai Probi prmendet n kohn e Justinianit si ushtarak dhe ka mundsi t ket shrbyer n Gard. Probi me urdhr t Justinianit pati nnshkruar n Krime nj marrveshje paqeje me hunt, q kontrollonin Bosforin. Ndrsa pr vllain e tret, Pompein njihen pak gjra dhe nuk dihet konkretisht se far funksionesh mbante. T tre vllezrit u bn viktima t paragjykimeve q kishin lidhje me rangun dhe prejardhjen, duke u konsideruar t rrezikshm pr Perandorin. Me shprthimin e revolts Nika u b e qart se turma krkonte shkarkimin e Perandorit Justinian. Senatort gjendeshin n Pallatin Imperial s bashku me Justinianin, i cili nga druajtja e ndonj komploti i nxori prjashta. N at rrmuj, turma krkoi q nipi i madh i Anastasit, Hypati t dilte nga shtpia dhe t vihej n krye t revolts. Megjith kmbnguljen e bashkshortes dhe mdyshjet e shumta, Hypati m n fund pranoi dhe s bashku me Pompein shkuan n mes t turms. Ndrsa Probi nuk pranoi dhe u largua prej qytetit. Hypati u shpall Perandor nga pjesmarrsit n Hipodrom. Hypati dhe Pompei u arrestuan,kur gjeneralt Belisari dhe Mundi e shtypn revoltn. Ata u drguan prpara Justinianit, i cili e njihte mir besnikrin e tyre ndaj tij, prandaj deshi ti falte. Ather ndrhyri Teodora, q nuk pranoi ta humbiste rastin pr t zhdukur do konkurent t mundshm t burrit t saj. Hypati dhe Pompei u ekzekutuan. Tri arritjet madhshtore t Anastasit Anastasi vdiq n vitin 518 dhe u varros aty ku ishte varrosur e shoqja, perandoresha Ariadne, n Kishn e Apostujve t Shenjt n Konstantinopoj. Sundimi i Anastasit, edhe n mos u konsideroft i shklqyer, t paktn ishte i dobishm. Fronin e kishte mbajtur nj njeri largpams, politika e t cilit nuk u kufizua vetm me zgjidhjen e problemeve t dits, por prcaktoi edhe rrugt q duheshin ndjekur pr t siguruar t ardhmen. Merita e ktij sunduesi serioz e energjik del n pah edhe n fushn e mendimit. Ai i zhvilloi idet e tij t shtetit n kushtet e shqetsimeve dhe t rebelimeve t pandrprera Anastasi si rrall sovran tjetr i Bizantit i siguroi shtetit paqe dhe prparim ekonomik. Ishte i vetmi August pas Dioklecianit q nuk la asnj problem pas vetes, as t natyrs ekonomike dhe as t natyrs ushtarake. Shteti nn sundimin e tij u b m i fort. Bizanti i viteve 457-518 hodhi hapa t qndrueshm q do t ndikonin n zhvillimet e viteve q pasuan. Suksesi m i madh i tij ishte zbrapsja e barbarve. Perandori mundi t ruante kufijt, prjashto Sirmiumin e aneksuar prej ostrogotve t Italis.Ushtria arriti suksese t pa provuara q prpara katr shekujsh. Edhe historiant e sotm kan theksuar tri arritjet madhshtore t Anastasit, q rrall

11

mund t realizohen nga ndonj sundues, apo qeveritar: forcimi i mbrojtjes, ulja e taksave dhe ballancimi i buxhetit. Pr Presidentin Amerikan Ronald Regan kan thn se ashtu si Anastasi ishte i zoti t realizonte dy detyrat e para, por nuk arriti t bhet plotsisht si Ai, se dshtoi n t tretn.

1. FLAVIUS JUSTINUS

JUSTINI I THEMELUESI I DINASTIS JUSTINELindi n Bederiana t Iliris n vitin 450. Vdiq n Konstandinopoj n vitin 427. Perandor m 10 korrik 418-1 gusht 427. Familja: Gruaja e Justinit quhej Lupicina, por pasi Justini u b Perandor mori emrin fisnik Eufemia. Nuk patn fmij. Justini pati nj motr, Vigilantia, q u martua me Sabatius dhe pati dy fmij: Vigilantia dhe Petrus Sabatius (Justiniani). Mendohet se ka patur edhe nj motr tjetr dhe nj a m shum vllezr, pasi gjeneral Germani, nipi i tij mund t ket qen djali i ndonjrit prej vllezrve, apo motrs tjetr. Ndonj autor shpreh mendimin se Zimark dhe Ditybist nga Bederiana e Dardanis, q shkuan me t n Konstandinopoj, ishin vllezrit e tij. N Konstandinopoj n krkim t fatit... Justini bashk me shokt Zimark dhe Ditybist nga Bederiana e Dardanis, ( n krahinn e sotme t Gollakut, midis Tullars dhe Medvegjs) pr shkak t kushteve t vshtira ekonomike, rreth vitit 470, lan vendlindjen dhe u vendosn n Kryeqytet n krkim t ndonj pune. Meqense profesioni q gjendej m leht ishte ai i ushtarakut, u futn n ushtri. Justini ishte m i afti ndr t tre dhe ngjiti shpejt shkallt e hierarkis ushtarake. Ai u tregua shum i zoti n betejat kundr gotve dhe isaurianve. N kohn e sundimit t Perandorit Leo u b oficer, pastaj oficer i lart me titullin duk n Gardn Imperiale n kohn e Perandorit Zenon dhe n fund u b gjeneral. N kohn e sundimit t Anastasit fitoi titullin e patricit e senatorit dhe u emrua komandant i Gards Imperiale.N kohn e sundimit t Anastasit, Justini mori pjes n luftrat e ndryshme, kundr isaurianve n vitet 492-496, ku kreu detyrn e zevedskomandantit t ushtris bizantine. Ndrsa n luftn kundr persve n vitet 502-506 ishte njri komandant i ushtris. Justini shtiu n dor Amidan, Diyarbakirin e sotm turk, vrshoi n brendsi t territorit persian, duke luajtur rol t rndsishm n arritjen e fitores. Dhe pak vite para se Anastasi t vdiste, Justini ishte njri nga gjeneralt e shtatmadhoris, kishte dinjitetin e patricit dhe t senatorit, si dhe ishte Komandanti i Rojeve t Pallatit Imperial. Pas rebelimit t Vitalianit, Justini komandoi forcat detare te Perandoris dhe luajti rol t rndsishm n zbrapsjen e sulmit t marins luftarake t gjeneralit t rebeluar. Perandori Anastasi I, q nuk kishte fmij, por sidoqoft kishte nipa, nuk tregoi kujdes pr trashgimin e fronit, duke e ln eshtjen t pazgjidhur. N kto kushte Perandori i ri u caktua sipas formuls s zakonshme: ushtri, senat popull. Nj gjeneral, q e donin ushtart, nj oborrtar dinak, nj politikan i shkatht, shkurt cilido q ishte i zoti t thurte intriga, apo t nxiste nj pu, mund t pretendonte t vishte purpurin. Ishte komandanti i Gards Perandorake, Justini, q arriti t bind Senatin, q ta caktonte si pasues t Anastasit. Ushtria 12

q e njihte dhe populli e miratuan kt zgjedhje. N fron erdhi nj ushtarak i zymt, por mbase pr kt edhe mjaft simpatik. N moshn shtatdhjetvjeare, vetm n saj t trimris, besnikris dhe t shrbimeve t muara q i kishte sjell vendit, Justini u b Perandor i Bizantit dhe realizoi at q n rinin e vet nuk e kishte par as n ndrr. Zgjedhja e Justinit vlersohej si domosdoshmri, pasi vendi ndodhej nn sulmet e parreshtura t barbarve dhe krkohej nj perandor luftarak. U prtri kshtu tradita e lavdishme e gjeneralve ilir. Por si pak ilir t tjer, Justini ka meritn se arriti t themeloj dinastin e tij, e cila bri epok n historin e Perandoris Bizantine, duke shnuar nj periudh t art, q nuk u prsrit nga asnj dinasti tjetr. Familja Imperiale e Justinit I Sundimi i Justinit I sht konsideruar prgjithsisht i suksesshm. Ai e filloi ushtrimin e detyrs me krijimin e rrethit t tij t njerzve n pushtet. Nipin Justinian e emroi Master t Ushtris, nipin tjetr, Germanin e bri komandant t ushtris pr Trakn. N rrethin e pushtetit hyn edhe nipa t tjer: Boraidi, Marcelli dhe Marciani. N Oborrin Imperial prmendet e motra Vigilantia dhe e mbesa me t njejtin emr, q ndikoi n trashgimin Imperiale. Por, nj merit t veant kishte bashkshortja e Perandorit, Eufemia, me origjin t ult shoqrore, por me sjellje shum fisnike, q e ndihmoi t shoqin n krijimin e rrethit aristokratik t familjes. Ajo kundrshtoi n mnyr t prer martesn e Justinianit me Teodorn. Kjo martes mundi t realizohej vetm pas vdekjes s saj n vitin 524. Shtatorja e Perandoreshs Eufemia sht gjetur n Beljanacin e sotm t Serbis dhe sht e vetmja shtatore e skulpturs monumentale bizantine e shekullit VI. Pamja e jashtme dhe tiparet e Justinit. Justini kishte trup mesatar, mjekr t mir, flok kaurrele, nj hund t mir, fytyr t kuqrremte dhe ishte i pashm. Ndrsa n nj burim tjetr thuhet se ishte i nj lartsie mbi mesataren dhe se pamja e tij e jashtme paralajmronte nj temperament t ashpr; kishte fytyr t gjr dhe paksa me ngjyr, vija t rregullta dhe pamje krenare. Pranimi i tij n radht e truprojes s Pallatit, kishte si kusht themelor gjatsin e trupit dhe bukurin fizike. Karriera e tij e shklqyer tregon se ai ishte i zgjuar, ndonse nuk kishte arsimin e nevojshm. Historiant kan vlersuar edhe prvojn e tij t gjat. Megjithat Augusti dinte t vlersonte dijen dhe kulturn. Kjo nga prkushtimi q tregoi pr arsimimin nipave t tij dhe t pjestarve t tjer t familjes s tij t gjr. Merit e madhe e Justinit sht edukimi i shklqyer q i dha nipit dhe trashgimtarit t tij, Justinianit I. Ushtar i ortodoksis Akti i par i Justinit ishte pajtimi i Perandoris me Papn. Papa Hormisdas i njoftuar me respekt pr ardhjen n fron t Justinit, drgoi legatt e vet pr ti dhn fund prarjes. Diplomatt klerikal u treguan t menur. Ata krkuan shkarkimin e t gjith peshkopve monofizit dhe nnshkrimin e nj deklarate besnikrie ndaj ortodoksis prej Patriarkut t Konstandinopojs. Pr tetmbdhjet muaj rrjesht t drguarit e Paps qndruan n Kostandinopoj dhe nxitn Perandorin n luft kundr monofizizmit. Justini I, i bindur n ortodoksin, luftoi me ashprsin e nj ushtari, duke ndrmarr fushatn e dbimit t heretikve, vrasjen dhe torturat ndaj tyre. Nj koncil, ku morn pjes 40 peshkop q thirrur n Konstandinopoj, ku u afirmua doktrina kalcedoniane dhe u ngarkua Patriarku Gjon q t merrej vesh me Papn Hormisdas. Ndr ngjarjet m t rndsishme fetare t periudhs s tij t sundimit sht vizita q i bri vet Papa Gjoni I n vitin 525. Ai qe pritur me nderime t mdha n Konstandinopoj nga popullsia e qytetit. Ndonse ishte kurorzuar perandor m par nga Patriarku i Konstandinopojs Justini me dshirn e vet e prsriti ceremonin e kurorzimit nga vet Papa.

13

Trashgimia legjislative N fushn e administrimit t shtetit jan 25 ligje t perandorit Justin, t kodifikuara n Kodin e Justinianit, t cilat kan mundur t vijn deri n ditt e sotme. N to bhet fjal kryesisht pr jetn publike dhe rregullimin e eshtjeve administrative. Shumica e tyre trajtojn t drejtn familjare, si pozita e fmijve t lindur jasht martese, si dhe disa shtje materiale q lindnin gjat lidhjes s martess. Ndonse ligjin e famshm De Nuptius e nxori pr t lejuar martesn e Justinianit me Teodorn, veprimi i tij n rastet e tjera kishte karakter emancipues dhe prmirsonte pozitn e femrs n shoqri. N nj ligj kundr herezis, dshmohet politika fetare e Justinit, q synonte zbatimin e vendimeve t Koncilit t Kalcedonit dhe rivendosjen e marrdhnjeve normale me Papn. Dy ligje t tjera kan t bjn me mnyrn e lshimit t testamentit. Testamenti duhet t prpilohej n prani t shtat dshmitarve dhe nj noteri dhe nse ky i fundit nuk ndodhej n vendin e prpilimit t testamentit, ather plotsohej me dshmitarin e tet. Me rndsi sht t prmendet edhe Kodi Avokator i Justinit, i cili plotson trsin e ligjeve q u kodifikuan. Veprimtaria ndrtuese Gjat gjith sundimit t tij u muar me veprimtari meremetuese. Po t mos kishin ndodhur rnje e shum trmeteve, zjarreve dhe prmbytjeve, ndoshta roli i tij si ndrtues do t vihej m mir n dukje prmes veprave t reja. Por Justini ishte fatkeq n kt drejtim. Ai sundoi n kohn kur shtetin e pllakosn shkatrrimet dhe qytetet e shkatrruara duheshin ringritur. Antioka, qyteti i tret m i madh pas Konstandinopojs dhe Aleksandris u shkatrrua nga nj trmet katastrofik. Justini u kujdes pr rinndrtimin e godinave dhe ujsjellsit t qytetit. Pas trmetit t fuqishm t vitit 524, q psoi Dyrrachiumi n Iliri, vendlindja e perandorit Anastas. Justini i akordoi qytetit shuma t mdha t hollash. T njetin vit u shkatrrua nga trmeti Korinti n Greqi, q u rindrtua me fondet perandorake. Nj vit m von Anazarbosi, qytet i Clicis, prjetoi trmetin e katrt, por u rindrtua nga Perandori dhe mori emrin Justinopolis. Po n kt vit goditet nga trmeti qyteti Edessa dhe me kt rast lumi Skirtos doli nga shtrati i vet dhe shkaktoi prmbytjen e qytetit, q u shoqrua me shum viktima. Perandori Justin i shkaktoi kujdes t madh rindrtimit t tij, duke e zbukuruar me vepra t shumta dhe duke u ndar ndihma bujare atyre q mbijetuan prej katastrofs. Ai e ndrtoi Edessan me emrin e tij, Justinopolis. Pas shkatrrimit nga zjarri t tempullit t Solomonit n Heliopolis-Balbek t Siris, Justini ndrtoi kishn dedikuar Virgjreshs s Shejt. Fushatat ushtarake Menjher pas ngjitjes s Justinit n fron, nj zyrtar i lart me emrin Amantios organizon nj komplot kundr tij. Amantiosi dhe pasuesit e tij qen ekzekutuar. Me ashprsi qen ekzekutuar edhe komplotuesit e mvonshm. N frontin pers nuk pati trazira n vitet e para t sundimit.Marrdhnjet paqsore midis mund t spjegohen me situatn e brendshme q mbretronte n t dy perandorit. Pak para vdekjes s Justinit shprtheu konflikti me perst, pjesrisht nga grindjet eftare dhe pjesrisht prej mosmarrveshjeve lidhur me prgjegjsin e mbrojtjes s kalimit t qafave t kaukazit prej sulmeve barbare. Justini u angazhua n fushatat ushtarake kundr persve pr rimarrjen e Armenis n vitin 526 dhe t Mesopotamis Persiane,nj vit m von, duke siguruar n fushn e luftimit rezultate t pjesshme. Gjithashtu ushtria perandorake nn komandn e Germanit, nipit t Perandorit, mundi t prballoj invazionin e tribus antes, pas nj beteje t prgjakshme.

14

Marrdhnjet me Perndimin Perandoria Romake e Lindjes kufizohej n perndim dhe jugperndim nga mbretri gjermanike: frankt, burgundiant, visigott dhe Ostrogott n Evrop, si dhe vandalt n Afrik. M afr Konstandinopojs ishin vandalt dhe ostrogott, kshtu q kta kishin rndsi jetsore pr Perandorin. Edhe pr Italin kishte rndsi orientimi i Justinit I. Aderimi n besimin kalcedonian dhe njohja e autoritetit t Paps ndikuan n krijimin e marrdhnjeve miqsore midis Perandoris Bizantine dhe Mbretris Ostrogote t Italis. Justini I mbante marrdhnje miqsore me Teodorikun e Madh, madje ndau me dhndrrin e Teodorikut, Eutarikun, konsullatin e vitit 519. Pas vdekjes s Eutarikut, e veja e tij Amasulta u martua me Germanin, nipin e perandorit Justin I, nj gjeneral i shquar i epoks. Justini n histori N pranver t vitit 527 Perandori Justin I u smur. Justini vdiq n moshn shtatdhjet e pes vjeare nga hapja e nj plage shigjete q kishte marr vite m par n luft kundr persve. Trupi i tij u varros n kishn e Augusts, t ciln e pati ngritur s bashku me gruan e tij Eufemin, e cila vdiq para tij dhe u varros ktu, n t njejtin sarkofag me gruan e tij. Si ngjarje kryesore e sundimit t Justinit I konsiderohet bashkimi me Romn n planin shpirtror. Bashkimi fetar me Romn qe nnshkruar n Konstandinopoj n prani t legatve t Paps s Roms. U festuan bashk dy festa, e diela e pashkve, 31 marsi i vitit 319 dhe ribashkimi i dy Romave. N letrn q Gjoni, Patriarku i Konstandinopojs i shkruan Paps s Roms, Hormisdasit, midis t tjerave i kujton tre arritjet kryesore t Justinit: s pari, arritja e nj fitorje t shklqyer ndaj armikut; merita e dyt e tij e madhe ishte qasja ndaj kishave m t shtrenjta; arritja e tret e tij ishte se ai mblodhi gjithka t shkaprdredhur n Perandori dhe tregoi kujdes t veant pr sigurimin e paqes botrore. Si merit e Justinit I prmendet hapja e karriers pr t rinjt, duke ulur shum rolin e trashgimis dhe duke i dhn prparsi aristokracis s meritave, prej nga vinte edhe vet. Kjo i krijoi mundsi q t zgjeronte rrethin e tij t mbshtetsve. Monedhat me prfytyrimin e Perandorit Justin I u gjetn n t tre kontinentet, ku kishte kufijt Perandoria Romake, ndrsa gjeografia e prhapjes sht mjaft e gjr. Justini dhe ilirt. Justini q para ngritjes n fron kishte krijuar rrethin e vet ilir. Prve rrethit t tij familjar Perandori u mbshtet edhe prej gjeneralit ilir Celler. Justini I prmendet pr ndihmn n shuma t mdha t hollash q dha pr rindrtimin e qytetit t Durrrsit, pas trmetit shkatrrimat t vitit 524. N vitet 518-527 Justini I ndrtoi pran Shkodrs Kishn e Shirgjit me emrin e shejtorve Sergio dhe Bacco. Qytetet me emrin e Justinit I Justinopoli n Dardani I nipi Justiniani ngriti nj qytet n Dardani, q e pagzoi Justinopol. Qyteti ndodhej vetm pak kilometra larg Justiniana Secunda. Justinopoli n Cilici. Anazarbus, tani Anavarza ishte nj qytet i vjetr cilician n territoret e Turqis s sotme, rreth 15 kilometra larg lumit Piramus. Me pushtimin romak qyteti mori emrin Cesarea, kryeqendr e provincs romake Cilicia Secunda.

15

Pas nj trmeti t fuqishm n vitin 525, qyteti u rindrtua prej Perandorit Justin dhe q ather mori emrin e tij, Justinopol, q do t thot qyteti i Justinit. Qyteti kishte nj pozicion mbrojts natyror mjaft t favorshm dhe qe br n shekujt q pasuan fushbeteje e bizantinve me barbart, m von edhe me arabt. Muri rrethues i pjess s poshtme t qytetit sht i periudhs s von dhe ndoshta u ndrtua nga arment. Vet qyteti prfshin rrnojat e nj harku triumfi, kolonadat n t dy ant e rrugs, gjimnazin, ndrsa stadiumi dhe amfiteatri i qytetit gjendeshin jasht mureve. Justinopolis n kohn e perandorit Justin I ishte qyteti m i bukur i Cilicis. Justinopoli pran lumit Skirtos N fillim qe quajtur Edessa dhe ishte ndrtuar nga seleukosi Nekator. Pas shkatrrimit t par, ndoshta nga trmeti, rindrtohet dhe emrtohet Edessa. Pas shkatrrimit nga nj trmet tjetr n vitin 525 u rindrtua prej Perandorit Justini I dhe u quajt Justinopolis.

4.FLAVIUS PETRUS SABBATIUS JUSTINIANUS JUSTINIANI I MADHLindi n Bederiana t Dardanis n vitin 482. Vdiq n Konstandinopoj m 14 nntor t vitit 565. Perandor: 1 gusht 527- 14 nntor 565 Familja: Babai e kishte emrin Sabatius.E ma Vigjilantia n vendlidje kishte patur emrin ilir Biglenza dhe pak ishte prshtatur me emrin e ri latin. Madje pr fqinjt n vendlindje edhe Justiniani nuk ishte Flavius Petrus Sabbatius, por Upraudo. Justinani u martua me Teodorn, q u b perandoresha e famshme e Bizantit. Kishte nj motr Vigilantia, q u martua me senatorin Dulcidius. N rrethin e tij prmendet edhe i nipi, perandori Justin II me bashkshorten Sofia. Veansit: Justiniani dallohet pr dijet e thella, vullnetin e jashtzakonshm pr pun dhe kulturn e nevojshme pr riprtritjen e ides imperiale romake. Duke marr arsimim t plot, Ai mundi t ishte kompetent n shum fusha: teologji, politik, strategji ushtarake, art, arkitektur, shkenc. U prgatit shum gjat pr n fron, m me kujdes se t gjith sunduesit e tjer t Perandoris Bizantine. Ishte Perandori i fundit q bri prpjekje pr ti bashkuar pjest lindore dhe perndimore t Perandoris. N moshn 36 vjeare, Justiniani kishte vullnetin e jashtzakonshm, ndjenjn e lart t prgjegjsis dhe vizionin se ku duhej ecur. Sundimi i Justinianit u karakterizua prej autoritarizmit. Ai mendonte se ishte instrumenti i zotit n tok. Autoritarizmi i tij shkoi deri n ekstrem, pasi i shtypte 16

t gjith kundrshtart pa mshir, pavarsisht se kush ishin dhe far meritash kishin patur n karriern e tyre. I dha m shum prparsi aristokracis s meritave. U angazhua personalisht pr tu dhn fund mosmarrveshjeve me Papn. Teodora, bashkshortja e tij ishte Perandoresha m e shquar e Bizantit dhe prmendet si gruaja q ka ndikuar n vendimet plotike t burrit t saj, m shum se t gjitha bashkshortet e perandorve t Roms s Vjetr dhe t Roms s Re. Justiniani dhe Teodora formuan nj ift shum t njsuar: Perandori i jepte asaj bukurin dhe kurajon, ndrsa Perandoresha i jepte atij entusiazmin e nevojshm. Sundimi i Justinianit ndahet n tre periudha: n vitet 527-533 saktsoi programin e qeverisjes, duke fituar autoritet dhe shprehur dshirn pr bashkimin e Perandoris; n vitet 533-540 u bn prpjekje pr t realizuar objektivat dhe n periudhn e fundit, n vitet 540-565, q quhet edhe periudha e vshtirsive, Perandoria u gjend prball sulmeve t njpasnjshme prej barbarve. Pamja e jashtme dhe karakteri i Justinianit Pr pamjen fizike t Justinianit dshmit m t besueshme jan portreti i tij n San Vitale t Ravens, si dhe shkrimet e historian Prokopit. Sipas mozaikut q gjendet n Shn Vitale, koka e Justinianit sht lehtas e zgjatur, mjekra e fuqishme dhe energjike, balli mesatarisht i ngritur dhe pjesrisht i mbuluar nga flok kaurrel, hunda sht e drejt dhe e holl, ka goj t vogl dhe fytyr t ndriuar. Ndrsa Prokopi duke u marr me tiparet e Justinianit shkruan se ishte me gjatsi mesatare dhe i mbushur n trup. Fytyra e tij ishte e rrumbullakt dhe kishte ngjyr t bukur. Ndrsa karakteri i Justinianit sipas Prokopit jepet i but, nj sovran q priste t gjith bashkqytetart e vet n audienc; kishte nj t folur me tingllim t but dhe t kndshm. Thuhet se ky perandor kishte tiparet e nj fisniku t vrtet, q shprehej n aktet e shumta t bamirsis dhe n mshirn q tregonte ndaj t varfrve. Mund ti vishen Justinianit edhe virtute t tjera., si bie fjala thjeshtsia e mnyrs s jetess. Tavolina e tij e ngrnjes ishte shum e thjesht. Oreksin e madh n t ngrn e konsideronte si gj t ult dhe t padenj, kshtu q shpesh ngrihej nga tavolina pa u ngopur, duke shijuar nga pak gjellt e servirura.avolina e tij e ngrnjes ishte shum e thjesht. Oreksin e madh n t ngrn e konsideronte si gj t ult dhe t padenj, kshtu q shpesh ngrihej nga tavolina pa u ngopur, duke shijuar nga pak gjellt e servirura. Po kshtu ishte i qndrueshm edhe ndaj pagjumsis. Ishte i sakt pcaktimi se Perandori Justinian nuk flinte kurr. N t vrtet, ai ngrihej nga shtrati ende pa zbardhur agimi dhe flinte shum von. Nganjher ngrihej t punonte edhe gjat nats. Justiniani ishte shum i dhn pas puns, madje prpiqej t msonte deri n imtsi far ndodhte n shtetin q sundonte. Pr tu informuar sa m mir priste shum njerz npr audiencat e tij dhe rrinte shum gjat me ta. Atij nuk mund ti mohohet nj dashuri e madhe pr rregull dhe nj prirje e jashtzakonshme pr rregullsi administrative. Megjithat edhe njerzit e tij m besnik, gjeneralt e mdhenj t Perandoris, i nnshtroheshin despotizmit t tij dyshues. Justiniani nuk ishte shum kursimtar. Shpenzimet e tij nuk u bn pr t plotsuar egon materiale t tij, prkundrazi ai ishte i dhn pas prjetsis dhe dshironte t ndrtonte vepra q do tu rezistonin shekujve dhe mijvjearve.

17

Rinia e art e Justinianit Justiniani erdhi n Konstandinopoj kur ishte fmij dhe me prkujdesjen e dajs s tij, Justinit, q ishte oficer n Gardn Imperiale mori edukim t zgjedhur n jurisprudenc, teologji dhe historin romake. Vdekja e Perandorit Anastasi I e gjeti oficer n Scholae, nj regjiment i trupave t elits n Pallat. Gjat procesit t vshtir dhe delikat t diskutimeve pr trashgimin imperiale, Justiniani dhe Germani, nipa t Justinit ndikuan n ngritjen e Justinit I n fron. Me tu br Perandor, Justini, q e kishte adoptuar si djal t vetin, i jep Justinianit titullin e patricit, si dhe titullin kont i shrbtorve, duke e ngritur n elitn e lart t pushtetit. Nga ai ast e n vazhdim Justiniani filloi t qeveris. Justini I u tregua i gatshm ta ndante pushtetin me nipin dhe ata gjat gjith kohs do t qeverisnin s bashku. I takon Justinianit merita e mbylljes s mosmarrveshjeve me Romn, q pati filluar me kishrimin e patriarkut Akac n vitin 481. Ajo ngjarje ishte pr Justinianin nj fyerje pr bashkimin kishtar, q duhet t ruhej me do kusht. Ashtu si ishte nj zot i vetm n tok, duhet t kishte nj Perandori t vetme dhe nj kish t vetme. Ngjarja e madhe e jets s Justinianit ishte takimi me Teodorn, e cila nuk u pa si bashkshorte ideale pr trashgimtarin e fronit. Babai i saj, Akasi ishte npuns i thjesht i cirkut, ndrsa e ma ishte akrobate. Justiniani e takoi Teodorn dhe vendosi q t martohet me t. N Familjen Imperiale kt lidhje nuk e pritn mir. Perandoresha Eufemia ishte kundrshtarja m e vendosur e nj lidhje t till, q sdo t mund t realizohej, nse ajo nuk do t vdiste n vitin 524. As Vigjilantia, nna e Justinianit nuk e duronte Teodorn, por u thye prball kmbnguljes s djalit t saj. Vet Justini e anulloi dekretin q e pengonte kt martes. Nj vit m von Justiniani u martua me Teodorn n Katedralen e Shn Sofis. Dy vjet m von, m 4 prill 527, ifti u kurorzua bashkaugust n kt Katedrale dhe kur m 1 gusht Justini vdiq, froni ishte n duar t sigurta. Revolta Nika Revolta Nika ishte prgjigje ndaj politiks shtypse t ndjekur prej Perandorit Justinian. Si shkaqe t saj ishin taksat e rnda q rndonin mbi popullsin dhe qeverisja shum autoritare q e zemroi aristokracin. Grupimet shoqrore kryesore n Konstandinopoj ishin t kaltrit dhe t gjelbrit. Kto kishin njfar organizimi si t partive dhe zinin n jetn publike nj vend t rndsishm. Ato organizonin milic civil t disiplinuar dhe t armatosur, q ndrhynin n raste rebelimi ushtarak. T kaltrit dhe t gjelbrit merrnin pjes n ceremonit e mdha dhe ishin n mbshtetje t Perandorit, por nganjher edhe kundr tij. Perandori Justinian ishte prpjekur q problemet midis t gjelbrve dhe t kaltrve ti mbante larg popullit. N vitin 532 shprtheu nj revolt e hapur, e quajtur Nika,q n greqisht do t thot fitore. T kaltrit ishin m pran Perandorit se t gjelbrit, megjithat Justiniani krkoi t lirohej nga ndikimi i tyre dhe mori masa kundr t dy partive. Kjo bri q t dy grupimet t bashkohen kundr Perandorit. N revolt doln grupime t ndryshme shoqrore, q krkonin t realizonin synime t ndryshme. Ndrsa populli i thjesht u ngrit kundr taksave t pamasa, grabitjes s npunsve, padrejtsive, gjyqeve t padrejta, shfrytzimit q i bhej prej pronarve t tokave dhe tregtarve. Revolta Nika filloi m 11 janar 532 dhe zgjati 7 dit. Ajo nisi n nj dit feste n Hipodrom, ku mori pjes edhe ifti Imperial me oborrtart. T gjelbrit i krkuan Augustit t hiqte dor prej mbrojtjes s t kaltrve. U zhvillua nj dialog midis tyre dhe Perandorit, i cili pasi u trhoq n Pallat urdhroi Eparkun e qytetit, q t arrestoj prishsit e rregullit. Pr t qen i paanshm Justiniani arrestoi t gjelbr dhe t kaltr, tre prej t cilve u vendos t ekzekutoheshin. Por, n mbrojtje t tyre u mblodh nj turm e madhe q i shptoi t dnuarit.

18

Ditn tjetr t kaltrit dhe t gjelbrit u organizuan s bashku, rreth parulls Nika, (fitore). Prfaqsues t dy partive u drejtuan pr n kish, ku ndodhej Perandori dhe krkuan faljen e t arrestuarve, por nuk morn asnj prgjigje. N mbrmbje shprtheu kryengritja e armatosur. Turma t mdha q doln nga Hipodromi i qytetit filluan t djegin ndrtesat qeveritare prreth Augusteonit, t cilat pr madhshtin dhe luksin q kishin simbolizonin rendin shoqror q ata donin t prmbysnin. Kryengritsit dogjn bazilikn e Shn Sofis, banjot e Zeuksipit, rezidencn e Prefektit Pretorian dhe nj pjes t mir t Pallatit. Pasurit e shtpive t grabitura u prvetsuan. U hapn burgjet dhe u liruan kriminel, duke vrar t gjith ushtart, q i ruanin ato. Gjat nats kryengritsit shkatrruan institucione dhe shtpi aristokratsh pran Pallatit Imperial. Kryengritsit shpalln Perandor t ri, Hipatin, nipin e Anastasit. Justiniani u prpoq ta shtypte kryengritjen me arm, por forcat ushtarake ishin t pamjaftueshme. Trazirat vazhduan deri me datn 18 janar. N kt dit Perandori bri prpjekjen e fundit pr t hyr n marrveshje me kryengritsit. Ai deklaroi amnistin e prgjithshme dhe prgjegjsin e tij n kto ngjarje. Justiniani po prgatitej t braktiste Kryeqytetin. N momentin m tragjik ndrhyri Teodora, q mbajti nj fjalim prpara Perandorit dhe Senatit. Midi t tjerash ajo tha Mbase nuk i takon nj gruaje t flas prpara burrave e tu kshilloj kuraj frikacakve..., ne nuk kemi asnj leverdi q t arratisemi, edhe sikur kjo t na shptonte jetn. Ne kemi lindur pr t vdekur dhe ai q ka veshur purpurin e Sovranit nuk duhet t jetoj m po ia hoqn. Ti ezar mund t arratisesh po t duash: ti ke para, anije, deti sht afr, por ta dish mir se po t braktissh Pallatin, shpejt do t humbsh edhe jetn. Sa pr mua, un mbshtetem n aksiomn e vjetr dhe t dashur: Purpuri sht qefini m i mir. Ndrkoh n mes t kryengritsve kishte filluar prarja. Nj pjes e aristokracis s t kaltrve e trembur nga shtrirja e kryengritjes u larguan prej saj. Ktu nj rol t madh luajtn parat e shumta q Perandori vendosi n funksion t prarjes s radhve t kryengritsve. Nga ana tjetr, Justiniani ngarkoi gjeneralt Belisari dhe Mundi q ta shtypin kryengritjen. Forcat perandorake hyn n Hipodrom. Brenda nats u vran 40 mij vet. Hypati, nipi i Anastasit, u ekzekutua. Reprezaljet vazhduan me arrestime, internime dhe ekzekutime t pjesmarrsve. Revolta Nika ishte nj nga lvizjet m t rndsishme t periudhs s hershme t Perandoris Bizantine dhe la gjurm t thella n politikn e brendshme dhe t jashtme t Justinianit. Idealist i flakt i romanitetit Perandori Justinian u ngjit n fron pr t realizuar ndrrn e tij t bashkimit t bots romane. Ishte nj ndrr fantastike dhe madhshtore? Edukata q kishte marr e kishte br nj adhurues fanatik t fuqis romake. Atij i dukej se duke u shtrir nga Lindja, Bizanti i largohej gjithnj e m shum rrugs s lavdishme t fatit t tij. Justiniani nuk mund t pranonte q sovraniteti i Konstandinopojs mbi Perndimin t mbetej sajes oratorike dhe diplomatike. E gjith jeta e Justinanit iu kushtua rikrijimit t trupit gjigand, koka e t cilit kishte qen Roma dhe duke i przn barbart nga territoret e pushtuara, ai do t prkulej nn flamurin e dyfisht t Perandorit dhe t Krishtit. Pr t realizuar synimet e tij Justiniani kishte hartuar nj plan madhshtor. Ky plan filloi me pushtimin e mbretris vandale t Afriks s Veriut. Kryekomandant i fushats ishte gjenerali ilir Belisari. N vitin 533 ushtria bizantine u ndesh me vandalt n nj vend 13 kilometra larg Kartagjens dhe arriti nj fitore t rndsishme. Popullsia e Kartagjens e ndihmoi ushtrin bizantine t hyj n qytet pa luft. Nj betej e dyt u b pran Trikamerit, ku ushtria vendase u shkatrrua plotsisht. Pastaj ushtria perandorake u nda n dy pjes: njra vazhdoi operacionet n Afrik, duke marr disa pika strategjike n tr Afrikn e Veriut, ndrsa pjesa tjetr kaloi n detin Mesdhe dhe mori pa luft ishujt e Sardenjs dhe t Korsiks.

19

Belisari u kthye n Konstandinopoj, duke sjell me vete edhe mbretin e vandalve me t shoqen. Justiniani e shpalli veten edhe mbret t vandalve dhe t afrikanve. Ai nxori ligjin mbi organizimin e territoreve t pushtuara. N fakt, pushteti bizantin ngjalli paknaqsi n popullsit vendse, t cilat uan n shprthimin e disa kryengritjeve: n Numidi n vitin 534, Kartagjen m 536, Bizacen n vitet 534 dhe 545. megjithat n vitin 548 e tr Afrika e Veriut ndodhej n Perandorin Bizantine. Pas fitoreve ushtarake n Afrik vmdendja e Justinianit dhe e gjeneralv t tij u kthye drejt Italis. Dy ushtri u drguan atje, e para nn komandn e Mundit, nj gjeneral ilir, q pushtoi fillimisht Dalmacin dhe pastaj e sulmoi Italin nga lindja dhe e dyta, nn komandn e gjeneralit tjetr ilir, Belisarit, q zbarkoi n Siili dhe e sulmoi Italin nga jugu. T dy ushtrit bizantine prparuan n territorin italik. Popullsia vendase, e paknaqur nga gott i ndihmoi bizantint. Kto suksese e detyruan mbretin ostrogot, Teogot, t bj nj marrveshje t fsheht me Justinianin, q ti paguante nj tribut vjetor prej 120 libra ari. Italia iu nnshtrua Justinianit n vitin 555, pas 20 luftrash. Organizimi i brendshm i Italis u vendos t bhej prmes vendosjes s prons s madhe toksore me pronart e vjetr romako-italian. Pas Italis luftimet vazhduan n mbretrin visigote n Spanj, ku qndresa ishte m e dobt. Bashkimi i Italis dhe Spanjs me Perandorin ishte padyshim nj rezultat madhshtor, ku Justiniani shihte justifikimin e politiks s tij. Objektivi ishte pran realizimit, mungonin vetm Galia dhe ishujt britanik, q Perandoria t shkonte n kufijt e Perandoris Romake. Por gjat periudhs s rifitimit t territoreve n Perndim shteti bizantin u ndesh me probleme n frontin e Lindjes. Kishte probleme n Armeni, t ciln e kishin aneksuar perst dhe fitorja kalonte her n njrn an dhe her n ann tjetr. N vitin 527 Shahu i Persis shkeli marrveshjen e paqes dhe hyri n Mesopotami. Dy vjet m von niset pr atje nj ushtri bizantine e udhhequr prej Belisarit. Beteja midis dy ushtrive u zhvillua n vitin 531, pran qytetit Kalinik t Siris. Pavarsisht nj eprsie t ushtris persiane n kt betej nuk pati fitues dhe humbs. Por vdekja e Shahut i detyroi persiant t ndalojn veprimet ushtarake. Kt situat e shfrytzoi Justiniani , q imponoi nj paqe me afat t paprcaktuar q u quajt paqja e prjetshme. Sipas marrveshjes kufijt mbeteshin po ata, por Bizanti detyrohej ti paguante Persis 110 mij libra ari. Nnt vjet m von persiant thyen marrveshjen e paqes dhe hyn n Siri. Ushtrit perse arritn deri n Antiok dhe qyteti iu nnshtrua nj rrethimi t tmerrshm. N pamundsi pr ta pushtuar qytetin, persiant kaluan n bregdet, ku mundn t pushtojn disa kshtjella. N luftrat e mvonshme fitorja kalonte her n ann e ushtris bizantine dhe her n ann e ushtris perse. M n fund u nnshkrua nj paqe tjetr pr pesdhjet vjet, pr t ciln bizantint do t paguanin 300 mij libra ari n vit. Pak m von Perandoria Perse kaloi n luft civile, kshtu q bizantint kishte arsye t ndiheshin m t sigurt. Sundues i qendrs s bots Justiniani synonte forcimin e vazhdueshm t shtetit, prandaj i dha nj shtytje t fuqishme veprimtaris ekonomike. N bujqsi ai mbshteti lirimin e skllevrve dhe lidhjen e tyre me ngastrat e vogla t toks, q i merrnin pr ti punuar. Gjat periudhs s sundimit t Justinianit tregtia e Bizantit u rrit shum dhe Konstandinopoja u b qendra e bots. Deti Mesdhe, pas pushtimeve n Afrik, Itali dhe Spanj, u kthye n liqen romak. Prodhimet kineze t mndafshit, pambuku indian, papirusi egjyptian, qelqi sirian, e tjer u bn mallra t prdorimit t gjr. Nga ana tjetr, Bizanti eksportonte drejt Lindjes prodhime tekstile t mueshme dhe prodhime poerie. Pr t eleminuar rrezikun e grabitjes s karvaneve tregtare, apo t problemeve q dilnin nga veprimet luftarake me perst, u gjet nj rrug tjetr pr n Kin, q anashkalonte territorin persian. Rruga niste nga Bosfori n gadishullin e Krimes, npr Kaukaz, pastaj

20

npr territoret indiane e deri n Kin. Edhe rruga detare q lidhte Detin e Kuq me Oqeanin Indian synonte zhvillimin e tregtis me Kinn dhe Etiopin. Ngjarje fatlume pr Perandorin Bizantine ishte marrja prej kinezve e teknologjis s kultivimit t krimbit t mndafshit. Krimbat e mndafshit u solln nga Kina. Kudo u mbolln mana, u ngritn fabrika dhe industria e prodhimit t mndafshit u shpall monopol shtetror dhe u b nj ndr burimet e rndsishme t t ardhurave perandorake. U arrit q Perandoria Bizantine t bhet furnizuesi kryesor me prodhime mndafshi n Evrop. Konstandinopoja, Antioka, Tiri e Teba u kthyen n qendra kryesore t industris s prodhimit t plhurave prej mndafshi. N fushn financiare u zvogluan taksat e zakonshme dhe u prqndruan forcat n gjetjen e burimeve t reja, q ishin taksat e jashtzakonshme, monopoli shtetror mbi tregtin, drithin, taksat doganore, taksa e jashtzakonshme mbi tokn, taksa plotsuese, e ajrit, ekonomizimi i shpenzimeve shtetrore, e tjer. Me reformat u arrit t centralizohet drejtimi financiar e administrativ dhe administrata shtetrore u b m e leht dhe m pak e kushtueshme. U morn masa edhe kundr abuzimeve. N vitin 528 u ndalohej rreptsisht patricve t blinin toka n provincat ku shrbenin. Ndrtues dhe prjetsues i veprs s vet. Justiniani mundi tu shtonte titujve t tij perandorak dhe at t ndrtuesit. Ai ndrtoi qytete t reja, riparoi qytetet e vjetra, apo qendrat e banimit t shkatrruara prej luftrave, ngriti katedrale t mrekullueshme, pallate madhshtore, sistemoi rrjedhjen e shum lumenjve, ndrtoi ujsjellsa, shatrvane, rrug me portik, e tjer si dshmi konkrete t madhshtis s sundimit t tij. Konstandinopoja, pjesrisht e shkatrruar pas zjarrit q kishte rn n vitin 532 u rindrtua me nj shklqim q nuk e kishte par deri ather. Libri Ndrtimet i Prokopit sht nj katalog i veprs ndrtuese t Justinianit. Ja si shkruan Prokopi pr Shn Sofin, ndrtimi i s cils zgjati pes vjet, n vitet 532-537: Shn Sofia shklqen me nj vezullim kaq mahnits, sa njeriu do t thoshte se ajo nuk ndriohet nga rrezet e diellit, por e mban n vetvete burimin e drits. Kostoja prfundimtare e Shn Sofis kaloi n 145052 kilogram ar dhe n t shrbenin rreth 500 klerik. Prokopi nuk sht m pak preks edhe kur prshkruan sheshin e Augusteumit dhe kolonn e bronxt e t praruar q mban mbi vete statujn e Perandorit. Prkrenarja e tij lshon nj shklqim t ngjashm me at q poett i atribuojn yllit t vjeshts. Ai e ka fytyrn t kthyer drejt Lindjes, sikur po marrshon kundr persve. N dorn e majt mban nj glob, pr t treguar se zotron Perandorin e toks e t detit. Nuk ka as shpat dhe as hesht. Ka vetm kryqin q qndron mbi glob dhe q shrben si stoli pr kurorn dhe si mjet pr pushtimet e tij. Prve Shn Sofis, vetm n Konstandinopoj jan mbi njzet kisha, disa spitale, portik, llixha, vepra t Justinianit dhe t Teodors, t ndrtuara vetm n Konstandinopoj. Veprimtaria ndrtuese e Justinianit nuk u kufizua vetm n Kryeqytet, por prfshiu do cep t shtetit bizantin. Ja disa rrjeshta ku Prokopi tregon pr ndrtimin e Antiokes, pas nj trmeti katastrofik. I gjith qyteti sishte tjetr, ve nj grumbull i przier gursh e pluhuri, sa njerzit nuk e dinin se ku i kishin patur m par shtpit e tyre. Meq nuk kishte m as rrug, as treg, as sheshe publike, as banja dhe meq n kt rrmuj rindrtimi i qytetit ishte i pamundur, Justiniani urdhroi t hiqeshin mbeturinat, dhe kur sheshi u pastrua krejtsisht dha urdhr t shtrohej me gur t mdhenj. Pastaj u projektuan sheshet, rrugt, portikt e galerit; u ndrtuan ujsjellsat, q shprndan ujin npr lagje, u ngritn teatro, banjo e zbukurime t tjera, q jan treguesit m t zakonshm t bollkut t qyteteve dhe t lumturis s banorve...Justiniani ngriti gjithashtu pr nder t Virgjreshs nj kish, madhshtin dhe bukurin e t cils nuk mund t gjej fjal pr ta prshkruar.

21

Gjat epoks s Justinianit u ndrtuan qindra qytete t reja. N Mesin e Poshtme u ngrit qyteti Theodoropolis, pr nder t Teodors, bashkshortes s tij. Po kshtu zgjeroi qytetin Helenopolis, q e kishte themeluar Konstandini pr nder t nns s tij. Codex Justinianus- Kodi i Justinianit Pr t sunduar Justiniani krkonte krijimin e strukturave administrative unike. Ai kmbngulte q n shtet t kishte rregull t brendshm. Sipas konceptit t tij pr absolutizmin perandorak, Sovrani duhet t ishte deomos ligjvns dhe ligji nuk i dukej atij nj arm m pak e muar pr qeverisjen e brendshme se sa fuqia ushtarake pr mbrojtje, apo pr pushtim. N veprimtarin e tij t par legjislative prmenden ligjet kundr homoseksualve, paganve dhe heretikve. N kohn e sundimit t Justinianit u shfaqn n qytetet e mdha shkollat e s drejts, si ato rajonale dhe ato perandorake. Perandoria kishte depozituar koh pas kohe aluvionet e njpasnjshme t kushtetutave perandorake. Nuk ishin shfuqizuar parashkrimet e drejtsis s vjetr, q ishin br pr gjykatsit nj lmsh, ku zgjidhja bhej e pamundur. Prandaj kjo trsi ligjesh duhet t rishikohej dhe n baz t parimeve rigoroze t bashkohej n nj kod t vetm. Me 13 shkurt 528, me urdhrin e Perandorit u formua nj komision prej 10 vetsh, npuns t lart q njihnin t drejtn dhe jurist e profesor t njohur, t cilt u ngarkuan me hartimin e Kodit, q n histori ka hyr me emrin Kodi i Justinianit. Brenda katrmbdhjet muajve, komisioni perandorak prfundoi shqyrtimin e t gjitha ligjeve t mparshme dhe pasi bri zgjedhjet, heqjet dhe thjeshtimet e duhura, krijoi Kodin e Justinianit (Codex Justinianus), q do t shrbente si instrumenti i vetm juridik i shtetit. Ky kod i dha madhshti Perandoris. Kodi i Justinianit i mbijetoi kohs. Ai u msua gjat Mesjets dhe Kohs s Re, si lnd kryesore n fushn e t drejts. E Drejta Romake, e kodifikuar prej juristve t Justinianit, u ndikua prej filozofis kristiane dhe u prdor n Lindje dhe n Perndim deri n fund t shekullit XVIII. Vepra e dyt dhe m e rndsishme e s drejts ishte mbledhja e koleksionit t veprave t juristve t shquar romak, q krkoi tre vjet pun dhe prfundoi me redaktimin e prmbledhjes, q u titullua Digeste, ose Pandektes.M n fund, n vitin 533 doli nj prmbledhje e t dy veprave t siprprmendura i titulluar Institucionet, i br enkas pr t gjitha shkollat e Perandoris. Dekretet perandorake q doln m von dhe q Justiniani nuk arriti ti bashkoj n nj prmbledhje t vetme morn emrin Noveles, ose Nouvellae leges. Arti bizantin i periudhs s Justinianit Periudha e Justinianit prfaqson nj nga epokat m t admirueshme n zhvillimin e artit dhe t shijeve artistike.T gjitha forcat e gjalla krijuese t Lindjes, duke u kombinuar me traditn helenistike i dhan jet artit perandorak. Paganizmi aziatik dhe shpirti grek u przien dhe u prshtatn n forma t reja n shrbim t lavdis s Jezus Krishtit dhe t Perandorit, q e konsideronte veten si prfaqsuesin e vrtet t Zotit mbi tok. Arti bizantin u mbshtet n ikonografin imperiale dhe mitologjin antike. Veprat m t mdha t artit bizantin t periudhs s Justinianit ishin katedralja e Shn Sofis n Konstandinopoj, kisha e Shn Vitalit n Ravena dhe nj kompleks ndrtimesh n Kryeqytet, pr t cilat kemi folur m lart.Duhen shtuar ktu ansamblet madhshtore dekorative, ku mozaikt dhe pikturat gjallruan konceptin e ri t figurs s Perandorit si shef politik dhe fetar, q dominoi edhe n shekujt e mpasm. Konstandinopoja e Justinianit nxori edhe poet, historian, muzikant, e tjer. N poezin e Paul Silentarit shprehet ndikimi gjysm helenistik dhe gjysm i krishter dhe roli i Sovranit, q ishte i lidhur shum me lavdin e s kaluars. Vepra historike e Prokopit

22

frymzonte t njejtn ndjenj t madhshtis romake. Ndrsa frymzimet politike dhe fetare t Justinianit gjetn jehon besnike n hymnet e Romanos le Melode. Shn Justiniani Justiniani e kuptonte mir forcn e kishs. Perandori i shihte fuqin e kishs si nj nga elementt e pushtetit t vet. Besimi fetar zinte nj vend t madh n jetn dhe mendimin e tij. Aspiratat e tij universaliste nuk vinin vetm prej frymzimit romak, por edhe prej frymzimit t krishter. Q nga Teodosi e ktej asnj sovran tjetr nuk ishte angazhuar sa ai n procesin e kristianizimit t shtetit dhe n luftn kundr paganizmit. N vitin 529 ndaloi msimdhnjen dhe mbylli Akademin e Athins, djepin e paganizmit. Pedagogt u dbuan dhe gjetn strehim n oborrin e mbretit persian. Kisha e krishter gjeti tek Justiniani jo vetm mbrojtsin, por edhe kryetarin e vet. Perandori i konsideronte papt dhe patriarkt si shrbtor t tij. Sovrani me t njejtin stil si drejtonte punt shtetrore, drejtonte edhe punt e fes, duke i rezervuar vetes t drejtn pr t vendosur n eshtjet dogmatike dhe liturgjike. Ai drejtoi koncile kishtare dhe shkroi hymne fetare. Sipas doktrins fetare t asaj kohe, Perandori ishte caktuar nga Zoti pr t qeverisur botn dhe n mes tij dhe Zotit nuk duhet t kishte asnj ndrmjets. Justiniani vazhdoi ti jepte m shum rndsi selis episkopale t Roms, sipas konceptit t tij t unitetit roman t kishs, ku Roma duhet t ishte n qendr. Perandori nuk mund ta rimkmbte Perandorin Romake pa iu nnshtruar Roms n aspektin fetar. Ai ishte i bindur se Roma prfaqsonte ortodoksin. Mbrojts i ortodoksizmit dhe i prirur pr ti dhn Roms prova besnikrie, Justiniani u b lufttar kundr herezis fetare n Lindje. Problemi m i mpreht n kt koh ishte monofizizmi, i prhapur shum n Siri dhe Egjypt. N vitin 527-528, sapo u b zyrtarisht August, Justiniani nxori ligje kundr herezis dhe heretikve. U mbylln objekte kulti dhe heretikt e diktuar u vran, apo u detyruan t largohen jasht Perandoris. Asnj funksion shtetror dhe profesion intelektual nuk ishte i lejuar pr heretikt. Qndrimi i Justinianit do t ishte justifikuar nse do t sundonte vetm pjesn perndimore t shtetit. Perandoria e tij tashm ishte m shum lindore dhe n krahinat m t pasura herezia monofizite ishte e fort, pavarsisht prej masave t marra. Para ksaj situate t vshtir, krkohej si detyrimi pr t luftuar herezin, ashtu dhe kompromisi me kt herezi, i cili u arrit n saj t bashkpunimit t shklqyer t iftit perandorak. Perandoresh Teodora nuk ngurronte tu shprehte monofizitve t Siris dhe Egjyptit simpatin e saj, duke i siguruar shtetit besnikrin e krahinave lindore. T mbrojtur nga Perandoresha monofizitt u dyndn n kryeqytet dhe shprthyen n nj propagand publike. N vitin 535 nj monofizit, peshkopi Antim u thirr t zinte fronin patriarkal. Roma ather ngriti zrin se nuk mund t pranonte triumfin e herezis. Antimi u shkarkua prej Paps Agapi dhe nj Koncil i mbledhur n Konstandinopoj n vitin 536 shpalli kishrimin e heretikve. Duke par se po rrezikohej uniteti i shtetit, Justiniani nuk ngurroi ti godiste monofizitt, si kishte goditur deri ather heretikt e tjer dhe persekutimi qe aq i egr sa murgjit t lemerisur pranuan Koncilin e Kalcedonit. Duke kuptuar se uniteti fetar aq i domosdoshm nuk do t arrihej kurr, Sovrani gjeti nj mnyr t holl pr t shkatrruar autoritetin e Koncilit t Kalcedonit. N morin e vendimeve t miratuara nga ky Koncil gjenden tre shkrime tre kapituj, t hartuar nga Ibasi i Edess, Teodori i Mopsuestit dhe Teodoreti i Kirit, ku mund t vihej re ndikimi i herezis nestoriane. N kt pik Koncili duhej dnuar dhe gabimet duheshin ndreur. Pr m tepr kisha e Perndimit protestoi e indinjuar ndaj ktij pretendimi, far e detyroi Justinianin t dilte hapur e t vepronte shpejt pr t ruajtur ekuilibrat delikat fetar n vend, duke u shfaqur si drejtuesi suprem i fes. Perandori e shkarkoi Pap Virgjilin dhe e internoi pr shtat vjet n Konstandinopoj, ku iu desh t qndronte nn nj robri t maskuar. Tre kapitujt u dnuan, por nj pjes e madhe e klerikve nuk pranuan t njihnin nj vendim q i ishte marr Paps nn presion. Edhe n pjesn lindore, kjo taktik nuk i knaqi monofizitt, q krkonin njohjen

23

zyrtare t doktrins s tyre. Politika e egr dhe autoritare e Justinianit e shoqruar me nnshtrimin e papve Virgjil, Pelazh dhe Jean III krijuan imazhin e paqes fetare n vend. Pr rolin e jashtzakonshm t Justinianit n mbrojtjen e doktrins kishtare, ruajtjen e unitetit fetar dhe ngritjen e katedraleve, bazilikave dhe kishave n t katr ant e Perandoris u shejtrua. Festa e Shn Justinianit sht me 14 nntor. Sot prkujtohet n t gjith botn e krishter, veanrisht n krishterimin e ritit lindor. Justiniani dhe ilirt Justiniani ka qen shum i lidhur me vendlindjen dhe popullin q i prkiste. Kjo nuk ishte thjesht lidhje shpirtrore dhe nostalgji pr prejardhjen. Ai u mbshtet shum n rrethin e vet familjar dhe bashkkombasit e vet ilir, q prbnin nj forc kryesore n ushtri dhe n aparatin shtetror. N nj nga mbishkrimet e gjetura n Itali bhet fjal pr numrin e madh t ilirve (numerius felix Illyrianorum), q shrbenin n ushtrin perandorake. Kujtojm edhe rolin e madh t tre gjeneralve ilir: Belisari, Mundi dhe Germani (kushri i tij) pr mbrojtjen e Perandoris dhe realizimin e ambicieve t Perandorit. Por ndryshe nga perandor t tjer ilir, Justiniani nuk u mjaftua me ilirizimin e kasts imperiale dhe u prpoq q Iliriku t kishte nj status t veant dhe t ishte m i privilegjuar se rajonet e tjera. N jug t Nishit gjendej fshati i tij i lindjes Taurisi, i cili pr lavdin e djalit t vet u b qytet i madh me emrin Justiniana e Prima. Me Nouvellae 11, Perandori Justinian vendosi ta trheq qendrn e prefekturs s Ilirikut nga Selaniku dhe ta vendoste n Justiniann e Par. Me t njejtin ligj e bri qytetin qendr patriarkale. Justiniana e Par u b krahas Selanikut qendra m e rndsishme kishtare e administrative e Prefekturs s Ilirikut. Vet Perandori me shkresn numr 131 t vitit 545 njoftonte se Arqipeshkvi fatlum i Justinians s Par, atdheut ton, do t ket nn prkujdesjen e tij Dakin Mesdhetare, Dakin buz lumenjve, Prevalitanin, Dardanin, Mesin e Eprme dhe Panonin. Ai do t shuguroj ipeshkvit e krahinave t larprmendura dhe do t jet i shuguruar prej Kshillit t tij. N hapsirn e juridiksionit t tij Ai do t jet zevends i selis s Roms, si e ka prcaktuar i shejti Pap Virgjili. Zbulimet e sotme arkeologjike n rrnojat e Justinians, t quajtur nga sllavt Caricin Grad, domethn Qyteti i Mbretit kan nxjerr n drit disa objekte t rndsishme, q dshmojn madhshtin dhe pasurit e ktij qyteti. Muret e ndanin qytetin n tre pjes: Akropoli, pjesa e siprme dhe pjesa e poshtme zn s bashku nj siprfaqe prej 8 hektarsh. Kishat dhe ndrtesat ushtarake zinin rreth dy t tretat e pjess s siprme, ndrsa pjesa e poshtme kishte m shum ndrtesa publike. Aty jan zbuluar rrug me portik, q t onin n nj shesh rrethor. N qytet kishte dyqane, ujsjells, banjo, godina ushtarake dhe ndrtesa t tjera publike. Binin n sy veanrisht ndrtesat fetare: nj katedrale, nj bazilik dhe gjasht kisha, t vendosura n t dy ant e rrugs kryesore. Prokopi e quan qytet t madh dhe t populluar, madje thekson se qyteti ishte rritur dhe nj pjes e popullsis jetonte jasht mureve t tij. Qytet tjetr i rndsishm ishte Justiniana e Dyt (Ulpiana e vjetr), q shtrihej 10 kilometra n juglindje t qytetit t sotm t Prishtins. N at vend kishte qen nj qytet ilir q n shekullin VIII para ers s re dhe me pushtimin romak t Dardanis qe shpallur Municipium. Pas trmetit katastrofik t vitit 518 u ndrtua nn kujdesin e Justinianit. Qyteti ishte i rrethuar me mure tre metra t gjra dhe kishte dy kulla n form t nj gjysmrrethi n do 27.5 metra t tij. N mes kishte nj kshtjell me prmasa 400 metra gjatsi dhe 400 metra gjrsi. Grmimet arkeologjike, q filluan n vitin 1953 zbuluan pjes t mureve t qytetit, hyrjen veriore dhe Bazilikn Justiniane. N bazilik u gjet edhe nj mozaik, restaurimi i t cilit filloi n vitin 1973. Jan gjetur edhe mbeturina t dyqaneve t zejtarve t shekullit III-IV, pjes t rrugs s qytetit t shtruara me pllaka gursh, kanal pr nxjerrjen e ujrave t reshjeve atmosferike, depo drithrash, banjo dhe nj teatr antik. Siprfaqja e qytetit llogaritet n 35.5 hektar, ndrsa s bashku me paralagjet dhe varrezat, qyteti zinte 120 hektar

24

siprfaqe. N vitin 565, Justiniana Secunda prmendet ndr qytetet kryesore n Ballkan, krahas Justinians s Par, Durrsit, Selanikut dhe Athins. Ajo kishte nj bazilik t madhe kristiane, nj teatr antik dhe shum ndrtesa publike. Qyteti ishte n rrugn e rndsishme q lidhte Lezhn me Nishin. Justiniani ndrtoi vetm n Dardani tet qytete t reja dhe meremetoi pesdhjet e nj qytete t tjera. Po kshtu n Epirin e Ri, q i prkiste Shqipris s Mesme, Perandori ndrtoi tridhjet e dy kshtjella t reja dhe meremetoi tridhjet e gjasht ekzistuese. Ndrsa n territorin e Epirit t Vjetr, q i prket territorit t Shqipris s Jugut u ndrtuan dymbdhjet kshtjella t reja dhe u meremetuan dyzet e shtat kshtjella t tjera. Perandori rindrtoi krejtsisht qytetin e Singidinumit dhe e rrethoi me fortesa shum t rndsishme. Po kshtu ngriti nj fortes t madhe n afrsi t ktij qyteti. Me emrin e vet, Justinianopolis, Perandori pagzoi edhe qytetin Adrianopolis n Epir. Gjithashtu pran Justinians s Dyt, u ndrtua nj qytet i ri, i quajtur Justinopolis, pr nder t dajs s Augustit, themeluesit t dinastis, Perandorit Justin I. Justinani u kujdes q Iliriku t ndihej i sigurt dhe e bri mbrojtjen e territoreve ilire prej sulmeve t barbarve nj shtje personale. N territoret ilire u ndrtuan 43 fortesa t reja dhe u riparuan 50 fortesa t tjera. Kur n vitin 540 hordhit bullgare dhe sllave sulmuan Ilirikun, Justiniani ndrtoi,ose meremetoi rreth 400 vendfortifikime, shumica prej t cilave shum larg kufijve. Vdekja e Justinianit Justiniani vdiq m 14 nntor t vitit 565, pas tridhjet e tet vjet sundimi.. N momentin e vdekjes pran tij ndodhej vetm Patrici Kalinik, oficer i Truprojes Perandorake. Ishte mesi i nats, kshtu q askush nuk e msoi vdekjen e Perandorit deri nesr n mngjes. T part pr vdekjen u njoftua nipi i tij, Justini II dhe bashkshortja e tij, Sofia.Trupi i Perandorit tg ndjer u fut n nj sarkofag t mermert, brenda t cilit ndodhej nj veshje prej llamarine t art dhe u varros n Kishn e Apostujve t Shejt. Qytete t tjera me emrin e Justinianit Justinianopolis Prve qyteteve ilire, me emrin e Justinianit t Madh jan pagzuar edhe qytete t tjera. N provincn Acilizene, t vendosur midis lumenjve Eufrat dhe Antitaurus, atje ku u strehua Mithridati i ndjekur nga Pompei, ndodhej qyteti Elizia, kryeqendra e provincs. Qyteti mori emrin Justinianopolis pr nder t perandorit Justinian. sht prmendur shpesh nga kronistt bizantin. Sot qyteti ka ndryshuar emrin dhe quhet Erzindjan, dhe banohet nga 30 mij turq dhe 10 mij armen. Justinianopolis Nova Justinianopolis Nova, qyteti i ri i Justinianit ndodhej n rajonin e Medrens s provincs romake Bithynia Secunda. N periudhn e sundimit romak quhej Modra dhe gjat sundimit t Justinianit iu ndrrua emri n Justinianopolis Nova. Qyteti ishte i vendosur n rrugn kryesore q lidhte Konstandinopojn me gadishullin Arabik. Justiniani n histori Justiniani konsiderohet si njeriu m i kulturuar i shekullit t vet. sht konsideruar si i fundit ndr perandort e mdhenj. Ai ishte frymzuesi m i madh i t gjitha siprmarrjeve t kohs s tij. Kodi i Justinianit hodhi themelet e t drejts moderne. Gjithashtu n at periudh u krijua arkitektura bizantine, u ndrtuan dhjetra qytete, qindra kshtjella,ujsjells, ura, kisha, bazilika dhe katedrale, prfshir Katedralen e Shn Sofis q sht konsideruar si njra ndr mrekullit e bots s vjetr.

25

Si askush tjetr para dhe pas tij, Justiniani u prpoq t ndal vrullin oriental t Perandoris, pr ti u kthyer madhshtin dhe lavdin e Perandoris Romake. Me Justinianin prfundon nj epok. Ai u b Perandori i fundit romak i ulur n fronin e Bizantit, jo thjesht se e fliste keq greqishten, por sepse kishte mendsit e nj latini dhe arsyetonte me logjikn e Perandoris s lasht Romake. Ky burr shteti nuk kishte dashur ta kuptonte se ajo Perandori ishte dika e vjetruar; se kishte pernduar ajo koh kur historia mund t vrtitej sipas vullnetit t nj njeriu t vetm. Megjithat sa ishte gjall Ai e pothuajse e krijoi Perandorin e njsuar Romake, t cils i dha shklqim dhe lavdi t jashtzakonshme. N nj kuptim, Justiniani ishte perandori i fundit romak. Dante e percepton Justinianin si prfaqsuesin e denj t Perandoris s Roms. Si prfundim, shekulli VI mbizotrohet nga personaliteti i Justinianit, kurse sundimi i tij shnon pikn kulmore t Perandoris Romake t Lindjes. Justiniani i Madh sht njri ndr personalitetet m t shquara historik t Kohs s Vjetr dhe padyshim sunduesi m i lavdishm i Perandoris njmij e njqindvjeare t Bizantit.

5. FLAVIUS JUSTINUS JUNIOR JUSTINI IILindi n Konstandinopoj n vitin 520 Vdiq n vitin 578 Perandor: 15 nntor 565- 5 tetor 578 Familja: E ma Vigilantia, motr e Perandorit Justinian, ndrsa babai ishte senatori Dulcinius; pati nj vllat quajtur Marcellus dhe nj motr, t quajtur Praejecta. U martua me Sofien, vajzn e Komitos, motrs s Perandoresh Teodors me gjeneralin e famshm Sittas. Justini II pati dy fmij: vajzn Arabia, q u martua me gjeneralin Badonarios, i planifikuar pr pasardhs i Justinit II, dhe nj djal, Justus, q vdiq para kohe. Rinia e Justinit II Justini II erdhi n Konstandinopoj q n mosh t re dhe u rrit n Oborrin Perandorak t dajs s tij. Ai u angazhua nga daja i tij n misione t ndryshme politiko-diplomatike dhe ushtarake. Me 28 janar 552, u drgua n Kalcedon me nj delegacion njerzish t shquar, n prpjekje pr t bindur pap Virgjilin q t kthehej n Konstandinopoj. N maj tg vitit 553 u drgua m nj delegacion tjetr pr ti br vizit Virgjilit. Pr nj koh t gjat Justini qndroi n detyrn Curopalati, kryeintendent i Pallatit Imperial. Kur kishte kt funksion qe drguar nga Perandori Justinian n Danub n krye t forcave ushtarake q do t siguronin kalimin e trupave bizantine q rrezikoheshin nga sulmet e hunve. Gjithashtu ai mori pjes dy her n shuarjne e dhuns q shprtheu n Konstandinopoj n maj t vitit 562 dhe prill t vitit 563. Justini II, perandori i vullnetshm dhe krenar Ditn q vdiq Justiniani, nipi i tij, i njohur zyrtarisht si Justini II u b Perandor. Ceremonia zyrtare e ngjitjes s tij n fron u zhvillua n Hipodrom. Pastaj ifti imperial u nis m kmb deri tek kisha e Apostujve t Shejt, ku do t zhvillohej ceremonia zyrtare pr Perandorin Justinian. U veprua me ngut, pr t evituar ndonj trazir t mundshme, q mund t vinte prej Justinit t Germanit, kushriri i tij, pjestar i Familjes Imperiale, Magister Militum, q ndodhej n at moment i angazhuar n operacione luftarake n Danub. Ai kishte fituar shum fam pas fitoreve t bujshme kundr barbarve n Danub dhe gjat luftimeve n Lazika. Fronsimi kaloi pa probleme dhe me 1 janar t vitit 566, Justini II festoi me 26

madhshti konsulatin e par. Ktij perandori nuk i mungonte vullneti dhe krenaria. Dshirat e tij ishin t lvdrueshme, ndonse nuk i kishte mjetet pr ti realizuar. Ai mendoi kurdoher pr interesat e shtetit, pr tu siguruar krahinave ligje m t favorshme dhe prmirsuar kushtet e jetess s njerzve. Justini II u prpoq me t gjitha forcat e tij q t riorganizonte ushtrin dhe t prmirsonte sistemin financiar. Justini II sht perandori i par, q bri trajtimin kristian t simboliks imperiale, duke zevendsuar titullin Imperator aesar me Basileus. Pr her t par nn sundimin e tij u b festimi i dits s Krishtlindjeve n t gjith Perandorin. Rimkmbja e ligjshmris dhe e besimit krkonte nj qeveri t fort dhe paqe t siguruar. Lufta kundr persve filloi prsri. Pr ta liruar shtetin prej nj harai detyrues, Justini denoncoi marrveshjen e paqes me perst dhe nuk pranoi q ti derdhte tributet e caktuara. Vendimi ishte dinjitoz, por dhe i rrezikshm. Ai u jepte persve pretekste pr t rifilluar sulmet dhe ata nuk vonuan n veprimet e tyre. N luft n Perndim dhe n Lindje. Shteti krcnohej n t dy frontet, si n Perndim, ashtu edhe n Lindje. Pas humbjes s territoreve n kohn e Justinianit, barbart nuk kishin hequr dor prej ambicieve t veta pr tu rikthyer. Ushtria perandorake qe e paaft t pengoj lombardt t vendosen n Itali. T udhhequr nga mbreti i tyre Alboini, n vitin 568 pas nj qndrese t dobt lombardt u shtrin n ultsirn padane, pastaj rrethuan qytetin e Pavias, t cilin e morn me luft. Lombardt u martuan me gra vendase, msuan gjuhn latine, prvetsuan kulturn romake dhe duket se nuk synonin t shkatrronin veprn justiniane. Ata prfaqsonin nj element t ri e t fuqishm n Itali. Krcnim prbnin dhe avart, me t cilt Perandori Justin II ishte n luft pr tre vjet rrjesht n Dalmaci. Por m n fund Ai u detyrua t nnshkruante me ta nj traktat paqeje dhe t paguante nj tribut vjetor prej 80 mij monedha, shum mjaft m e madhe se tributi q u paguante m par Justiniani. Justini II synonte q t kishte duart e lira n betejn me perst. Dhe me t vrtet n vitin 572 rifilloi lufta me perst. Ushtria bizantine sulmoi e para, duke kaluar lumin Eufrat pr ti shkaktuar armikut humbje t mdha. Armenia kaloi n Perandorin Bizantine. Por n vazhdim t luftimeve, pr shkak t mungess s disiplins ushtria bizantine psoi humbje dhe mbreti pers Chosroes mundi t pushtoj qytetin e Dars. Pavarsisht nga kjo situat, Justini II nuk u ndalua, por kaloi Eufratet dhe u ndesh prsri me perst, duke u shkaktuar atyre humbje t mdha. Por n vazhdim,mungesa e disiplins n ushtrin e mbushur me barbar ishte shkaktari i shum humbjeve. Ndrtimet e Justinit II Gjat periudhs s sundimit t Justinit II nuk u bn shum ndrtime. Situata e vshtir ekonomike n t ciln u gjend shteti pas luftrash t vazhdueshme gjat sundimit t Justinianit , nuk e mundsonte ndrmarrjen e veprimtarive t gjra ndrtuese. Prmendet pallati Sofiana, q kishte filluar t ndrtohej q para ngjitjes s Justinit II n fron. Ky pallat i pajisur me shum mozaik ishte i vendosur buz Bosforit. Nj pallat tjetr, i quajtur Deuteron qe ngritur n paralagjen veriperndimore, ku Justini pati jetuar prpara se t kurorzohej n fron. Pran pallatit u ndrtua nj hipodrom dhe shum lulishte. Dihet se Justini II ndrtoi nj banj publike n Forum Tauri, q e emrtoi sipas emrit t Sofis. Po kshtu prmenden meremetimi i mureve rrethuese t Kryeqytetit dhe ujsjellsit t Valensit. Justini II prmendet si ni