garp meselesi-bedri gencer

8/4/2019 Garp Meselesi-Bedri Gencer

1/25

Muhafazakr Dnce Yl: 4 - Say: 16-17 Bahar-Yaz 2008

GARP MESELES:SON OSMANLI ve MISIR

AYDINLARININ BATI MEDENYETTASAVVURU

Bedri Gencer*

ZETBu makalede XIX. asrda iki ana slam geleneini temsil eden Osmanl ve

Msr aydnlarnn Bat medeniyetini nasl tasavvur ettikleri incelenmitir. Batmedeniyetini, Osmanl dnrleri adalet deerince anlamlandrlan, meru-latrlan ideal slam dzenin madden gelitirildii halde manen yozlatrl-

m bir kopyas olarak alglarken, Msr dnrleri aklletirmeyle ezici bir gkazanarak zgrlklerini tehdit eder hale gelen insanlk tarihinde emsalsiz birmadd medeniyet olarak grdler. Bat medeniyetinin bilimsel-teknolojik veendstriyel gelimenin rn madd gcn, meruiyete dayal dil yneti-min eseri olarak gren Osmanl aydnlarna karlk Msr dnrleri, Av-rupann sosyal dzen baarsn, akliyete dayal madd uygarln trevi ola-rak gryordu. Bat medeniyetini meruiyete dayal dzen baars olarak ta-savvurlar uyarnca Osmanllarn Bat-tarz kalknma stratejisi, geneldeorijinalizm anlayna dayanyordu. Buna karlk Msrllarn ilerleme stratejisi,

* Do. Dr., Kocaeli niversitesi, BF, Uluslararas likiler Blm.E-mail. [email protected]


2/25

Muhafazakr Dnce / Osmanl Modernlemesi

34

Batnn maddiyat ile slamn maneviyat arasnda eklektisizm veya sentezformlne dayanyordu.

Anahtar Kelimeler: Osmanl mparatorluu, Msr, Bat medeniyeti, me-ruiyet, akliyet.

GARP MESELES

Tarihin hzland dnemlerde farkl kltrlerin karlamas tarz, biretki/tepki veya amel/akslamel (action/reaction) diyalektiince belirle-nir. A. J. Toynbee (1992: 1514; 1962: 16787) tahaddi ve karlk teziylebunu dnya tarihine uygulamtr. Bir kltr, ancak bakalarnn pahasnayaylabilir ve saldrya urayan kltrn mensuplar tarafndan bu klt-rel saldrya verilecek iki alternatif karlk vardr. Toynbee tarafndanzealotizm denen birinci tutum, kurbanlarn, bu kltrel saldrya kendi kl-trlerine her zamankinden daha sk bir ekilde sarlarak tepkisel bir ekil-de karlk vermesini belirtir. Ancak slam dnyasndaki Vehhab ve Meh-d hareketlerinde grld gibi, daha gl bir kltre bu ekilde pasif

bir karlk vermek, baarszla uramaya mahkmdur. Herodianizm de-nen ikinci alternatif ise, yabanc kltrle bir ekilde uzlamaya ynelik ak-tif bir karlktr ki, tarihteki rnekler bu tarz karln baar ansnn da-ha yksek olduunu gstermektedir. Batl kltre kar toptan bir redgsteren XVIII. asrda Vehhablik ve XIX. asrda Mehdlik gibifundamentalistik hareketler, slam dnyasnn Arabistan ve Sudan gibinisbeten ilkel blgelerinde kmt. Bu blgeler, gemite modern hayat vednce tarzyla herhangi bir etkileim yaamadklar iin Batl kltrntoptan ve pervaszca reddedebilmilerdi. Oysa Osmanl, Msr, Suriye, Tu-nus, ran, Hindistan ve Rusya gibi Batl hayat ve dnce tarzyla younetkileime girmi medenilemi slam blgeler, Batya daha aktif ve sofis-

tike bir karlk vermek, slam yeniden yorumlayarak hesaplamak zo-rundayd.

Batya bu aktif karlk ise, Osmanl gibi Batnn saldrsna urayanbyk lkelerin aydnlarnca benimsenen ve Batya kar Bat iin ola-rak parolalatrlan misilleme , dmana kendi silahlaryla kar koymafikrine dayanr. Yani Bat karsnda ayakta kalmann yegne etkin yolu-nun, ona kar, kelimenin en geni anlamyla kendi silahlaryla, Bat ya-pm silah ve bombalar kadar Batl kurum ve fikirleri benimseyerek sa-vamaktan getii fikri. Misilleme veya mukabele-i bil-misil dsturu (Heyd1993: 37), slam ve Osmanl ulemas tarafndan Kurndaki i'dd- kuv-


3/25

B. Gencer: Garp Meselesi: Son Osmanl Ve Msr Aydnlarnn Bat Medeniyeti ...

35

vet ayetine1 dayandrlyordu. Ancak bu, aslnda evrensel bir stratejik,pragmatik ilkeydi. Benzer ekilde Batya kar Bat iin sloganyla genibir adan Bat medeniyetinin tm rnlerinin misilleme yaplacak silahlarolarak alglanmas, Osmanl kadar tipik olarak XIX. yzylda Wei Yuannformle ettii gibi inli, Japon ve Rus gibi imparatorluklarda da grlebi-

lirdi (Lackner 2001: 99, Hacker 1977, Toynbee 1962: 99, 19495, 23954). Ba-tl deer sistemlerini tamamyla benimseyen Asyal lkelerde yeni fi-kirlerden Batldan ziyade modern fikirler olarak bahsetme eilimine

dikkat eken Keddie (1959) de modern Asya dnce tarihinin bu pers-pektiften mukayeseli olarak incelenmesini nerir.

XIX. asrda inli, Japon, Rus ve Osmanl gibi byk topluluklarn ay-dnlarnn Bat medeniyetiyle hesaplamas diyalektik bir seyir izledi. Batmedeniyetine kar koymak iin nce onu tanmak, sonra da bu tasavvuruyarnca yerli gelenei yeniden yorumlamak gerekiyordu. Bat medeniye-tini tanma ynelii, misilleme mantndan kaynaklanyordu. Kendinekar kullanmak, misilleme yapmak iin nce Batnn silahn, g kay-

naklarn iyice tanmaya ihtiya vard. Zamannda Batnn Douya kartutumu da benzer ekilde olumutu. XIX. asrda uluslararas politikadaBatl byk gler arasnda Avrupann hasta adam Osmanl mpara-torluunun mirasnn paylalmas planlarn ifade eden ark Meselesi,yaygn yorumlara gre Napoleonun 1798teki Msr seferiyle balamt(Ze'evi 2004, Brown 1984). Filoloji-temelli oryantalizm disiplini tarafndandoululatrma (orientalizing) Napoleonun bu medeniletirme (civilizing)seferine takaddm etmiti. Doulu tekiletirilmek suretiyle Batnnyeni Sezar Napoleon tarafndan fethedilme/medeniletirilmeye hazr halegetirilmiti. Hatta onun Msr seferine refakat eden Silvestre de Sacy gibioryantalistler sayesinde doululatrma ile medeniletirme elele y-

rmt.Bu oryantalizme tepki oksidentalizme; ark Meselesi, Garp Mese-

lesine yol aacakt. XIX. asrda gcnn zirvesine karak Doulu lkele-rin tarihini hzlandran Bat medeniyeti, bir mesele olarak kendisini Do-ulu aydnlara dayatt. Ancak yakndan bakldnda Bat ile Doununkarlkl tekiletirmeleri, oryantalizm ile oksidentalizm arasnda kritikbir fark grlecekti. 1500 ylndan balatlabilecek erken modern ada Ba-

1 Siz de onlara kar gcnzn yettii her kuvvetten ve cihad iin beslenen atlardan hazrlkyapn; bununla hem Allah dmanlarn korkutursunuz, hem sizin dmannz, hem de onlar-dan baka dierlerini ki onlar siz bilmezsiniz; Allah bilir ve Allah yolunda her ne sarf ederse-niz, karl size tamamen denir ve hi hakszla uramazsnz (Enfl/60).


4/25


36

t da gerek seyahatler, gerekse bilimsel aratrmalar yoluyla aslnda Do-unun kltrel gcnn srrn keif amacyla yola kmt. Oryantalkelimesi, Dousal, yani geni adan Doulu kltr anlamna geli-yordu. Ancak zamanla bu kltrel farkllklarn filolojik oryantalizm yo-luyla zselletirilmesi, Dousala (Oriental) bal olarak Doulunun(Easterner) da radikal olarak tekiletirilmesine yol at (Said 1978). Teodisiprobleminden dolay Hristiyanla da sirayet eden, niha zafer yolundamelek/eytan arasnda olduu gibi lmcl bir kutuplama ngreneskatolojik, Maniheik zihniyete Doulu, sadece Batldan farkl deil, onaiflah olmaz dman olarak konumlandrld.

Dounun Baty tekiletirmesi byle olmad. Zira genel olarak gele-neksel dnyagrne mensup Doulu topluluklar, teodisi problemineyabanc olduu gibi karsnda acilen glerini toparlamak iin Bat mede-niyetinin objektif ynlerinden yararlanmak zorundayd. Bu yzden Do-ulu aydnlar, genelde rakip ile ona g salayan silahlar veya Ba-tl ile Bat, dahas Batl ile moderni ayrt etmekle temayz etti.

Smrge-sonras paradigmaya ba olarak Buruma ve Margalit (2004)tarafndan Edward Saidin oryantalizm teriminin ters evrilmesiyle icat edi-len oksidentalizm terimi, benzer btn terimler gibi analitik bir inadan okBatya kar tutumlarn bir soyutlamasn ifade eder. Bu almann bal-na yansd gibi oksidentalizm , dorudan smrgecilik maduru toplu-luklarn Batya kar hasmane ynelilerini ifade etmek zere kulla-nldndan XIX. asrdaki byk Doulu lkelerin aydnlarnn Batya kar- aktif ve kompleks tutumlarn aklamaya yetmez.

Buna karlk Buruma ve Margalit (2004) tarafndan terimin bu olum-suz kullanlndan ayrlan Alastair Bonnett (2004), Ziya Gkalp dhil bir-takm Doulu aydnlara atfla gsterdii gibi, byk lde Batl-ol-

mayanlarn icad olan gerek oksidentalizm , gerekse de Bat kavramlarnn,bazen son derece olumlu tazammunlarla Batdan ayr yerli modernlik ge-lenekleri gelitirmek iin kullanldn belirtir. Bat medeniyetinin tasav-vuru bakmndan Kirei (2007)nin Msrl Tahtv ve Taha Hseyin ileTrk Ziya Gkalpi mukayeseyi konu alan almas dikkate deerdir. Ay-rca Avrupa-ii tekiletirmeleri dikkate almakszn Baty Hristiyan, Do-uyu da Hristiyan-olmayan corafya ile zde saymak da yanlt.Jackson (2006)n almasnn gsterdii gibi Kilisenin byk kz Fran-sa ile zdeletirilebilecek Avrupann tekisi olarak Almanya da kinciDnya Sava sonrasnda olduu gibi kimliini Batya kar yeniden kur-maya ynelmitir.


5/25


37

in, Japon ve Rus gibi topluluklara nisbetle XIX. asr Mslman ay-dnlarnn Bat medeniyeti tasavvuru hakknda henz yeterince aratrmayaplm deildir. Dahas anakronik bir ekilde smrge-sonras paradig-malar uyarnca Msrn merkeze geirildii bu almalar, slam dnya-sndaki ana kltrel geleneklere gre Mslman aydnlarn Bat medeni-yeti tasavvurlarn tasnif ve tahlilde de aciz kalr. Anakronik, zira XIX. asrslam dnyasnn lideri, Osmanl mparatorluudur.

MERUYETE KARI AKLYETXIX. asr Mslman aydnlar tarafndan slamn yeniden yorumlanmastarz, onlarn Bat medeniyetini tasavvur tarzlarna, bu ise sz konusu me-deniyetin tehdidini alglama tarzlarna, dier bir deyile algladklar teh-didin trne, bu da mensup olduklar topluluklarn tarih deneyimle ge-litirdikleri slam yorumlarna, yerli geleneklere gre deiecektir. Bu yz-den slam dncesindeki sreklilik izgisinden kopu noktalarn grme-nin en iyi yolu, bu tutumlar, Osmanl ile Msr dnrlerince temsil edi-

len gelenek/modernlik dalizmince iki ideal tip haline getirerek karla-trmaktr. ada slam dncesi, bu gemi iki ana ideolojileme rnt-s tarafndan belirlenmitir. Bu ikili mukayeseli perspektif, modern-ncesislam dnyasndaki iki temel deneyim merkezine, Osmanl ile Arap veran dnyalarn kapsayan Osmanl-d dnyaya tekabl eden mer-kez/evre emasna uymaktadr.

Din/gelenek veya tekst/kontekst dalizmine gre XIX. asr Mslmanaydnlarnn Batya kar tutumlarnda ortaklk kadar farkllk da gz-lemlemek mmknd. Doal olarak tekste bal Mslman aydnlar,Kurna atfla krizi tehis etseler de hermentik terimleriyle ondan sonradevreye giren farkl kontekst veya tedeyyn dediimiz geleneklere greayetlere getirdikleri yorumlar olduka deiiyordu. XIX. asrda hemenhemen btn Mslman aydnlarn krizi tehis ve tedavi tarzlarnn te-melde iki ayete dayandn gzlemlemek mmknd. Onlar, Mslman-larn Bat karsnda zayflama srecinin yanl bir ahlak tercihle baladtehislerini genelde tayr-i enfs yetine2 dayandrdlar. dd- kuv-vet yeti3 ise onlara gre krizden k, tedavi yolunu bildiriyordu. Tehis

2... muhakkak Allah bir kavme verdii (nimeti)ni, onlar nefislerindekini deitirinceye kadar deitir-mez. Allah bir kavme ktlk isteyince de onu giderme aresi bulunamaz (Rad/11).3 Siz de onlara kar gcnzn yettii her kuvvetten ve cihad iin beslenen atlardan hazrlkyapn; bununla hem Allah dmanlarn korkutursunuz, hem sizin dmannz, hem de onlar-dan baka dierlerini ki onlar siz bilmezsiniz; Allah bilir ve Allah yolunda her ne sarf ederse-niz, karl size tamamen denir ve hi hakszla uramazsnz (Enfl/60).


6/25


38

ve tedavi iin bu ayn ayetlere atf yaplsa da bunlara Osmanl ve Msrlaydnlarca verilecek anlamlar hayli deiecekti.

Osmanl gibi Msrl aydnlarn krizin tedavisi iin savunduklar prog-ram da znde Bat medeniyetine kendi silahlaryla kar koyulmasn n-gren evrensel misilleme dsturuna dayanyordu. Osmanl ulemas gibi

Muhammed Abduh da idd- kuvvet ayetinden onlarn slama karsava iin kullandklar ayn silahlarla kfirlerle savalmas gerektii il-kesini karr (Adams 1968: 130). Ancak buradaki ana mesele, hangi si-lahlarn kullanlacan tayin iin kendilerini hangi Batnn nasl tehditettii sorusunun cevabnn bulunmasyd. Bat medeniyetinin, tarih de-neyimlerine gre Osmanl aydnlarn adalet, Cemaleddin Afgn veMuhammed Abduhun ahsnda ranl-i ve Arap-Snn aydnlar isehrriyet kaygsna sevk ettiini belirlemitik (Gencer 2008). Onlarn Batmedeniyeti tasavvuru, bu baskn kayglar tarafndan belirlendi.

Osmanl ve Msrl dnrlerin Bat medeniyetini tasavvur tarzlarnngereince karlatrlmas iin ncelikle meruiyet ile akliyet kavramlarn

tanmlamaya ihtiya vardr. Max Weberin Batl modernlii karakterize et-tii akliyet (rationality) kavram, Batda dnyann bysnn bozulmasylaortaya kan meruiyet krizini telafi arayndan dodu; ancak meruiyetinkaybolduu modern dnyada akliyetin anlam da buland. nl Weberuzman Kalberg (1980), pratik, teorik, zsel ve ekl olmak zereWeberin almalarnda gelitirdii drt akliyet tipini ayrt etmektedir. Bi-zim burada ele alacamz, aslnda meruiyet ile akliyet dalizmine tekableden son iki akliyet tipidir.

Weberin geleneksel ve modern eylemleri anlamlandrma tarzlarnnher ikisini de modern akliyet kavramyla tanmlayarak karlatrmas tabi-atyla karkla yol amtr. Meruiyet, beer pratiin, metafiziksel ka-

rakterinden dolay rasyonel ve deneysel aratrmann tesinde kalan, dintarafndan getirilen deer ve hkmler manzumesine uygunluu anla-mna gelmektedir. u halde onun deer-akliyeti dedii ey, aslnda merui-

yet, ara-akliyeti ise atl svari trnden fazlalkl bir ifade olarak mnhas-ran akliyet anlamna gelmekte, bu durumda deer-akliyeti/ama-akliyeti ay-rm aslnda meruiyet/akliyet ayrmna tekabl etmektedir.

Osmanl ve Msrl dnrlerin Bat medeniyetini tanmlama tarzlarnkarlatrmak iin meruiyet/akliyet kavramlarn aydnlattktan sonra biz-zat medeniyet kavramn nasl algladklarna bakmakta fayda vardr. n-k bizzat medeniyet kavramna baklar, onlarn Bat medeniyetini merui-

yet ile mi, akliyet ile mi karakterize ettiklerine de delalet eder. Batya


7/25


39

nisbetle deskriptifbir anlama sahip olan medeniyet , XIX. asrda mutlak ola-rak kullanldnda artk normatifbir anlam ifade eder olmutu. Tasvir an-lamda medeniyetin alglamas, tabiatyla normatif anlamda medeniyet ta-savvuru tarafndan belirlenecekti.

Geleneksel dnyada kimlikler, Mslman/kfir gibi kat bir inan

ayrmna dayanyor, Dou da Bat da slam ve Hristiyanlk gibi evrenseldinlerini kar tarafa dayatmaya alyordu. slam dnyas da uzun sreBaty bu inan ayrm asndan, kfir Frenkler olarak grerek Hristi-yanln rengini tayan her eyi reddetti. slam dnyas, Batdaseklerleme srecinin kritik aamalarn tekil eden XV. asrda Rnesans,XVI. asrda Reformasyon, XVII. asrda Bilim, XVIII. asrda Aydnlanma ha-reketlerine temelde Hristiyanla kar nyargdan dolay kaytsz kal-mt. Ancak bu dnmn zirveye kt XIX. asr deoloji anda du-rum deiti. Bat, artk tamamyla dntrerek sekler-evrensel klasoktuu dinini Douya dayatabilecek gce erimiti. Napoleon, Msrahem medeniyet, hem de bunun dayand ideolojiyi yaymak iin gelmiti.

Doal olarak nce somut olduu iin, ksaca Batl hayat tarz diye-bileceimiz Bat medeniyeti Doululara cazip geldi. Napoleon, Msra bumedeniyetten ancak bir nebze getirmi, daha sonra bundan etkilenen Ms-lman aydnlar bizzat yerinde bu medeniyetin nimetlerini gzlem-lemeye balamlard. Osmanl dnyasna civilisation, Frankofon TanzimatPaas Mustafa Reidin Paristen gnderdii resm yazlaryla gemitir.Paa, tabiatyla Trke karln bulamad bu modern kelimeyi dilimizeterbiye-i ns ve icr-y nizmt gibi hem geleneksel, hem de modern anlamla-rn bir arada kullanarak aktarr. Daha sonra da bu dilimize medeniyet ola-rak yerleir. Hlbuki bu, kavramn orijinali civilitynin karldr;civilisationunesas kelime karl temeddndr. Nitekim Cevdet Paa, buiki kelimeyi de kullanr (Gek 1996: 117137).

Medeniyet kavramnn Avrupada giderek artan tedavlyle entelek-tel syleme hkimiyeti (Boer 2005), modern dnyann tam douunu ha-ber verdi. Katolik Bat, aslnda tarihteki medeniyetler gibi tarih, deskriptifanlam tayan medeniyetine gcyle normatif bir anlam kazandrm, me-deniyet olgusunu ideale dntrm, geleneksel hak/batl din ay-rmnn yerine Bat/Dou medeniyeti ayrmn geirmiti. Medeniyet,bylece Bat-d toplumlar iin bir standart, norm ve ideal haline gelmiti.Tek bana, artikelle kullanldnda din ile hak din kastedildii gibi,aslnda Bat rn, tikel medeniyet ile de hak, evrensel medeniyetkastedilir hale gelmiti. Ya medeniyetten yana veya karsnda olmak d-


8/25


40

nda ntralite gibi nc bir alternatif yoktu hkim imaja gre. Nitekimsekler Yeni Osmanl aydn inasnin Tanzimatn mimar Mustafa ReidPaay medeniyet peygamberi olarak grmesi, medeniyeti, insanln

yeni, evrensel, sekler din olarak algladn aka gsterir.4

MERULATIRMA BAARISI OLARAK BATI MEDENYET

Terakki ve Medeniyet balkl yazlar, Namk Kemal (2005: 212,358)in gerek medeniyet, gerekse de Bat medeniyeti hakkndaki tasavvu-runu net olarak yanstr. Kemal, Medeniyet balkl yazsnn bandaAvrupa ile kltrel etkileim sayesinde Osmanl diline giren medeniyet ke-limesinin oturmadndan dolay pejoratif bir anlam kazandn belirtir.Ona gre sosyolojik adan medeniyet, Aristonun nl tarifinde olduugibi karakteri itibariyle insann toplu yaay anlamna gelir. Ancak po-litik adan ou kez terakki ile eanlaml kulland medeniyet, Kemaliin tek kelimeyle asayite kemal anlamna gelir. Kemal, muhtemelenhuzur ve bar gibi daha zengin armlara sahip olduu iin Arapa

nizam yerine Farsa asayi kelimesini kullanr; asayite kemal tabiri isemkemmel dzen anlamna gelir. Ona gre bu kadar karmak bir dn-yada asayi kelimesinin anlamn tam olarak tespit mmkn deildir. An-cak onun iin teknolojik ve ekonomik gelimenin insanlara salad mad-d nimetler, gerek asayii, medeniyeti salamaya yeterli deildir. Nitekimo, Londrada gzledii rnek medeniyetin tasvirine, adalet ile karakterizeettii ynetimin merkezi parlamentodan balar.

u halde Osmanl aydnlarna gre Bat medeniyeti, adil ynetim vemeruiyete dayal bir sosyal dzenleme baarsn simgeliyordu. Merui-yetin rn nizam (dzen, order), Osmanly da ieren gelenekseldnyagrnn dayand anahtar kavramd; niha hedef, gksel, koz-

mik dzenin yersel beer dzene, kozmosun nomosa yanstlmas, meru-latrma ile beer eylemlerin anlam bulaca bir dzen-kuruluuydu. III.Selimin reform dneminin nizam- cedid, II. Mahmudunkinin ise aynkkten gelen Tanzimat kelimesiyle adlandrlmas bu espriyi gsteri-yordu. Batda Roma mparatorluunun yklndan beri sren dzen ara-y, zellikle Fransz Devriminden sonra daha da aciliyet kazanmt. Ge-leneksel mekanik dayanma kavramna kar gelitirdii organik da-4 inas (2005: 717), adeta Hz. Peygamber iin yazlan naatlara nazire yaparcasna Reid Pa-aya yazd kasidelerde, onu fahr-i cihan- medeniyet, medeniyet resul, ahdini, vakt-isaadet gibi deyimlerle nitelendirir, peygamberler gibi devleti ihya iin mebasine, yani Al-lah tarafndan gnderildiini anlatr, dahas sadece Allah iin kullanlanzt- azim-n gibiifadelerle tabir caizse onu putlatrr.


9/25


41

yanma kavramyla Durkheim, anomi gibi yan etkilerine ramen Batmedeniyetinin organizasyon, dzen-kurma becerisini dile getirmiti. Belkide kendi dneminde btn slam dnyasnda sadece Ziya Gkalp (1973:2456), Durkheimdan ilhamla Avrupa medeniyetinin temeli iblm-dr diyerek Osmanl aydnlar tarafndan Bat medeniyetinin tasavvurtarzn en net ifade etmiti.

Osmanl aydnlarna gre adil ynetim, meruiyet baars olarak Batmedeniyeti, Protestanlk ile balayan zihniyet dnmnn eseriydi. On-lara gre Bat medeniyetinin bilimsel-teknolojik ve endstriyel gelimeninrn madd gc, bu adil sosyal organizasyonun treviydi. Bu anlay,Namk Kemal ile Yeni Osmanllarn da ilham kaynan oluturan TunusluHayreddinde en net ifadesini bulur. Kemal (1327: 21920)e gre Bize la-zm olan icr-y adalettir, adalet, bit-tab kuvveti istihsl eder. Ali Savi deonu izleyerek Elbette nerede adalet varsa orada mamuriyet olur (Kaplan1974: 2/577) der.

Tunuslu Hayreddin (1986: 98)e gre Avrupa, bilim ve teknolojideki bu

atlm, siyas adalete dayal bir beer dzenleme ve tarm ve ekonomi bi-limiyle yeralt ve yerst kaynaklarn ileyerek servete dntrme yolla-rn kolaylatrmayla salamtr. Dnyadan el-etek ekmeyi ngren Ka-tolik Hristiyanln aksine Avrupallar, ona gre, dnya hayatn olumla-yan dinamik, -Protestan- anlay sayesinde ilerleyebilmilerdir. Bu bakm-dan Ahmed Cevdet ve Namk Kemal (2005: 212) gibi Osmanl dnrleri,Batl medeniyetin modeli olarak ngiltereyi, zelde Londray gryordu.ngilterenin Kalvinistik zihniyetten mlhem tarih geliim seyri de Os-manl dnrlerinin medeniyetin manev ve madd boyutlar arasnda

ngrdkleri bu nedensel ilikiyi rneklendiriyordu.5

Osmanlda deiimin mimarlar, temelde Protestan Avrupay gzleye-

rek bu sonuca ulamlard. III. Selim zamannda Ebubekir Rtib ile Tan-zimatn bir numaral teorisyeni Sadk Rifat Viyana, hareketin mimarMustafa Reid, Londra bykelisi idiler. Glhane Hattnn ilanndanyaklak bir buuk yl nce 1837de Viyanaya eli olarak gnderilen SadkRifat, Londra bykelisi Mustafa Reide Viyanadan, Osmanl mpara-torluunda yaplacak reformlarla ilgili geni teklifleri ihtiva eden bir serimektup gndermeye balad. Bu mektuplarda gelitirilen fikirler ve dahasonraki Glhane Fermannda ilan edilen prensiplerle, Reidin kendi 1841tarihli Avusturya reform projesi ve Tanzimatn ilk yllarnda imparator-

5 Kalknmadaki bu sebep-sonu ilikisi hakknda Namk Kemal (2005: 489)in yorumu.


10/25


42

lukta uygulamaya koyulan fiil reformlar arasnda belli bir paralellik var-dr (Mardin 1996: 200).

Dzen modeli Bat tasvirini en net III. Selim tarafndan Sistova Barn-dan sonra Habsburglarla bozulan ilikileri dzeltmek ve ayn zamandamodern Avrupa dzenini rapor etmek zere 1791 Eyllnde Viyanaya

olaanst eli gnderilen Ebubekir Rtib Efendinin yazd Byk L-yihada buluruz.6 Mays 1792de yurda dnen Rtib Efendinin sekiz aylkViyana seyahatinde yapt gzlemin rn kapsaml sefaretname, III. Se-limin reform programna klavuzluk etmitir. S. Shaw (1971: 98)n da be-lirttii gibi Ebubekir Rtibin layihas, Batda gelitirilen yeni sosyo-eko-nomik ve asker dzenle ksa sreli bir dorudan temasn bile gelenekselOsmanl vizyonunu ne kadar deitirebileceini gsteriyordu. Burada sos-yolojik bir gzle dikkatli bir gzlem yapan Rtib Efendi, Avusturyalsosyo-politik yapnn karakteristik noktalarn belirtmeye almtr.

Rtib Efendinin adn koymadan anlatt hrriyet, modern liberaliz-min anlayndan ziyade, ileride greceimiz Namk Kemal ve Ahmed

Cevdette de karmza kan, dzen ile anlamda saylan adalette temelle-nen, geleneksel hrriyet anlayn yanstr. Sefir, dneme adn veren Ni-zm- Cedid (Yeni Dzen) kavramn ilk kez, Avusturyadaki idar ve

sosyal yapy anlatmak iin kullanmtr.7 Takdirle anlatt nizam, Os-manlnn bir zamanlar sahip olup da kaybettii nizamdr; ancak bunu

cedid klan bir unsur vardr: seklerleme.8 Bir dnrden ok dikkatli bir gzlemci sfatyla grdklerini aktaran sefir iin, Avrupann takdireayan bu dzen baarsyla seklerizm arasndaki elikiyi aklamak im-knszdr. Bu eliki benzer ekilde Msrl Tahtv gibi erken muhafazakrgzlemcileri de artacakt (Newman 2004: 8790).

Bu elikinin aklamas daha sonra giderek hzlanan modernleme s-

recinde Avrupa ile hesaplama gerei duyan dnrlere kalacaktr. Mi-silleme olarak da adlandrlan meruiyete dayal Batl dzeni model almatutumu, daha sonra Osmanlda orijinalcilik olarak adlandrlabilecek biranlayla merulatrlmaya balayacaktr. Bu anlay, Avrupann dzen-kurma/seklerleme elikisini aklarken ayn zamanda ona misillemeyi

6 Findley 1995, Shaw 1971: 90. Sema Arkan, Ebubekir Rtib Efendinin Byk Layihas hakkn-da, 1996 ylnda Kemal Beydillinin nezaretinde, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi TarihBlmnde bir doktora tezi hazrlamtr.7 Ancak Karal (1946: 34)n dikkat ektii gibi Rtib Efendi, nizam- ceditten mnhasran askeryenilii anlamaktadr.8 Karal, agm, 588.


11/25


43

merulatrmaya da yarayacaktr. Normalde Batya misilleme tutumu, Hz.Peygamberin Kim bir kavme benzerse ondan olur anlamndaki hadisi(Mttak 2004: IX/6) uyarnca muhafazakr ulema tarafndan Baty taklitve bidat ithamyla karlaabilecekti. Oysa misilleme, Batllamann arka-snda yatan zenti (emulation) veya taklit (mimesis) gibi pasif bir anlaytanok byk topluluklar iin orijinalcilik denebilecek aktif bir anlaya daya-nyordu. rnein eyhlislam Esad Efendiye gre Osmanlnn hkmetgrevlilerine sabit maa denmesi gibi grnte Batdan ald uygula-malar Bat aslnda fkhtan, yani Mslmanlardan almt (Heyd 1993: 38).Buna gre misilleme mantyla Batl kurum ve pratiklerin taklidi, aslndaorijinal modelin geri alnmas anlamna geliyordu.

Orijinalizm denebilecek bu aktif anlay rekabet halindeki btn byktopluluklarda grmek mmknd. rnein Avrupada Ortaalarn nlKatolik propagandisti Philippe de Mzire (13271407) daha henz Os-manl imparatorluk katna ykselmedii halde Trklerinftvvet (chivalry)gibi orijinal Hristiyan deerlere sarlarak glendiini syleyerek Hristi-yan dindalarn ihmal ettikleri bu deerlere sahip kmaya aryordu(Petkov 1997: 266). Tarihin cilvesi, imdi durum tersine dnmt. RifaTahtv ve Namk Kemal gibi birok XIX. asr Mslman aydn, Msl-manlar seferber etmek iin benzer argman kullanacakt (Newman 2004:88). Kemale gre Avrupa medeniyeti, slam dnyasnda icat edildiktensonra Avrupallar tarafndan gelitirilen birok messeseyi ihtiva ediyordu(Mardin 1996: 356). Bu bakmdan, ona gre, Bat medeniyetinin stnlizaf ve geiciydi: stikbalimiz emindir, nk bir zamandan beri ve bir dere-ceye kadar medeniyet leminde saltanat srmee balad grlmekte olanmuvzene-i devliye efkrnn mye-i hayat, burann istikllidir (Namk Kemal1327: 129). Buna gre Batnn kabahati, Osmanl zihniyetince adalet ile z-de saylan bu nizam baarsn ktye kullanmakt. slam dnyasnn

yapmas gereken de zne dnerek kaybettii dzene tekrar kavumakt.Tm belli bal geleneksel topluluklarda, tarih olarak tedeyyn denen

din dn ve yaayn kvamna eritii bir altn a tasavvuru bul-mak mmknd; bu, tedeyynn ideal modelini oluturuyordu. Dolay-syla yozlama olarak adlandrlan bu ideal modelden uzaklama, se-kinleri, dorudan din yerine beer irade ve uygulamay sorgulayarak tek-rar bu ideal modele dn arayna sevk etmitir. Koi Beyden itibarenOsmanl sekinleri, hep problemi uygulamada grm, bunalmn, ba-larda kendilerinin mutluluunu salayan knunlarn zamanla uygulanma-snda gsterilen kusurlardan kaynaklandn dnmlerdir. Osmanl veslam dnyasnda modernlemeyi balatan Tanzimat ferman, bu gelenek-


12/25


44

sel restorasyon eiliminin zirvesi saylabilirdi. Adaletnameler silsilesininsonuncusu saylabilecek Tanzimat Fermannn temel mesaj, Yeni Osman-llarn da belirttii gibi, bunalmn zm iin eriatn daha iyi uygu-lanmas gerektiidir (Sungu 1940: 801, 807). Ferman, znde, Osmanlnnaslnda kendisine ait dsturlar daha iyi hayata geiren bir lke olarak Av-rupay model alma projesi eklinde okunabilirdi.

Hasta Adam balkl yazsnda Namk Kemal (1327: 97, 100) hastal-n temel sebebi olarak, her hususta, ricalde, malda, askerde azl grr kibunun da kayna ynetim usuldr. Tanzimat ile merutiyete deil, tamaksine brokratik istibdada giden bir sre balamtr. lletin kayna,halk takmayan, knuna ve hakka uymayan mutlak ve keyfi ynetimdir. O,daha sonra klasik dnem Osmanl yneticilerinin eriat ve adalete riayethususundaki titizlik ve duyarlklarndan rnekler verir. te vaktiyle birkk airetten bir hilafet-i kbra tekil eden ve sademt- celdetiyle dnyay tit-reten Devlet-i Aliyenin zaman- ikbali bu imi. Oysa imdi, her ey, yasama,yrtme, yarg, Babliden ibaret olmu, ahaliyi takan, meruiyet endiesitayan yok. Padiah aciz, devlet baba, halkna kar zlim haline gelmi.Peki, are ne? Tafsilat- meruhadan anlalr ki, halkn eski hrriyeti ve erinevvelki hkmeti her ne vakit iade olunursa, devlet o vakit illetten kurtulur. Kemalin fazla basit gibi grnen restorasyona dayal bu reetesi, dinamikOsmanl slam yorumuna dayal politik zihniyetin tipik i fadesidir.

Restorasyon , Kemal gibi Osmanl aydnlarnn entelektel reetelerininana-temasn olutururken, ilerleme de restorasyonun stratejik ilkesini olu-turdu. Romantisistik, Protestan Aydnlanmann rn ilerleme kavram,civilisation gibi hem varlacak hedefi, hem de bu hedefe ulama, ancak on-dan farkl olarak gemi ilkel aa dn srecini anlatyordu. Kemal degelecek Gen Trkler kuandan farkl olarak terakki ile bir taraftanOsmanl altn anda somutlaan asayi anlamnda medeniyeti, dier ta-raftan bu kaybolmu dzene tekrar kavuma srecini kastediyordu: Bizvaktiyle daima terakkiye mail bir kavim imiiz. St nahiyesinden kmz, bukadar yerleri istila etmiiz. Sonra vukufu iltizam eder bir kavim olmuuz, bulun-duumuz halde duracaz diye diye bu kadar yerler kaybetmiiz. Daha sonra per-

gel haline girmiiz, bir ayamz daima bulunduu yerde mhlanp kalmak istiyor,br ayamz daima teyi beriyi dolamakla urayor. Osmanly terakkiylegelien bir imparatorluk olarak gren Namk Kemal (2005: 223, 401)in bu-rada eletirdii ve hayfland, kaybolan, dinamik emperyal vizyondur.

Bu vizyonun kaybyla imparatorluk devaml deimek zorunda kal-mtr. Hlbuki ona gre deiim, hem iyi, hem kt ynde olabilecek, iza-f, stratejik bir ilkedir. Daha iyiye ulama midiyle deiim isteyen halk,


13/25


45

daha ktye gidince bu kez de mutlak anlamda deiimden korkar halegelmitir. Buna karlk d ve i gler srekli deiim gereini vurgula-yarak psikolojik bask yapmaktadrlar. Sonuta bu zt, mutlak deiim veistikrar talepleri arasnda bocalayan lke ynn bulamaz hale gelmitir.Bu ksr dngy amak iin Kemal (1327: 1934)in reetesi nettir: (...)Bendenizin efkrmca dhili idarenin iki esasl ubesi vardr ki, biri icra-y adalet,biri istihsal-i terakkidir. (...) Farz edelim ki, Maarif Nazr geen sene bir mahallemektebini numune olarak slah etti de, bu sene stanbul mekteplerinin hepsini ohale koymak iin bin kese masraf istedi; eer mektep filhakika bir terakki gs-termise ona kim mani olur? Grld gibi o, terakki ile sarahaten, ksavadede gelime ve kalknma, zmnen, uzun vadede klasik dzene ka-

vumay, hatta baka bir yerde ahlak olgunlamay kasteder.9

Rayndan kan bir lkede kendini birden ok taraf ikna etmek zo-runda hissettii iindir ki Kemal, tabir caizse strateji iinde strateji izle-mitir. Restorasyonun stratejik ilkesi olarak geleneksel anlamda ilerlemeyisavunurken, bu gizli ilerlemenin stratejik ilkesi olarak da modern, ileriye

dnk ilerlemeyi savunmutur. stikbal balkl yazsnda grld gi-bi Kemal (1327: 126)in bu ok ince stratejilerinin anlalamamas, NiyaziBerkes (1978: 296) gibi gzlemcileri bile yanltmtr: L ykyla dnlsn,insann hayat yalnz istikbalden ibaret deil midir? Mzi nedir? Bir mevt-i ebed.Hl nedir? Bir nefes-i v pesin. Gerek fert iin, gerek cemiyet iin mzi mesudimi, anl imi, bugne ne faidesi grlr? Hl rahat imi, emin imi, yarna nelutfu kalr? (...) stikbal ki, milletin nur- didesi, medeniyetin hulasa-i midi, in-saniyetin mmidd-i hayatdr.

Kemalin burada dile getirdii, ilk bakta modern grnen ilerlemefikrini Ahmed Midhat gibi devrin dier Osmanl yazarlarnda da bulmakmmknd (Okay 1989: 7). Bu, erif Mardin (1995: 61)in Tanzimat re-

formcularnda da gzledii faraz gelecek anlayyla aklanabilirdi:Bir sosyal gereklik modelinin, gerekliin kendisinden daha hzl ilemesi iinkii kendisini faraz bir gelecein iinde tasarlamak zorundayd. (...)Tanzimat re-

formcusu bir eylemciydi; fakat o, kendini, her ne kadar istikbal iin bir faydas daolsa, esas olarak bugn ekillendiren biri olarak gryordu. nsan mdahalesinedayanan yeni zellikleriyle birlikte, imdiki zamann dnda gelien bir btn ha-linde oluturulmu tarih bir gelecek fikri, Tanzimat dncesinin balang nok-

9el-Cevib gazetesinde kan bir yazda, Avrupal yazarlarn zevk-i selimden yoksun olduklaryolundaki iddiay, Avrupada gzlemlerine istinaden geersiz bulan Kemal, haddimizi bilelim,haddimizi anlayalm. Terakkinin mebdei, itiraf- noksandr diyerek muhtemelen bir hadis-i erif ve-ya Arapa vecize aktarmaktadr (Tansel 1967: I/164).


14/25


46

tas deildi. Aksine 1890lar kua (Gen Trkler, BG) ilerleme ynnde ol-makla beraber, hem soyut bir model ve hem de bir gelecek tasarsnn diliyle top-lumu dnmeye baladlar.

AKLLETRME BAARISI OLARAK BATI MEDENYET

Dayandklar slam yorumunun krlganlndan dolay Afgn veAbduha gre hangi Bat sorusunun cevab, zgrlklerini tehdit edenBat idi. Bu muhakemenin gndeme getirdii kritik nc soru ise naslBat?, yani Batnn nasl mtehakkim bir g haline geldii idi. Os-manl aydnlarna gre Bat medeniyeti, meruiyet sayesinde bir sosyal d-zenleme baarsn simgeliyordu. Hlbuki onlarn gznde Bat, bilim veteknolojide tecessm eden akliyet sayesinde fiziksel ve sosyal dnyay de-netim altna almay baaran madd bir medeniyetti. Bat medeniyetini,Osmanl dnrleri adalet deerince anlamlandrlan, merulatrlan idealslam dzenin madden gelitirildii halde manen yozlatrlm bir kop-yas olarak alglarken, Msr dnrleri akliletirmeyle ezici bir g kaza-narak zgrlklerini tehdit eder hale gelen insanlk tarihinde emsalsiz birmadd medeniyet olarak grdler. Bat medeniyetinin bilimsel-teknolojikve endstriyel gelimenin rn madd gcn, meruiyete dayal adilynetimin eseri olarak gren Osmanl aydnlarna karlk Msr dnr-leri, Avrupann sosyal dzen baarsn, akliyete dayal madd uygarlntrevi olarak gryordu. Tahtv ve sonraki dnrlerin Avrupa mede-niyetinin modeli olarak aldklar Fransann tarih geliim seyri bu kav-ramlatrmaya uyuyordu.

Msr dnrleri tarafndan akliyete dayal madd Avrupal medeniye-tin modeli olarak alnan lke Fransa idi. Zira Napoleon, igale geldii M-sra Fransa rneinde bilimsel-teknolojik gcnn zirvesine km Batmedeniyetinin yzn gstermi ve ilk seyyah Tahtv de izlenimleriylelkesine Bat medeniyetinin modeli olarak Fransay gstermiti (Newman2004: 87, 179). Nasl Namk Kemal gibi Osmanl aydnlar iin Avrupa, n-giltere ve ngiltere de Londra demekse, Tahtv iin de Avrupa, Fransa veFransa da Paris demekti; hatta Parisi kadim medeniyetin merkezi olarakAtina ile mukayesesi ilginti.

Geleneksel, siyasetin belirleyicilii anlayyla yetimi bir Mslmanlim olarak Tahtv, Fransz politik dzenini, ksmen mensup olduu ge-leneksel dnce tarzna gre akliletirerek tasvir eder. rnein o Fran-sada gzledii hrriyet olgusunu slam siyas dncesinin iki temel ta- olan adalet ve insaf terimleriyle anlatr (Newman 2004: 89, 194, 206).


15/25


47

Onun Fransada gzledii, slam terminolojide medeniyyt-tab olarak ni-telendirilen insann ancak toplumun bir yesi olarak kendini gerekleti-rebilecei, iyi lkenin adalet ilkesine dayanaca ve hkmetin amacnnynetilenlerin refahn salamak olduu gibi Aydnlanma ilkeleri, kendigeleneine de yabanc deildi. Rousseaunun yasayc fikri de Msl-man filozoflar tarafndan ele alnan Peygamberin ilevine benzemektedir(Hourani 1993: 70). O, Fransz adalet sistemini takdir etmekle birlikte lke-sinin otokratik siyas geleneini gz nne alarak Bat-tarz parlamenter bir demokrasiyi savunmuyordu. Bu manada lkesi iin sadece Franszvergi sistemini istiyordu (Newman 2004: 207). Bununla birlikte seyahat-namesinde, sosyal hayatn bir ilkesi olarak deiim ve deiminin gereklifaili olarak hkmet, halkn hkmet srecine aktif olarak katlmas ve buamala eitilmesi, yasalarn durumlara gre deimesi gerektii ve bir za-man ve meknda iyi olan yasalarn dierlerinde iyi olmayabilecei gibiyeni fikirler de vard (Hourani 1993: 70, 77).

Daha sonra Abduh bata olmak zere Msr aydnlarnn akliyete dayalmadd bir medeniyet olarak Avrupa tasavvurlar, Tahtv ve Afgn tara-fndan etkilenmiti. Afgnnin medeniyet tasavvuru, Fransz tarihiFranois Guizot (1787-1874)dan mlhemdi. Guizotnun 1828de yaynla-nan eseri, Afgnnin tevikiyle bir mridi tarafndan Arapaya evrilerek1877de skenderiyede yaynland. Kitab evinde Ezherli rencilere oku-tan Afgn, ayn zamanda Abduhu Ehrmda (1877) hakknda bir yaz ya-zarak tantmas iin tevik etmiti (Wendell 1972: 1903). Guizotnun tarih bir perspektiften Avrupada dinin medeniyete dntrlmesi srecinianalizi, Afgn gibi Doulu aydnlar olduka etkiledi. Avrupann bugngcnn zirvesine kmas, onun dnm tarznn evrensel geerliinigsteriyordu, Afgnye gre. Avrupann gelime seyri, tm halklarn da-ha yksek bir medeniyet seviyesine kmada izleyecei zorunlu rnty

oluturmaktadr (Keddie 1983: 183).Bat medeniyetinin gcn dehetle alglayan Tahtv (Wendell 1972:

129) gibi Afgn, Bat-egemenliindeki dnyada kapld derin zgrlkendiesinden, kurtulu iin madd Bat medeniyetinin acilen benimsenmesigerektii sonucuna vard. Afgnye gre temelde bilimsel ve teknolojikdevrimin eseri madd bir medeniyet olarak alglad Avrupann baars,bilimin ve onun gerektii gibi uygulanmasndan -teknolojiden-, Mslmanlkelerin zaaf da bunlardan yoksun olmalarndan kaynaklanyordu(Mahzm 1980: 2245, Hourani 1993: 114). O, slam lkelerinin iddetle ih-tiya duyduu teknolojik yeniliklerin yaylmas iin yabanc kelime ve de-yimlerin yerli dil tarafndan benimsenmesini savunur. Batdaki bilimsel ve


16/25


48

teknik yenilikleri olduka yakndan takip eden Afgn, Msrdaki bazmakalelerinde cumhuriyetilik ve anayasaclk gibi Batl fikirlerin yanndatelefonlara ve sadece birka yl nce icat edilmi fonograflara da atfta bu-lunur (Keddie 1972: 90).

Osmanl aydnlar iin Batnn madd gc, adil ynetimin eseriydi. lk

bakta Afgn (1987: 6270)nin stibdd Hkmeti balkl yazsnda dasiyasetin belirleyicilii anlay grlr. Ancak yakndan bakldnda bu-rada onun belki de slam dnyasnda ilk kez Comteun dnd ekildebir teknokrasiyi savunduu ortaya kar. Kenny (1966: 25)nin ngilizceyeaydn hkmeti (enlightened government) olarak evirdii el-hkmetl-mtenattsa ile Afgnnin kastettii teknokrasidir. Ona g-re bu bilirkii (estn) filozoflar, tedbirli ve basiretli bir baba gibi yaa-dklar srece ocuklarnn mutluluunu salayacak artlar hazrlamaktanve ksa ve orta vadeli hazrlklar yapmaktan geri durmaz. Bu bilirkiilerlkenin ayakta durmasnn ve reayann hayatnn ziraat, sanayi ve ticaretebal olduunu bildikleri gibi bunlarn ancak iki hususa riayetle hakknnverilebileceini bilirler: Gerekte ikisinin esas sebebi olan birincisi, gerekfaydal bilimler ve faydal sanatlardr. kincisi ise zira aralar ve sanayimakinelerinin hazrlanmas ve kara ve deniz ticaretinin geliimi iin ge-rekli iletiim-ulam altyapsnn salanmas. Ona gre Batl bilimsel icat-lar, dine bir etkisi olmakszn benimsenebilirdi (Keddie 1972: 165).

Muhtemelen Tunuslu Hayreddinin etkisiyle, Tahtvde olduu gibi sa-dece bilimsel-teknolojik deil, politik alanda da orijinalcilik anlay Abduh(1980: I/354)da da bulunur. Ona gre din, ry Mslmanlara vacip kl-makla birlikte onun nasl uygulanaca hakknda belli bir model nermemi-tir. O yzden faydal bulunduu takdirde bunu Mslmanlardan alarakzel bir sisteme dntren uluslarn demokratik rejimlerini model almaktasaknca yoktur. O da Tahtv ve Afgn gibi pozitivistik bir zihniyetle slambizzat medeniyet vefaaliyet (terakki) ile zdeletirir (Hourani 1993: 139, 144).Ona gre Avrupallarn servet ve g kazanmalarn salayan temel faktr,bilim ve kltr alannda yaptklar atlmdr; o halde ilk i, bu bilimleri lke-de yaymak iin olanca gle almaktr (Adams 1968: 135). Din, karakterle-rini yeniden ekillendirdii takdirde Mslmanlar bilimsel ve kltrel baa-rda yararak Avrupallarla eit hale gelebilirler.

BATI MEDENYETNE EKLEKTK YAKLAIMBat medeniyetini meruiyete dayal dzen baars olarak tasavvurlaruyarnca Osmanllarn Bat-tarz kalknma stratejisi, geneldeorijinalizm an-


17/25


49

layna dayanyordu. Buna karlk Msrllarn ilerleme stratejisi, Batnnmaddyat ile slamn maneviyat arasnda eklektisizm veya senteze daya-nyordu. Bu konuda ana ilham kayna Japonya idi. Japon rneindenesinlenenlere gre ilk bakta topluluklarn benimsedii deer manzumele-rine gre deien ahlaka karlk Batl bilim ile teknoloji, deerden-bamsz, objektif ve evrenseldi. Ancak zamanla bu kanaatin geerlik dere-cesi sorgulamaya ald. Gndeme gelen temel sorulardan birincisi, bunungerekten byle olup olmadyd. kincisi , eklestisizmin bu iki maddeyikapsayp kapsamadyd. ncs , deer-ykl ahlakn bile slam dn-yas tarafndan korunmaya deer olup olmadyd.

Kanaatimce Tahtv gibi nc Mslman aydnlar, medeniyetAvrupas ile kfr Avrupasn dikotomik bir ekilde gzlemleyerekAbduh ve sonraki Mslman aydnlarda grlecek bir mekanikeklektisizme zemin hazrlamt. XIX. asrda hemen hemen btn Mslmanaydnlarn temel zm yoluna iaret iin atf yapt idd- kuvvet ayetindenkfirlerle slam ile sava iin kullandklar ayn silahlarla savalmas gerek-tii ilkesini karan Abduh, bu silahlar bilimsel-teknolojik ve asker garac olarak grr. Ona gre bu ayetin anlamnca, zamanmzda onlara kartop ve tfekler, sava ve hava gemileri ve dier savama aralarnn imala-tyla rekabet edilmelidir. Btn bunlar ise Mslmanlar doal bilimler veteknoloji alannda ilerlemekle ykml klar, zira ancak bu sayede askerhazrlk salanabilir (Adams 1968: 130, Mahzm 1980: 145). Bu anlay,Abduh (1980: III/331)u, zlenen ilerlemenin ancak Batl bilim ve teknikle s-lam ahlakn senteziyle salanabilecei kanaatine gtrmt. Farah Antun(18741922) ile nl tartmasnda dedii gibi: slam, asla medeniyet yolundatkezleyip kalmayacak, ancak o, bu medeniyeti arzalarndan arndrarak yeniden

yaplandracak ve bylece birbirleriyle tantklar zaman medeniyet, slamn engl yardmclarndan biri olacaktr.

Abduhun bu mekanik eklektisizmi, bilahare Trkiyede ondan etkile-nen II. Merutiyet dnemi slamclk dncesinde de grld gibi gi-derek slam dnyasnda hkim dnce tarzna dnecektir. Modern d-nem boyunca Mslmanlar romantik tarih gryle bir yandan gemislam medeniyetini yceltirken, te yandan da zlenen ilerlemenin tahsiliiin Hikmet, mminin yitiidir anlayyla Bat medeniyetinin formelksmyla slam dini ve ahlaknn dz bir sentezini savunmulardr. Szge-limi Abduhun Trkiyedeki taycs saylan Mehmed Akifin u iiri, butavrn tipik ifadesidir:Srr- terakkinizi siz; / Baka yerlerde taharriye heves-lenmeyiniz. / Onu kendinde bulur ykselecek bir millet, / nk her noktadataklid ile skmez hareket. / Alnz ilmini garbn alnz sanatn, / Veriniz hem de


18/25


50

mesainize son sratini. / nk kabil deil artk yaamak bunlarsz, / nk mil-liyeti yok sanatn ilmin yalnz (Aktaran, Kara 1987: I/XXII).

Dou dnyasnda kendi kltrn koruyarak Batl bilim ve tekniinkazanlabileceini gsteren tek lke olan Japonya, Osmanl gibi kendi kim-liini koruyarak Batllamay hedefleyen Doulu lkelere ilham kayna

olmutu. Japonya, zorunlu, genel eitim programnda Batl bilimi yerli ah-lakyla btnletirerek kalknmay baarmak suretiyle SultanAbdlhamide de mit vermiti (Okay 1989: 9, Karal 1988: 2545). Bu resmbaka gre evrensel saylan bilim, slam olsun, Japon olsun, herhangi birDoulu ahlak ile eliik deildi (Worringer 2004). Hedef, Avrupann has-ta adam yerine Yakn Dounun Japonyas olmakt. Ancak gsterdiiparlak teknolojik atlmla kendini Batl, meden uluslar camiasna kabulettirmeyi baaran Japonyann modernleme srecinde yerli kltrn na-sl koruyabildii genelde sorgulanmad. Tek mihver a-sonras medeniyetolan Japonyann modernlemesinde Carol Gluckun da dikkat ektii gibidin, Rusya ve Osmanlya gre din daha az rol oynamt (Aktaran,Deringil 1999: 17). Dahas modernleen Japonya da daha sonra Fransa vengiltere gibi bir smrge imparatorluu olmaya ynelmiti.

Japon rnei, bu itibarla daha derinden sorgulanmaya muhtat. Bu-rada nemli olan, Batdan alnacak deerden-bamsz eylerin belirlen-mesine imkn verecek bidatn lt meselesiydi. Hayreddin ve Kemalgibi nc Mslman aydnlarn dnce tarznda eklektisizmin ieriinibelirleyen , orijinalizme bal misilleme anlayyd. Tunuslu (1986: 903)Hayreddin bunu daha net olarak ifade eder. , -yani medeniyet- bakala-rndan km ve delillere uygun, hele de elimizdeyken alnm (vurgu, BG)ise onu inkr ve ihmale imkn yoktur, tam aksine grev, onu geri alarak is-tifadedir. Belli bir din mensubunun bakasnn dinini yanl grmesi, Av-rupa toplumunun yapt gibi dnyev maslahatlara ilikin eylemlerindengzel bulduklarnda (istihsn) ona uymasna engel deildir. Nitekim halayapt gibi Avrupa uygun grd eylerde bakalarna uyarak bugnkseviyesine kmtr, ona gre. Hak, insanlarla deil, bilakis insanlar, haklabilinir. Hz. Peygamberin buyurduu gibi, Hikmet, mminin yitiidir, ne-rede bulursa alr. Hayreddinin Batdan alaca, tamamyla objektif vemetodolojik hususlardr; rnein zamannda Gazl, Yunan felsefesindenald mant ehl-i snnet kelamnn hizmetine sokmutu.

Namk Kemal (2005: 163, 360), Hayreddinin yapt gibi fkh-teorik birtartma yerine somut rnekler zerinden bidat kavramn aklayarak ay-n anlay savunur. O, ncelikle gereki bir tutumla Bat-egemenliindeki bir dnyada ayakta kalmak iin gerekenin yaplmasndan baka are ol-


19/25


51

madn vurgular. Ona gre mademki dnyaya mutlak galebesi teslimedilen medeniyet dnyasn tuttuu yoldan evirmeye g yoktur; aradakendi hakkmz kaybetmeksizin o yola uymak zorunda olduumuzu bil-meli ve ekingenliimizi atarak bu zorunluluun gereklerine uygun dav-ranmaya almalyz. Ona gre medenilemeye azimli uluslar, binbir ku-sur ve arzayla malul Avrupa medeniyetini tamamyla taklit etmek zorun-da deildirler. Babalarmzdan grdmz dnda her ey bidattr;dersler, bilgiler, kitaplar, makineler, icatlar ne ie yarar? diyen Hintliler,Cezayirliler gibi smrge haline gelerek zgrl kaybetmek insanlnanna yakmaz. Zira ekonomik ilkeler gibi birtakm ilm gerekler vardrki dnyann hibir yerinde deimez. O yzden medeniyetin gelimesiniistiyorsak, der Kemal, bu tr yararl gerekleri ve bulular bulduumuzyerden alrz.

stedii Meclis-i ra-y mmeti de bidat olarak grenlerin olduunubelirten Namk Kemal (1327: 180) sorar: Ne yapalm? Endlste Melik Cev-her byle bir meclis ilan ettii zaman acaba bidat olduunu dnmemi miydi?Vapurlar da bidat, almayalm da Yunann limon kayklar Giriti mi zapt etsin? Dier taraftan medenileme iin inlilerden slk kebab yemeini almayamuhta olmadmz gibi Avrupallarn dansn, evlilik yntemini taklitetmeye de hi mecbur deiliz. Ona gre kendi ahlakmzn kaytlar, kendiaklmzn ilkeleri, medeniyetin eserlerinin detaylarna fazlasyla yeterlidir.Kemal (2005: 218, 219, 360), ngiliz medeniyetinin madden olumlu yznekarlk manen olumsuz yzn vurguladktan sonra Osmanl-slam top-luluunun manen iyi durumunu tasvir eder ve arkasndan bunun bir demadd gelimeyle tamamland takdirde medeniyetimiz ne hale gelir?diye sorar. slam eriatnn kurtarc kaideleri ve halkn olaanst kabili-yeti muvacehesinde gerektii gibi bir reform program yrtld tak-dirde zamannda birok kadim medeniyetin boy att Osmanl lkesinde

iki asr iinde rnek bir medeniyet vcuda getirmek iten bile deildir onagre.

Sonu olarak zamanla slam dnyasndaki aydnlar Batl bilim ve tek-niin ilk bata grnd gibi deerden-bamsz, evrensel olgular olma-dn anlamaya baladlar. Bu durumda ayrca bir tercih gndeme geli-yordu. Bat medeniyetinin deer-ykl de olsa tercih edilebilecek ynneydi? inas gibi daha evrensel-sekler ynelili son Osmanl aydnlar,konuya farkl yaklaarak Asyann akl- prnesi ile Avrupann bikr-i fik-rini mezcetmekten bahseder (Okay 1989: 29). Maalesef inas felsef iir-leri dnda dzyazlarnda bu szyle kastettiine aklk getirmez. Ancakonun mezcetmeyi hedeflediklerini Dounun bilge akl ile Batnn orijinal


20/25


52

fikri veya ksaca amzda da ifade edildii gibi Dounun bilgelii ileBatnn bilgisi olarak ifade etmek mmkndr (Coomaraswamy 1943).

Medeniyetsel eklektisizm konusunda gndeme gelen nc kritik so-ru, deersel ahlakn bile slam dnyas tarafndan korunmaya deer olupolmad idi. Ahmed Midhata gre her iki medeniyetin madd ve manev

meziyetleri vardr. Ferd ve itima ahlak zerine odaklanan Dou mede-niyeti, buna karlk son asrlarda madd terakkiyi ihmal etmitir. Tam ak-sine Bat ise maddiyatta inanlmaz ilerleme kaydederken ahlaken gittikekmtr. Namk Kemal (2005: 218) de bretteki yazlarndan birindeLondra rneinde medeniyetin olumlu ynlerini saydktan sonra Vakamedeniyet oralarda dahi btn btn nekaisten beri deildir diyerek ayn nok-taya dikkat ekiyordu. u halde mstakbel medeniyet, Midhata gre Ba-tnn maddiyatyla Dounun maneviyatnn sentezine dayanacaktr. Da-has Midhat, Stockholmdeki Oryantalistler Kongresinde karlkl olarakbu sentezi, sadece Dou deil, Bat iin de belki de mmkn tek k yoluolarak gsteriyordu (Okay 1989: 31).

Midhat, Avrupay gzlerken resm tonlu fikirlerinden ziyade iten iz-lenimlerini aktarr. yle her ynden bayndr, ssl, dzgn lkeleri grp dekendi lkemin bunlara benzememesini tahayyl edememek benim iin asla kabilolamaz. Ancak Avrupann u zhir mranna karlk bizdeki manev bayndrl-

bir hikmet nazaryla grp hikmet fikriyle dnerek kendime teselli vermeli-yim (Okay 1989: 31den sadeletirerek). ki medeniyetin durumlar ara-sndaki bu psikolojik karlatrma, nce bizzat Avrupa iinde Protestan ileKatolik aydnlar arasnda grlmt. XIX. asrdaki kltr savanda Pro-testan aydnlar, kendi lkelerinin nisb refahn rnek gstererek Katolikaydnlar ilerleme kartlyla itham etmilerdi. Katolik yazarlar ise Pro-testan lkelerin sahip olduu mill servetin, mill maneviyatlarna e ol-mad antiteziyle buna kar ktlar.

Ahmed Fris idyk (180487), slam dnyasnda Bat medeniyetinindorudan, sistematik eletirisi anlamnda oksidentalizmin ncs olarakgrlebilirdi. ngilterede tant oryantalistlerin kibrinden infiale kap-lan idyk, 1855te Pariste yaynlad eserinde Bat medeniyetini ve or-yantalist aydnlarn iddetle eletirdi. O da smrgeci Batnn aydnlarnakar, Avrupada Protestanlarn ilerleme kartl ithamna urayan Kato-lik aydnlarn kulland apolojetik tezi savundu: madd olarak zengin amamanen rm Batya kar, fakir ama manen gl ve mutlu Dou(Alwan 1970, al-Bagdadi 1999). Ancak Batnn madd stnln Do-unun ahlak stnl ile karlatrma, daha dorusu dengeleme y-nelii, Midhatn kendime teselli vermeliyim szyle de vurgulad gi-


21/25


53

bi, psikolojik bir savunma, teselli mekanizmas olarak da grlebilirdi; enazndan Osmanl mparatorluu iin. Oysa Msrda Cbertnin igalciFranszlar rneinde Batl medeniyet hakkndaki gzlemi, ahlak bakm-dan Mslman z-tatminini ykcyd. Onun Batllarn bilim ve teknolojikonusunda stnlklerini takdiri kadar onlarn moral stnln vezmnen zamanndaki slam cemaatinin ahlak iflasn itiraf irkilticiydi(Wendell 1972: 116, 120).

Ancak halefi Tahtv, Paris gzlemlerinde Batnn medeniyet alann-daki atlmn takdirle tasvir ederken din ve ahlaktan uzaklama olarakkendini gsteren seklerlemeyi iddetle eletiriyordu (Hourani 1993: 82).O, Abduh gibi sonraki Mslman aydnlarda grlecek mekanikeklektisizme zemin hazrlayan medeniyet Avrupas ile kfrAvrupasn dikotomik olarak gzlemini eitli yollardan tevile alr. Bi-rincisi, onun nerdii, Mslmanlarn Batl medeniyeti benimsemek sure-tiyle eski hametlerine tekrar kavuabilecekleri fikrinin, zmnen,orijinalizmdediimiz, daha sonraki Mslman aydnlarda ska karmza kacakolan, Batl medeniyetin ortaa slam biliminde temellendii tezini ier-mesi (Newman 2004: 105).

kincisi, Katolik ve daha sonraki Mslman apolojetlerde ska grd-mz gibi Batl toplumsal ahlak ar eletirisinin, bilimsel-teknolojikolarak ileri Bat medeniyeti karsnda duyulan aalk duygusunu tela-fiye ynelik bir tr psikolojik mekanizma ilevi grmesi. Oysa CbertninBatnn hem madd, hem ahlak, her iki alanda da stnln itiraf, butevile meydan okuyordu. Tahtv, bu konuda bir adm daha ileri giderekyapt teville, kolektif ve bireysel cmertlik arasnda bir ayrma gitmi vebeendii toplumsal dayanmay kolektif, eletirdii bencillii ise bireyselolana hasretmitir (Newman 2004: 8890). Yani Pariste takdir toplayanhayrseverlik messeseleri, aslnda Avrupa insannn karakterinin deil,politik sisteminin eseriydi. ncs Tahtv, eitli vesilelerle AvrupalKatolik Hristiyanlar ile Msrl Kpti Hristiyanlar birbirinden ayrmak su-retiyle Batda akl karsnda yenilenin otantik din deil, yozlam Hris-tiyanlk, Katoliklik olduunu ima etmitir.

Sonuta Osmanl ile Msrl modernizmler arasnda saylan bu farklarbir emaya dntrmek faydal olacaktr. Bu karlatrmann, analiz ko-layl iin abartma ve soyutlamayla yaplan bir ideal tipletirme olduu,Msr ile bata ran da ieren genel olarak Osmanl-d slam dnyasnnkastedildiini bir kez daha hatrlatmak isteriz.


22/25


54

Osmanl Msr

Batnn gzndeki

imajlar

Trk Saraken

slam yorumlar Dinamik/realistik Statik/idealistik

slam tasavvuru Din Medeniyet

Tarih anlay Nomolojik Eskatolojik

Batl tehdit algla-

mas

Kltrel Siyasal

Savunduklar temel

deer

Adalet Hrriyet

Bat medeniyetinin

dinamii

Adil ynetim Madd atlm

Bat medeniyetinin

karakteristii

Dzen ktidar

Bat medeniyetinin

temeli

Meruiyet Akliyet

Bat medeniyetinin

model lkesi

ngiltere Fransa

Bunalm amann

yolu

Restorasyon Rekonstrksiyon

Kalknmann strate-

jik ilkesi

Orijinalizm Eklektisizm


23/25


55

KAYNAKAAbduh, Muhammed (1980) el-Amll-Kmile, IIII. Muhammed Ammra (yay.),

Beyrt: el-Messesetl-Arabiyye.

Adams, Charles C. (1968) Islam and Modernism in Egypt: A Study of the Modern Re- form Movement Inaugurated by Muhammad Abduh. New York: Russel &

Russel.el-Afgn, Cemaleddin (1987) Silsiletl-Amlil-Mechle. Ali ele (yay.), London:

Riad Al-Rayyes.

Alwan, Mohammed Bakir (1970) Ahmad Fris ash-Shidyq and the West (Doctoraldissertation, Indiana University).

Al-Bagdadi, Nadia (1999) The Cultural Function of Fiction: From Bible Transla-tion to Libertine Literature, Social Critique and Historical Criticism inAhmad Fris ash-Shidyq,Arabica 46: 375401.

Berkes, Niyazi (1978) Trkiyede adalama. stanbul: Dou-Bat.

Boer, Pim den (2005) Civilization: Comparing Concepts and Identities, Contribu-tions to the History of Concepts 1/1 (March): 5162.

Bonnett, Alastair (2004) The Idea of the West: Culture, Politics and History. New York:Palgrave Macmillan.

Brown, Leon Carl (1984) International Politics and the Middle East: Old Rules Danger-ous Game. London: I. B. Tauris.

Buruma, Ian-Margalit,Avishai (2004) Occidentalism: The West in the Eyes of Its Ene-mies. New York: Penguin.

Coomaraswamy, Ananda K. (1943) Eastern Wisdom and Western Knowledge,Isis 34/4 (Spring): 359363.

elik, Hseyin (1994)Ali Suavi ve Dnemi . stanbul: letiim.

Deringil, Selim (1999) Well-protected Domains: Ideology and the Legitimation of Powerin the Ottoman Empire, 1876-1909. London: I.B. Tauris.

Findley, Carter Vaughn (1995)Ebu Bekir Ratibs Vienna Embassy Narrative: Dis-covering Austria or Propagandizing for Reform in Istanbul? Wiener Zeit-schrift fr die Kunde des Morgenlandes 85: 4180.

Gencer, Bedri (2008) Son Osmanl Dncesinde Adalet, Muhafazakr Dnce4/15 (K) 123147.

Gek, Fatma Mge (1996) Rise of the Bourgoisie Demise of Empire: Ottoman West-ernization and Social Change. New York: Oxford UP.

Gkalp, Ziya (1973) Terbiyenin Sosyal ve Kltrel Temelleri. stanbul: MEB.

Hacker, Barton C. (1977) The Weapons of the West: Military Technology andModernization in 19th-Century China and Japan, Technology and Culture18/1 (January): 4355.


24/25


56

Heyd, Uriel (1993) The Ottoman Ulema and Westernization in the Time of SelimIII and Mahmud II, The Modern Middle East , Albert Hourani-Philip S.Khoury-Mary C. Wilson (eds.), 2328, London: I. B. Tauris.

Hourani, Albert Habib (1993) Arabic Thought in the Liberal Age 1798-1939. Cam-bridge: Cambridge UP.

Jackson, Patrick Thaddeus (2006) Civilizing the Enemy: German Reconstruction and

the Invention of the West. Ann Arbor: The University of Michigan Press.

Kalberg, Stephen (1980) Max Webers Types of Rationality: Cornerstones for theAnalysis of Rationalization Processes in History, American Journal of So-ciology 85/5 (March): 11451179.

Kaplan, Mehmet v.d. (yay.) (19741979) Yeni Trk Edebiyat Antolojisi , IIII. stan-bul: . . Edebiyat Fakltesi.

Kara, smail (1987) Trkiyede slamclk Dncesi: Metinler-Kiiler , III. stanbul:Risale.

Karal, Enver Ziya (1946) Selim IIIn Hatt- Hmayunlar-Nizam- Cedit 1789-1807.Ankara: Trk Tarih Kurumu.

________, (1988) Osmanl Tarihi: Birinci Merutiyet ve stibdat Devirleri (1876-1907),

VIII. Ankara: Trk Tarih Kurumu.Keddie, Nikki R. (1959) Western Rule versus Western Values: Suggestions for

Comparative Study of Asian Intellectual History, Diogenes 7/6: 7196.

________, (1983)An Islamic Response to Imperialism: Political and Religious Writings ofSayyid Jamal Al-Din Al-Afghani. Berkeley: University of California Press.

________, (1972) Sayyid Jamal Al-Din Al-Afghani: A Political Biography. Berkeley:University of California Press.

Kenny, L. M. (1966) Al-Afghn on Types of Despotic Government,Journal of theAmerican Oriental Society 86/1: 1927.

Kirei, Mehmet Akif (2007) Decline Discourse and Self-Orientalization in the Writingsof Al-Tahtawi, Taha Husayn and Ziya Gokalp: A Comparative Study of

Modernization in Egypt and Turkey (Doctoral dissertation, University ofPennsylvania).

Kudsi-Zadeh, A. Albert (1971) Islamic Reform in Egypt: Some Observations onthe Role of Afghn, The Muslim World 61/1 (January): 112.

Lackner, Michael-Amelung, Iwo-Kurtz, Joachim (eds.) (2001) New Terms for NewIdeas: Western Knowledge and Lexical Change in Late Imperial China . Leiden:Brill.

Lewis, Bernard (1994) The Muslim Discovery of Europe. London: Phoenix.

el-Mahzm, Muhammed Paa (1980) Htrtu Cemliddn el-Efn el-Hseyn.Beyrt: Dru'l-Hakika.

Mardin, erif (1996)Yeni Osmanl Dncesinin Douu. M. Trkne-F. Unan-.Erdoan (trc.), stanbul: letiim.


25/25


57

________, (1995) Trkiyede Din ve Siyaset. stanbul: letiim.

el-Mttak, Alddn Al (2004) Kenzl-Umml f Snenil-Akvli vel-Ahvl , IXVIII. Beyrt: Drul-Ktbil-Ilmiyyye.

Namk Kemal (1327)Maklt- Siysiyye ve Edebiyye. stanbul.

________, (2005) Osmanl Modernlemesinin Meseleleri. Btn Makaleleri 1. Nergiz

Ylmaz Aydodu-smail Kara (yay.), stanbul: Dergh.Newman, Daniel L. (trs. and ed.) (2004) An Imam in Paris: Al-Tahtawis Visit to

France (182631). London: Saqi.

Okay, Orhan (1989) Bat Medeniyeti Karsnda Ahmed Midhat Efendi. stanbul: MEB.

Petkov, Kiril (1997) The Rotten Apple and the Good Apple: Orthodox, Catholicsand Turks in Philippe de Mzires Crusading Propaganda, Journal of

Medieval History 23/3: 255270.

Said, Edward (1978) Orientalism: Western Conceptions of the Orient. Andover:Routledge & Kegan Paul.

Shaw, Stanford (1971) Between Old and New: The Ottoman Empire under Sultan SelimIII 1789-1807. Cambridge: Harvard UP.

Sungu, hsan (1940) Tanzimat ve Yeni Osmanllar, Tanzimat I, 777857, stanbul:Maarif Vekleti.

inas, brahim (2005) Btn Eserleri. smail Parlatr-Nurullah etin (yay.). Anka-ra: Ekin.

Tansel, Fevziye Abdullah (19671986) Namk Kemalin Mektuplar , IIV. Ankara:Trk Tarih Kurumu.

Toynbee, Arnold Joseph (1962) Civilization on Trial and the World and the West. NewYork: Meridian.

________, (1992) Change and Habit: the Challenge of Our Time. Oxford: Oneworld.

Tunuslu, Hayreddin (1986) [1868] Akveml-Meslik fi Marifeti Ahvlil-Memlik.Munsf nf (yay.) Tunus: ed-Drut-Tunsiyye.

Wendell, Charles (1972) The Evolution of the Egyptian National Image: From its Ori-gins toAhmad Lutfi Al-Sayyid. Berkeley: University of California Press.

Worringer, Rene (2004) Sick Man of Europe or Japan of the Near East?:Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young TurksEras, International Journal of Middle East Studies 36/2 (May): 207230.

Ze'evi, Dror (2004) Back to Napoleon Thoughts on the Beginning of the ModernEra in the Middle East,Mediterranean Historical Review 19/1 (June): 7394.

garp meselesi-bedri gencer

Documents