bedri gencer-ahmed cevdet'in toplum ve tarih gorusu

7/25/2019 Bedri Gencer-Ahmed Cevdet'in Toplum Ve Tarih Gorusu

1/53

Editr ve Yazar: Sleyman Hayri BOLAY

TanzmaTTan Gnmze Trk DnCeS

Cilt 1

Tanzimatt Cuhuiyt

SyaS, dar ve SoSyalDc Tsilcili


2/53

yayIN No.: 1228Bi Biim N.: 085ISBN: 978-605-320-133-5 1. Basm, Ekim 2015

TanzmaTTan Gnmze Trk DnCeS -Cilt1: Titt Cuhuiyt SyaS, dar ve SoSyalDc Tsilcilieit yz: Smn Hi B

Copyight 2015, nOBeL akaDemk YaYInCILIk eTm DanImanLIk TC. LTD. T. SerTFka nO.: 20779Bu basknn btn haklar Nobel Akademik Yaynclk Eitim Danmanlk Tic. Ltd. ti.ye aittir. Yaynevinin yazl

izni olmakszn, kitabn tmnn veya bir ksmnn elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla basm, yaym,oaltm ve datm yaplamaz.

Gl Yy Yti: nvt agu [email protected] edit: Tlih asl [email protected]

Syf Ts: aht S. Byd [email protected]: atil aslkp Ts: Svgi P [email protected] Soulusu: Hlil YilBs v Cilt: atly mtbcl Stifi no.: 15689

By Syi 1 Cd. elif So. no.:7/236-237 sitl/ankara

Dt: Vol kut [email protected] +90 312 418 20 10 eh Dusu [email protected] ti edo [email protected] Sht Gld [email protected]: Sd k [email protected] Yvu hi [email protected] Ou Uysl [email protected] e au [email protected]: [email protected]: [email protected]

KTPHANE BLG KARTI

Bolay, Sleyman Hayri.

Tanzimattan Gnmze Trk Dncesi - Tanzimattan Cumhuriyete Siyas, dar ve Sosyal DnceTemsilcileri / Editr ve Yazar: Sleyman Hayri Bolay - Redaksiyon: Atila Arslan

1. Basm, x + 642 s., 160x235 mm Kaynaka ve dizin var. ISBN 978-605-320-133-5 1. Trk dnrler 2. Trk dncesi 3. dar ve siyas dnce 4. Felsef dnce 5. Bilimsel dnce

6. Tanzimat 7. Merutiyet 8. Cumhuriyet 9. Laiklik 10. Batllama 11. Modernite 12. Hukuk dnce13. Ahlak dnce 14. Din dnce 15. Tasavvuf dnce 16. Tefsir dncesi 17. Kelm dncesi18. Mezhepler tarihi dncesi 19. Sanat dncesi 20. Edeb dnce 21. Trk dnyas dnrleri

NOBEL AKADEMK YAYINCILIK ETM DANIMANLIK TC. LTD. T.


3/53

Bu eseri, Trk Tefekkr Tarihini etraflca aratran ve

beni bu yne sevkeden byk dnr ve filozof hocam

rahmetli Ord. Prof. Hilmi Ziya lkene,

ona bu ak veren Ord. Prof. smail Hakk zmirliye,bu konuda nemli aratrmalar yapan Z. Fahri Fndkoluna,

bu eserin meydana kmasnda katk salayan yazarlarmza ve

Trk-slm dncesine gnl veren,

emek sarfeden herkese ithaf ediyorum.

Sleyman Hayri Bolay


4/53

vii

Cilt1: tANZiMAttAN CUMHURiYEtE SiYAS, iDAR VESOSYAl DNCE tEMSilCilERi

Cilt2: CUMHURiYEttEN GNMZE SiYAS, iDAR VESOSYAl DNCE tEMSilCilERi

KTSAD DNCE .................................................................................................. 943

SoSyAlST DNCE vE BAlCA TEmSlClEr ............................................ 1067

TArH DNCE ....................................................................................................1223

Cilt3:

tANZiMAttAN CUMHURiYEtE BiliMSEl VEFElSEF DNCEtEMSilCilERiANADolUCU DNCE ......................................................................................... 1311

TANZmATTAN CUmHUryETE BlmSEl vE FElSEF DNCE

TEmSlClEr ................................................................................................ 1405

Cilt 4-A: CUMHURiYEttEN GNMZE BiliMSEl VEFElSEF DNCE tEMSilCilERi

SprTAlST DNCE TEmSlClEr .............................................................. 1885

CUmHUryETTEN GNmZE BlmSEl vE FElSEF DNCE

TEmSlClEr ................................................................................................ 2303

Cilt 4-B: CUMHURiYEttEN GNMZE BiliMSEl VEFElSEF DNCE tEMSilCilERi

BAZ FElSEFE DErGlEr .....................................................................................3053

CUmHUryETTEN GNmZE SANAT DNCESNN BAZTEmSlClEr ................................................................................................ 3063

Cilt ierikleri


5/53

Cilt erikleriviii

Cilt5:

tANZiMAttAN GNMZE AHlAK VE EDEBDNCE tEMSilCilERiAHlAK DNCE TEmSlClEr ......................................................................... 3197

EDEB DNCE TEmSlClEr ........................................................................... 3523

BAZ FKr DErGlEr ............................................................................................ 3823

Cilt6: tANZiMAttAN GNMZE DiN VE tASAVVUFDNCE tEMSilCilERi

DN DNCE TEmSlClEr ............................................................................... 3877

TASAvvUF DNCE TEmSlClEr .................................................................. 4257

KUrNA DN HArEKET ................................................................................. 4411

mEZHEplEr TArH DNCES ......................................................................... 4537

Cilt7: tRK DNYASI DNR tEMSilCilERiSoN SZ .................................................................................................................. 4919


6/53

ix

Cilt1: tANZiMAttAN CUMHURiYEtE SiYAS, iDAR VESOSYAl DNCE tEMSilCilERi

Sunu .......................................................................................................... 3

Tanzimattan Cumhuriyete Trk Dnrleri Genel Giri ..................... 18

Sadk Rfat Paa (D. 1807 - . 1857) ...................................................... 41

Ahmet Cevdet Paa (D. 1822 - . 1895) ................................................. 56

Mehmet Tahir Mnif Paa (D. 1829 (?) - . 1910) .............................. 175

Tunuslu Hayreddin Paa (D. 1822 - . 1890) ....................................... 196

Namk Kemal (D. 1840 - . 1888) ....................................................... 210

Ali Suavi (D. 1839 - . 1878)................................................................ 238

Said Halim Paa (D. 1864 - . 1921) .................................................... 263

Emrullah Efendi (D. 1858 - . 1914) .................................................... 271

Abdullah Cevdet (1869-1932) ............................................................... 296

Ahmet Aaolu (D. 1869 - . 1939) .....................................................307

Bedi Nuri (D. 1872 - . 1913).............................................................. 310

Mustafa Sat Bey (D. 1880 - . 1968) ...................................................339Mehmet Ziya Gkalp (D. 1876 - . 1924) ............................................ 375

Yusuf Akura (D. 1876 - . 1935) .......................................................485

Prens Sabahaddin (D. 1878 - . 1948) .................................................. 509

Ltfi Fikri (D. 1872 - . 1934) .............................................................. 530

Nzhet Sabit (D. 1883 - . 1920) .......................................................... 546

Mehmet zzet (D. 1891 - . 1930) ......................................................... 561

iindekiler


7/53

56

S. Hayri BOLAY

Ahmet Cevdet PAA (d. 1822 - . 1895)

Hayat ve eserler

H1822de Lofada doan A. Cevdet Paa, eski bir Trk ailesinden, Krk-

larelili Yularkranlardandr. lk eitimini Lofada yapt. Sonra stanbula ge-lerek (1839)arambadaki Papazolu Medresesine yerleti. Fatih Camiinde

devrin tannm hocalarndan (Vidinli Hoca, Antakyal Said Efendi, Birgevi Hoca,akir Efendi)ders grd. lahiyat, hikmet, Arap edebiyat, matematik, jeolojiveastroomi okudu. Edebiyata merak sard. Kendisine Cevdet mahlasnveren air Sleyman Fehminin konana devam ederek, Farsay rendi.Eski tarzda iirler yazd, icazet ald. 1846da devrin eyhlislm tarafndan,eriat iyi bilen, ak fikirli bir lim olarak Reid Paaya yolland. Bu tanma,hayatnn dnm noktas oldu. Bylece Ahmet Cevdet Efendi medrese ve tek-keden sonra devlet adamlar evresine de girmi oluyordu. Gen lim, ReidPaann lmne kadar onun dairesinden ayrlmad; kendisine danmanlk,ocuklarna hocalk yapt.

Tezkirdeki ifadesine gre, ilgisini akl ilimlere evirdi ve medrese bil-gilerini modern bilgilerle tamamlama yoluna gitti. Mhendishne-i Berriyehocas Nuri Beye Muhtasar, Meni ve Kad Mir gibi kitaplar okutmasnakarlk, ondan cebir, hesap, logaritma, hendese ve yeni usulde yazlm riya-ziye (matematik)kitaplarn okudu. Bu sralarda baz kk risaleler kalemeald. 1843te eitli imtihanlardan muvaffak olup 1845te stanbul rsunualarak mderris oldu. Byk bir renme hrsyla, hibir an bo geirmeden

deta sefere hazrlanan bir gemi gibi kendisini dikkatle donatt.Murat Molla Medresesine devam etti. Murat Molladan Mesev-i e-

rificazeti ald. air Fehim Efendiden edebiyat ve gn zevkini tatt. O dev-


8/53

Tazimatta Gmze Trk Dcesi 57

rin tannm eyhi Kuadal brahimden tasavvuf edebiyatn ve Muhyiddn-i

Arabyi okudu. M. Reit Paaya tavsiye edildi, onun ocuklarna ders verdi.Kendisini sevdirdi. Ali ve Fuat paalarla dost oldu. M. Reit Paann mahre-miyetine girdi, zel ilerinde ona yardmc oldu. Bylece ilim dnyasndansiyaset dnyasna atlam oldu.

Amac, medreseye ekilip, mrn ilme adamak iken Reid Paannarzusuyla siyas ve idar grevler ald. 1848de Fuad Paa ile Bkree gitti.1850de Meclis-i Maarifazas ve yeni kurulan Drl-Muallimnde (ret-men Okulu) mdr oldu. 1851de Kavaid-i Osmaiyeadl eserinin baslma

emri kt. Ecme-i Di(limler Akademisi) azas oldu, bu encmeninkarar ile Tarih-i Cevdeti yazmakla ve bn HaldununMukaddimesini tercmeile grevlendirildi. Fuad Paa ile yaptklar Bursa gezisi srasnda beraberce ikieser kaleme aldlar. Biri Boazii ahalisi iin bir vapur irketi kurulmasna dair

bir tasar, dieri Trkenin doru okunup yazlabilmesi iin Kavaid-i Lisa-Osma(Osmanl Dilinin Kurallar,1855te Almancaya evrilmitir). Meclis-iMaarif karar ile kurulan Encmen-i Dniin ilk eseri olarak Sultan Mecidesunuldu. Sonra yine Fuad Paa ile beraber Msra gitti. (1853-54) DnteEncmen-i Dniin teklifi ileKk Kayarca Alamasndan, Yenieriliin

kaldrlmasna kadar geen zaman sresindeki (1774-1826) Osmanl tarihinikaleme almaya balad. Tamam 12 cilt tutan ve 30 ylda bitecek olan bu ese-rin ilk 3 cildini Padiaha takdim edince, 1855te vaka-vslik(yani devletinresm tarihilii) grevi kendisine verildi. Devrinin siyas ve sosyal olaylarnkaydederek, Tezkiri meydana getirdi. Krm Harbi srasnda eriatn ticaretile ilgili ksmlarn toplayan komisyonun yesi oldu. ok salam bir fkh -renimi de gren A. Cevdet Paa, fkhn muamelat ksmnda Kitabul By,Met-i Metiadyla fkh kitaplar yazd. Arazi-i Seiyekomisyonu ba-

kan oldu. 1857deMeclis-i l-i Tazimatazas olduktan sonra hukuk alma-larna da balam oldu. Kavai ve izmt layihalarkaleme ald: CezaKanunnamesi, Arazi Kanunnamesi, Tapu Nizamnamesi gibi.

1858de Reid Paa ldkten sonra da idar grevlere devam etti. Bu aradartbeleri ve vazifeleri ykseldi. 1861 ylnda stanbul kadlna getirildi. Aynyl kodrada meydana gelen isyan bastrmak zere grevlendirildi. 1863ylnda Anadolu kazaskerlii payesine ulat. 1865te Kozana fevkalade ko-miser olarak yolland ve gerekli slahat yaparak bu blgelerdeki huzursuzluason verdi. Bu arada Sahip Mollann balad Mukaddime-i b Halduutamamlad. 1866da ilmiye rtbesi, vezarete evrildi, vaka-nvislikten e-kildi. Bir sre Halep valiliinde bulundu, sonraDiva- Ahkm- Adliyyeba-kanlna getirildi. D lkeler ile artan ticaret ve muamelat iin eriyye mah-


9/53

Ahmet Cevdet Paa (D. 1822 - . 1895)58

kemelerinin yan sra, Nizamiye mahkemelerinin kurulmasna alt (1868).

eitli yerlerde valilik, komiserlik, mfettilik yapt. Kendisine vezirlik vepaalk unvanlar verildi. Mecelle Komisyonu bakanl yapt. Paa aza-rda, bir milleti kavai-i esasiyesii deitirmek o milleti imha etmekti.

Kedi duygularmza, rflerimize, ialarmza, byemize uygu kaularyaplmak icab ederdi. slm esaslara dayanan byle bir kanunun hazrlan-masnda Cevdet Paa, irvanzde Rd Paa ile Fuad Paa tarafndan dadestekleniyordu. Oysa Ali Paa, Fransz Meden Kanununun benimsenmesi-ne taraftard. Fransz Meden Kanununun tercme edilerek uygulanmasnda

srar eden li ve Fuat paalara kar hazrlanan Mecelle, ona ok itibarkazandrd. Onun en kalc baarlar hukuk, adalet ve maarif sahalarndadr.Mecelle 1868den 1876ya kadar aralklarla kacaktr.

Cevdet Paa Bursa, Mara, Yanya, Suriye valiliklerinde bulundu. Bedefa Adliye Nazr, defa Maarif Nazr, iki defa Evkaf- Hmayun Nazr,

birer defa da Dhiliye ve Ticaret Nazr oldu. Trkenin kurallarn ocuk-lara kolaylkla retmek iinKavaid-i Trkiyyeisimli risaleyi, mantk ilmiiinMiyar- Sedad, terbiye ilmi iin deAdb- Sedad yazd.Ksas- Ebi-

ya ve Tevarih-i Hulefada Hazreti demden, II. Murada kadar peygamber-

lerin ve halifelerin hikyelerini anlatt. Maruzat ise Sultan Abdlhamidinemri zerine kaleme ald bir eserdir. mrnn son yllarn okuyarak, a-larak ve ocuklaryla megul olarak geirdi. 1895te Bebekteki yalsndaksa bir rahatszlktan sonra vefat etti. Mezar Fatih Camii haziresindedir.

Eserleri

Balca telif eserleri: Tarih-i Cevdet, Maruzat,Tezkir, Ksas-Ebiya, Miyar- Sedad(Liseler in Mantk Kitab), Belgat- Osmaiye,Kavid-i Trkiye (Trkenin Grameri), Takviml Edvr, Krm ve Kafkas

Risalesi(tarihi).

Balca Fkrler

ahmd cd Pnn topum tih GBedri GEnCER1

ngiliz muhafazakrlnn babas Edmund Burke ile karlatrdmz

almada gsterdiimiz gibi Ahmed Cevdet Paa, hikmete dayal geleneksel

1 Prof. Dr., Yldz Teknik niversitesi Sosyoloji Blm Bakan.


10/53


dnya grne mensup son aydnlardandr.2Aristo ile bni Haldun, onun da-

yand geleneksel dnya grnn Doulu ve Batl temsilcileri olarak al-nabilir. Cevdet Paa da btn geleneksel aydnlar gibi hikem dnya grnedayal geleneksel toplum ve tarih grn paylar. Bundan dolay bu yazdayapacamz, onun fikriyatn kefin en iyi yolu, grlerini bu arka planagre ortak hikem dnya gr iine yerletirerek ve modern dnya grile karlatrarak incelemektir.

Bu, geni anlamda hermeeutikbir inceleme olarak da grlebilir. Bilin-dii gibi Friedrich Schleiermacher (1768-1834)in ngrd ekilde herme-

neutik evrim, bir btn olarak metnin paralarna ve her parann da metneatfla en iyi anlalabileceini ngrr; ne btn olarak metin ne de herhangibir paras tek bana tam olarak anlalabilir bu perspektife gre. Burada ge-leneksel dnya gr kll, Ahmet Cevdet rneinde ferd, beer dnceise onun cz kabul edilebilir. Dolaysyla ayn anda geleneksel dnya g-rnn kavranmas, A. Cevdetin dncesinin daha iyi anlalmasn, onun

paras olarak Cevdetin dncesine nfuz da geleneksel dnya grnndaha iyi kavranlmasn salayacaktr. Ayrca kll-cz arasndaki bu birinciderece mukayesenin ardndan iki dnr arasnda yaplacak cz-czka-

bilinden ikinci derece bir mukayese de geleneksel dnya grnn ortakl-n daha iyi grmeye vesile olacaktr.

Dahas byle bir hermeneutik inceleme, bir gei ann daha iyi bir tas-virini de salayacaktr. Burke ve A. Cevdet gibi aydnlar, temelde gelenekseldnya grne ballklarna karlk ayn zamanda modern dnya gr-nn de snrnda dururlar, bir yzleriyle eskiye, bir yzleriyle yeniye bakarlar.Dolaysyla bu tr bir hermeneutik yaklam, onlarn geleneksel dnya gr-n srdrme kadar ondan ayrlma, modern dnya grne geme derecele-

rini ve tarzlarn da grmeye yarayacaktr. Bylece bu tr sapmalar, onlarnferd zihinlerinden ziyade dncelerinin vcut bulduu klle atfedilebilecek,dncenin sosyolojik-ontolojik karakteri daha iyi grlebilecektir.

Geleneksel dnya gr, organik-inorganik veya tabi-beer diye ay-rlmakszn btn varln ortak bir organizma, beden olarak tasavvurunadayanr. Bu beden, okumayla anlam zlecek iaretlerden mrekkep birmeti/kitap saylr.3Bu telakkiye gre dnya ile insann yaps (anatomi)veileyii (fizyoloji)arasnda sadece derece fark vardr; meden beden (body po-

2 Ahmed Cevdet, slm gelenei asndan bir lim (bilgin) olduu hlde, burada aydnkelimesini amzda bilgin ve dnr kelimeleriyle ayran entelektel zneleri kapsaya-cak ekilde genel anlamda kullanyorum (Gencer, 2011a).

3 Barkan, 1975, Suzuki, 1987.


11/53


litic), beer beden (body human)gibidir. Bir btn olarak insan topluluu, tek

bir insan bedenini temsil ettiinden, sosyal hayatn kurulu ve ileyii, insanbedeninin kurulu ve ileyiine benzer. Orgaizasyokelimesinin bedene aitorgakelimesinden gelmesi de bunu gsterir.4

Bu yzden bir beer dzenin kurulaca ilkeler, tbb ilkelere dayanr.Nitekim kadm dnyada hikmetkelimesi, hem organik hem inorganik dnya-nn bilgisi, yani modern terimlerle hem felsefe ve fizik, hem koruyucu tp ve

biyoloji anlamna gelir. Mutlak olarak kullanldnda otik koruyucu tpanlamna gelen hikmet, hikmet-i hkmetdeyiminde olduu gibi ayn za-

manda siyaset bilgisi siyas davra, siyas tutum anlamna gelir. Aristo,bni Sn, Descartes ve Locke gibi isimlerde grld gibi hekim, hem insanbedeninin hem de sosyal dnyann bilgisine sahip kii anlamna gelir.5

Bu organizmik sosyal felsefelerin din versiyonlarnn hepsi, Loc-ke ve Burkede olduu gibi ilah, ezel bir szleme fikrine dayanr kiRousseaunun gelitirdii sosyal szleme, bunun seklerletirilmi ver-siyonunu temsil eder.6Btlk, birbirie ballk, byme ve iha birolguluk oktasa evrim modeline dayal organistik gr, edebiyat veeitimde Rousseau, toplum ve siyasette Burke tarafndan dile getirilmiti.7

Organizmay karakterize eden uyum/hek(harmony), daha sonra sz gelimiDurkheimda mekanik tarzda karmza kar. Durkheimn fonksiyonaliz-mi, XIX. asrda Hristiyanlkta tabi ilahiyatda denen organisizmin sek-lerlemesini temsil eder.

Gbin DA. Cevdetin insan ve toplum gr, gelenekselAristogildir. Aristonun

insan tanmlayan nlzoo politikotabiri, Arapaya el-is medeiyy

bit-tab(insan, taban, anayasaca medendir)eklinde evrilmitir. A. Cevdete8gre insan, bir arada yaamak zere yaratlm, meden taba sahip bir varlk-tr: Zira isa medeiyt-tab olup yai behyim gibi mferide yaamaypmahal be-mahal akd-i cemiyet ederek yek-dgerie muveet etmeye muhtaolurlar.Tek balarna yaayabilen hayvanlardan farkl olarak insanlar topluolarak yaamaya ve dayanmaya muhta ve mecburdurlar.

4 Cheung, 2006.5 Milton, 2001.6 Coker, 1910.7 Deutsch, 1969: 30.8 1309: I/15-16.


12/53


nsan, meden bir varlk olduu hlde, medenlemenin ap aa gre

deiir. bni Haldun,9 beer topluluklarn sosyo-politik rgtlenme tarz-na ilikin ikili bir geliim sreci, merhale ngrr: Sosyal olarak bedve(gebelik)x hazra (yerleikliin),siyas karl riyaset(bakanlk)x mlk(hkmranlk) tr.

Buna karlk meseleye sosyolojik perspektiften bakan A. Cevdet,10sos-yal rgtlenme apna gre l bir geliim srecinden sz eder. Ona greitima hayatn edn derecesi, adrlarda yaayan kabilelerdir. Meden cemi-yetlerin hiz olduu maarif, ilim ve hasis-i kemliye-i isiyyeden mah-

rum olarak sadece hayatlarn srdrmek iin gerekli dayanma iinde ya-arlar. Bu tekml srecinin ikinci safhasnda yaayan ky ve byk ehirlerhalk, nc ve son safhada devlet ve saltanat gelir:

Cemiyyet-i mezkrei al derecesi dah medeiyet, yai devlet vesaltaat mertebesidir ki bir devleti sye-i hfz u hrsetide yek-dgereadr ve teaddde ve ad ve ayr edeside zde olup bir ta-rafta ihtiyct- beeriyelerii tahsle ve bir tarafta dah kemlt-isiyyelerii tekmle megl ve mde olurlar.

Burada A. Cevdet, sosyo-politik rgtlenmenin gerekesi hakknda Aris-to ve bni Haldun11gibi seleflerine uyar. Modern dnyada toplumdenen sos-yal birleme ekli, insanlarn hemcinsleriyle dayanma, devletdenen siyasrgtlenme ekli ise hemcinslerinin zulmnden korunma, emniyet ve adaletihtiyacndan doar. A. Cevdet 12bunu yle ifade eder:

Def-i mazarrat ve celb-i menfaat dyesi insanda bir emr-i cibill olupbazen bir maksadda bir nice kimselerin emel ve arzular mttehid vemzhim oldukda bal balarna kalsalar yek-dgerine adr etmek iste-

diinden ve bazan dah bir maslahat- umumiyyede bir cemiyet ile diercemiyetin beyninde bit-tab mnzat ve muhrebt vki olageldiin-den herkes hukk- ztiyye ve umumiyyesini cnib-i hkmete tevdile onun hukm ve himmetine raz olarak levzm- kemlt- insniyyetahsline meydn- fergat bulurlar.

Dahas medeniyet, insanlara mlkn bekas iin elzem adaletin tesin-de fazileti de salayan ortam sunar; insanlara bahedilen kemal potansiye-

9 2004: 1/260-61, 338.10 1309: I/16.11 2004: 1/138, 254.12 1309: I/16.


13/53


lini ortaya karma imkn da salar. bni Haldun13da bu beer birlemenin

gerekesi olarak adalet-fazilet ilikisini zaruret-kemal kavram iftiyle ifadeeder. Ona gre beer iin geinmezarr (tabi), ilim tahsili ise keml(hcc)dir. Burada bni Haldunun mlk, A. Cevdetin isesaltaatkavramyla ifadeettikleri ey, siyas rgtlenme tarzn anlatrken iki lim de hazariyyet ilemedeniyyet kavramlar arasnda ayrm yapar.

Gn hi- zdiiA.Cevdet, sosyolojik perspektiften, sosyal rgtlenme apna gre l

bir geliim sreci resmetse de bni Haldun gibi iki sosyo-politik merhale ka-bul eder. Burada nemli olan, bni Haldunun14umradedii sosyal rgtlen-menin geliim srecinin gayesidir. O, beer topluluklarn geliim srecinde,sosyal olarak bedve(gebelik)x hazra(yerleikliin)siyas karl olarakriyaset (bakanlk)x mlk (hkmranlk)eklinde iki sosyo-politik merhale n-gryordu. bni Haldun,15sa, taba mededirszne atfla insann aslyaps bakmndan birleme, rgtlemeolarak evirebileceimiz itimzaruretinde olduunu ve bunun filozoflarn terminolojisinde medeiyyetanla-

mna geldiini belirtir.Trkede, Westphalia sonrasnda doan sekler civilizatiokavramnnkarl olarak kullanld hlde medeiyyetasl kadim anlamyla, Yunanca

politeia(politeness), Latince civitas(civility)kavramlarnn karldr. Lfzenehirlilik anlamna gelen bu kavramlarn ayn zamanda modern vatandalkterimini ifade etmesi, kadim dnyada sosyal ile siyasaln birletii lkeninkll anlamn yanstr. Bu anlam, iki limin hazariyyet ile medeiyyetkav-ramlar arasnda yapt ayrmla daha da netleir.

bn Haldun,16 bir durum olarak bedve/hazra kavramlar yannda

gerek tek bana, gerekse de daha ok ilm-i siyaset-i medeiyye, sai-imedeiyye-i meiyyegibi terkipler hlinde medeiyyet, ayrca A. Cevdetinde kulland ehirlileme sreci anlamnda temeddkavramlarn kullanr.A. Cevdet17 ise hazrakavramn medeiyyetgibi Arapafealiyyetvezninesokarak hazariyyetve medeiyyet eklinde kullanr. Burada grnteanlamda iki kavramn anlamlar, sosyal/siyasal ayrmna gre deiir. Ha-

zariyyet, gebeliin zdd olarak sosyolojik anlamda yerleiklik, medeiyyet

13 2004: 1/132, 247.14 2004: 1/260-61, 338.15 2004: 1/137.16 2004: 1/128, 137, 247, II/123.17 1309: I/16, VI/46.


14/53


ise yerleik hayatn siyaseten rgtlenmi versiyonu olarak medineye mensu-

biyet, ehirlilik anlamna gelir.Buradan medeniyet denen siyas balln oda olarak medinenin lke

anlam kar. Siyas ballkkaydndan da anlalaca gibi Yunancapolis,Latince city, Trkeehirdenen medie, gnmzde kullanld gibi corafanlamda ehirden ibaret deildir. ngilizce politickelimesi, lfzen ehirde-mek olan Yunancapolisten gelir ki bu, aslnda modern dnyadaki anlamy-la lkedemektir. Nitekim lfzen ehirlilik anlamna gelen Arapa, Yunancave Latince medeiyyet,politeia, civitaskavramlarnn ayn zamanda modern

vatandalk terimini ifade etmesi, ehrin sosyal ile siyasaln birletii kllanlamda lkeyle zdeliini gsterir.

Gn -D zdiiBu ehir-lke zdelii, body politictabirinin Osmanl Trkesine aktarl

tarznda net olarak grlr. Gerek bni Haldunda gerekse kau ve izam, rh-cism-i devlet mesbesidedirsznde olduu gibi, A. Cevdette18grdmzdevleti cismi, mizac, ruhugibi ifadeler, geleneksel beden siyaset anlayn

anlatr. Ona gre Heyet-i devlet dah bir cism-i is mesbeside dir.ngilizce body politic tabirindeki bugn siyas anlamnda kullanlanpoliticinYunanca polis(ehir)kelimesinden geldiini belirtmitik. Osmanl Trkesin-de body, cisim kelimesiyle karlanrken polis (ehir), devlet ile karlanr. A.Cevdetin kullanmnda cism-i isa deyimi, beer bedei (body human),heyet-i devletveya cism-i devletise lkeye aitanlamnda mede bede-i(body politic)anlatr. O da selefleri gibi lke(ehir)bedeianlamnda body

politictabirini Trkeye devleti cismitabiriyle aktarr.Bylece geleneksel dnyada ehir-lke anlamdalndan lke (devlet) ve

sonuta ehir-lke-devlet anlamdalna geeriz. Bunlar arasndaki fark, umum-husus farkllyla aklanabilir. Medine, lkenin zel, devlet ise genel addr; bunagre her medine bir devlet, ancak her devlet bir medine deildir. Bugn kulland-mz lke kavramnn da belirttii gibi bir devlet, birden fazla medineyi kapsar.ap byyen ehirden lke-devlete geii salayan bir kavram olarak baehir-den sz edebiliriz. Aristo iin monari, aristokrasi ve demokrasi gibi rejimlerden

biriyle ynetilebilecekpolis, rnein Atina,syoecismdenen ky ve kasabalarnbirlemesi srecinin eseri bir baehri, lkeyi temsil eder.19Geleneksel dnyada

lke, Arapa sme, ngilizce capitaldenen baehirle zdetir.

18 1309: I/18,88, III/294; 1986: IV/219.19 Isin, 2002: 15.


15/53


Bu, devletin bni Haldunun20 eserindeki kullanm tarzndan da anla-

labilir. rnein onun kulland ed-devlets-Selkyyet festevl almemlikil-slm tabiri, Seluklu lkesi, slm topraklarn hkimiyeti alt-na ald. anlamndadr; Seluklu devleti, slm lkelerini ele geirdi. deil.21Osmanlda da payitaht stanbul iin medine-i mahrsa tabiri kullanlrkenonun da dhil olduu lke iin devlet-i liyye tabiri kullanlr.

Kadim sosyo-politik felsefenin dayand dire-i adliyye (adalet dai-resi) formlnde devletin lke anlam net olarak grlr, devlet, cihabann bir bacesi, duvar olarak tasvir edilir: Adldir mcib-i

salh- cih/Cih bir badr, divar devlet/Devleti zm eriatdr/eriate hris olmaz, ill melik/Melik zabt eylemez, ill leker/Lekericem edemez, ill mal/Mal cem eyleye raiyyetdir/Raiyyeti kul eder

pdih- leme adl22

A. Cevdet,23devlet bacesinden bazen Arapa karlyla ravza-idevlet olarak sz eder. O, lke karlnda geleneksel, organik anlamdadevleti bir byk topluluk, bu topluluu dzei (nizm- cemat-i kbr,heyet-i mecma)anlamnda kullanr:

Felsife kavliyle devlet tabr olua izm- cemat-i kbr ihittbulduka, hkm-i ecz-i mteferrika itidd bulup rbta-i cematdemmeye id olur mefi dah muhtell ve mukat oldukda kuvvet kudreti devleti hudduda teye tecvz ve sebkat edemeye frka-lar, mteferrik olduu cemat-i kbr baz aksma tagallb ede-rek, yai kll kedi eczsa taksm olumakla klliyet-i mezkreihkm zil ve eczs beyide el-hukm li-me alebe ibesi hslolarak her frka keyfe m-ye harekete ve kav zafe icr-y garaz-efsiyete balar.

A. Cevdet,24devlet denen heyet-i mecmay dire-i saltaat, vchu erf- millet ve efrd- ahl eklinde tabakadan mrekkep olaraktanmlar: bu suf- selse mtevzi ve mtevfk olursa cemiyeti

20 2004: 1/492.21 Mukaddimeyi ngilizceye eviren Franz Rosenthal ise devlet kavramn dyasty(hanedan)

kavramyla karlar (Ibn Khaldun, 1958, ayrca Neumann, 1999: 121).22 bni Haldun (2004) ve Tunuslu (1986: 117) Hayreddinin Arapa eserlerinde zikrettii gibi

aslnda Aristoya dayanan ve XVII. yzyl limlerinden Knalzde Alddn (2007) tarafn-dan dire-i adliyeolarak ifade edilen bu forml, ynetimin dayand felsefenin pratik birifadesi olarak ortak kabul bulmu ve XI. yzylda yazlm Kutadgu Biligden 1839 TanzimatFermanna kadar Trk siyas literatrnde srekli atf yaplmtr (Itzkowitz, 1980: 88).

23 1309: I/88, IX/191-192.24 1986: IV/219.


16/53


hegi dzg olur ve ill bozulur. Bozuk szler, bozuk sesler iitilir. Sora

bu te kags evvel davrap da hegi dzeltirse cemiyet pek ok vakit havs alyor ve hkmet o perdede dem vuruyor.Kilise ile dar,hkmet anlamnda devleti kapsayan lke anlamnda bu organik devlet ta-savvurunu, Coleridge rneinde ngiliz aydnlarnda da grlr.25 BuradaA. Cevdetin geleneksel lke anlamnda devleti hkmetten net olarak ayr-d grlr. Ancak onun bu ayrmnn, modern devlet-hkmet ayrmn-dan farkl olduuna dikkat edilmelidir. A. Cevdetin fikir rettii gelenek-sel elit politikas anda devlet-hkmet ayrm, sosyal-siyas, tmel-tikel

ayrmn, modern kitle politikas anda yaplan devlet-hkmet ayrmise siyas bir ayrm ifade eder. Geleneksel elit politikas anda devlet,ynetenler ve ynetilenler olarak btn lkeyi, hkmet ise ynetenlerin r-gtlenmesini belirtir. Yaadmz modern kitle politikas anda ise devlet,daha ziyade kurulu siyaset mekanizmasn, hkmet ise onu iletmek zereseilen ajan, bizim gibi brokratik gelenekten gelen lkelerde somutlaan

bir ayrmla birincisi atanmlar, ikincisi ise seilmiler heyetini ifade eder.Bu noktada siyaset bilim literatrnde yaplan siyas sistem-hkmet siste-miayrm da hatrlanabilir.

A. Cevdet,26belirttiimiz geleneksel erevede bu devlet-hkmet ay-rmn yaptktan sonra daha somut olarak devleti lke anlamnda kullanr:Devlet-i aliyye ise idre-i gayr-i merkeziyye tahtda idre olua-geldiive iylt biri dierie bezemeyip her biri idrece baka yol alm olduucihetle her taraf ahvl-i hussiyyesii derek slht- matlbeyi oa

gre yapmak lazm gelirdi.Modern dnyada ise devlet kavram, geleneksel lke anlamn kaybede-

rek bir lkede hkm sren siyaset mekanizmas anlamn kazanmtr. Bu

semantik anma, balca XIX. asrda Sanayi Devriminden sonra belirgin-leen toplum-devlet ayrmasndan kaynaklanmtr.27 Toplum-devlet ayr-mas, David Humein terimleriyle, 1844 Sanayi Devriminden sonra kzanekonomik mcadelenin ekillendirdii ekonomik olgu ile deerarasndakikutuplamann bir izdm olarak alnabilirdi. Marxn yapt ayrma gretoplumsal yapy belirleyen styap (siyaset, hukuk, ideoloji)deil, ekonomikretim tarznca belirlenen altyap olduu iin geleneksel olarak ehir-lke an-lamna gelen devletkavram, toplumun styapsn oluturan bir iktidar meka-nizmas anlamnda hkmeteindirgenmitir.

25 Edwards, 2004: 37.26 1986: IV/219.27 Mac Iver, 1911.


17/53


Bu gelimenin de gsterdii gibi kavramlar, bir bolukta deil, reel dn-

yaya atfla anlam kazandklar iin atf yaptklar beer dnyann deimesinebal olarak anlamlar da deiir. Batdastategibi merkez kavramlarn asr-lar iinde geirdii semantik deiim, Quentin Skinner gibi yazarlarn kav-ram tarihi perspektifinden almalaryla tespit edilmitir.28Ancak Trkiyedemaalesef bu tr bir dikkat olmad iin devlet gibi birok kavram anakroniz-me kurban edilmekte, asrlar iinde deien anlamlar, tarih nanslar gze-tilmeksizin, mevcut anlamlaryla mutlak olarak kullanlmaktadr. Bu yzdenOsmanl siyas kltrnde merkez bir yer tutan ect- devlet(lkenin kur-

tuluu)deyimi, daha sonra Trkiyede asker-sivil brokratlar tarafndan mo-dern, dar hkmet mekanizmas anlamnda devleti kurtarlmas taktseklinde yorumlanarak eletirilmitir.

cim-i Din tibilkenin insan bedenine benzetildii geleneksel organizmik siyaset an-

layn srdren bni Haldundan ilhamla A. Cevdet29 de devletlerin hayatseyirlerini insanlarnkine benzetir:

Bu lem-i dyaya azar olusa tecedddt- yevmiyede ibaret birhegme-i ibret olduu rev-m olur ve bu ma-y teceddd cemay ve arzda buluur. Bu kbilde olmak zere ahs- vhid, gerekvcudca ve gerek hlce bir zam- terakkde ve bir zam- teezzldeolduu misill, her devlet dah bu mivl zere kh kuvvet bulur ve kh zafve ftr hlie gelir. Ve her devlet bidayetide sde ve sebk-br olup eerki gde ge kuvvetleirse de isa yaladkta mekel ve meribde vemeske ve melbisde ihtiyac artt gibi devlet dah eskidike tekellft

arttra geldiide evvelki sdelii kalmayp megil ve mesrifi ziyadele-ir ve fevkalade bir vaka hdis oldukta ve mesrif-i mutdeside ziyadebir masraf aldkta mzyakaya dr ve emr-i idrede ge kusur dah

sdr olur ise serpee zaf ve ftra giriftr olur.

Cisim, miza, tab, irade ve ruh yannda hiyerari ve uyum, organizma ileona benzetilen lkede bulunacak temel vasflardr. A. Cevdetin bu konudakigrne bakmadan nce hiyerari terimiyle ilgili sosyal tabakalama kavram-n aydnlatmakta fayda gryoruz. Bu, A. Cevdet gibi geleneksel aydnlarn sos-

yal grlerinin arkaplanna k tutarak daha iyi anlalmasn salayacaktr.

28 Ball, 1989.29 1309: I/17.


18/53


nsan toplumlarnn yapsna ilikin en genel eitlik-eitsizlik ayr-

m yaplabilir. nsan topluluunda tam eitlik, ancak slm tarihinde Asr-Saadette zellikle Hz. mer devrinde olduu gibi bir dinin balangcnda,ilkel bir kabilede veya Rousseau gibi dnrlerde rastland ekilde faraz

bir tabi durumda grlebilir. nsan topluluu gelitike eitliin kaybolmasmukadderdir, dolaysyla mesele, mutlak adalet denebilecek tam eitlie kar

bu eitsizlie uygun nitelikli adaleti esafet(equity)gerekletirmektir. Sosyalfarkllama, eitsizliin genel, sosyal tabakalama ise zel ekli saylabilir.Sosyal farkllama, fertlerin sosyal nitelik ve rollerinin deimesi, sosyal taba-

kalama ise fertlerin servet ve itibar gibi faktrler tarafndan belirlenen maddve manev konumlarna gre sralanmas olarak tanmlanabilir.30

Burada sosyal tabakalama, daha ziyade geleneksel, sosyal farkllamaise modern toplumlara has saylabilir. Zira sosyal tabaka deyimi, kk lemolarak insan derisinde ve byk lem olarak yer ve gklerde grlen derma-tolojik, astronomik ve jeolojik bir kavram olan tabaka(stratum)kelimesindentremitir. Bu etimolojik anlamdan da anlalaca gibi tabakalama kavram,organizmik bir dnya grne dayal geleneksel topluluklara zg bir hiye-rarik yaplanmaya delalet eder.zaf(kesb)stat olarak geleneksel ve modern

toplumlara has ekilleri ayrt edildiinde sosyal tabakalama, geleneksel izafstatye gre sralanma tarzna tahsis edilebilir. zaf stat, insanlarn temeldetevars yoluyla igal ettikleri, kesb stat ise ferd almann sonucunda eri-tikleri sosyal durumlara iaret eder.

Burada geleneksel ve modern toplumlara ilikin olarak tabakala-ma kavram, siyasal ve sosyaleklinde bir ayrma daha tabi tutulabilir.Sosyal bilim daarcnda mutlak olarak kullanldnda tabakalama kav-ramyla sosyal tabakalama kastedilir. Sosyal-siyasal eklindeki bu zmn

ayrm, zellikle XIX. asrda Sanayi Devriminden sonra belirginleentoplum-devlet(hkmet)ayrmasnn sonucudur. Yeteler-yetilelerayrmna dayal geleneksel elit siyaseti anlaynda ise tabakalama, siyasalve sosyal olarak ikiye ayrlr. Burada siyas denen tabakalama, yeteler-

yetilelerolarak ayrlan lkeyi kapsamaktadr. Ynetenler-ynetilenlerayrm, Osmanl daarcnda asker-reaya olarak ifade edilir. Yneti-ci tabakann da bal bulunduu saltanat ise siyas bedenin kalbi ve onunda ba olan padiah ruhu olarak bu ikili ayrmn stnde yer alr. Osmanlgibi geleneksel feodal dzenlerde sosyal tabakalama ise vergi vereler-alalareklinde bir ayrm olarak belirir.

30 Tafsilat, Kerbo, 2006.


19/53


A. Cevdet,31 devlet denen heyet-i mecmuay dire-i saltaat, vch

u erf- millet veefrd- ahleklinde tabakadan mrekkep olarak ta-nmlarken bu modeli dile getirir. Ortak avam ve havastabakalar yannda

buradaki fark, ngiltereye zg Mlkn Tabakasndaki (three estates of therealm)ruhbann yerini, daire-i saltaatn almasdr.

Tabi veya siyas olsun, organizmann bu hiyerarik yaplanmasnn ga-yesi, uyumdur. A. Cevdete32gre bu snf mtevzi ve mtevfk olursacemiyeti hegi dzg olur ve ill bozulur.Buradacemiyeti ahegiile devleti aheginin ayn anlamda kullanld grlr. Bir organizmay

temsil eden devlet-cemiyette sosyo-politik kurumlar bir saatin arklarna ben-zer; bir arktaki aksaklk dierlerini de bozaca iin hepsinin uyum iindeilemesi gerekir. rnein daha Kann dneminde kau- kadimde gedikleralm, o zamana kadar kusursuz ileyen arklarda arzalar belirmitir. Buuyum fikrince o, Montesquieu kaynakl anayasal bir kuvvetler ayrlye-rine Ali Savi gibi imamet veya hkimiyetin birliinin gerei bir ilevlerayrlilkesini benimser.33

cim-i Din HAhmed Cevdetin cism-i devletin tabiat ve terkibini nasl tasavvur ettii-

ni grdkten sonra, imdi de hayatn nasl tasavvur ettiine bakalm. Bundankast, onun sosyo-politik deiimin tabiat ve derecesi hakkndaki tasavvuru-dur. Zira bir organizmann hayat, onun geirecei deiimin tabiat ve dere-cesi hakkndaki gr, onun yapsna bakla belirlenir. Edmund BurkedenOswald Spenglere yapsal ve ilevsel olarak bir sistemin tm paralarnn

birbirine ballnn ngrld bu organizmik modeller, kendine zg or-gaik yasa tarafndan her organizma tipinin bandan tasarlanm niha bir

kemalhedefinin tesinde ana isel reform ve herhangi bir evrime dair tmimknlar bertaraf etmilerdir.34

Buradan geleneksel, organizmik toplumlarn bidat denen kkl dev-rimsel deiikliklere kapal olduu sonucu kar. Deiimi zamansaldan okuzaysal bir boyutta alglayan geleneksel dnya gr uyarnca slmda dabidatdenen kkl yenilik reddedilir. Aslnda mutlak anlamda kullanldnda

bununla kastedilen, yani reddedilen bidat- seyyie(kt yenilik)dir. Dier ta-raftan deien beer ihtiyalar gereince makul ve makbul karlanan bidat-

31 1986: IV/219.32 1986: IV/219; 1309: VI/6.33 Gencer, 2011b.34 Deutsch, 1969: 33.


20/53


hasee(iyi yenilik)vardr. Dolaysyla mesele, snnet ile bidat deil, deiim

ihtiyacna gre iyi ve kt bidat birbirinden ayrmaktr ki bu, icm-y mmetdenen, mmeti temsil eden limlerin ittifakna balyd. Osmanl tarihindeki

birok sosyo-politik yenilik, mlkiye tarafndan pragmatik bir ekilde de fac-toyapldktan sonra bidat- hasene olarak merlatrlmt.35Deiim asrXIX. yzylda Osmanl ve slm dnyasnda makul sosyal reformlar da g-

zel bidatkavramyla merulatrlmt.36

A. Cevdeti aktif gelenekselci veya muhafazakr klan, gelenein, aynzamanda kendisini yaatacak yeniliklere ak ynn de temsil, gelenein di-

namizmi iin gzel yeilikanlamnda deiimi kabul etmesidir. O,37

sonrakidevirlerde, Kann dneminde ortaya kan kanun- kadime aykr uygulama-lar (kt)bidat olarak eletirirken reform ihtiyacna gre bidat-modernliinkt ve iyi trlerini ayrmann lzumunu vurgular.38Deimeyenin ilah ka-nunlar olduunu, beer kanunlarn ise daima deiime ak bulunduunudnen A. Cevdetin hedefi,39deie ile deimeyearasndaki optimaldengeyi bulmaktr.

A. Cevdet,40deiimi deta sosyal bir yasa olarak alr; zaman iinde sos-yal deiimi tabi, kanlmaz bir olgu olarak grr; felsef bir tabirle yeni-

lenmenin anlamnn btn ayve arzdagrndn belirtir. Onagre deiim, mutlak anlamda kt deildir; sonradan ortaya kan nice eyvardr ki gzel eylerden saylr. nsan, medeiyyt-tabolmas bakmndanyeni ilim ve kltrler sayesinde medeniyet dnyasnda mesafe aldka tabiolarak deiir. Deien tutum ve durumlar sebebiyle meydana gelen zamansaldnmler, milletlerin karlat tabi bir durumdur. Bir lke iin deiimemutlak kar durmak, zamanla gelen deiikliklerin gereklerine srt evirmek

bir selin nnde durarak intihar etmek anlamna gelir:

ktiz-y tebeddlt- zamiyeye kar durup da tahavvl etmemeesay etmek ayyla bu kabilde olup o efkrda bulua erbb- hkmetiravza-i devleti p-zede-i seylb- izmihll etmi olacaklar vreste-ikayd- burh ve delldir. Hsl tegayyrde mas olmak hssa-ievms-i ilhiyye olup kav-i beeriyye hkm-i zem ile mtegay-

yir olmala iki yz see evvel pek mkemmel ve hayrl addolua bir

35 Davison, 1963: 66.36 Gencer, 2012: 171.37 1309: I/76, V/10.38 Szen, 1998: 162.39 1309: I/15, 71, 88, V/10.40 1986: III/69; 1309: I/15-17, VII/191.


21/53


k ve usl ol vakitde ber mizc- kavmde ve ahvl-i lemde hdis

ola teayyrt cihetiyle bir ie yaramaz dereceye gelmek emr-i tabolduuda vkel-y devlet i asl lzm olacak tekallbt- vkaymtlaa ve ihtiyct- hzra-i devleti ve zem ahkm tedkk vemuhkeme ile idreyi oa uydurmak ve izmt- mevcdeyi p-i azar-dakka-dleride ola ahvli tatbik eylemek kazyyeleridir.41

A. Cevdet,42geleneksel dzenin hayatiyetini iki temel ilkeye riayete balgrr: koruma ve dzeltme, dier bir tabirle dzelterek koruma. O, bu ilke-leri, kn temel sebepleri olarak tersinden ifade eder:

1. Kanun- kadime muhalefet,

2. an gereklerine uymamak.

Ksaca o, gelenee aykr kkl deiiklikler kadar bir kez gerekletik-ten sonra olumsuz deiimi dengeleyecek reforma girimedeki aczi de lke-lere tehlikeli grr.

Bylece A. Cevdet,43 normalde defate, kll deiikliklere karbidat- hasene kabilinden tedric, ksm deiiklikleri savunur. Yepyenide olsa er ve kanuna aykr olmad takdirde bir maddenin maslahat bak-mndan benimsenmesi, gzel bulunan yeniliklerden (muhassent) saylr. Re-form, dikkatli ve ll bir ekilde yaplmad takdirde daha kt sonu ve-rir. Ancak illetin apna gre gereken reformun ap da byyebilir. rneino, ihtiyct- zamiyeye gre slht- lzme icrsszyle zamanla herlkede ihtiya duyulan rutin bir reform olayn belirtirken, emr-i terakkiilel mebdisii istihslifadesiyle ngilteredekinden az ok farkl olarakOsmanlnn modern dnyaya kendini uydurmak iin ihtiya duyduu trdenkalknma denen daha kkl bir reformu kasteder.

Ona gre lkeler ayakta kalmak iin zaman, mekn ve konjonktrn ge-reklerini gzetmek, olgusal sosyal deiimi bilinli kurumsal bir deiimledengelemek zorundadrlar. Onun reform siyasas, zamansal, meknsal ve ana-yasal bakmdan tikelcilie dayanr. Soyut, evrensel deil, her siyas bedenintabna, yaad zaman ve mekna uygun, tikel reeteler ancak beklenen fay-day verebilir: Her devri mizca gre davramak ve her vaka cba

gre vaktiyle are aramak lzm gelir.44

41 Cevdet, 1309: I/88.42 1309: III/40.43 1986: I/71-4; 1309: I/18, 71, 87, IV/220.44 Cevdet, 1309: III/12.


22/53


Bu durumda yneticiler, reformu kapsaml, entegre, uzun vadeli bir pro-

je olarak alarak tabir caizse lkeye ac reeteyi iirmek zorundadrlar. A.Cevdete45gre bazen kn eiine gelen bir lke ustalkl bir reform prog-ramyla kurtarlabilir; olumsuz d etkiler-modern Batnn tehdidinde olduugibi-de devreye girdiinde lke, ancak byk bir devrim sayesinde mucizev

bir kurtuluu umabilir. O, zellikle Osmanl gibi modernliin ekim alannagiren, farkl medeniyetler arasnda skan bir lkede tecdid-i usl-i devletdeyimiyle anlatt siyas reformun son derece zorlu, kritik bir i olduunuvurgular. Osmanl reform tarihi, byle kkl bir reformun zorluunu yeterince

gsterir. Ona gre devlet nizamnn btnyle yenilenmesi, yeni bir devletkurmaktan zordur. nk yaplacak her iin genel bir ittifak ile yaplmas ge-rekir. Kkl reform program, ncelikle reform ihtiyac ve tarz konusundagenel bir mutabakat, ardndan problemlerin iyi bir tehisini ve ardndan bunutitizlik ve kararllkla uygulayacak bir siyas irade gerektirir.

topumdn tihAhmed Cevdetin toplum grne baktktan sonra bu gr dayandr-

d tarih ve tarihilik anlayna bakacaz. Burada mesele, onun tarih vetarihilik anlayn belirleyen ana kaygnn tespitidir. nzivaya ekilen bir in-san, bir meczup, pekl kendi ann dna kabilir, baka bir ada yaaya-

bilir. Ancak muhbir-i sdkdenen peygamberlerin izinde topluma doruyugstermekle mkellef bir lim iin bu mmkn deildir. Her aydn, kendi a-nn ocuudur; kendi toplumunun resmini ekmek, nabzn tutmak, dnden

bugne, bugnden gelecee bakla yanl bir gidiat doruya evirmek zo-rundadr. Mslmanlarn e uzu asrXIX. yzylda yaandndan, bu so-rumluluu en fazla hisseden bir lim olarak A. Cevdetin entelektel mesaisi

de bu misyon hissi tarafndan belirlenmitir.O, Osmanlnn son derece zorlu bir reform srecinden getii bir kon-

jonktrde yaamakta, eskiyle yeni arasndaki gerilimi, meruiyet krizi endi-esini btn benliiyle hissetmektedir. Birincil kayg, klasik kullanmda lkeanlamna gelen devletin bekasdr. Devletin bekas uruna balatlan Tanzimatdenen reform hareketinin bir taraftan iyi bir ekilde tanmlanmas, dier ta-raftan kamuoyunca benimsenmesi gerekmektedir. Bu bakmdan A. Cevdet,toplumda tariheuzanmak zorundayd; Christoph Neumann (1999)n de-

yimiyle ara tarih, ama Tazimatidi. Byk bir tarih yazmna giriirkenona yn veren kayg, gncel ve politikti; onu dne uzanmaya, tarihin derin-

45 1309: I/18, IV/31; VIII/68.


23/53


liklerine inmeye sevk eden bugnn kaygsyd; maksat, reform hareketini

gerekelendirmekti.Onunki, Gramsci46nin pejoratif, sac anlamda merulatrmada uz-

malarolarak tanmlad geleneksel aydnlarn misyonuydu. Gramsci gibisol, Marksist aydnlarn gznde bu, egemen snfn karlarna hizmet edenstatkoyu srdrmeye ynelik bir merulatrma misyonuydu. Gelenekselaydnlarn ilevi, hkim snfn kar ve deerlerini yanstan ve bunu kamumenfaati diye tercme eden belli bir dnya tasavvuru yaratmakt.47Ancak A.Cevdet gibi aydnlarn davas, avam ve havassyla herkesin varlk alann olu-

turan, izm- cemat-i kbrolarak tanmlanan geleneksel, organik, lkeanlamnda devletin bekasyd. Bu anlamda Gramscinin yapt ekilde gele-eksel ile orgaikaydnlar arasnda net bir ayrm yapmak olduka zordu.

Bu bakmdan A. Cevdetin Tarihi, aslnda k tarihi48 olarakkojoktrel tarihkategorisinde grlebilirdi. veya kendi deyimiy-le kutsal tarih anlayndan kopu, Baconn doal tarih tasavvuruyla

balamt. Ona gre tarih, zaman ve meknla belirlenen nesnelerin, hafza ta-rafndan salanan bilgisidir.49sko Aydnlanmasndan David Humeun do-

al tarihveya sonradan Dugald Stewartn kojoktrel veya teorik tarih

(natural, conjectural or theoretical history)dedii ise, Bacon ile balayp Newtonile kemale eren yeni ontolojinin tarih tasavvuruna yansmasn belirtiyordu.

Newton ile balayan modern bilim,ga(final)illetleri konu alan teleoloji yeri-nefil(efficient)illetlerle ilgili nedensellii esas ald.

Tarihilie de yansmakta gecikmeyen bu gelime, tarihe teleolojik yerinenedensel bir yaklama yol at. Artk Aydnlanma tarihileri, doast veyatarih tesi faktrlere atf yapmakszn, teleolojik-in anlatlara bavurmak-szn tarih ak aklamaya yneldi; 50Dugald Stewartn ifade ettii gibi:

Tabi dyay iceleme esasda olduu gibi, isalk tarihii icelerkebir olaya sebep ola sreci izii sremediimizde ou zama emli ola,ou tabi sebepler tarafda retilmi olabileceii gstermektir.51

Ancak yaknda bakldnda grlecekti ki konjonktrel tarihilik, tarihteteleolojiden tam bir kopu yerine, aslnda onun seklerlemesini belirtiyordu.Zira Yunanca telos(gaye, son)kelimesinden treyen teleoloji, slmda meb-de ile med denen bir batan kemale eriilecek soa doru in bir

46 1992: 9.47 Fontana, 1993: 140-41.48 Berkes, 1978: 268.49 Morrison, 1977, Liana, 2000.50 Phillips, 2000: 171-189, Hop, 1978, Palmeri, 2008.51 Bryson, 1945: 88.


24/53


sreci konu alyordu. Konjonktrel tarihiler de insan toplumlarnn ilkellik-

ten medeniyete geliim srecini kendi doal ak, mant iinde aklamayhedefliyorlard ki bu anlamda teleolojinin seklerlemesi, bilahare Hegel veMarxn tarih felsefelerinde daha somut grlecekti. Nitekim XVII. asr Fran-sz dnrlerinin yeni tarih anlayn ifade etmek zere Stewartn ko-

joktrel veya teorik tarih, XIX. asr Osmanl aydnlarnn ise hikem tarihdedikleri histoire raisoe(felsef veya speklatif tarih)52tabirini kullanmalar,raiso(hikmet)ile telos(gaye)terimleri arasndaki mnasebet bakmndan ge-leneksel, teleolojik tarih anlaynn srekliliini aka gsterir.

Hooker, Burke ve A. Cevdet gibi muhafazakrlar ise bu srete benimse-dikleri ak dengeleyici tutumlageleeksel-iile moder-seklertarih anla-ylarn badatrmaya alrlar. Bu yzden Cevdetin tarih felsefesine vukufiin, Dou ve Batda temelde ortaklk gsteren bu zihn dnme yakndan

bakmak gerekir. Tarihe bu yeni bakta, Richard Hookern, Edmund Burkenilham kayna olduu grlr. Toplumu insanlarca anlalabilir srelere gregelien bir ey olarak alglamas ve buna bal olarak yasalar, detler ve ku-rumlarn, zaman ve meknn deien durumlarna gre izafiyetini ngrmesi

bakmndan Hookern tarih hissi, belirgin olarak modern idi.53

Hooker, Burke ve A. Cevdet gibi muhafazakrlarn yaad kojoktrel-seklerdnya, deiime hkm giymi bir dnyadr. Bat, Orta an sonun-dan itibaren, eski Yunanda sioesizm denen, geri dndrlemez bir politikdeime srecine girmitir. Deiime hkm giymi bir dnyay dzenlemekiin gereken ilah ve beer failiyete bak ise, tarihe geliime yn veren ilahyasa hakkndaki balca iki tutum tarafndan belirlenmitir: rasyoalizm ilevolotarizm. Aquinas ile Hookern savunduu rasyonalizmden kast, aklc-lk, entelektalizm deil, hikemiyetilik, teleolojizmdir. Buna gre ilah yasa

ve onun sayesinde tarih geliim, btn varl kemal noktasna ulatrmayaynelik hikmeti uyarnca tezahr eden ilah iradenin eseridir.54

Bu bakmdan A. Cevdet55in ve Berkes56in eseri, gemie dnk olarakteleolojik, bugne dnk olarak ise konjonktrel tarihlerdi. A. Cevdetin tarihiTanzimat, Berkesinki ise Cumhuriyet reformunu temellendirme saikiyle ya-zlmtr. Bunlarda tarihsel-toplumsalgelimenin seyrinin deta Tanzimat veCumhuriyet reformlaryla talanacak ekilde resmedildii grlr. Burada te-

52 Leer, 1976, Phillips, 2000: 171.53 Goetz,1986: 70.54 Rosenthal, 2008: 52-55.55 1309.56 1964.


25/53


mel kayg, reform hareketini ideolojik ve sosyolojik olarak temellendirmekti.

deolojik temellendirme, Bak, geldiimiz okta, lkei selameti ada budeiimleri kalmaz klmaktadr.diye deiimleri maer vicdanda gerek-elendirme, merulatrma demekti.

Sosyolojik temellendirme ise tarih-itimageliim srecinde asl ve ar-za noktalarn kararak gereken deiimin tarzn, yolunu, apn, sonularniyi belirlemek demekti. A. Cevdet, Osmanl tarih sosyolojisini yapt tari-hinde ihtilaldenen olumsuz deiim srecini zmleyerek, k sebeple-rini aratrarak toplumsal geliimin mantn kavramaya alyordu. Onun

eserinin yaynndan (1853-1883) sonra Tasvir-i Efkrda Mehmed efikinefikmebalkl yaz dizisinde olduu gibi, Osmanl Devletinin ksebeplerini tespite ynelik baka almalar yaplmaya balamtr.57Bu tr birsosyolojik temellendirme giriimi tabiatyla gemiin sk eletirisini gerekti-rir. Tanpnar58n da ifade ettii gibi: b-i Halduu bu so akirdi, impara-torluu tarihii deta messeselerii tarihide mtalaa ediyor dcesiiuyadracak kadar deri bir perspektifle cemiyetimizi Garpllamaya gtrehadiseleri zeride durur. Muayye bir gr mdafaas yapa ve bu

yzde zarur olarak tekit fikrie dayaa bir eser ii buda tabi bir ey

de olamazd. (...)Tarihi mevzuu, eski imparatorluu so selamet aresi gibigre bir fikri, hadiseleri yardm ile-ve tpk bu yardm gibi, araya koy-duu egellerle-zaferii tarihidir. Bu zaferi ilk merhalesi 1826dr. kicisiise, yeileme hareketii asl kati ve bt cemiyet hayata mil ekliialr grd 1839, yai Tazimat ila olacaktr.

Bu amala A. Cevdet, drt yenilik olarak aabileceimiz temelde avam-ma ve havassa ynelik yeni bir tarih ve tarihilik uuru gelitirme, tarihinalglanmas ve aratrlmas tarzn yenileme yoluna gitmitir:

1. Genel bir tarih anlaynda yenilik,2. Tarih disiplininin tanmnda yenilik,

3. Tarihiliin felsefesinde yenilik,

4. Tarihiliin ynteminde yenilik.

snnuh eni Bi tih FfiA.Cevdetin tarih telakkisinin mstakil bir monografiye konu ettiimiz

ngiliz emsali Edmund Burke ile mukayese yoluyla daha iyi anlalaca kana-

57 Mardin, 2000: 261-62.58 1997: 170-171.


26/53


atindeyiz. Bu ekilde iki adan yaplacak bir mukayese, bize A. Cevdetin ta-

rih grn daha iyi anlama imkn verecektir. Birincisi, ikisinin geleneksel,ikincisi A. Cevdetin ahsnda slmn, Burken ahsnda Hristiyan tarih ta-savvurundan ayrld noktalarn ve tarzlarn tespiti. Bu iki mukayese hatt, ikitemel gerei gndeme getirir. Birincisi, geleneksel bir tarih grnn yerinigiderek modern anlamda bir tarih felsefesinin almas, ikincisi, bu tarih felse-fesinin taazzuvunda ilah iradenin vurguland volontarizm ile ilah hikmetinvurguland rasyonalizmi ve buna bal olarak kll ile cz iradenin nisbetedildii ilah ile beer failiyetleri (agency)uzlatrma kaygsnn merkez rol

oynamas. Avrupada yeni bir dnyann doum sanclarnn ekildii ge Ortaa ile erken Rnesans dneminde birbirini tamamlayacak ekilde ilah ilebeer volontarizmin vurgulanmas bu kaygnn sonucudur.

Burke ve A. Cevdet gibi gelenekselci aydnlarn tarih felsefelerinin in-celenmesinde anahtar kavram,setullhtr. Bu, zannedildii gibi slma,Kurna zg yeni bir kavram deil, tek bir Allaha tabi brahim dinlerinkitaplar arasnda ortak olan temel kavramlardan biridir. Bu yzden RichardHooker ile takipisi Edmund Burken ebed yasa ve illiyet hiyerarisine ili-kin tasavvurlarna bakarak slm tutumu temsil eden A. Cevdetin fikirleriyle

karlatrma yapmak retici olacaktr.Ebed yasann ikiye,setullhdenen ikinci asl ebed yasann ise e

ayrld bir grn genel olarak inceleme konumuz Hooker, Burke gibiHristiyan ve A. Cevdet gibi Mslman dnrler tarafndan paylaldnsyleyebiliriz. Hookern iki katl ebed yasa kavramsallatrmas, slmontolojisinde lem-i emrile lem-i halkdenen lemler ayrmna bakarakdaha iyi anlalr. Hookera59gre birinci ebed yasa, sadece Allahn bilgisidhilinde, zt iin balayc olan (ulhiyete ilikin) yasadr ki buna Kurn

terminolojiyle emrullhdiyebiliriz. Kurn terminolojidesetullha teka-bl eden ikinci ebed yasa ise varlk leminin niha kemal gayesine ynelikteleolojik seyrinin belirlendii (rubbiyete ilikin)yasadr.

Allah, ulhiyetine ilikin birinci ebed yasa ile ztnn fiillerinin hikme-tine uygun olmasn murat ettii gibi, rubbiyetine ilikin ikinci ebed yasaile mahlkatnn fiillerinin hikmetine uygun olmasn murat etmitir. Yani A.Cevdetin60de aktard zere slmda setullhi fl-lem(lemler hak-knda geerli Allahn snneti)olarak ifade edildii gibisetullh, Allahn ztdeil, mahlkat lemi hakkndadr. Gafil deilim kider Hooker: ebed yasaile okumular ekseriya Allah ebediye tm ileride gzetmek zere kedii

59 1969: I/152.60 1969: I/485, II/26.


27/53


bal kld deil, asip ettii eitli artlara gre tm mahlukat tarafda g-

zetilecek vesile olarak vaz ettii izam alarlar.Buna gre Hooker, aleltlakkullanlan ebed yasailesetullhdenen ikici ebed yasay kasteder.

Dolaysyla tarih felsefesi, setullh denen bu ikinci ebed yasannmahiyetine ilikindir, bunun tasavvur tarznca ekillenir. Dorudan ifade et-meseler de gerek Burke gerekse A. Cevdet,setullhdenen bu ikinci ebedyasaya ait, irade ile bu iradeyi yrtmeye yarayansebepolarak iki parametre-nin terkip tarznca belirlenen illiyet mertebesi ngrr. Birincisi, Allahneitli vesilelerle inayetini dorudan gsterdii, zaman zaman tabiat ve tari-

he dorudan mdahale ettii durumlarda geerli, yalnzca kendisinin bildiifevk-al-dsebeplerle kll iradesini yrtt mertebe (kll-fevk-al-d); ikin-cisi, insanlarn kontroln aan, tarihin akn, topluluklarn seyrini belirle-yen asl, dhil, d sebeplerle kll ilah iradenin yrd mertebe (kll-d);ncs, arz, hric, d sebeplerle cz iradenin yrd, ileyii srekliolmadndan beer iradenin dahline ak mertebe (cz-d).

Bu l hiyeraride irade parametresi kll-ilah ile cz-beer, se-bep parametresi de fevk-al-d ile d olarak ikiye ayrlrken bu ayrmlarsnnetullhn ikinci mertebesinde d sebeplerle ileye kll iradeolarak

kesiir. Burada ilah inayetin dorudan ve olaanst tezahr ettii birinci mer-tebe de setullhn zmnndadr. Ancak modern tabirle tarihsel-toplumsalyasalara karlk olarak mutlak olaraksetullhdenen, ikinci mertebedir.Burken61ebed yasa, st yasa, ilah taktik, Allah olaa iayetii bil-dik seyriolarak ifade ettii gibi lfzen bir dzenlilik artransetullhterimi, tarihin olaan akn belirleyen ikinci illiyet mertebesiyle ilgilidir.Ona gre toplumlar, ilk iki sebepler dzeninin ilah iletimi yannda ncsebepler dzeninde geerli hr beer iradenin ileyiiyle hareket eder.62

tih Muiiiin rddiTarihsel-toplumsal yasalaranlamnda kullanlansetullhn ikinci

mertebesi, kll ilah iradenin d sebeplerle iledii bir dzenlilii belirtir.Buradaki pf noktas, insanolunun kll iradenin iledii d sebepleri kefedebilip edemeyeceidir. Newtonn temsil ettii mekanistik dnya grnegre gerek tabiat, gerekse de tarihte bu d sebeplerin kefi, onlarn sonular-n da yasalarolarak kef etme, dolaysyla kll iradenin cereyan ettii d-

zenliliin seyrini bilerek tabiat ve tarihe hkimiyet imkn verecektir. Hlbuki

61 1877: II/149, IV/165, V/349.62 Weston, 1961: 212.


28/53


Gazlden sonra Humeun kefettii gibi kll, mutlak ilah irade asndan

d sebepler, beer algdan kaynaklanan mecaz bir tabirdir. Kll ilah iradeasndan sebeplerin dlii mutlak deildir. Cenab- Hak, Hz. sann dou-munda olduu gibi bir insan pekl sebepsiz, babasz da yaratabilir. Dolay-syla tabiat ve tarihte bir yasallktan deil, ancak olaan seyirden kaynaklanan

bir dzenlilikten sz edilebilir.Bu ekilde her iki dnr de tarihin ilah inayetin tezahrnden ibaret

olduu eklindeki geleneksel gr srdrr. Tarih failiyet, mutlak olarakilah iradeye, dorudan veya dolayl olarak kendini gsteren inayetin sahibine

aittir. lah iradenin mutlaklna bu vurgu ile tarih mutlakiyetilik denebi-lecek bir tarihselcilik, ilah iradeden bamsz olarak kendine zg yasalarlaileyen mekanik bir tarih ve toplum anlay reddedilir.

Burke,63doal dnyada olduu gibi sosyal-tarihsel dnyada geerli yasa-lar kefetmek ve bylece toplumsal seyri denetlemek zere genel sebepler for-mlasyonuna dayal bir teori vazeden Montesquieudan ayrlr. lah ve beeriradeden bamsz olarak kendine zg yasalarla ileyen mekanik bir tarih vetoplum anlay, dolaysyla bir sosyal-siyasal bilim imkn, onun tarafndanreddedilir. Toplumlar, hkmetlerin, toplumu yneten yasalara dayal planlara

uymasyla ilerlemezler. Bu yasalar bilinmez, belki de bilinemezdir.64Mukaddimetercmesinde A. Cevdet,65tarihe-topluma yn veren yasalar

ancak Allahn bildiini, insanlarn bunlar ilmin yardmyla bile kavrayama-yacan belirtir. A. Cevdete66gre tarihin ak, mutlak ilah inayet ve takdire

baldr; ilah inayet ve takdir olmadka beer irade ve gayretin bir hkmolamaz: Devlet ve milleti hakkda iyeti hayrl pek l bir zt olduudabu vehile felket-zede olduua teessf oluur. Alel-huss Sekb- Ceddamyla ikici defa olarak tertib eyledii askir-i muallemei ilg ve imhs,

mcib-i teessf-i azmdir. ne are ki takdir-i ilh msid olmadka rey vetedbir krger tesir olamyor.

ei voonizmiA.Cevdet, Nam gibi tarihilerde grlen geleneksel elitistik tarih anla-

yndan ayrlarak tarih seyrin siyas bilinlenmeye zorlad halk ahbr-slifeyevukufun tesine gemeye tevik eder. Artk ibret almak zere tariholaylarn hikmetini aratrmak, gemite olduu gibi sadece tarihilerin deil,

63 1877: V/234-35.64 Kilcup, 1977: 405-06, Weston, 1961: 212.65 1277: 115, 134.66 1309: IX/44-45.


29/53


herkesin ii hline gelmitir. Konjonktrel bir dnya, sivik failiyeti, bu da ta-

rihin hikem okunmasn gerektirmektedir.Bu bahis, hmanizm kavramnn asl anlamnn kefiyle daha iyi anlala-

caktr. Rnesans ile balayan modern dnya grnn temel kavramlarndanolan hmanizm, aslnda sivik hmaizmdeyimiyle ald gibi, Avrupadasiyas deiim zorunluluuyla doan siyas ierikli bir kavramdr. Hmanizmindaha genel ifadesi volontarizmdir. Volotarizm, tarih-itima deiime yn ve-recek ajanlar olarak Allah ile yeryzndeki halifesi nsann iradesine vurguyu

belirtir. Batda balca Duns Scotus (1266-1308), William Ockham (1280-1349)

ve John Buridan (1295-1358)ile ilah ve beer iradeye vurgu balad. Zamanlabeer volontarizmin zel ad olarak doan hmanizm, deiim ajanlar olarakkral ile tebaann iradesine vurguyu ierir. Hans Baron, ilahvepadiahvolon-tarizme bal beer volontarizmi,sivik hmaizmolarak tanmlar.67

Geleneksel elit inisiyatifli siyaset anlayyla yetimi A. Cevdet gibiaydnlarn, siyas deiimin ajan olarak byk adamlarn iradesine, elit vo-lontarizmine ncelik vermesi tabidir. Tarihte byk adamlarn oynadklarroln nemini vurgulayan A. Cevdete gre byk adamlar, zellikle ar krizzamanlarnda lkenin kurtarlmasnda oynadklar rollerle ne karlar. Bu,

zellikle A. Cevdetin68bni Haldunun kle sonulanacak lkelerin ev-rimiyle ilgili deterministik grne itirazda grlr. Ona gre nc kaamasna gelmi baz devletler, ender de olsa byk devlet adamlar sayesin-de radikal bir reform hareketiyle kurtulabilir.

lk akla gelen byk adamlar ise tabiatyla sultanlardr. Namk KemalinSultan Abdlhamidi asr mceddidiolarak tanmlamasndan anlalacagibi,69slm-Osmanl geleneinde padiahlar, mcedditolarak adlandrl-mtr. A. Cevdet,70bni Haldunun mlklerin evrimi gryle elien Os-

manl Devletinin uzun mrlln, onun talihiyle aklar. Osmanl sultan-larnn ilk onu, baka bir lkeye nasip olmayan ok byk kiilerdir. O, ayrca,Kann Sultan Sleyman, II. Mahmud ve Abdlmecid gibi sultanlarn kritikzamanlarda mceddit olarak oynadklar rol vurgular.

A. Cevdet,71 tersinden Osmanl lkesinin k srecine girmesini dedevlet adamlarnn hata ve kusurlarna balar. Bu, zahiren aklanabilecek

bir durumdur. Ancak yneticilerin olumsuz rol, hata ve kusurun ilerisine ge-

67 Engster, 2001: 4-12.68 1309: I/18.69 Tansel, 1967: III/345.70 1309: I/34, 86-87.71 1309: III/118.


30/53


erek kabahat ve crm noktasna geldiinde teleolojik aklamalar devreye

girer. A. Cevdet,72olumsuz toplumsal deimeleri, yneticilerin kusuru ze-rine ilah gayretin zuhuruna balar: Lki Hulef-y Emeviyyei bazlar,

gittike hudd- eriyyeyi tecvz ve teadd ve ev- mes ve mezlimeitle-i eyd eyledikleride ve hussiyle Veld-i S gayet sefih olup eir-i

er-i mbi tahkr ve Mslimi tefr eylediide gayret-i ilhiyye zuhragelerek devlet ve hkmetleri ok srmeyip muzmahil ve Hilfet-i slmiyyeyz otuz iki see-i hicriyyeside Hulef-y Abbsiyeye mtakil oldu.73

A. Cevdet,74 tarihte topluluun musibeti hak ettii benzer durumlarda

ilah takdirin arac olarak ileyen byk kt adamlarn, zalimlerin rolne dik-kat eker; Tevif-i Moolda Tatar tifesii resi ola Cegizrneindeolduu gibi. A. Cevdet, tarihilerin, putperest Moollarn istilalarn, tarihinkaydettii en byk bela olarak grdklerini belirtir:

Ehl-i salb, taassub- d ile hareket eyleye Ehl-i Kitb idi. Tatarlar isemrik olup karlar orta mal olarak olarda doa ocuklar pederleriibilmedii baz ktb-i tevrhde mezkrdur. Her ev hayv, hatta kpekleribile etlerii yerlerdi. Baz mverrih, Tatarlar icr ettikleri mezlimi bey

sadedide der ki: Devr-i demde bu deme geliceye kadar lemi byle bir

beliyyeye urad yoktur.diyen kimse yalan sylemi olmaz. Tarihlerin yaz-dklar en byk beliyye, Buhtn-Nasrn Ben srili katl ve Beyt-i Makdisitahrb etmesidir. Hlbuki bu melnlarn tahrb ettikleri bunca ehirlerin her biri,Beyt-i Makdisten kat kat byktr ve her ehrin ahlisinden katlettikleri halk,Ben srilden oktur. nsanlar, rndan kp da azttklar zaman, Cenb-Rabbil-lemn, Cengz gibi hn-rzler gnderir, kullarn kullaryla terbiyeeder: ez-Zlim seyfullhi, yetekm bih, smme yetekm mih (Zlim,Allahn klcdr; nce onunla intikam alr, sonra ondan intikam alr.).75Trkedeki

Allah sopas yoksz de bunun karl saylabilir.72 1309: I/22.73 A. Cevdet (1969: II/26-27), Ksas- Enbiy ve Tevrh-i Hulef adl eserinde de benzer ifade-

lerle ayn tespiti yapar:

Be meyyei ekseri hev ve heveslerie tbi olup, acak im ve ihs ile kulb- scelb ederlerdi. Sora buhl ve imsk yoluu tuttular, me-i devleti efslerie hasr ettiler, sda olarda yz evirdi. Badeh Veldi alee fsk u fcra ihimk, millet-i slmiyyeyeefret ve hal ve katl hdisesie sebebiyyet verdi. Bu hdise sebebiyle de hkmet balar zl-d ve Merv, hall akd-i mrda ciz kald. nihayetl-emr, Devlet-i Emeviyye muzmahil,hilfet ve saltaat Be Abbsa mtakil oldu.

74 1969: II/386.75 Bu hadis, smail Hakk Bursevnin de zikrettii ekilde baka kaynaklarda: ez-Zlim adlullhi

l-arz, yetekm bih, smme yetekm mih(Zlim, Allah yeryzdeki adaletidir; ceoula itikam alr, sora da oda itikam alr.)eklinde geer (el-Acln 2006).


31/53


Grld gibi A. Cevdet, setullhn cereyan ettii tarih olaylarda

kolektif beer irade ve sorumluluun roln vurgulamaktan geri durmaz. Bu-radasetullh asndan bakldnda Cengiz gibi zlimlerin, zsel-kiiseldeil, aslnda olumsuz bir kolektif failiyetin sonucu olarak tarih sahnesinekarak arasal-cezalandrc bir rol oynadklar grlr. Bu, A. Cevdetin biranlamda moderlemei yasasolarak alnabilecek Kurn ayetinin tefsi-rinde daha net grlr.

sii voonizm

Elit volontarizminin ardndan sivik volontarizm veya hmanizmin tevi-ki gelir. slmda da grld gibi geleneksel dnyada genel, felsef anlamdahmanizm, insann Allah karsnda ve ontik hiyerarideki sekin konumu-nun vurgulanmas olarak belirir. Allahn kendi ruhundan fledii ve kendisuretinde yaratt insan, halfetullh fil-arz (Allahn yeryzndeki halifesi),

zbde-i kiat (kinatn zeti) ve eref-i mahlkat (yaratlmlarn en ereflisi)olarak temeyyz eder. rnein Mevln, Yunus Emre ve brahim Hakkdavurgulanan bu anlay, kritik bir konjonktrde, Nizam- Cedit dneminde ya-

ayan eyh Glibte sivik hmaizme dnr: Tedbrii terk eyle, takdrHuddr./Se yoksu o belikler hep vehm gmdr.Felsef olarak bakldnda bu, kendi iradesini ilah iradeye tam bala-

yarak insana hakiki ontik hrriyeti kazanmaya ar, siyas olarak ise beervolontarizm olarak sivik hmanizme zemin hazrlama anlamna gelir: Ho-a bak zta kim zbde-i lemsi se/Merdm-i dde-i ekv ola demsi

se76Annemarie Schimmelin (1989)gsterdii gibi, insann ontik deer vekapasitesinin vurguland bu hmanistik vizyon, slmda zellikle ran k-kenli tasavvufta ikindi. Glibin yaad gibi kritik zamanlar ise bunun sivik

hmanizme dntrlmesini gerektiriyordu. Sivik hmanizm, yaad kritikpolitik deiim zamanlarnda vatandalar topluluunun kaderine sahip kma-sn, kolektif iradesini kullanarak ahlak sorumluluunun ifasn ngrr.77

XIX. asrda Batnn etkisiyle sancl bir modernleme srecinden geenKaar rannda bu sivik hmanizmin yalnz kavramsal deil, daha ak olarak,

bizzat hmanizm (demiyet, insaniyet)terimiyle ifadesini grmek mmknd.78Hmanistik ran tasavvuf kltrnn pnar Mesevyi okutma icazeti ka-zanm, ayakta kalmak iin vatandalar kaderlerine sahip kmak mecburi-

76 Gencer, 2012: 774.77 Peltonen, 1995.78 Kashani-Sabet, 2000.


32/53


yetinde brakan zorlu bir deiim anda yaayan A. Cevdet79de eserlerinde

sivik iradeye ar yapmaktan geri durmad. O, eref-i mahlkat olan insannkaderini Allahtan baka kimsenin bilemeyeceini sylemekle eyh Glibinvizyonunu yanstt.

Hmanizm, beer iradenin dahline ak cz-dsebepler dizisinin ge-erli olduusetullhn nc mertebesinde temellenir. nsana atf edilencz irade kavramna dayand iin hmanizmin anlam, kader inancnn yo-rumuyla belirlenir. Davud Kars (1169/1755), Abdlmecid Sivs (1049/1639),Muhammed Akkirmn (1174/1760), brahim Haleb (1190/1776), Abdlan

Nablus (1641/1731), Hlid Badd (1242/1827) gibi limlerin Osmanlnnkritik zamanlarnda cz irade hakknda risaleler yazmalar, bu adan tesa-df deildir.80Bu dorultuda A. Cevdet de zorlu bir modernleme srecindengeen Osmanl halkna hmanistik bir mesaj vermek zere kader inancn ye-niden yorumlar.

slmda mutlak ilah takdiri savunan tam veya orta cebir taraftarla-r asndan kader konusunun pf noktas, ilah iradenin beer iradeyi etki-leme tarzdr. Earlere gre kullarn ihtiyarndaki mecburiyet, ya Allahndorudan ihtiyar yaratmas ya da sebep sayesinde ynlendirmesiyle kendini

gsterir.81Bu noktada iin iine felsef edesellikkavram girer. bni Rd,ilah takdiri, gerek tabi gerekse de insann ihtiyar eylemlerinin gerekletii

beer dnyay kapsayan bir nedenselliin vaz olarak alr. Ondan etkilenenFahreddn Rzye (1149-1209)gre Allah, gerekte zerk fail olsa da yarat-may istedii bir eyin nce sebebini, sonra bu sebebe bal sonucunu yaratr.rnein gkyznde bulutlanma olduunda muhakkak yamur yaacaktr,zira Allah yamur yamasn istemeseydi bulutlanmaya izin vermezdi. Bu ba-kmdan kullarn eylemleri, diye(drive)denen sebeplerce belirlenmektedir.

Rz, bylece bir bakma cebri hem ilah hem beer iradeye temil eder.82

Rububiyeti zedeleyen bu tr bir determinizm, Gazl gibi limler tarafndankabul edilemezdi.83Bu noktada A. Cevdet84de atf yapt Rzden ayrlr.Ona gre Allah, nce Gazlnin dedii gibi, insanlar iin d(olaan)sebep-leri, ardndan sonularn yaratr, arada zorunlu bir iliki yoktur. Allah, her anolaylarn akna mdahale ederek sonular deitirebilir. Sebeplerle sonula-rn ounlukla uygunluu, zihn bir det, alkanln eseridir. u hlde takdiri

79 1309: V/8.80 Yldrm, 2000.81 Mustafa Sabri, 2008: 151-55.82 Ceylan, 1996: 163, 166.83 Gencer, 2012: 749.84 1309: III/93-94.


33/53


mutlak ilah iradeye bal sonularn niha ynn bilemedii iin insana d-

en, allagelmi sebep-sonu ilikisince umulan olumlu sonuca ulamak iincz iradesiyle sebeplere sarlarak almaktr.

ce devei bala, sora tevekkl etnl hadisinde olduu, insan, an-cak cz iradesini kullanarak sebeplere sarldktan sonra Allaha tevekkl ede-rek kaderine raz olmak durumdadr. Feyz ve bereketi ihsan eden Cenb- Hakiken insana den, tarlaya tohumu ekip ilah ihsan beklemektir Aksi takdirdeziraat brakp oturmak, isizlik ve yokluu gerektiren bir sebep olacaktr.85A.Cevdet, bu ekilde Gazlye dayanarak Rznin grnde yapt tadilatla

iki tarafl cebri kaldrm ve bir yandan ilah irade ve otoriteyi, te yandan dabeer irade ve sorumluluu teyit etmitir.A. Cevdet,86muhtelif vesilelerle kulun irade-i cziye sayesinde sebep-

lere sarlmak zorunda olduunu belirtmitir. rnein tarihi Vsfn bir fik-rini tenkid ederken yle der: Ceb- Hak msebbibl-esbb olup esbbakabide efli halk edegelmidir ve kulda irde-i cziye olduuda esbbateebbs etmee memrdur ve esbbda kusr edp de kadere bahe bulmakciz deildir.

Dier taraftan o,Mukaddimetercmesinde, kelm ilmine ait bahiste d-

t notta Ear ile Matrd grleri uzlatrmak suretiyle de ilah ve beeriradeler zerindeki iki tarafl cebri kaldrr. Ona gre Earler tarafndan in-sanlara ait cz iradenin mahlk olduu gr, beer sorumluluu nefyeden

bir cebre varr. Dier taraftan cz iradenin kulun eseri olduu tezi ise Allahairk anlamna gelecektir. A. Cevdet87Matrdnin emr-i itibar kavramyla bugrleri uzlatrr. Elbette her eyin yaratcs Allahtr. Ancak cz irade,eydeildir. Zira teknik olarak ey, emr-i mevcd(existing matter)an-lamna gelir; hlbuki cz iradezamana bal olmakszn, belki de bir anda

def olarak insandan kan, yaratcya muhta olmayan bir anlamda emr-iitibar (omial matter)dir. Emr-i itibarnin iki anlam vardr: Biri, nefs-iemirde mevcut olmayan srf evham demektir. Dieri nefs-i emirde mevcutolup ancak d dnyada bir zamanda varlk niteliini kazanmam demektir.te cz irade, bu ikinci anlamnda emr-i itibardir.

Bylece A. Cevdet, Hooker ve Burke gibi hukuk ve tarih bakmndan ras-yonalizm ile volontarizmi uzlatrmak suretiyle geleneksel-in ile modern-sekler dnya tasavvurlarn telife ynelir. Hooker ve Burke okumadnagre A. Cevdetin bu anlayta kimden etkilendii sorusuna cevap araynda

85Neumann, 1999: 162, Szen, 1998: 158-59.86 1309: III/94.87 1277: 69-70.


34/53


karmza Doulu bir kaynak, bni Teymiyye kacakt. Setullhbahsinde

de grdmz gibi, bni Teymiyyenin Ear doktrini bu revizyonu, Mo-ol istilalar ile sarslan slm dnyasnda komnal aktivizme duyulan acilihtiyatan domutu.88A. Cevdetin ona dayanmas da benzer ekilde sivikhmanizmi zorunlu klan bir mihnet anda yaamasndan kaynaklanyordu.

Burada A. Cevdet89 rneinde de grld gibi, sivik hmanizmingeleneksel elit siyasetince siyas deil ahlak bir failiyeti belirttiine dikkatekilmelidir: te muhrebe maddesi dah byle olup zafer ve galebe biriayet-i ilhiyye olduuda phe yoktur. Ve pek cz ve hafif sebeplerle b-

yk usret-i ilhiyye vuka geldii oktur. Fakat kffe-i esbba teebbsetmek lzimede olup esbbda kusur olduu surette tebriye-i zimmet kbil de-ildir.Dier taraftan ilah gazap veya beddualarn kabulnden kaynaklananani lmler de cz beer sebepli olaylara rnek verilebilir.90

koif voonizmSivik volontarizm veya hmanizm, daha ziyade fertlerin cemaat olarak

hayr yolunda kullandklar cz iradelerinden oluan mterek iradeyi be-

lirtir. Bu, d sebeplerle ileyen beer, cz iradenin dahline ak ncsetullhmertebesinde geerlidir. Tarihsel-toplumsal yasalaranlamndakullanlan ikinci setullh mertebesinde ise i karr; zira bu mertebedeilah, kll irade grnte d sebeplerle iler. Mecazen tarihsel-toplumsalyasalar denen bu zahir d sebeplilii kll iradeyle ilikilendirmek ise kolaydeildir. Bu, cz iradelerden oluan mterek komnal iradenin olumlu veyaolumsuz tecellisiyle Allahn bir kavmi bir evrim eklinde nimet veya mih-netle imtihan tarz olarak anlalabilir.

Kurn- Kerimde ifadesini bulan in tarih felsefesine gresalhdenen

iyilik insanln asl,fesdise arz hlidir; dolaysyla toplulua den, bu iyihli korumaktr. Bu bakmdan moderleme denen kkl toplumsal dei-me, aslnda komnal duyu, dn ve yaaytaki kusurdan dolay bu asliyi hlden uzaklama anlamna gelen olumsuz bir deimeyi belirtir; tayr-iefsayetinin anlatt gibi: ... muhakkak Allah bir kavme verdii (imeti)i, olar efisleridekii deitiriceye kadar deitirmez. Allah bir kavmektlk isteyice de ou giderme aresi buluamaz(Rad/11).91Bu anlamdamodernleme denen bir deiim dorudan bir krize delalet ettii iindir ki

88 Hoover, 2007, Ahmed 1997: 63-71.89 1309: III/94, ayrca VI/314, X/51.90 A.Cevdet, 1309: II/56-57, 159, V/67, VI/68, 333, 337, XI/165.91 Bu ayete dayal slmda sosyal deime felsefesinin bir incelemesi iin, (Said, 2000-2001).


35/53


btn deiim zamanlarnda yaayan Mslman aydnlar, bu ayete atf yap-

tlar. Mslmanlarn e uzu asrXIX. yzylda da hemen hemen btnMslman lkelerin aydnlar, bu ayete atfla slm dnyasnn Bat karsn-da yaad byk krizin tehis ve tedavisine alt.92A. Cevdet93 ise slmtopluluunun gemite yaad benzer fitne ve mihnetleri, bu ayete atflaanaliz eder: Ceb- Rabb-i Me, bir kavme devlet ve saadet ve saltaatihsa eder, olar, sret-i memdhalarda devam ettike o dah bu imetleriibk ve idme eyler. Amma olar, sret-i haseelerii sret-i seyyielerie tahvlederler ise, mesel sdk u emeti kizb hyete ve vakar ve uluvv-i ceb

zll ve meskeete, vel-hsl hs-i Ahlak s-i Ahlaka tebdl ederlerse o dahbu imetleri tayr ve ekmete tebdl eder.Nitekim Kurn- Kerimindeellhe l yayyiru m bi-kavmi hatt yayyir m bi-efsihim(mu-hakkak Allah bir kavme verdii (nimeti)ni, onlar nefislerindekini deitirinceyekadar deitirmez)(Rad/11)buyurmutur. Rad Suresi 11. ayette geen Allahbir kavme ktlk isteyice de ou giderme aresi buluamaz.hkm, birhadisin haber verdii ilah irade sayesinde kolektif beer akl tutulmas olgu-suyla desteklenir: Allah, kaza ve kaderii ifaz murad ettiide olardakaza ve kaderii ifaz ediceye kadar akl sahiplerii akllar alr. Emrii

yerie getirice akllar iade eder ve edmet meydaa gelir.94

dii i tfizii andBurke ve A. Cevdet, teoride mertebeli setullhn kabul ve tari-

finde birleseler de pratikte tarihe tatbiki ve tefsirinde ayrlrlar. Aralarnda-ki ihtilaf,setullhn birinci ve ikinci mertebelerini oluturan tarihte ilahinayetin dorudan-olaanst tezahr ile dolayl-olaan ileyi tarzlarnilikilendirmede kar. Bu mesele ise bir taraftan ilah iradenin vurguland

volontarizmin ilah hikmetin vurguland rasyonalizmle nasl uzlatrlaca,dier taraftan da ilah kll iradenin beer czi iradeyi nasl etkiledii prob-lemleriyle ilgilidir.

Burkee gre toplumlar, ilk iki sebepler dzeninin ilah iletimi yann-da nc sebepler dzeninde geerli hr beer iradenin ileyiiyle hareketediyordu.95Ona96gre, kinatn tek Hlik ve Rabbi, Mdebbir-i mr olarakAllah, insan tabiatn mstait yaratt kemale eriecei ortam olarak lkenin

92 Gencer, 2012: 327.93 1969: II/450.94 el-Mttak, 2004: 1/70.95 Weston, 1961: 212.96 1877: III/361, VII/232.


36/53


meydana gelmesini murat etti. Allah, arada srada tarihe dorudan mdahaley-

le inayetini gsterir: Baz devirlerde mutlak hkimiyetii aka e srdderi devrimlerde grle Allah Eli.Ona gre Nuh Tufan, Allahn do-rudan tarihin akna mdahalesine belirgin bir rnek olarak verilebilir.97

Bunun dnda Allah, dorudan tarihe mdahale yerine durumlarn d-zeltmeye yarayacak vesileler yaratarak seimi insanlarn cz iradelerine

brakr.98 Bylece Burke, sivik hmanizm gerei tarihte ilah iradeye balolarak beer iradeye de yer am grnse de zamanla bu iradenin fiilen ge-ersizletii bir teleolojik tarih grne kayar. Aslnda onun bu tavr, Ay-

dnlanma anda sonuta ayn kapya kan kar uca kay olarak grle-bilirdi; eylerin doal aklamasndan teleolojik aklamasna, daha dorususetullhn ramna aklanmadan brakld tefvizci bir tutuma kay.

Burkee99 gre lkelerin ykseli ve kn aratrrken izafe ettii-miz ahlak sebeplerin zahir gcyle onlarn ileyii arasnda bir mnasebet

bulmak ou zaman imknszdr: Bu yzde biz sadece tesadfe veya dahadidar(belki daha bilgece bir tutumla)Byk Mdebbiri arada srada mda-halesi ve kar koyulmaz eliyle ilediii teslim etmek durumudayz.

Beerin olaylar aklamada aciz kald durumlarda tefviz (ileri Allaha

havale etme)tutumu, A. Cevdet gibi Mslman limlerde de grlr. Cevdete100gre Allahn dorudan tarihe mdahaleyle inayetinin tezahr, bir harabedehazine bulmak kadar enderdir. Gerekten de Edib Efendi ve Yusuf Beydenyapt alntlardakiler dnda A. Cevdet,101bu tr bir ilah mdahaleye do-rudan rnek vermez. Yalnzca u tr yorumlarda bulunur:

Bu misill tesdft- garbei esbb- hakkiyyesii Ceb- Hakdabaka kimse bilmez Bu misill vukta basar- basiret ile bakldhlde ver-y perde-yi hafda bir mz- adl-i ilh olduu sbt bulu-

yor. Alel-huss Devlet-i liyyede mkft ve mczt kaideleri lay-kyla icr olumadda pek ok vukt bu mz- ilh ile tartldve pek ok kimseleri bu lem-i hdda maev mkft ve mcztamazhar olduu ashb- ibrete malm ve y oluyor.

A. Cevdete gre knhne varlmaz hikmeti gerei ilah inayet eli an-lalabilir bir ekilde ancak adaleti salamak zere dorudan devreye girer.Aslnda ilah adaletin tecellsi olan eyler, insanlara er grnebilir; Allaha97 Kilcup, 1977: 405.98 Weston, 1961: 211.99 1877: V/235-36.1001309: III/11-12, IX/236.1011309: IX/236, IV/81, 113, 125, XII/26; 1986: II/112.


37/53


gre adalet olan, insana gre zulm olabilir. Hlbuki Burke,102Aydnlanmac

Newtongil-Smithgil vizyon uyarnca ilah inayet elinin her hlkrda kolek-tif hayr,summum boumu salayacak ekilde ilediini ngrr. Ona gretabiatta tecessm eden Newtonyen grnmez in el, niha olarak insanlnhayr yolunda ilerlemesini salar; tm kargaann sonunda hayr douracanngrmesinde grld gibi.

Burken bu in determinizmi karsnda beer failiyetin olduu gibiahlak sorumluluun da anlam kalmaz. Sadece Allahn bildii bir plana greakan tarihte insanlar iin fazilet ve reziletin lt belirsiz hle gelir. Ona gre

Fransz htilalinde olduu gibi, deiensetullhasndan faziletli tutumrezil, rezil bir tutum da faziletli olur. Burkee103gre. rnein o, bazen tamahgibi grnte olumsuz ahlak saiklerden kaynaklanan uzak seyahatlerin kas-tedilmemi yararlarn buna rnek verir.104Bu, slm geleneinde hayr er-re, erri de hayra vesile olabileceianlaynn ifadesi olarak grlebilir. A.Cevdet105de benzer bir ekilde Hal Seferlerinin kastedilmemi sonularnrnek verir. Ona gre bu seferlerin asl maksad, Kuds-i erifin Avrupalla-rn elinde kalmasn salamakt. Frenkler bu neticeye ulaamamlarsa da buseferler, Avrupann, zellikle Fransann byk menfaatlerini dourmutur.

Yine Hal Seferleri, stanbulun fethinin birka asr gecikmesine yol amtr.Eer bu seferler olmasayd, Avrupann tamam Mslmanlarn eline geebi-lirdi. Ancak burada unutulmamas gereken, ilah yasaya muhatap insanlarnAllah nezdinde sonularndan deil, bizzat amellerinden sorumlu olduklar,onlara denin, her hlkrda hayr semek olduudur; beer davrann so-nularn hayra veya erre tahvil etmek, Allaha kalmtr.

A. Cevdetin atf yapt Kurn- Kerimdeki tayr-i efsayetinde ol-duu gibi Mukaddes Kitaplar,setullh uyarnca ahlaken yozlaan bir toplu-

luun er-ge hak ettii cezay bulacan beyan eder. Hlbuki Burke, teleolojik-tefvzci bir tarih gr uyarnca rlativistik bir ahlak anlayna kayarak Franszhtilali gibi byk, olumsuz deiikliklere yol aan kolektif ahlak yozlamayniha kemal noktasna doru seyreden, tarihte ilah inayetin ilerliini gsteren,soyut ilah hikmete uyan ntral bir ahlak deiiklik olarak alr.

rnein ona gre gemi kilise kaynakl tarihlerin iddia ettii gibi, Bri-tonlar, yoldan kmalarnn ilah cezas olarak Saksonlarn istilalarna maruzkalm deildirler. Bilakis Sakson fethinin yol at byk devrim, Britonlar

1021877: II/72.1031844: IV/290; 1877: VII/248.104Weston, 1961: 209, 212, Radasanu, 2008: 179-80.1051309: I/163, 204.


38/53


dtkleri mkl durumdan karmaya vesile olmutur. u hlde Burken

Tanrs, insanoullarn ahlak taknlklarndan dolay cezalandrmak yeri-ne hllerini slaha yarayacak byk deiiklikler meydana getirir.106Bylecetabi dnya, byk ihtilalleri dourmada Tanrnn Eline benzer. Bu ekildeBurken yapt gibi her aklanamaz olay, Allahn hikmetli Eline atfedil-diinde, her olumsuz ahlak eylem, teleolojik/ibir tevile tabi tutulduunda

setullhve ilah imtihann ne anlam kalacaktr?

tihin i

Cevdet gibi bir gei dneminde yaayan aydnlarda geleneksel ve mo-dern eklinde ifte bir sylem bulunmas tabidir. Genelde sylenen (express)geleneksel, sylenmeyen (tacit), satr aralarnda gizli olan ise modern anla-ytr. Tarih felsefesine ilikin grdmz bu geisellik, onun tarihin ilevihakkndaki grnde de grlebilir. O, bir taraftan tarihin ilevine dair res-men geleneksel gr ifade ederken dier taraftan fiilen, tedricen modernanlaya geer.

Cevdet iin tarih sebep ve hikmet aray, Montesquieuda olduu gibi

sosyal-tarihsel dnyada geerli yasalar keif aray anlamna gelmez. Eertoplumu yneten yasalarn kefi beklenmeyecekse tarihten ne beklenecektir?Geleneksel anlay uyarnca Cevdete gre tarihin seyrinin bir tabi aklamasdeil, ancak ahlak okumas mmkndr. Sebep ve hikmet araynn konusuolarak tarih, genel insan iin ibret, hkmet sanatkrlar iin ise dirayet vesi-lesidir.

Cevdet107e gre tarih okuyucusuna densetullh/detullhn cere-yan ettii olaylardan ibret alarak tarihin tekerrr olarak grlen hatalara d-mekten kanmay renmektir. Tarihten murat, olaylarn doruluk ve yan-

lln ve gerek sebeplerini renmek ve bunlardan ders almaktr(teyakkuzve intibah). Ayrca tecesssdenen entelektel merak, bu disipline ynelmederol oynar: Kald ki mzi ve mstakbel ahvlie vkf ve belki ezel ve ebedesrra rif olmaa isada bir meyl-i tabi olduuda alel-umum ev-ibeeri bu fee ihtiyc- maevsi derkrdr.

Montesquieu ile Cevdet rneklerinde grlen bu epistemolojik ihtilafntemelinde kapitalistik ekonomik gelimenin belirledii toplum-devlet ayr-mas yatmaktadr. Beer hayata dzenleyecek bilgi disiplinine yklenen ilev,

bu ayrmaya bal olarak deiecektir. Toplum-devlet ayrmasnn tannma-

106Radasanu, 2008: 178-79.1071309: I/12, 16-17.


39/53


d geleneksel hkmet sanat anlayn srdren A. Cevdet,108tarihi, devlet

adamlarnn dirayete dayal kararlar verebilecekleri bir laboratuvar, kaynakolarak grr. bni Haldunun geliim modelince tarih sahnesine ktktan son-ra gelimeye balayan bir lke, zamanla bu gelime srecinde saln kay-

bederek krize girer. lkeyi bu krizden kurtarmak ise devlet adamlarnn siyastecrbe ve dirayetine baldr. Siyas ilerde maharet, tecrbe ile elde edilir.Ama her suret-i tecrbeye bir adam mr vf ve bir asr tecrbesi kfdeildir.

Bunun iin akl banda devlet adamlar her eyi bizzat tecrbeye,

deneme-yanlma metoduyla renmeye kalkmaz, yani Amerikay yeidekefetmez, gemi tecrbelerden ibret ve nasihat alrlar. Vkela ve havas,tarih ilminden ahs ikballeri109iin deil, meslih-i dveliyeyani lkeninmaslahat iin faydalanmaldrlar. lke dzenini korumak iin bugne uyarla-nacak gemi usulleri tanmada tarih ilmi byk nem tadndan baz ilimadamlar, ilm-i tarihi talim ve teallm derece-i vcbdagrmlerdir.Burada Cevdet110in tarihin ilevi hakknda Tarih, avmm ahbr- slifeyevkf, havss esrr- hafiyyeye rif klar.eklindeki Namnn (1651-1714)anlayn tekrarlad grlr:

lm-i trih, efrd- s vekyi u mesr-i mziyyeye ve vkel ve havsshafy ve serir-i mukteziyyeye muttali edp ef i mme-i leme id u rciolduuda mme-i ehs mtlaasa mecbl ve beyel-havss makblve mergb bir fe-i kesiril-mefidir.Mukaddime-i bn Haldun tercme-sinde de yle tanmlar: lm-i tarih havssa ehass- metlib ve avm- smtlaasa rgb bir fe-i cellil-mekb... dr.111

Tarih, devlet adamlar iin bir laboratuvar olduu gibi, milletin hafzasolarak iler. A. Cevdet,112bylece Michelet ve Carlylen temsil ettii roma-

tik tarihgrne yaklar,113

tarih, onun iin bir lkenin kimlik ve srekli-liini salayacak bir ara hline gelir. Ona gre tarih disiplini, muhtelif mil-letlerin birbirlerine gre rhan ve meziyetinin mzn ve miyrn oluturur.Cevdet,114bunu Tezkirde daha ak ifade eder:

1081309: I/14-16.109Cevdet, bununla Maruzt adl eserinde (1980: 34; 1986: IV/239) bahsettii, sadece kendi ik-

bali uruna tarihin gidiatn renmeyi merak eden Meclis-i Vl Reisi Msrl Yusuf KmilPaay kasteder.

1101309: I/15.111 Cevdet, 1277: III/2.112 1309: I/3, 14.113 Crossley, 1993.1141986: IV/241.


40/53


k her ahs tasavvurat kedi lisa zere kurup da sora baka

lisaa tercme ettii gibi, her millet vekyii kedi tarihi zere tertip ediptevrh-i sireyi oa kyas ile bulur ve aksi isaa ters gelir. Bu cihetle hermillet, kedi tarihii muhafazaya mecbur olur.Vatan ve memleketini sevenve devlet ve milletinin bekasn isteyenler, kendi asrlarnn olaylar ve haber-lerini zapt ederek gelecek nesillere yadigr brakrlar.

Fnn-i tihn Him-i tihiBeer kontrol aan kll-d sebeplerle ileyen ikinci illiyet mertebe-

sini, A. Cevdet,115Allah deti (det-i ilhiyye veya detullh) deyimiyleanlatr. Setullhveya detullh, beer imtiha ii ilah iradei tarihteolaa tezahr tarzolarak tanmlanabilir. A. Cevdet, Kurndasetullholarak ifade edilen bu geleneksel terimi tarih disiplini felsefesinin merkezkonusu hline getirir.

Burada yakndan bakldnda Cevdetin setullh tarih ve itimaolarak iki boyutta dnd, birincisini konu alan disiplin olarakfe-i tarih(tarih disiplini), ikincisini konu alan disiplin olarak ise hikmet-i trihiyye(tarih

felsefesi)tabirlerini kulland fark edilebilir. Tarihin ilevine dair geleneksel ta-rifin her iki disiplinin ilevini de tazammun ettii sylenebilir. Bu tarifte geenavmm ahbr- slifeye vkfklma ilevi fenn-i tarihe, havss esrr- ha-

fiyyeye rifklma ilevi ise hikmet-i trihiyyeye atfedilebilir. Ksaca birincisiolaylarn ilmini, tarih anlaty, ikincisi hikmetini, tarih aklamay verir. An-cak A. Cevdetin yenilii, modern gelimeler dorultusunda bu ilevleri dahaileri gtrerek ayr disiplinlere tevdi etmesidir. O, fenn-i tarihte tarih anlat ileaklamay, hikmet-i trihiyyede ise tarih ve toplum felsefesini birletirir.

Tanpnarn116tespitiyle: Trih-i Cevdette tarih plada gelir. A. Cev-

det Paa, bug ve gelecek zama ii her eyde evvel mverrihtir. Buubir sebebi eseri ehemmiyeti ise br de tarihi kedisi ii bir disipli ol-mas, bt dier almalar, aa yata besleye kk sular gibi heporaya akmasdr. A. Cevdet Paa, Peevye, lye, Ktib elebiye, hatta okadar lezzetli ve dikkatli ola nam ile rihl-Mearzdeye rame ebyk mverrihimizdir.

Geleneksel tahkiye veya hanedan tarihiliinden neden-naslc bir ta-rih anlayna gei, A. Cevdette117 aka grlr. Ona gre tarih disipli-

1151309: IV/88-89, 327, IX/116; 1969: I/282-83.1161997: 169.1171309: I/130, 163, II/16.


41/53


ni, artk olaylarn anlats ile yetinmeyip aklamasn da vermek zorunda-

dr: Mtlaa-i tarihte murad ve fide, yalz bir maddei fila tarihtevukuu bilmek deildir Vukat esbb beya, fe-i tarihi vazifesi-dir.Esbb- mcibe, gerekeler anlatlmadan sadece olaylarn hikyesindenhakikat-i hl anlalamaz, ona gre.

A. Cevdete118gre fenn-itarihin ii, tarih hikmetleri,setullhveyadetullhn cereyan tarzn, sosyal dnmlerin dinamiklerini, gemi olay-larn olaan sebeplerini aratrmaktr: Fakat det-i ilhiyye, kffe-i vuktesbb- diyyesie rabt ve isd etmek zere cr olup vukt esbb

bey dah fe-i tarihi vazifesi olduua azara vukt- sbkaesbb- diyyesii taharr bahsie gelice 119 Rivayet-i merhashhatide itibh etmeyip, acak bu iklbt ve terakkiyt bi-takdrillh-iTel asl esbb ve mukaddimt ile husle gelmi olduuu aramalyz.

Onun fenn-i tarihe ykledii bu tarih setullh aratrmasnda dahaziyade hikmet-i teriiyyeperspektifinden eser veren

bedri gencer-ahmed cevdet'in toplum ve tarih gorusu

Documents