bedri gencer-osmanlı İslam yorumu

7/31/2019 Bedri Gencer-Osmanl slam Yorumu

1/35

DouBat Dnce Dergisi, Yl: 13, Say: 54, 2010, s. 61-95

OSMANLI SLM YORUMU

Bedri Gencer

OSMANLI SLM YORUMUNA YAKLAIMLARModern dnemde Trklerin slmdaki rol ve slm yorumlar konusu-nu ele alan isimler arasnda Ali Savi ve Ziya Gkalp gibi nc isimler-den sonra, zmirli smail Hakk, M. emsettin Gnaltay, Yusuf ZiyaYrkan, M. Fuat Kprl, Hilmi Ziya lken, Osman Turan, Sabri lge-

ner, Amiran K. Bilgiseven ve Ahmet Yaar Ocak yannda Hatice Kelpe-tin Arpagu (2001) gibi gen aratrmaclar anabiliriz. Bu arada Tikriti(2004), Osmanl slm yorumu ve din kimliinin olutuu kritik dne-min (1499-1517) kilit ahsiyeti olarak Mslman ehzade ve limi Kor-kut (1468-1513) hakknda esasl bir inceleme yapmtr. Tabi zellikleGnaltay, Yrkan, Kprl ve Turan gibi isimler tarafndan bu konuyaynelite, saf bilimsel kayglarn tesinde ulus-devletleri dnemine zgsiyas-milliyeti kayglarn da rol oynadn grmek mmkndr; millbir slm veya Trk slmnn tanm gibi. Bu konuda henz, birincielkaynaklara dayanarak, ok-disiplinli, tarih, sosyal ve slm bilim pers-pektifinden, deskriptif, analitik ve eletirel, doyurucu bir incelemeninyaplabilmi olduunu sylemek zordur. Bu yaz ile amacmz, byle bir

incelemenin tarz ve imkn hakknda fikir vermektir.


2/35

Osmanl slm Yorumu

62

Bir slm yorumu, birok faktrn etkileimiyle olduka karmak birsrete oluur. Genel olarak slm yorumlarn belirleyen faktrler arasn-da, topluluklarn etnik, kltrel karakteristikleri, eski klt ve adetleri,yaadklar corafya ve hayat tarzlar, slm ile tanma ve onu alglamabiimleri, dnya dzeni idealleri ve tarihte kendilerine nasl bir rol bitik-leri saylabilir. Bir toplulua zg slm yorumunun iki temel perspek-tiften incelenebilecei sylenebilir. Birincisi, eker (2010) rneindegrld gibi antropolojik-filolojik perspektif. Antropolojik perspektif-ten bir inceleme, genel olarak belli bir dine (slm) dayal ulusal (Trk)bir dnyagr ve kltrn oluum tarzn konu alr. Buna bal ikinciperspektif ise entelektel olarak tanmlanabilir.

Antropolojik incelemeler, Trklere ait amanizm gibi eski din veinanlar ile yeni din slm arasnda az-ok bir senkretizm ve asimilasyonvarsaymna dayanr. Oysa ranllar ve Araplarn olsa da Trklerin s-lm yorumu hakknda byle bir eyden pek bahsedilemez. Bu tespit, sivilve evrensel kimlik alglamalarnn kayna olarak sivil din-evrensel din

arasndaki ayrm bakmndan daha iyi anlalacaktr (Robertson 1970).Antropolojik perspektiften incelemenin konusu bir senkretizm ve asimi-lasyon varsaym sivil dinler iin sz konusudur. Bu noktada son evrenseldin olarak slmn ne derece sivil bir din olarak yorumlanabilecei mese-lesi gndeme gelir.

Sivil din kavram, gnmzde ulusal din olarak da adlandrlabi-lir. Dinin sivil/ulusal yorumunun ap, etnik kimlik alglamasnn kuvvetderecesine gre deiir. Trklere gre daha kkl bir gemie sahip ol-duklar iin ranllar ve Araplar, daha gl bir etnik kimlik alglamasnasahiptir. i olan Azer Trklerinden Ahmet Aaoluya gre ilik,ranllarn slm-ncesi dinleri Zerdtle dayanan, ran ulusal kimlii-ne uyan bir sivil dindir ve bu sebeple o, yegne ayrlk Mslman ulus-

tur (Shissler 2003: 86). slmn bir sivil din olarak alglan tarz, Araplarrneinde deiir. Bizim dikkat ektiimiz gibi (Gencer 2008: 546), Mu-hammed Abduh gibi modernistler iin Asr- Sadet dneminde yaanansaf slm, daha sonra slma katlan ranllar ile Trklerin tedeyyn-nn bulamad Arapa, sivil slm anlamna geliyordu. Trkler, koz-mopolitanizmin gerektirdii bir st-kimlikte bulumak iin Trkl

siyasal, Arapl ise kltrelbakmdansebep asabiyetinin kayna olarakslm ile zdeletirdiler. Buna karlk modernist Araplar, birincil kimli-i salayan nesep asabiyetinin kayna olarak, adeta bir sivil din olarakalgladklar saf slm ile Arapl zdeletirdiler.

Bu noktada ehl-i snnet bal altnda toplanan drt hak mezhebinfarkl etnik topluluklarca alglan tarz dikkat eker. Drt mezhepten

birinin tercihinde gizli bir sivil din alglan grlr. rnein Hicaz


3/35

Bedri Gencer

63

blgesinde yaayan esas l Araplar, slmn bu tr saf, sivil, Arapayorumuna en yakn mezhep olarak Hanbellii benimserler. Dier taraftanCumhuriyet dneminde daha somut grld gibi Trklerin amel veakid alannda Hanef ve Mtrd mezheplerini benimsemesinde, imam-larnn kendilerine daha yakn grdkleri Acem (Trk veya ranl) olma-snn pay vardr.

Trklere zg slm yorumu, belli bal safhalardan geerek ekillen-mitir. Karahanllar devrinde ekillenmeye balayan slm anlay, Sel-uklular tarafndan olgunlatrlm ve Osmanllar tarafndan pekitiril-mitir. Bu sre, Trklerin tarih medeniyet yryne paralel seyret-mitir. Trkler, slmn douundan itibaren, Kuzeydoudan Batya, Asyadan n-Asya, Anadolu, Balkanlar ve Avrupaya, yani bozkrlardanmedeniyet kuaklarna doru kesintisiz bir seyir izlemilerdir.1 Onlarnkararllkla srdrdkleri bu tarih medenileme yrynde ekillenenslm yorumu, kanaatimizce drt ana ideal tarafndan belirlenmiti:komnalizm, kozmopolitanizm, nomokrasi, ortodoksi.

Burada komnalizm ve kozmopolitanizm, amalar, nomokrasi veortodoksi ise ama olarak alnan bu komnal ve kozmopolitan kimlikinasnn aralar olarak dnlebilir. Kozmopolitanizm denen tek Tan-r-tek Hakikate dayal tek dnya=evrensel bar forml, iki merhale-den geerek gerekleir. Bar ss olarak kurulan, fzla veya mnev-vere olarak nitelendirilen bir medinede salam bir komnal kimlik olu-turulduktan sonra bunun kozmopolise tanmasna sra gelir. Bu hedefistikametinde doru, evrensel slm yorumu, Irakta temelleri atldktansonra Horasanda btnletirilen iki aamal, iki katl bir sentezden do-du: Dikey-fkh (er) ve yatay-hikem sentezler.

Osmanl slm yorumu dediimiz ey, sivil din anlamnda zgNbir yorum deil, aslnda Horasan-kaynakl bu evrensel slm yorumunun

tahkim edilerek srdrlmesinden ibaretti. Bu bakmdan Trk slm yo-rumu, eski ve yeni inanlar arasnda senkretizm ve asimilasyon varsay-mna dayal bir sivil din mefhumunun gerektirdii antropolojik perspek-tiften ziyade, bizim yapacamz gibi evrensel din anlaynn gerektirdiibir hermentik perspektiften incelenmeye uygundur. rnein antropo-lojik perspektiften almalarda yaplan ifah/kitab slm (eker 2010:198, 243) gibi ayrmlar ok anlaml deildir, zira znde tm gelenekseldnyada olduu gibi slm dnyasnda da dinin kayna ilmin aktarltarz znde ifahdir.

Bizim nerdiimiz hermentik perspektiften bir Osmanl slm yoru-mu incelemesi, Trklerin slm benimseme tarzlarna ilikin bir tarih

1 Genel olarak Trklerin tarihteki rol konusunda gzel bir zet iin, The Turks in History,Davison 1990: 1-28.


4/35

Osmanl slm Yorumu

64

arkaplan bilgisine dayanarak Osmanl limlerinin slm kavrama ve for-mle etme tarzlarn tasvirden sonra sosyo-kltrel dinamiklere atfla buformlasyonu nasl srdrdklerini tespiti iermelidir. Bu erevedeOsmanl slm dncesinin ehresi ve ksmen tarihi ortaya kacaktr.ncelememize Osmanl slm dncesi yerine Osmanl slm yoru-mu dememiz, bu daha geni hermentik perspektiften yaplmasndandolaydr. Burada Osmanl slmn analiz iin anlay yerine yorumkelimesini kullanmamz da, tedeyyn de denen yorumun, daha genianlamda din anlay ve yaayn etkileim ve bileimini ifade etmesin-den dolaydr.

HORASANDA DOAN IIKHorasan corafyas ve Acemler, yani ranllar ile Trklerin slm mede-niyetindeki yeri ve rolleri anlalmadan Osmanl slm yorumu anlala-maz. Genelde eksik bilinen Kurn Mekkede indi, Kahirede okundu,Horasanda anlald, stanbulda yazld2 sz bu konuda bir fikir ver-

mektedir. Modern ada oryantalizmin rn Mslmanlar Araplarlazdeletirme eiliminin yanllna dikkat eken M. G. S. Hodgson(1996: 102) da slm dnyasnda temel slm ilimler ve kurumlarn ge-litii en yaratc merkezi oluturan Horasann uzun sre Batl bilimdnyas tarafndan ihmal edildiini belirtir. Fkhn yannda, kelam, hadis,tefsir, tasavvuf, felsefe gibi dier slm ilimlerinin temellerini atanlar daounlukla Trk ve ranl asll limlerdir. Bunlar, fkhn orijinal, btn-cl anlamnca, bir yandan temel slm ilimleri tedvin ederken, diertaraftan hikmet-i teye alannda bu slm ilimlerin, hkmlerin arkasn-da yatan dnyagrn de kefetmilerdir. rnein Debsnin el-Eme-dl-Akss, Isfahnnin ez-Zera il Mekrimi-eras, Gazlnin

hysyla birlikte Takprzde (1985: II/557) ve zmirli (1932:

325)nin bahsettii Buhrnin (-1151) (1985) eseri Mehsinl-slm,slm dnyagrne dair sonraki eserlerin ana kaynaklar olmutur.Araplar, ranllar ve Trkler gibi belli bal Mslman topluluklarn

slmn inkifnda oynadklar rol hakknda ilk ilm gzlemler, bn-iHaldun (1332-1406)dan gelmitir. O, ksaca slmn bir medeniyet ola-rak gelimesinde slm dininin ilk muhataplar olmalarna ramen Arap-lardan ok, Acemler, yani ranllar ve Trklerin rol oynadn belirtir.Ona gre okuma-yazma bilmeyen, ilim ve kltrden uzak Araplar, ba-langta Peygamber-i Zan (S.A.S.)den ve sahabeden ifah rivayetleslm saf bir ekilde yaadklarndan dolay slm ilimlerin tedvinineihtiya duymadlar. Ancak zamanla slm topluluu gelitike slm

2 Yazl bir kaynakta gremediimiz bu sz, emekli stanbul vaizlerinden brahim Subadaniittik (stanbul, 26 Eyll, 1997).


5/35

Bedri Gencer

65

ilimleri tedvin zorunluluu ortaya kt. Bu tedvin ii ise ilim ve kltrdebecerikli, kkl, meden kavimlere dt.

O zamanlar Irak ve Horasan gibi blgelerde kkl bir medeniyet gele-neine sahip olan Acemler, yani ranllar, slm benimsedikten sonraslm ilimlerin, kltr ve medeniyetinin geliiminde barol oynadlar.3

zellikle Arap dilini gelitiren Sbeveyh ve Zeccc gibi bilginlerin ranlolduuna dikkat eken bn-i Haldun, hadis, tefsir, kelam ve usl-i fkhbilginlerinin hepsinin Arap olmayan kavimlerden ktn belirtir. Ktibeleb (1994: I/52) de ilgin bir ekilde slmda er ve akl ilimleringelimesinde Arap-olmayanlarn oynad rol hakknda bn-i Haldununyapt bu gzlemleri neredeyse tekrarlar. in, Hint, Trk yurtlar veHristiyan kavimlerin lkelerinde hner ve sanayinin inkif etmi oldu-unu ve Trklerin asker ve idar meziyetini vurgulayan bn-i Haldun(2004: 309, 327, II/98-99), Mutasm ve olu Vsk zamannda Arap asa-biyetini kaybeden Abbs Devleti ve mteakip Mslman lkelerin Trkhkmdarlar ve bunlarn asabiyet sahibi olan topluluklar tarafndan ida-

re olunduunu ve bunlarda veraset usulnce saltanatn devam ettiinibelirtir.. Gnaltay (1932: 296, 300) gibi milliyeti bir tutumla, slm ilimle-

rin geliiminde ba eken bn-i Haldunun Acem olarak bahsettii lim-leri ounlukla Trk gren, Eb Hanife ve bn-i Sina gibi genelde kay-naklarda ranl olarak geen limlerin de Trk olduunu iddia edenlerolmutur. Bu noktada salkl bir deerlendirme yapabilmek iin iki nok-tay gz nnde bulundurmak gerekir. Birincisi, bn-i Haldun (2004:II/388-89)un da vurgulad gibi, Sbeveyh, Faris, Zemaher gibi ranlveya Trk limlerin Arap dilinde otorite konumuna ykselmeleri, soyolarak Acem olmalarna ramen kltrel bakmdan Araplam (msta-reb) olmalarndan dolaydr; yani limin kimliini belirleyen, etnik kke-

ninden ok kltr, yetitii ve yazd dildir.Kltrel kimlik asndan nemli olan dil birlii olduu iin XX. asra

kadar eserlerini Arapa yazan Trk limleri Araplarla yksek slm anla-ynda bulumulardr. Ali Savi, bn-i Haldun ve Ktib elebye atflaArapann sadece Araplarn deil, slm mmetinin ilim dili (lingua

franca) olduunu, bu yzden Trk limlerin Arapa yazdklar eserlerleslm ilimlerin gelimesinde barol oynadklarn belirtir (Kaplan 1974:II/515). Bu bakmdan bugnn etnik perspektifiyle Frb, bn-i Sn gibi

3 bn-i Haldun (2004: II/362), Farsllarn slam medeniyetinin geliimindeki roln vurgula-mak iin Bilgi gn etrafna aslm olsa idi, Farstan bir kavim oraya ulaarak onu eldeederdi. eklinde shhat derecesi bilinmeyen bir hadis zikretmektedir. Ancak Kurn Hicazda

indi, Kahirede okundu, Horasanda anlald, stanbulda yazld sz bu hadisi mealen do-rulamaktadr.


6/35

Osmanl slm Yorumu

66

limlerin Trk olduklarn iddia etmenin anlam yoktur. Dier taraftanSavinin de belirttii gibi (Kaplan 1974: II/499), Trk olduklarn ispat-lamann g olduu Gazl, Nasrddn Ts, Fahrddn Rz, SadddnTaftazn ve Seyyid erif Crcn gibi nde gelen slm limlerinin al-malarn genelde Trk yneticiler desteklemitir. Bu da gene limlerinetnik kkeninden ok kltrel arkaplanlarnn, almalarna yn verenkltrel siyasann nemini gstermektedir.

BELHTEN STANBULA UZANAN HKMET KPRSSemav dinler iin kozmopolitanizm denen tek Tanr-tek Hakikate daya-l tek dnya=evrensel bar formlnn iki merhaleden geerek gerek-letiini belirtmitik. Dikey boyutta, eriatn beer tercmesi olarak fk-hn formlasyonuna dayal komnal kimlik. Yatay boyutta, evrensel veanonim saylan hikmetin formlasyonuna dayal kozmopolitan kimlik.Fkh ile hikmet Irakta formle edilmi, Horasanda Gazlye nclkeden Hakm Tirmiz (215-320/831-932) gibi hkimler tarafndan bu iki

formlasyonn sentezinden ise doru slm yorumu kmt. Osmanlslm yorumu dediimiz ey, Horasan-kaynakl bu evrensel slm yoru-munun tahkim edilerek srdrlmesinden ibaretti.

Bu da fkh ile hikmetin niha formlasyonlarndan nce kendi ilerin-deki farkl boyutlarn alt-sentez veya formlasyonlarn gerektiriyordu.Buna gre Osmanl slm yorumunu aadaki gibi iki ana balk altndatoplanan drder alt balk altnda inceleyeceiz:

A-DKEY-FIKH SLM SENTEZ1-Fkh- Ekber Sentezi2-Fkh- Esgar Sentezi3-Fkh Sentezi

4-lmihal Sentezi

B-YATAY-HKEM SLM SENTEZ1-Dikey Hikem Sentez2-Yatay Hikem Sentez3-Ahlak Sentez4-Edeb Sentez

A-DKEY-FIKH SLM SENTEZYahudilik, Hristiyanlk, slm gibi semav dinler asndan din teriminin temel anlam vardr: eriat, diyanet ve ceza. Sosyal bilimsel literatrde

ana yasa veya tabi hukuk deneneriat, asl din denen retisel gv-


7/35

Bedri Gencer

67

deyi, diyanetveya ibadet, onun uygulamasn, ceza ise bu uygulamannahirette verilecek karln belirtir. eriat, ilah kanun, fkh ise bununbeer realiteye tercmesi, eriatn beer anlalmas demektir. Bu asl,kll anlamna gre fkh, modern dnyada slm dncesi, slm huku-ku ve slm sosyal bilimler olarak paralanan eriat/slm-kaynakl tmbilgi ve dnceyi kapsayan bir merkez terim olarak belirir.

slmda bu kll anlamda fkhn standart tarifini Hanef mezhebininkurucusu mm- Azam (80-150/700-767) yapmtr: Nefsin, leh vealeyhindeki eyleri tanmas (Bbert 2009: 18). eriat, beer tecrbeniniki temel boyutu inanma ve eyleme hakkndaki hkmleri kapsadnagre lfzen eriatn kavran anlamna gelen fkh da iki ana parayaayrlr. mm- Azama nisbet edilen fkh- ekber itikad, fkh- esgarise amel hkmleri konu alr. Fkhn itikada ilikin hkmleri ieren ks-mnn byk (ekber), amele ilikin hkmleri ieren ksmnn ise k-k (esgar) olarak adlandrlmas anlamldr; bu adlandrma, beer varl-n ifte gereklii olan ittihat ve ihtilaf alanlarna iaret eder. Dinlerin

ana ideali olan itikatta vahdet iinde amelde kesret forml, bu suretledoar.Bir din ve topluluun kendi iinde gerekletii iin dikey dedii-

miz Osmanl slm sentezi, bu formle gre drt safhadan geer.

I - FIKH-I EKBER SENTEZFkh- ekber (byk fkh) denen akaid disiplininin hedefi, Mslmanlararasnda ortak sahih inanc formle etmektir. Bu bakmdan bu alanda te-vik edilen, ihtilaf yerine ittihat eilimidir. Dinlerin ezel problemi teodise,slm tarihinde Hasan Basr zamannda bu alanda ilk ana blnmeye yolamtr. Hasan Basrnin ders halkasnda iken bir kiinin Byk gnahileyenler Hariclere gre kfir, Mrcilere gre mmin olmaktadr. Size

gre nedir? sorusuna Vsl b. Atnn mmin ile kfir arasnda bir yer-dedir cevabn vererek hocasndan ayrlmas (itizl) ile Mutezile denenehl-i snnet ve cemaat inancndan ilk byk kopma gereklemitir. Bun-dan sonra bu alandaki mcadele, balca bidat mezhebi Mutezile ilesnnet mezhebi arasnda seyretmitir. Hanef mezhebinin imam EbHanfe snn inanc formle eden el-Fkhl-Ekber adl kitabyla drtmezhep imam arasnda bu konudaki ilk eseri verdii iin Haneflik, hemitikat ve hem de amel alann kuatan kll bir mezhep olmutur. Dahaok filer tarafndan benimsenen snn kelam mezhebi Earlik ile tev-hiddenen selef akideye yakn Haneflik, Mutezileye kar ehl-i snnetve cemaat mezhebini oluturmulardr. Buna gre Earlik, ehl-i snnetinancnn kelam, Haneflik de tevhd ksm olarak dnlebilir.


8/35

Osmanl slm Yorumu

68

Bu arada Hrizm blgesinde Zemaher gibi limlerce tervi edilenMutezil akm etkisizletirmek iin bir bakma onunla Earlik arasndaorta yolu tutan Semerkand blgesinden Eb Mansur Mtrd ile arkada-lar, Osmanllar zamanna kadar Hanef mezhebinin mensuplar saylm-tr. Hanefiyye ile Eirann ihtilaf noktalarndan biri olan ilah fiil sfat-lar konusunu ileyen Kemlddn bn-i Hmm (790-861/1388-1457)ntavr, bunun bir gstergesidir. Mutezile ile beraber Eariye, Allahnilim ve kudret gibi zt sfatlarn zt ile kim ve kadm, tekvn altndatoplanan fiil sfatlarn ise hdis olarak grrlerken Mtrd bunlar dakadm olarak grr. bn-i Hmm, bunun, Eb Hanfe ile mtekaddim-nin sznde olmayan, Eb Mansr andan itibaren Hanefiyyeninmteahhirnin ortaya att bir iddia olduunu syler (bn-i Eb erf2009: 161-63). Bu ifade, daha sonra Mtrdlik olarak ekolletirilen tutu-mun, mtekaddimnin izledii orijinal Haneflikten bir kopma veya sap-ma olduunu ham eder.

Karahanllar devrinden itibaren Trk devletleri, filik ile rekabet

halinde olan Hanef mezhebini benimsemilerdi. Ancak itikad ihtilaflarnsrmesi, bu devletler tarafndan amel ve akaid alannda bir btn olarakHanef mezhebinin benimsenmesini nlemi, baz Trk devletleri, fkhtaHanef mezhebine uyduklar halde akaid alannda Mutezile ve Earlikgibi farkl mezhepleri benimsemilerdi (Bayram 2005). Bu eliki iseamel ve akaid alannda birbirlerini tamamlayan filik ile Earlii bir-likte benimseyen Msr gibi lkelere kar rekabeti zorlatryordu. Os-manl, Yavuzun 1517de Msr almasndan sonra slm dnyasnnlideri haline gelince bu konumu uyarnca bir fkh formlasyon yapmaihtiyacn duymutur.

Bylece Osmanl ilmiyesi tarafndan fkh mezhebi Haneflii tamam-layacak bir kelam mezhebi olarak Mtrdlik icat edilmitir. eyhlislm

bn-i Kemal (873-940/1469-1534), Gazlnin izinde Osmanl snn s-lm anlayn formle ederek muallim-i evvel lakabn kazanmtr.fi mezhebi slikleri uslde Earye, frda fiye tbidirler.Hanefler, uslde Mtrdye, frda Eb Hanfeye tbidirler. Hocala-rmz bize byle sylemilerdir. Bu iki imamn uslde farklar, on ikimeselededir diye balayan risalesinde bn-i Kemal, aslnda siyas-klt-rel bir saikle aralarnda telif giriimiyle Earler ile Mtrdlerin ihtilafettikleri meselelerin dkmn karr (Yrkan 2001: 177). Muasr olanTakprzde (900-968/1494-1561) (1985: II/133-34) de Ehl-i Snnetvel Cemaatin ilm-i kelmda iki imam vardr. Birisi Hanefi olan EbMansr el-Mtrd, dier de fi olan Ebl-Hasan el-Eardir der.

Bu anlay Osmanldan sonra Trkiyede de srdrlm ve Cumhu-

riyetin balarnda Mtrdlik, Trk slm anlay gelitirmeye yne-


9/35

Bedri Gencer

69

lik resm ideolojinin paras olarak ne karlmtr. Oysa ondan nceyaayan Bbert ve bn-i Hmm gibi limler, itikat alannda bu tr birEar-Mtrd rekabeti veya telifi kaygsndan uzak olarak temelde amelalannda rakip saydklar filie kar Hanefliin stnln gster-meye ve bylece slm dnyasnda Hanef kll fkh paradigmasn h-kim klmaya almlardr. Bu konuda genel olarak Osmanl limleri deonlar izlemilerdir(Cici 1994: 254).

Mtrdliin bu Osmanl icadnn arkasndaki siyas saik, Cumhuriyetdevrinde yaplan mukayeselere de yansmtr. . Gnaltay (1932: 297)ve . H. zmirli (1932: 325) yaadklar dneme zg siyas kayglarlaaklc olarak nitelendirdikleri Mtrdlii, nakilci olarak karakterize et-tikleri Earlie kar karrken baka bir eserinde . H. zmirli, iki mez-hep arasndaki farklarn aslnda teferruata ilikin olduunu belirtir.4 As-lnda siyas gdlerle yapld iin bu iki tespit de skntldr. Aklc venakilci gibi karakterletirmelerde bu siyas gd aka grlr. Unutma-mak gerekir ki Trklerin skca balandklar mam- Azam, fkhta

aklcya karlk itikatta, Earlik gibi nakilci bir tutum benimsemiti.Haneflii tamamlayacak bir kelam mezhebi olarak Mtrdliin ica-d, Yavuz-sonras Osmanl din siyasetinin birinci admyd. kinci admise bunun Earlik ile znde uyumlu olduunu gsterme giriimiydi.Gene birinci adm atan bn-i Kemal tarafndan atlan bu adm bakaOsmanl limleri de izlemilerdi. Balca eyhzde Abdurrahman b. Mu-hammed (-1078/-1667), Nazmul-Ferid, Kemalddn Beyz (1044-1097/1634-1686), rtl-Merm min Ibrti1-mm, eyhlislmMehmed Esad Efendi (1096-1166/1685-1753)Risle fihtilftil-Mt-rd vel-Ear ve Mestcizde Abdullah b. Osman (-1150/-1737) el-

Meslik fil-Hilfiyyt beynel-Mtekellimn vel-Hukem adl eserlerindeiki mezhep arasnda deien saylardaki ihtilaf konularn ele aldlar (Ta-

pnar 2006).Burada dikkat eken iki nokta vardr: Birincisi eyhzde, Nazmul-

Feridde Eariye ile Matrdiye arasndaki ihtilafl meseleleri anlatr-ken srekli zehebe meyihul-Eire (Ear limlerin mezhebine gre)tabirine karlk zehebe meyihul-Hanefiyye (Hanef limlerin mez-hebine gre) tabirini kullanr. Kelm- nefs bahsinde olduu gibi nadirenmam Mtrdden bahseder. Ayn tutum,rtl-Merm adl eserindeBeyzde de grlr. Bu tutum, Osmanl ulemasnn ounluunun,Mtrd ve arkadalarnn Hanef itikat ekolnn mensubu sayld kla-sik anlay srdrdn gsterir (Taftazan 1991).

4 nl Osmanl eyhlislam Esat Efendi yazma risalesinde mm- Matrid ile Ear arasn-

da krk ihtilaf konusu mesele tespit ederken, zmirli (1981: 71-3), iki imam arasnda on be ihti-lafl konu zikretmektedir.


10/35

Osmanl slm Yorumu

70

kincisi, bu limlerin bazlar, bir taraftan ihtilaf konularnn saysnazaltmaya, dier taraftan uzlatrmaya alarak Earlik ile Mtrdlikarasndaki temel uyumu gstermeye alrlar. Buna karlk Eb SaidMuhammed Hdim gibi baz limler ise iki mezhep arasndaki ihtilafla-rn saysn 73e karr. Daha da nemlisi son Osmanl eyhlislmMustafa Sabri, kader konusunu tahkik ettii Mevkfl-Beer Tahte Sult-nil-KaderveMevkfuI-Aklgibi Arapa eserlerinde Mutezile mezhebiMtrdlik ismi altnda srekli olarak yaamtr diyecek kadar ilerigiderek Ear olmutur (Taftazan 1991).

Bylece bu siyas tercihe karlk Mtrdlik, Osmanl ilim lemindetutunmamtr. bn-i Kemal dhil Osmanl limleri, kendilerini Mtrd-lie nisbet etmelerine ramen genelde Ear ekole katlr (al 2000:400). Osmanl medrese mfredat da Ear kelamna dayanmtr. Bununbir aklamas udur: mam Ebl-Hasen Ear, daha ziyade Abbas Hila-fetinin merkez Badat civarndaki heretik akmlara, zellikle eskidenkendisinin de mensup olduu kelmn mucidi Mutezileye kar ehl-i

snnet inancn savunarak snn kelmn temellerini atmtr. Bylecesnn kelam tedvin edenler Bklln ve takipisi Ear limler olmu,daha ok ilenen ve gelien Earlik, bir anlamda ehl-i snnet kelm ilezdelemitir. Dolaysyla Irak merkezli Byk Seluklu Sultanl(1038-1157) zamannda Earlik resm mezhep olarak benimsenmi venl vezir Nizamlmlk tarafndan kurulan Nizmiye medreselerindedaha da gelitirilmitir. Osmanl medreseleri, bu Seluklu mirasn esasald iin de doal olarak Earlii benimsemitir. lk Osmanl eyhlis-lm Molla Fenar, nl Ear kelam limi Seyyid erif Crcnnin ar-kada olarak Osmanl medrese mfredatn da Ear ekole dayandrd-n belirtelim (nalck 1997: 175).

II-FIKH-I ESGAR SENTEZ

Osmanl ilmiyesi, birbirlerini tamamlamak zere itikad konu alan fkh-ekber alannda Mtrdlik sayesinde yapt standardizasyonu, mutlakolarak fkh denen, ameli konu alan fkh- esgar (kk fkh) alanndaHaneflii hkim mezhep olarak benimseyerek yapt.

zellikle Max Weber (1967)in almalarnn gsterdii gibi, emper-yal rejimlerde din, ortodoksi, meruiyet, akliyet, otorite, gelenek ve d-zen arasnda zincirleme iliki vardr. Buna gre Osmanl slm yorumu-nun karakteristikleri, komnalizm, ortodoksi, formalizm, realizm, prag-matizm,5 legalizm, lejitimizmdir. Dzen ve birlik hedefi, snnet ve

5 Burada, hakikati faydalla indirgeyen sonraki pragmatizmden ok Charles Sanders Pierce

tarafndan gelitirildii orijinal ekliyle idealizme kar teori-pratik btnln ngren prag-matizmi kastediyoruz.


11/35

Bedri Gencer

71

cemaat yolu olarak ifade edilen dinin ana yolunda yrmeyi, dininortak, doru, standart bir yorumunun resm ideoloji olarak kabuln ge-rektirir. Bunun iindir ki dier slm lkelerinden farkl olarak Osmanl-da bu slm yorumuna en uygun Haneflik, resmi mezhep, Nakibendlikde ana tarikat olarak benimsenmitir.

Osmanl gibi emperyal rejimler, tek tanr-tek hakikat-tek dnya for-mlne dayal kozmopolitanizm uyarnca beden hiyerari tarznda birdin yorumu gelitirirler. Bunu aarsak beer oulluk gereince din,zamanla hiyerarik ekilde farkl yorumlara kavuurken tekrar bir bede-nin ba gibi standart bir yoruma dnmeye ynelir. Bu bakmdan za-manla Snn ve i olarak iki ana kola ayrlsa da slm, fiilen Snniliklezdelemitir. Mutlak olarak kullanldnda slm ile kastedilen Sn-n slmdr; br trl ya iilik veya i slm olarak tasrih edilir.Keza Osmanl gibi Mslman imparatorluklarda Snn slm, inan bak-mndan Earlik, fkh bakmndan da Haneflik ile zdeletirilmitir.

Eski gebe toplumun yerine topraa bal yerleik bir sosyal dzeni-

nin kurulmas zorunluluu, Trklerde nomokrasi (hukuk dzeni) idealiniglendirmiti. Trk asll olduu sylenen mam- Azam Eb Hanife-nin yan sra, bn-i Mbarek, Eb Mut-i Belh, Eb Hafs, Ebl-leysSemerkand, Ubeydullah Debs, Eb Bekr Buhr, emsl-eimme Hul-vn, emsl-eimme Serahs, Fahrul-slm Pezdev, Ubeydullah Sadr-era, Alddin Kn, Hasan Kadhn, Burhnddn Mergnn, Hf-zuddn Bezzz gibi klasik dnemde fkh ilminin tedvininde byk roloynayan limlerin, ounlukla Horasan blgesinden ve Trk asll olmastesadf deildir.6 nl Avusturyal Osmanl tarihisi Hammer, Byezidasrna eref veren altm fakih arasnda ikisi, dier bir ube-i malumattayksek hret kazanmlardr (tpta Hekimah ve matematikte Mrimeleb) sznde de bu arpc gelimeyi okumak mmkndr. Molla

Fenr, Molla Hsrev, bn-i Kemal, Ebus-Suud, Ahmed Cevdet Paa, AliHaydar, mer Nasuhi Bilmen gibi Osmanl-Trk limlerinin en aktifolduklar alan da fkht.

Trk ulemann knyelerine bakldnda, corafi bakmdan Irak ileHorasan arasnda cereyan eden Arap-Acem kltrel rekabeti de grlebi-lir. Irak fakihleri, ehir, mahalle, kabile veya sanata nisbetten oluan sdelakaplar tarlar: Basr, eybn, Cesss, Hassf, Kudr, Tahv, Kerhgibi. Buna karlk Horasan ulems, blgenin hkmdarlarnda da grl-d gibi ran kaynakl emperyal kltr yanstan anl lakaplar alrlar:Beynl-Hakk, Fahrul-slm, Huccetl-slm, Sadrul-slm, Sadru-eria, Sadr- Cihn, mml-Hd, emsl-Eimme gibi. zmirli (1329:

6 Gnaltay (1932), zmirli (1932). Bu konuda tafsilat iin Kavak (1976) ve Cici (2001)ninalmalarna baklabilir.


12/35

Osmanl slm Yorumu

72

16) smail Hakknn deyimiyle Horasan ve Mvernehirdeki fakihler,sadelii iltizam eden Iraktakilerin aksine elkb- neble ile telkb olunuridi. Bu durum, Muhammed Baht gibi baz ada Arap limler tarafn-dan da eletiri konusu olmutur (el-Mut 2008: 98-99). Bu, ran emper-yal kltrne vukufsuzluktan kaynaklanan yersiz bir eletiridir. Niz-ml-Mlkn (1982: 193, 203) de belirttii gibi bunlar, mera kadaronlara yol gsteren ulemaya DA konumlarna uygun lakaplar verilmesiningren ran emperyal kltrnn rnyd.

Dnya dzeni ihtiyac, doal olarak Trklerde hukuk fikrini glen-dirmi ve M. G. S. Hodgsonn ericiliin zaferi dedii ey gerekle-miti. Roma ve Bizans rneklerinde olduu gibi salam bir dzenin teme-lini oluturacak mdevven hukuk, imparatorluklarn karakteristii olarakbelirir. Ahmed Cevdet (1986: I/64)in Mecellenin telifi vesilesiyle dilegetirdii dnceler, bu gerei yanstr. Avrupa ktasnda en iptida ted-vin olunan knunnamenin ehr-i Konstantiniyyede bir cemiyet-i ilmiyemarifetiyle tertip ve tedvin olunan Roma knunnamesi olduunu belirten

Cevdet Paa, ancak, bunun Mecelle-i Ahkm- Adliyeye benzemediinivurgular. Paa daha sonra, Avrupa knun-inaslarndan olup bu kereMecelleyi mtalaa ve Roma knunnamesiyle mukayese eden ve ikisinedahi mcerret eser-i beer nazariyle bakan bir zatn ahadetine bavurur:lemde cemiyet-i ilmiye vastasyla resen iki defa knun yapld. kiside Konstantiniyyede vuku buldu. kincisi tertip ve intizam ve mesaili-nin hsn-i tensik ve irtibat hasebiyle evvelkiye ok mreccah ve faiktir.Beynlerindeki fark dah insann ol asrdan bu asra kadar lem-i medeni-yette ka adm atm olduuna bir gzel mikyastr.

Bu gzlem, Osmanl limlerinin niin zellikle hukuk ve felsefesi ala-nnda retken olduklarn aklar (Cici 2001). Fatih ve Knun, rf huku-kun tedvini amacyla knunnameler klliyat kardklar gibi, sosyo-poli-

tik dzen asndan hukuk birlie verdikleri nemden dolay slm tari-hinde ilk kez Haneflii tek, geerli, resm mezhep haline getirmilerdi.1540 ylnda Knunnin kard iradeyle brahim Haleb, meden hukukalanndaMltekl-Ebhuru hazrlamtr (Lybyer 1966: 155).

Dahas bu standardizasyon Haneflik tercihinden ibaret kalmam, bumezhebin iindeki en sahih yorum esas alnmtr. Ebus-Suud Efendinin,Padiaha arzederek kanunlatrd baz fetvlarn ihtiva eden Mar-

ztnn nikah bahsinde kadlarn esahh- akval ile hkme memur olduk-lar, bu diyarda fi olmayaca, finin ictihadna gre hkmetme-nin geerli olmad, bunun emr-i sultn ile menedildii aka ifadeedilmitir. Ancak bu yasaklamann Anadolu ve Rumeliye mnhasr bu-lunduu, Mekke, Medine, Halep, am, Kuds, Kahire gibi ahalisinin

nemli bir ksmnn gayr-i Hanef olduu memleketlerde baka mezhep-


13/35

Bedri Gencer

73

lere gre de hkm verildii, uygulamay gsteren kaynaklardan anlal-maktadr (Karaman 2000).

Osmanlnn tek, resm mezhep uygulamasnn slm tarihinde ilk ol-duu sylense de Osmanl bu konuda da Horasan geleneini srdryor-du. Karahanllar devrinden balayarak kurulan ilk medreselerin vakfiyele-rinde mderris ve talebenin Hanef olmas art koulmu, bu uygulamadaha sonra Seluklular, Beylikler ve Osmanllarca da srdrlmt.7

Hanefliin imam Eb Hanife, Osmanl aydnlar tarafndan, bir fkhmezhebinin imamnn tesinde btn slm mmetinin tek imam, mezhe-bi de yegne hak mezhep kabul edilmitir.8

Horasanda balayan Haneflik ile filik arasndaki rekabet devametmi ve Hanef limler, filerce yneltilen ehl-i rey ithamlarnacevap verirken ayn zamanda Hanefliin stnln anlatan risalelerkaleme almlardr. Yanllkla bn-i Kemale atfedilen Terchu Mezhe-bil-Hanef al ayrih (Hanef Mezhebinin Dierlerine Tercihi) gibieserleriyle, Ekmelddn Bbert (712-786/1310-1384) ile birlikte Osmanl

ilm geleneinin temellerini atan Kemlddn bn-i Hmm (790-861/1388-1457), Hanefliin stnl uurunun Osmanllara intikalindeetkili olmulardr (al 2000: 35, Peters 2005).

Hanefliin Osmanllarca resm mezhep olarak benimsenmesinin se-beplerine gelince, birincisi, bu uygulamann amac, tatbikatta birlii sa-layarak karkl nlemekti. kincisi, drt mezhep iinde Hanefliinseilmesi, Osmanlda slm yorumuna en uygun mezhep olmasndand.Snni slmn daha rasyonel bir temele oturan ve blgesel zorunluluklardikkate alan Hanef yorumu, Trk dnyasnn yerleik kesimleri iin dahapragmatik, dolaysyla daha dnyev bir nitelik tad iin tercih edil-mitir (Ocak 1999: 38). slm hukuk mezhepleri iinde en ok tutulmu,dolaysyla ilenmi Hanef mezhebinin esnek ve dinamik karakteri, Os-

manlda gelenein baaryla srdrlmesinde nemli rol oynamtr(nalck 1998: 231). Haneflik, Badat gibi bir siyas merkezde siyasartlar ve kamu maslahatlarn gzeterek gelitii iin, mezhep kltrbakmndan hikmet-i hkmete, ulemann hkmete katlmasna dahayatkndr.9 Dier slm lkelerinden farkl olarak Osmanlda ulemannhkmete entegrasyonu, siyas meruiyetin srekliliini salamtr.

7 eker, 2010: 274, Solak 2006. Farkl uygulamalar iin, Unan 2006.8 rnein Kann zaman airlerinden Eyyb (1991: 58), padiahn zellikle mm- AzamEb Hanfenin mezhebine balln korumas gerektiini u szlerle anlatr : Hussan bHanfe mezhebinde / Ola kyim tutub sdkn zinde9 Ostrorog 1972: 50. Nitekim erif Mardin (1989: 60), monografisinde, Bediuzzamann slamaksiyon konusundaki kararl tutumuna yol aan bir faktr olarak, afi limlerin Hanefilie ve

dolaysyla devlete kaytsz ve mesafeli tutumunu zikreder. Emev idaresinin son dnemindeyetien mevlkkenli Ebu Hanife, yaad skntlar yznden siyas otoriteye mesafeli bir


14/35

Osmanl slm Yorumu

74

Dier mezheplere gre kyas daha ok kulland iin ehl-i hadis tara-fndan eletirilen10 Haneflik, deien sosyal artlara karlk verme kapa-sitesi daha fazla bir mezhepti. Mekkeli bir tccar olan Hz. Peygamber(S.A.S.)in tebli ettii dini, Badatl bir tccar olan Eb Hanife dinamikbir yoruma kavuturarak mm- Azam (en byk imam) lakabn kazan-mt. Hanef mezhebine dinamizm kazandran ynlere rnek olarakhiyel(er hileler) verilebilir. Bu def-i mefsid, celb-i menfiden evldrdsturunca, haramdan kanma, k yollar (mehric) anlamna geliyor-du.

Hiyel, fkh hkmlerle pratiin elitii durumlarda haramdan kan-mak iin eylemleri eklen fkha uydurmak suretiyle meru klabilmek iinbulunan yollar, areler, k noktalarn (mekhric) ifade eder (Horii2002).Hiyel, Hanef imamlar tarafndan sadece zaruret durumunda, fkhile hayat badatrma, zellikle yemin ve talak gibi toplumun temelinioluturan ailenin gelecei asndan kritik saylan konularda haramlaradlmesini nleme niyetiyle uygulanmtr; ancak bu yol, zamanla istis-

mar edilerek yozlatrlmas sonucu Hanef mezhebi aleyhinde bir hccetolarak kullanlmtr.

III- FIKIH SENTEZslm-kaynakl tm bilgi/dnceyi kapsayan bir merkez terim olan fk-hn, fkh- ekber ile fkh- esgar olarak ikiye ayrldn belirtmitik.Bu ayrm, fkhn konusu bakmndandr. Fkhn boyutlar bakmndandaha ileri bir ayrm ise fkh- zhir/fkh- btn eklindedir. Fkh- z-hir, Hz. Peygamberin sz ve fiilinden oluan eriat ve tarikat, fkh-btn ise onun hal ve srrndan oluan marifet ve hakikat demektir.mm- Azam, Hakm Tirmiz, Ubdeydullah Debs, Muhyiddn Nevev,Muhammed Gazl gibi limler, basite fkh ile tasavvuf olarak adlan-

drlabilecek fkhn bu zhir ve btn boyutlar arasndaki sentezi baar-mlard. Ancak zamanla fkh, tasavvufu da kapsayan bu asl, kll anla-mn, btn boyutunu kaybederek ekle indirgenmiti.

nl Osmanl limi Takprzde Ahmed, (1985: III/12) er ilimle-rin deerlerine ait bahiste, ilimlerin tedvini srecinde fkhn asl, kllanlamn kaybetmesinden kaynaklanan entelektel yozlamaya hayflanr.mam- Azamn yolunda fkh, ahirete giden yolun ilmi olarak tanm-

tutum alarak gzde talebesi Ebu Yusufa da siyaset erbabndan uzak durmay tavsiye etmitir.Ancak Haneflerin adil bir ynetim aray, onlar idareye katlmaya zorlamtr. Abbasi halife-si Harun Reidin ilkkdl-kudt (ba yarg) olan Ebu Yusuf, nl kitab Kitbul-Harctada idarenin adaleti iin nemli uyarlar yapmtr (Yaman 1999: 100, 114, 109). Haneflerin,bu sebeple gerek teorik, gerekse pratik olarak dier mezheplere gre siyasetle daha ok ainal-

ve siyas otoriteyle daha yakn ilikisi olmutur.10 Sava Paa 1996: I/ 85-93, ayrca, Makdisi 1991: I/ 47.


15/35

Bedri Gencer

75

layan lim, bunun ilk asrda aslen ahiret ilerini ve buna gre dnya ile-rini bilme anlamna geldiini belirtir. Hlbuki bu asrda (yani XVI. yz-yln sonlarnda) fkh, garip detaylar ve acayip fetvlar bilmeye hasre-dildi ona gre. Bu itibarla fkh, aslnda vlen bir ilim olmasna ramen,bu ekilde olumsuz bir anlam kazanarak yerilen bir ilim haline geldi.

Bu gelime, imparatorluklar ann balad 1500 civarnda sadeceOsmanl deil, btn slm dnyasnda, bir btn olarak slm anlay veyaaylarnn sorgulanmasn gerektiren ciddi bir tartma ve eletiriyeyol at. rnein Fastan Ali b. Meymn dris (854-917/1451-1511),Msrdan Abdlvehhb arn (898-973/1493-1565) ve OsmanldanMuhammed Birgiv (929-981/1523-1573), 1500 civar slm dnyasndafkhn bu yozlamasna kar alan eletiri cephesinin bayraktarlar ola-rak grlebilir. Onlar iin ana problem, fkhn asl, kll anlamn kaybet-mesi sonucu karlkl olarak hem fakihler, hem de sufiler cephesindebeliren yozlamann dourduu bidat idi. Bu yzden onlar, bir taraftanilmiyeyi, yoz fkh ve tasavvuf ehlini eletirerek hakiki fkha, dier taraf-

tan da halk bidatleri terk ederek snnete, selefin yoluna dnmeye ar-dlar (Berkey 1995).Ali b. Meymnun (2002: 54-57, 93-98) eserleri, bu mcadelenin net

ifadesi olarak grlebilirdi. Ona gre ilim, mkellefin zhirinin erinzahiriyle slah anlamna gelen ilmz-zhir ve mkellefin btnnnerin btnyla slah anlamna gelen ilml-btn olarak ikiye ayrlr kiReslullahn zamannda byle bir ayrm sz konusu deildi. slmnbalarnda bir mevsfun iki sfat olarak ayn kkten gelen fkh ile fakrarasnda bir fark yoktu, nk ikisinin de asl Reslullahtan geliyordu;

fakh ile bilahare mutasavvfdenenfakrbirdi. Ancak zamanla bu ikigrup birbirinden kopmaya balad. Bu yzden Ali b. Meymn (2007)daha ok tannan dier eseriBeyn urbetil-slmn balnda da ge-

tii gibi, mtefakkha ve mtefakkra dedii szde fakihler ile fakirleri,felha ermenin yegne yolunu oluturan nebev snnetten uzaklamannsorumlular olarak hedef alr. O, yozlamaya duyduu tepki zerine mem-leketi Fastan ayrlarak Kahire, Halep, am, Beyruta gitmi ve bu aradaAnadoluda geldii Bursada da alt yl gibi uzunca bir sre kalmt.

Ktib eleb, Knun zaman nl Osmanl limi Birgivnin bn-iTeymiye gibi bir arla dtnden sz eder. eyhlislm Ebus-SuudEfendi, rfe bakarak din hizmeti grenlere cret denmesi ve para vemenkul mallarn vakfna cevaz verirken Birgiv, eriata aykr olduugerekesiyle bu fetvya kar kmt. Ktib eleb (1990: 133-36, nal-ck 1997: 183-5)ye gre Birgiv, er ilimler ve mantkta vukuf kazan-masna ramen dier felsef ilimler ile tarihten uzak olduu iin rf ve

adetlerin sosyal ilevlerini kavrayamamt. Ona gre Birgivnin tutumu,


16/35

Osmanl slm Yorumu

76

rfe, sosyal gereklere aykr olduundan yaygn kabul grmemi, dahasonra kendisine uyanlar da ulara derek orta yolu bulamamlard.

Ebus-Suud, din dnyada srdrmek iin eriat dinamik bir yorumakavuturan pragmatik Osmanl slm anlaynn zirvesini temsil ediyordu(Imber 1997, Ostrororg 1972: 53). Birgivnin ona ynelik eletirisi, ta-mamyla faydac bir adan yorumlanmas sonucu eriatn ahlak znnkaybolaca kaygsndan kaynaklanyordu. Takprzde (1985: III/12)-nin de hayfland zere, zamanla Osmanllarda Ebus-Suudda grld- gibi hikmet-i hkmetanlaynn etkisiyle fkhn ar formellemesieilimi ortaya kmt. Buna kar fkhn ahlak zn vurgulayan Birgi-v gibi limler, Osmanl slm anlayn, slmn z ve kabuuna ka-yan u tutumlar arasnda bir dengeye oturtmay hedeflemiti.

Onun bu denge aray, hakkndaki zt, elikili deerlendirmelerdende anlalabilir. rnein Louis Massignon, J. von Hammere dayanarakyapt yorumda, bu tartmada Birgivyi fakih Ebus-Suudun tam kar-snda tasavvufun temsilcisi olarak gsterir.11 Oysa o, kendisi ve Kadza-

deler tarafndan srdrlen tartmalarda da tasavvufun karsnda fkhntemsilcisi olarak grnr. Hakkndaki bu zt deerlendirmeler, BirgivninAli b. Meymn gibi ypranmasna yol aan, iki kesimi de eletirmek sure-tiyle asl fkha dn mcadelesinden kaynaklanyordu.

bn-i Teymiye ile Birgivnin, bidatlerin en ok bulat alanlardanbiri olan tasavvufa kar tutumlarnda bir benzerlik gzlenebilir. Birgivde bn-i Teymiye gibi, Allahn iradesine tank olan, artk kendini Al-lahn buyruu ile bal hissetmez szyle (Fazlur Rahman 1992: 143)zetlenen bn-i Arab ekolnn panteistik tasavvuf anlayna kar kar(eker 1994: 65). Hakikatinsensoru tasavvuftu; ancak onun da ar spe-klasyon ve aknclk eilimi ile dnyay ihmali tehlikesi mevcuttu. Ta-savvufun, zellikle halk kitlesinin slm anlay ve yaayn olumsuz

etkileyebilecek speklatif ynne kar kan Birgiv, Gazl gibi, onun,insanlar eitmeye ynelik pratik-ahlak yn zerinde younlamt.12

Tasavvufun mensuplarn ulatrmay hedefledii marifet, zaten asl anla-myla fkhta ikindi. Bu bakmdan Birgivnin yukardan hukuk forma-lizm kadar aadan yozlam tasavvufu eletirmesi de ayn kaygdan,

11 Emrullah Yksel, Les des Religieus et Politiques de Mehmed al-Birkewi (1523-1573)(Paris, 1972, Baslmam doktora tezi). Aktaran, Aslan, 62.12 Birgiv, bir sre Bayramiye tarikatnda bizzat tasavvuf deneyimden gemiti. Muhyiddinb.Arabnin eserlerine ska atfla Birgivnin aheseri et-Tarikatl-Muhammediye zerine birerh yazm olan XVIII. yzyln mceddidi Abdlgani Nablus de onun, sahici tasavvuf erba-bna deil, tasavvufu yozlatran szde eyhlere kar olduunu belirtmitir (Aslan 1992: 66,ngren 2000: 364). te yandan, H. nalck (1998: 235)n Birgiv, Hz.Peygamberin vefatn-

dan bu yana slma sokulan eitli bidatlere saldrmak iin slm fkhnn Hanbel mezhebininitihatlarn kullanyordu ifadesine karlk, Birgiv, sk bir Hanefi idi (eker 1994: 74).


17/35

Bedri Gencer

77

fkhn asl, kll anlamna yeniden kavumaya ynelik denge arayndankaynaklanyordu.

Bu dengenin bulunmad durumlarda ise insanlar kr dvne gt-recek bir kutuplama mukadderdi. Bu durumda rnein fkhn veya tasav-vufun ar, yanl bir yorumunu eletiren bir lim, haksz yere hemenbizzat ona dmanlkla itham edilebiliyor veya kar eilimle zdeletiri-lebiliyordu. slm tarihinde felsefeye yaklamda Gazl ile bn-i Rdnkar karya getirilmesinin veya Muhyiddn b.Arab, bn-i Teymiye veBirgiv gibi limler hakknda yaplan haksz ve elikili deerlendirmele-rin temelinde bu gerek yatar. Osmanlda XVII. yzyln ilk yarsnda,vefatndan sonra Birgivnin yolunu izlediini iddia eden Kadzde ileHalveti eyhi Abdlmecid Sivas arasndaki mcadele de tasavvuf konu-sundaki benzer yanl anlalmalardan kaynaklanyordu. Dahas polemikdzeyini geerek cami minberlerine tanan bu tartmalar, daha sonrakzarak Kadzdeliler tarafndan 1656 ylnda stanbuldaki tekkelerinbaslmasna kadar varan bir takm iddet eylemlerine yol amt.13

Ktib eleb (1990: 137-41), daha ok Kadzde ve Sivasnin kiiselihtiraslarna balad bu tartmann olumsuz sonularna dikkat ektik-ten sonra fesada yol aan her trl taassubun nnn alnmas, doru yol-da grndklerine baklmakszn iki taraftan birinin baskn kmasna izinverilmemesi gerektiini belirtir ve Dnyann dzeni, btn halkn izgi-den dar kmamasyla yrr gider der. eleb, burada dengeci birtavrla iki taraf arasnda ntr grnr. Ancak Kadzdeli hareketindensonra eriat/tarikat dengesinin bozulduu ve ibrenin dogmatizm ve yo-bazla kayd sylenebilir.

Bylece bir yandan Osmanl kltrnn dayand eriat-tarikat den-gesi bozulurken, te yandan tarikatlarn kendi iindeki denge de bozula-cak, arlklar ve iktidar kavgalar balayacakt.14 Tarikatlarn ie kapan-

mas veya ulara dmesiyle eriat-tarikat dengesinin bozulmas, Osmanluygulamasnda eriat da hakikat gstergesinden mahrum brakacakt.Bylece pragmatist mlkiyenin nezdinde zaten ireti bir konuma sahipolan eriata ilikin duyarlk, knun zihniyeti karsnda giderek azalacak-t. Kadzde ve Sivas taraftarlar veya eriat ile tarikat ehli arasndaki bumcadele, erke Mustafa Efendinin Risle fi Tahkkit-Tasavvufadlrisalesini yazd II. Mahmud zamanna kadar srecekti (Abdlkadirolu1986).

Dier taraftan Osmanl ilim dnyasnda fkh ile tasavvuf arasndakimcadele zamanla iki temel tasavvuf anlay arasndaki mcadeleye

13 Tafsilat, Zilfi 1986, Aslan 1992: 69-76, nalck 1998: 235-6.14 Sayar 1986: 161. Ayrca Kadzdeliler hareketinin medreselerin eitim zihniyeti zerindekiolumsuz tesirleri hakknda, Atay 1983: 166.


18/35

Osmanl slm Yorumu

78

dnt: Muhyiddn b. Arab (1160-1236)nin gelitirdii vahdet-i vcudile mam- Rabbn (1564-1624)nin buna kar gelitirdii vahdet-i

hdanlaylar arasnda. Ancak bn-i Arab ekol, zellikle vey oluSadrddn Konev (-1272) sayesinde Osmanl dnyasnda Nakibendgelenekte bile reva bulmutu. Maalesef Osmanl slm anlaynn ekil-lenmesi srecinde hayat bir aamay oluturan Yavuz ve Kann dnemi-nin tatminkr bir incelemesi henz yaplm deildir. Yavuz Seliminduyduu hrmetten dolay amdaki trbesini yaptrd bn-i Arab,eyh Bedreddin ile birlikte bn-i Kemal, Takprzde, Ktib eleb gibisekin Osmanl ulemasn da cezbetmitir. Dolaysyla Bedreddin rne-indeki gibi blnmeler, aslnda doktrinal olmaktan ok siyas ihtilaflar-dan, retilerin siyas amalarla farkl yorumlanmasndan kaynaklanyor-du. Ancak eyhlislm bn-i Kemal, risalelerinde vgyle bahsetmesinekarlk eserlerinin avam iin sakncal olabilecek mtebih ynlerindendolay bn-i Arab hakknda ihtiyat ngren bir fetv vermiti (al2000: 407).

IV- LMHAL SENTEZlmihal sentezinden kast, ekber ve esgar ile zhir ve btn boyutlarnnsentezlendii kll fkhn szlmesidir. mm- Azam, Nefsin, leh vealeyhindeki eyleri tanmas eklindeki kll fkh tarifiyle ilmihali kav-ramsallatrmtr. Bu tarif dorultusunda grebildiimiz kadaryla slmtarihinde yazlan ilk ilmihal, Eb Bekr Varrk Muhammed b. mer Tir-miz Belh (-280/-893)nin (2001) Kitbl-lim vel-Mteallim adlkitabdr. Bu konudaki nemli eserlerden biri de Zekeriya b. MuhammedKazvin (1203-1283)ninMfdl-Ulm ve Mbdl-Hmm adl eseri-dir. Dier taraftan eritul-mn isimli anonim eser de Ahmed Yesev-nin at rda Ota Asyada verilen ilk Trke ilmihal saylabilir (Kp-

rl 1981: 45). lmihal terimi ise ok sonra grebildiimiz kadaryla Bur-haneddin Zernc (-602/-1223) tarafndan kullanlmtr.Modern dnyann yol at anlam anmasndan birok kavram gibi

ilmihal de nasibini almtr. Gnmzde ilmihal kavramnn asl anla-mnn unutulduu sylenebilir. Bugn ilmihal denince, zellikle Msl-man halkn karlaaca durumlar iin gerekli temel bilgiler btn,veya fkh bilgisinin halka ynelik bir vlgerizasyonu (avamiletirme)anlalmaktadr ki bu olduka eksik bir anlaytr. lim ve hl eklindeiki kelimeden oluan bu terkipteki anahtar kavram, hldr ki bununlakastedilen, sadece insann iinde bulunduu durum veya pratik deildir.Hl, klin karl olarak kullanlan tasavvuf bir kavramdr; AzzMahmud Hdy (1338: 164)nin ifade ettii gibi: Fe leysel-kl kel-

hli/Ve leysel-ilm kel-ayni /Ve eynen-nksl-em/Ve eyne shi-


19/35

Bedri Gencer

79

bl-ayn. Buradan ilml-hlin teorik ilim anlamnda ilml-klnkarlnda geni bir anlama sahip olduu anlalmaktadr.

Daha derinden bakldnda, mzi ile mstakbel arasnda zamansal birkip olarak hl, sfiliin art saylmtr. Sfilik, mziye ve mstakbelenazar etmeyip vaktin hkmn vermektir ki bunu baarana ehl-i hl,ibnl-vakt (vaktin olu)-sf denir. Bunu da ap vakit ve hl kaytlarn-dan kurtulanlara ise ebl-vakt (vaktin babas)-sf denir.15 Bu bakm-dan hl, seklerizmin parolasn oluturan, sekleri tanmlayan bura-da ve imdinin forml saylabilir. nsann her bakmdan yaad hliynetmesini salayacak ilml-hl (hl ilmi) slm, geleneksel dnya-da ideal ilim, hsnl-hl (hl gzellii) ise ideal amel saylmtr (bra-him b. smail 2009: 28).

Bunu daha iyi anlamak iin dinin niha olarak hakka giden drt kapsveya tavrnn nasl formlletirildiine bakmaldr: 1. eriat, kavl-i Mu-hammed, 2. Tarikat, fiil-i Muhammed, 3. Marifet, hl-i Muhammed, 4.Hakikat, srr- Muhammed olarak tarif edilmitir. Hz. Peygamberin sz

ve fiilinden oluan eriat ve tarikatn fkh- zhir, hl ve srrndan olu-an marifet ve hakikatin isefkh- btn anlamna geldiini belirtmitik.Peygamberin hli olarak tarif edilen marifet, bilindii gibi kiinin nef-sini tanmasyla Rabbini tanmas demektir. mm- Azamn fkh dabu kavramla (marifetn-nefsi) tarif ettii hatrlanrsa ilmihal kavramnnderinlii anlalr.

u halde ilmihali, zhirden batna, niha olarak hakka giden bir yol-culuun, tahavvln, nefsi eiterek amann bilgisi olarak tanmlayabili-riz. Bu itibarla Eb Bekr Varrktan itibaren btn ilmihal eserlerinizl-cenhayn-iki kanatl denen suf limler yazmtr. Bu, hem szkonusu bilgi, hem de telif trnden anlalabilir. Gnmzde yanl sanl-d gibi ilmihal, bir bilgi trn (discipline) belirtir, bir telif trn (gen-

re) deil. Osmanlda XIX. asra kadar yazlan ilmihal eserlerinin baln-da ilmihal kavramna rastlanmaz. Telif trn belirten kavramlar, aynanlamda kullanlan minhc ve tarikat ile vasiyet kavramlardr.

Tarikat ve vasiyet kavramlar, anlamda olan Farsa -nme veyaArapa risle kelimeleriyle kullanldnda ilmihal trn belirtir; Bir-givinin nl eserinin, hemRisale-i Birgiv, hem de Vasiyet-nme olarakadlandrlnda grld gibi. GazlninMinhcul-bidn veya smailAnkaravnin Minhcul-Fukar isimli eserlerinde olduu gibi, minhckavramnn tekil olarak kullanld eserlerde tasavvuf daha teorik birperspektiften ele alnr. Buna karlk bunun menhic eklinde oul ola-rak kullanld eserler, asl ilmihal eserleridir. Burada hak/hukuk rne-

15 Hl ile makam arasndaki fark iin de, Ankarav 2008: 34-35, 401-2, 444.


20/35

Osmanl slm Yorumu

80

inde olduu gibi, kelime, oul kullanldnda hakka giden yolun bil-gileri anlamnda ilmihal trn ifade eder.

Ahliin kurucusu Ah Evran (1171-1262)n Menhic-i Seyfadl ese-ri Anadoluda yazlan ilk Trke ilmihaldir. Ah Evran, Fahrddn Rz-nin rencisi olduu iin eser, fi ve Ear mezhebi zerine yazlm-tr. Onun ada saylabilecek, Sadrddn Konevnin talebesi SadddnFergn (-699/-1299)nin drt mezhep zerine yazd Farsa ilmihalkitabnn balnda da ayn menhic kelimesi kullanlmtr:Menhicl-Ibd ilel-Med.16 lgintir ki ayn dnemde, ayn dilde (Farsa) ve ben-zer balkta nemli bir baka eseri de, yanllkla Necmddn Kbryaatfedilen Bahrul-Hakikveya et-Tevltn-Necmiyye adl nl tefsirinsahibi byk lim ve veli Necmddn Dye (-654 /-1256) vermitir:Mir-

sdl-Ibd minel-Mebdei ilel-Med.17

Kutbuddn znik (-821/-1418)nin, Ebl-leys Semerkand tarafndankaleme alnanMukaddime adl namaz risalesini Trkeye evirip inan,ibadet ve ahlaka dair konular ekledii Kitabl-Mukaddimesi ilk Trke

ilmihal rneklerindendir. Bu arada belirtmek gerekir ki btn slm dn-yasnda olduu gibi Osmanlda da Gazl slm dncesinin otoritesisaylsa da Osmanl slm anlaynn ana kayna, Ebl-leys Semerkand(-373/-983) olmutur. zniknin olu Muhammed b. Kutbiddn znik (-855/-1450)nin Mifthul-Cenne adl eseri de Mzrakl lmihal deyimin-den de anlalaca gibi adeta bu trle zdelemitir (Tafsilat, Arpagu2001). Onlar izleyen balca lim Birgiv olmutur. O, nl Arapa ese-rini tarikat (et-Tarikatl-Muhammediye), daha ksa Trke versiyonunuise vasiyet (Vasiyet-nme) kavramyla ifade etmitir.18

Osmanl tarihinde Tarikat-nme ismiyle birok sufi-lim eser vermi-tir. Bunlardan bazlar, dar, teknik anlamda mridlere bir tarikatn seyr

16 Kprl 1981: 203. dris-i Bitlisnin olu olan Mevln Ebul-Fazl Mehmed eleb (-1572),bu eseri Medricl-tikd fi Tercemeti Menhicil-Ibdadyla Trkeye evirmitir. Ktibelebi bu eserin iki cilt olduunu belirtmitir, ancak eserin gnmze ulap ulamad bellideildir.17 Necmeddn-i Dye, Kayseride yazmaya balad eseri 1230 ylnda Sivasta tamamlayarakSeluklu Sultan I. Aleddin Keykubata, Ksm b. Mahmud Karahisar ise 1421 ylnda eserird'l Mrd ile'l-Murd f Tercemeti Mirsdil-Ibdadyla Trkeye evirerek dneminOsmanl Sultan II. Murad (824-848/1421-1444)a sunmutur. eyholu Mustafa (1334-1413)Kenzl-Kber ve Mehekkl-Ulem adl eserini 803/1401deMirsdul-Ibdn son blm-n esas alarak dnemin devlet adamlarndan Paa Aa b. Hoca Paa adna yazmtr (rs2002).18 M. Cemal Sofuolu, Birgivnin Vasiyetnamesi zerine Baz Dnceler, eker 1994: 73.Risale-i Birgiv, 1803 ylnda matbaada baslan ilk din kitab olduu (Kabacal 1989: 84) gibibir sre sonra Franszcaya da evrilmitir (Exposition de la Foi Musulmane, traduite du Turc deMuhammad Ben Pir-Ali Elberkevi, avec des notes par M. Garcin de Tassy, Paris/Amsterdam:

G. Dufour, 1822). Eser, Cumhuriyet dneminde de yaynlanmtr: Risale-i Birgiv: MminlereNasihat, M.. Eygi-A.E.Ycel (yay.) (stanbul: Bedir, 1964).


21/35

Bedri Gencer

81

slk dbn reten eserlerdir. Ancak bununla geni anlamda kastedi-len, genele hitab eden ilmihaldir. Bu anlamda Karaba Vel (Ali AleddinEtval) (1020-1097/1611-1686)nin Tarikat-nme isimli eseri, tipik,nemli bir ilmihaldir. Eserin nemi, ok-katl syleminden gelmektedir.Karaba Vel, eserinde hitab ettii mminler kitlesini avam, has, ehasolarak e ayrarak seviyede aklama yapar (Kara 2003: 142-46).Pejoratif anlamda ilmihalin avama zg bir bilgi tr olduu anlaynrten bu yaklam, ilmihal kavramnn bahsettiimiz, asl, derin, tasav-vuf anlamn gsterir.

Kanaatimce Osmanlda bu asl, derin anlamda ilmihal telifinin zirvesismail Ankarav (-1040/-1630)nin (2008) Minhcul-Fukar adl eseri-dir. Bu eser, tasavvufun Osmanl formlasyonu olarak grlebilir. Gr-nte Mevlev tarikat hakkndaki yanl anlama ve suizanlar gidermekiin yazlm olsa da eser, tasavvuf hakkndaki anlaylarn yksek birsentezini simgeliyordu. Bu, temel tm kavramlarn renerek tasavvufukavramaya yeterli bir eserdir.

Bu bakmdan ilmihaller, yksek/popler slm ayrmlarn berhavaederek snneti yaatacak ortak bir slm anlayn yaatlmasnda nemlirol oynarlar. Zaman iinde zellikle snnet/bidat ikilemi bakmndanvurgularn nasl deitiini gstermesi bakmndan ilmihaller, devirlerin-de geerli slm anlay tespitte, slm zihniyetin deiim srecini izle-mede anahtar nem tarlar.

B- YATAY-HKEM SLM SENTEZBu ekilde Mslman komnal kimliin kayna olarak fkh sentez baa-rldktan sonra sra, kozmopolitan kimliin kayna olarak hikem sentezegelir. Bu tr bir sentez aray, tarih ve corafyada temellenen bir emper-yal bilincin douuyla balar. Osmanl Devleti, Mool istilalarnn slm

dnyasnda yaratt depremden sonra gelien byk slm mutlakiyetimonarilerin en sreklisi ve en gls olarak ortaya kmt (Hodgson1977: III/99). Klasik Osmanl insannn telakkisine gre Osmanl Devle-tinin tarih sahnesine k, slm tarihinde bir ikinci dalgay simgeli-yordu. Gerekten geleneksel Osmanl insan yaad topluma, iki tarihtrendin zirveye k olarak bakard.Birincisi, Hz. Muhammedin risale-tiyle, slmn k ve halifeliin kuruluuyla, ikincisi de Osmanl hane-dan ve devletinin ortaya kyla balamt. kisi arasnda balant Sel-uklu Trklerinin istilalaryla ve nce randa, sonra Anadoluda Seluk-lu sultanlklarnn kuruluuyla salanmt (Lewis 1962: 323). Osmanltarihi, dorudan slmn tarihi olarak alglanm, Trklerin ve Trkiye-nin slm ncesi tarihi hibir ilgi konusu olmamtr.


22/35

Osmanl slm Yorumu

82

Osmanlda bu bilincin tam inkiaf, stanbulun fethinden sonradr.Hz. Peygamber (S.A.S.)in nl hadisiyle de mjdelenen (Mttak 2004:XIV/99), stanbulun 1453te fethi, Rum Sultanlnn defterini drerek,Trklere salt bir airet misyonundan farkl olarak daha fazla bir impara-torluk bilinci verdi (Lewis 1962: 326, Lapidus 1991: 311). stanbulunfethinde Sultan Mehmedin olduu kadar ilah gcn bir tecellisini grennice Mslman vard dnyada (Smith 1977: 38). Ondan sonra kendisi,btn Mslmanlarca kfirlere kar yrtlen mcadelenin nderi kabuledildi. slmn dmanlarna kar destek olmas dileiyle spanyadan,Orta Asyadan ve Hindistandan ona bavuruluyordu.

II. Romann fatihi ve varisi olarak slm davasnn bayraktarln elegeiren Sultan Mehmed, Mslmanlarngazisi, Trklerin han ve Hris-tiyanlarn kayzeri olarak btn dnyaya hkimiyet hayaliyle kozmopoli-tanizme ynelecekti. Geldii nokta, Osmanlya, Yakn Dou, Akdenizblgesinde ekmenik bir bar misyonu yklyordu. Fatihin entelektelaltyaps, byle bir vizyon ve misyona msaitti. slm medeniyetinin kla-

sik dillerinin yan sra Latince ve Yunanca bilen Fatih Sultan Mehmedinkitaplnda bu dillere ait kitaplar vard. evresinde talyan hmanistiAnconal Pizzocolli de vard; Fatihin hayatn yazan Yunanl Kritohu-los, portresini yapan Venedikli Bellini idi (nalck 1997: 181). Fatihinhkmdarl srasnda gerekten kozmopolitan bir an, bilimsel birrnesansn balangc sezilebilirdi. Ancak onun ahsnda Osmanl liderli-i, komnalizme dayanan salam bir kozmopolitanizmi baaramayanAbbas Devletinin akbetinden gereken dersi almt.

Irakta Eb Hanfe ile Eb Hayyn Tevhd (320-414/932-1023) tara-fndan ayr ayr baarlan fkh ile hikmet formlasyonlar btnletirile-medii iin slm dncesinin tikel ve evrensel boyutlar birbirlerinebalanamam, bu niha sentez Horasanda Hakm Tirmiz gibi hkimlere

kalmt. Bu sentez, bilahare Endlste Muhyiddn b. Arab tarafndandaha da gelitirilecekti. slm dnyasnda Rum denen Anadolu, corafolarak Horasan ve Endlste gelien bu Dou ve Bat slmnn bulumayeri olacakt.

nce Seluklu bakenti Konya, sonra Osmanl bakenti stanbul, s-lm medeniyetinin Dou ve Bat ksmlarn birbirlerine balayan kpr-ler haline geldiler. XIII. yzylda Konyada Mevln, Sadrddn Konevve bn-i Arab gibi Doulu ve Batl mutasavvflar bulumutur. VIII.yzylda Abbas halifesi Eb Cafer Mansr (754-775) tarafndan kurulanBadat, slm ortaalarnn muhteem kozmopolitan medeniyetinin sim-gesi olmu; Ana gibi yar, Badat gibi diyar olmaz; Sora sora Badatbulunur; Yanl hesap Badattan dner gibi szlerle darbmesel haline

gelmiti. Dou ile Bat arasndaki esiz konumuyla bir dnya ehri olan


23/35

Bedri Gencer

83

stanbul, Fatihin gznde, Mool ykmndan sonra artk bir nostalji olanBadatn yerini alacakt; ehrin fiziksel ve kltrel altyaps bu amacagre tasarland (nalck 1998: 249-71). stanbulun orijinali olarak Fatih-inslmpol(slm ehri) adn verdii ehir, ok gemeden slm medeni-yetinin bir ekim noktas haline geldi. slm dnyasnn her yanndan,Hindistan, Horasan, Dastan, Halep, am, Msr ve Karamandan pekok lim stanbula geliyor, Ali Kuu gibi nl limler, olgunluk d-nemlerini burada geiriyordu.

Osmanl Devletinin ilk eyhlislm konumundaki Mvernnehirkkenli Molla emseddin Fenr (1350-1430), Horasanda baarlan fkhile hikmet arasndaki sentezin, dahas slm dncesinin Doulu (Hora-san) ve Batl (Endls) paralar arasndaki sentezin temsilcisi saylabi-lirdi. Osmanl dnce dnyasn derinden etkileyecek vahdet-i vcudanlaynn mimar bn-i Arabnin talebesi Sadrddn KonevninMift-hul-ayb isimli eserini erh ettii Misbhul-Ayn isimli eseri, bu sente-zin belirgin bir rneini oluturuyordu. Felsefe, kelam, tasavvuf kadar

usl-i fkh, ilimler ve tefsir alanlarnda nemli eserler veren Fenr, ol-gun slm dncesinin Osmanl sentezinin mmessili saylabilirdi.Bir imparatorluun kuruluu srecinde her alanda, siyas, iktisad ve

hukuk olduu gibi din-fikr alanda da tanmlama, kurumsallatrma veformlletirme yoluyla kll bir dzenleme giriimi grlr. slm yoru-munun tanmlandktan sonra kurumsallatrlmas, medreseler sayesindegerekleir. Byk Seluklu Sultanl (1038-1157) zamannda i-Batnakmn yaratt zlme tehlikesi zerine, dinin asl, snn yapsnnkorunmas amacyla nl Seluklu Veziri Nizamlmlk tarafndan 1067-de Badatta kurulan Nizamiye medreseleri ile ulemann eitim sistemisayesinde rgtlenmesi balamt.19 Gazlnin de mderrislik yapt bumedrese, ayn zamanda onun tecdit misyonuna zemin hazrlamtr. Os-

manl Devletinde ilk eyhlislm saylan Molla Fenr tarafndan kuru-lan medrese sistemi, tekilat asndan slm dnyasndaki en ykseknoktasna ulamt.20

Fenr, Osmanl medresesini kurarken mfredatn yalnzca ehl-i sn-net kelamna deil, daha geni anlamda slm dncesinin hkim para-digmasn temsil eden Earlie dayandrmt. Gazl ve FahrddnRz, bu paradigmann mimarlar olarak Osmanl ilim geleneinin dekaynaklarn oluturuyorlard. Osmanl medreselerinde verilen icazetler-deki lim silsilesinin erif Crcn, Nasruddn Ts ve Fahrddn Rz

19 Bu oluumun siyasi dinamikleri ve slm eitim ve dnce tarihindeki nemi hakknda bak,Makdisi, Muslim Institutions of Learning in Eleventh-Century Baghdad, 1991: zellikle,

VIII/1-4, 51-6.20 nalck 1997: 175, Fazlur Rahman 1992: 184, tafsilat, Akgndz 1997.


24/35

Osmanl slm Yorumu

84

vastasyla Gazlye dayandrlmas bunun gstergesiydi (nalck 1997:175).

Seluklu miras Osmanl snn slm anlay, Gazlye dayanyordu.lk dnemlerde Takprzde Ahmed gibi Osmanl ulemasndan bazs,tasavvuf konusunda Shreverd (1145-1234) ve bn-i Arab ekollerinemeyletmilerse de ahs olarak kalan bu eilimler, medresenin dayandEar paradigmay etkilememiti. zellikle Sadrddn Konev ve Dvd- Kayser araclyla bn-i Arab ekol Osmanl dnyasnda yaygn ka-bul bulmakla birlikte Gazl daima merkezde kalmtr.

I - DKEY HKEM SENTEZFatih Sultan Mehmed, stanbulun fethinden sonra yneldii kozmopoli-tan vizyon uyarnca slm dncesinin Horasan sentezinin gzden gei-rilerek medrese mfredatnn bu paradigmaya dayandrlmasna karar ver-di. Bunun ilk merhalesi, dikey hikem sentez dediimiz, asl slm d-ncesi olarak fkh ile hikmet formlasyonlarnn terkibidir. Bu merhale-nin ilk adm, Hakm Tirmizde olduu gibi fkh tamamlayan ilm hik-

metin nazar hikmetten veya sufce ayrmla bahs hikmetin zevk hikmet-ten (Seyyid Mustafa Rasim 2008: 449, 450) ayrlmasdr. Bu hedef iseGazlnin bn-i Sina bata olmak zere filozof denen nazar, speklatifhikmet ehline ynelttii eletirinin hakl olup olmadnn yeniden deer-lendirmesini gerektiriyordu.

Fatih Sultan Mehmed, ranl Alddin Ts ile Bursal Hocazde Mus-lihuddin Mustafa (-1488)y Gazl ile bn-i Rd arasnda geen din/ fel-sefe ilikisine dair nl tartmay yeniden deerlendirmeye davet etti.Hocazdenin Gazlyi hakl karan risalesi, zamann ulemas tarafndanTsninkine stn kabul edilmi ve bylece Gazl, Osmanl dnyasnda-ki otoritesini pekitirmiti (nalck 1997: 177, 183). Hocazdenin eserislm dnyasnda ulema arasnda o kadar hret bulmutu ki nl limCellddn Devvn eseri okuyunca Byle bir kitap yazmak benim deaklmdan geiyordu; bunu grnce yazmaya lzum kalmad. Allah, bukitab telif edenden ve bu diyara getirenden (rencisi getirmiti) razolsun diyerek takdirlerini belirtmiti (Uzunarl 1984: 230). Bu sonu,aleltlak felsefe denen nazar hikmetin fkh ile uyuamayacann s-lm dnyasndaki niha karar ve Fenrnin Osmanl medresesini dayan-drd Ear paradigmann teyidi olarak grlebilirdi.

Fatih-sonras fkhn hikmet ile btnletirilmesi projesinin ikinci ad-m, hakikat peindeki hikmet, kelam ve tasavvuf gibi farkl disiplinlerarasnda dikey hikem senteze giriilmesidir. Kelmclar, sfiler ve filo-zoflarn hakikate farkl yaklamlarnn bir muhakemesinin yaplmas

gerektiini dnen Fatihe Al Fenr, byle bir muhakemeyi ancak za-mann nl ranl limi Molla (Abdurrahman) Cmi (1414-1492)nin


25/35

Bedri Gencer

85

yapabileceini syler. Ftihin teklifini kabul eden Cmi, bu zmrearasnda alt konuda ihtilaf olduunu syleyerek bunlarn banda gelenvcud (varlk) konusunu ele ald ilk risalesi ed-Drretl-Fhireyignderir. Maalesef Fatihin zamansz vefatyla Molla Cminin dier ihti-laf konularn ele alaca proje akim kalr (Heer 1979, al 2000: 198).

II- YATAY HKEM SENTEZFatih-sonras slm dncesinin hikem sentezi projesinin ikinci merha-lesi, Badatta Tevhd ile Chizin baard tarzda ansiklopedik bir hik-met kaynann ortaya koyulmasdr. Ancak bu konuda Osmanlnn fark-l, alternatif kozmopolitan ifade yollar izledii grlr. Modern anlamdamedeniyet, bilim, felsefe ve sanat alanndaki beer eserlerin, geliimintoplam olarak dnlebilir. Buna gre Osmanl gibi Mslman impara-torluklar, kozmopolitanizmin, felsefe gibi sert yerine komnalizmeuygun, mimar ve kaligrafi gibi yumuak, estetik ifade yollarna nemvermitir. Nitekim Mehmed Akiften farkl olarak Yahya Kemal gibi birmedeniyet sanats iin Osmanl kozmopolitanizmi, Selimiye, Sleyma-

niye camilerinde tecessm etmi, yansmt.Felsef-ansiklopedik alanda ise bilinen belli bal teebbs, Firdevs-i

Rmnin Sleymannme-i Kebradl eseridir. Tam stanbulun fethedil-dii 1453 ylnda doan ve asl ad erefddn olan Firdevs-i Rm, Fatihzaman Osmanlda, Badatta Tevhd ile Chzde grlen evrensel,hmanistik ynelili ran kltrn temsil eder. Bu yzden o, Osmanlgibi snn slm anlaynn hkim olduu bir lkede mezheb snrlama-lar aan, senkretik denebilecek hmanistik, toleransl bir din zihniyettar. Resmen snni kltr ve cmiaya mensup olmasna ramen Firdevs,gayr-i snni (heteredoks) kltrle de mnasebetini srdrm, dahas butr eserleri yaynlamaktan ekinmemitir.Dsitn- Ceng-i heng-i Efr-

siyb- Trk gibi snni slma aykr motifler tayan bir destan bataolmak zere, Hac Bekta Velyet-nmesini derleyerek, Barak Baba

Rislesini erh ederek Osmanl toplumuna kazandrmaya cesaret etmitir(Bier 2006).

Ksacas formasyonu, zihniyet ve enerjisi itibariyle Fatihin tasarladhmanistik kltr yanstacak bu ansiklopedi projesine en uygun kii Fir-devsdir. O, 1472de Fars airi Firdevs-i Tsnin ehnmesini Trk-eye evirerek Fatih Sultan Mehmede sundu. Ancak sultan, ehnme-nin yeterince bilinen bir eser olduunu syleyerek ondan Sleyman hak-knda bir kitap yazmasn istedi. Firdevs ise Sleymannmenin 81. cildi-nin 26nc varanda Yunanl skender iin 24 mcellet skendernmeyazldn, Hz. Sleyman iin byk bir Sleymannme yazlmasn

Fatihe teklif ettiini ve daha sonra ilk 6 cildini hazrlayarak ona teslimettiini syler. O, Fatihin talimatyla balad 80 ksur ciltlik bu muaz-


26/35

Osmanl slm Yorumu

86

zam eserin geri kalan ounu II. Bayezid devrinde tamamlayarak onasunar. Yavuz Sultan Selim devrinde de 81. cildini tamamlar. Konusu iti-bariyle Sleymannme, Hz. Sleyman devrinin menkbelerini ve melli-fin kendi zamanna kadar gelen felsefe, geometri, astronomi ve tp gibikonulara ait tm bilgileri iine alan tam bir ansiklopedidir. Firdevs(2009)nin bu eseri, devrinin Trk dili ve edebiyat bakmndan en hacim-li eserdir.

Bu, kozmopolitan-ansiklopedik vizyon Osmanlda daha sonra Ktibeleb ve Marifet-nme mellifi Erzurumlu brahim Hakk (1115-1194/1703-1780) ve ayrca Al Dede Bosnev ve Rgb Paa gibi limler tara-fndan srdrlmtr. Ayrca Bahaeddin Muhammad b. Ahmad bh(790-850/1388-1446)nin el-Mstatref f Klli Fennin Mstazrf adlansiklopedik eseri de Osmanl aydnlar tarafndan ok tutularak NamkKemale kadar srekli okunduu gibi, II. Mahmudun emriyle Trkeyede geniletilerek evrilmitir. 21

Gelitirildikten sonra bu tr bir hikem anlay, medresenin dayand

paradigmaya dntrlmekteydi. Fatihin stanbulu fethinden sonrayeniden yaplandrlan medreseler, onun evrensel vizyonu uyarnca aklve nakl tm ilimleri kapsayan zengin bir mfredata ve ihtisaslamayadayanyordu (nalck 1997: 167-8, 176-7). Ortaa Bat niversitelerindeolduu gibi medreseler, din ilimlerin yannda geleneksel eitimin teme-lini oluturan, incelmi, medeni bir insan yetitirmeye ynelik liberalartsa22 dayal klasik bir eitim program izliyordu.

III - AHLAK SENTEZAbbas Hilfetinin akbetinin gsterdii gibi komnalizm, kozmopolita-nizme ncelik tayordu, evrensel, kozmopolitan bir birlik, ancak din,komnal birlie dayanarak kurulabilirdi. lk Panislmist saylan Yavuz

21 bihnin eseri, irde-i seniyye ile Ekmeki-zde Ahmed Efendi tarafndan tercme edildik-ten sonra yine irde-i seniye ile vakanvis Esad Efendi tarafndan ou maddesi (ilm-i muhd-rat) zeyl edilmi ve ibresi tezyin edilmitir ki din hikye ve hikmetli szlere ait eserlerin cid-den en istifdeli ve sekinlerindendir. Esad Efendi, ilve ve tashih ettii yerleri iaretlemitir.ki byk cilt halinde tertip edilmi ve birinci cilt 1261, ikinci cilt 1263 tarihlerinde baslmtr(Ora 1995): Eb'l-Feth Bahaeddin Muhammed b. Ahmed b. Mansur bh, Mahmd'l-Eserf Tercemeti'l-Mstatrefi'l-Mste'ser(Tercme: Ekmeki-zde Hafz Ahmed-Sahaflar eyhi-z-de Mehmed Esad], 1261-1263, 3+757, 3+754. toplam 1453 s., stanbul: Dru't-Tbati'l-mi-re.22 Kk Aristoya dayanan ve ortaa Bat niversitelerinin mfredatnn temelini oluturanliberal arts, kelime olarak hr insanlara yarar bilgi dallar anlamna gelmektedir ki bu,gramer, belgat ve mantk kapsayan trivium (l tarz) ve mzik, geometri, aritmetik veastronomiden oluan quadrivium (drtl tarz) olmak zere toplam yedi disiplini kapsyordu.Meslek veya teknik bilgiye karlk olarak liberal arts, incelmi, meden bir insan yetitirme-

ye ynelik genel kltr bilgisini ifade etmektedir ki bu, geni anlamda Dou kltrndekiedeb kltrne tekabl etmektedir.


27/35

Bedri Gencer

87

Selim (1512-1520)in slm dnyasnn ana topraklarn imparatorluakatmasyla Mslman komnal birlik gerekleti. Yirmi yl gibi ksa birsre iinde 1516-1517de Suriye ve Msrn, 1534te Irakn fethi, slmimparatorluunun eski merkezlerini Osmanllarn idaresine soktu veonlara bir slm imparatorluk miras ve misyonunu ykledi. Ve bu geli-me yava yava Fatihde zirveye kan kozmopolitandan tekrar komnalbir eilime kaya yol at. Ancak bu gelime, Osmanl entelektel-klt-rel hayatna medrese programna olduu kadar belirgin yansmad. Os-manl gibi byk bir iklimde farkl entelektel, kozmopolitan eilimler,daima yaayacak alternatif kanallar bulabildiler. Bu gelimeyi, ak koz-mopolitanizmden bizim byk hikem sentezin ahlak ve edeb versiyon-lar olarak ayrdmz yumuak bir kozmopolitanizme gei olarakzetleyebiliriz.

Yunanca logos, Latince reason denen hikmet, ikiye ayrlr: hikmet-inazariye (sophia) ve hikmet-i ameliye (phronesis) ki bu ayrm, kabacailk felsefe/son felsefe olarak da dnlebilir. Burada esas gaye, beer

hayata anlam ve yn vererek dzenleyecek olan hikmet-i ameliyeye ula-maktr. Bilginin (nomos) varln (cosmos) yansmas sayld gelenekseldnyagr uyarnca pagan topluluklarda ilk felsefe olarak hikmet-inazariyenin ilevi, son felsefe olarak hikmet-i ameliyeyi temellendir-mekti. Ancak ilah yasaya muhatap olduu halde teodisi problemine -zm arayan Frb gibi slm filozoflar da pagan filozoflar gibi hikmet-inazariyeye ncelik verir. Onun iin Aristonun asl eseri, 150 defa okudu-u sylenenMetafizikidi. Ancak tezhibin talimden, ahlakn ilimden ncegeldiini dnen rencisi bn-i Miskeveyh iin Aristonun asl eseri

NikomakosaAhlkidi.Bu itibarla onun gibi slm filozoflar iin ahlak, evrensel, anonim

hikmete dayanyordu. slm dnyasnda pratik ahlaka ilikin ilk eserler,

Hris Muhsib ve Eb Tlib Mekk gibi sufiler tarafndan verilmiti.Ancak Aristo kaynakl hikmete dayanarak nazar ahlak alannda Tehz-bl-Ahlkadl ilk eseri veren Ahmed b. Miskeveyh (320-421/932-1030)oldu. Arapa literatrde onun at bu r Ahlk- Addiyye adl ese-riyle balca Addiddn ci (-756/-1355) srdrd. Onun dnda Nas-ruddn Ts (-672/-1272) Ahlk- Nsr, Cellddn Devvn (-908/-1502)Ahlk- Cell, Hseyin Viz-i Kif (-910/-1504)Ahlk- Muhsinadl Farsa eserleriyle bu r izlediler. Bursal Mehmed Tahir (1325)inalmasndan anlalabilecei gibi bu eserlerin hepsi birok Osmanl li-mi tarafndan tercme ve erh almasna konu edilmitir.

Bamsz telif olarak ise Osmanlda bu konuda balca Knalzde Alieleb (916-979/1511-1572) Ahlk- Alve asl ad Muhy Mehmed b.

Fethullah olan Muhy-i Glen (934-1014/1528-1605) Ahlk- Kirm


28/35

Osmanl slm Yorumu

88

adl Trke eserleri verdiler. zellikle Knalzde Ali eleb (2007: 454-55)nin eseri, dikey-er ile yatay-hikem ahlakn ileri bir sentezini sim-geliyordu. O, kitabnn giriinde bu vadide kendisine takaddm edenTs, Devvn ve Kifnin eserlerini deerlendirdikten sonra kendisininTrk dilinde bunlarn drdncs olacak hikmet-i ameliyenin tamamnieren bir eser vermeye niyetlendiini belirtir. Eserin er ahlak bakmn-dan balca kayna Gazlnin aheserihy-u Ulmid-dndir. Eserin-de slm dnyasnda nazar ahlak disiplininin ncs olan bn-i Miske-veyhe sadece iki yerde atf yapan Knalzde, asl kaynak olarakAhlk-

Nsryi alr. Bununla birlikte lim, srf naklin tesinde, aralarnda mu-kayese ve deerlendirme yapmak yoluyla Ts ile Devvnnin ilm biri-kimine katk yaptn belirtir, dahas onlar atn ima eder.

Hakikaten Knalzdenin eseri, Osmanl kltrnn aynas olarak g-rlebilecek bir ilim ve irfan hazinesidir. Eserinin nemini olduka ilginifadelerle en iyi anlatan Ktib eleb (1990: 52-53) olmutur: Fzl vemuhakkk Rm allmesi Knalzde Ali Efendi merhum Ahlk- Al

isimli byk eserinde tafsilat zere tesbit etti. Hakka tlib olan imanldostlar o kitab can koruyan bir muska bilip evrd ve ezkr yerine onuokumay iltizam etmeleri cb eder. T ki din ve dnya itibariyle nemliolan eylerin neler olduunu renip gereince hareket edeler. eleb,arkasndan asl arpc deerlendirmesini yapar: Zira hikmetle eriat ara-sn telif etmi mbarek bir kitaptr. Ve mellif dnyaya bir kere gelenahslardandr.

Knalzde (2007: 456), eserinde hikmetin slm geleneindeki zenginanlam dizisini btnyle aktarr ve hatta sklkla ayetlere atfla bu bakm-dan Kurn kavramlara dier tefsirlerde grlmeyen orijinal anlamlarverir. rnein Kurnda bir ayette (Nahl: 125) geen hikmet kelimesi-nin mantk ilminde zikredilen kaziye trlerinden birincisi olan burhan

anlamna geldiini syler. Eserde eriat-hikmet ilikisinin kurulmas tarzdikkat eker. Knalzde (2007: 51-54), hikmet-i nazariye ile hak itikattarzn bildiren fkh- ekberi, hikmet-i ameliye ile ise iktibas ettii Ts-nin sz vesilesiyle fkh- esgar dediimiz fkh kasteder. Ona gre Al-lah tanyarak (marifet) yolunu tutmadan, ksaca dindar olmadan srfgzel ahlakla kurtulua ermek mmkn deildir.

Knalzde (2007: 414, 454-55), sradan insanlarn Yunan filozoflar-nn peygamberlerin getirdii eriatlar inkr eden deist/ateistler olduklaryolundaki kanaatlerinin gerei yanstmadn belirtir. smail Hakk Bur-sevnin eserine dayanarak hazrlanan nemli bir tasavvuf szlne grede (Seyyid Mustafa Rasim 2008: 449, 450) hikmet-i ameliyye erbabolanlar Rasle ittib etmezler. Kendi akllarnca ey bulmaya alrlar.

Evet, onlardan baz gruplar, peygamberliin gstergesi olan mucizeleri


29/35

Bedri Gencer

89

inkr etmilerdir ama bu genele temil edilemez. Knalzdeye gre bi-zim peygamber dediimiz sekin kiiye nce gelen hakimler (filozoflar)nms sahibi ve erine nms (nomos), sonra gelen hakimler iseneb ve ri ve getirdiine er dn derler. Burada grld gibi o,vahiy-ncesi hkimleri nce gelen, vahiy-sonras Mslmanlar isesonra gelen olarak ayrr ve bunlar arasnda sadece yasalar ve getiren-leri adlandrmada bir farkllk bulunduunu vurgular. Bylece o, Kurn-Kerimde mteaddit surelerde geen kitb ve hikmeti verdik ayetleri-nin belirttii zere, Kitb gibi Hikmetin de Allah tarafndan vahyedilmiolduunu kasteder. Ancak ilim-kitab isimli, hikmet, isimsizdir; Aristo gi-bi hkimlere aka verilmedii iin hikmet, Hz. Peygamberin hadisininde belirttii zere anonim, yitik saylr (brahim b. smail 2009: 137).

Knalzde (2007: 161), hukem, ulem ve uref dedii hikmet, ilimve tarikat ehlinden, zahiren farkl yollar izledikleri halde hedefte, vardk-lar sonuta birleen zmreler olarak bahseder. Hukem ve ulem iinaslnda ayn anlama gelen mteellihn ile rabbniyyn vasflarn

kulland hukem-i mteellihn ve ulem-y rabbniyyn tabirindenbu anlalr. Bu itibarla o, hikmetin hem teorik-ilm, hem pratik-amelanlamnda (pagan) hkimler ile (Mslman) limleri karlatrr, rneinSokrat ve Eflatun gibi Yunan hkimleri ile Mslman selef-i slihninyaaylarn zhd ahlakna rnek olarak birlikte zikreder.

Knalzde (2007: 63), Malm olsun ki hukem nefs-i ntka de-diklerine lisn- er-i mutahharede rh derler diyerek, farkl terimlerkullandklar halde eriat ile hikmetin rttne dikkat eker. Bundananlalaca gibi onun ilgisi, Gazl gibi ulemann tepkisini eken bn-iSina gibi Mslman filozoflarn younlat varlkla ilgili nazar hikme-te ynelik deildir. O, amel hikmetin ana konusunu oluturan ahlaknmuhatab olarak insann manev yapsn, nefs ve ruhun mahiyetini arat-

ran nazar hikmetin modern ontolojide zel ontoloji denen ksmndaeriatla rten bir reti olarak hikmete bavurur. Ama, zel ontolojisayesinde insann manev yapsn aratrarak ahlak deiim kapasitesinitespittir. Nitekim Horasan hikmet sentezinin mmessili saylan Tirmiz-ye Hakm lakab verilmesinin sebeplerinden biri, ahlak mcadeleninbalca konusu olarak nefsin tanmna odaklanmasdr.

IV-EDEB SENTEZYukarda ahlak sentez bal altnda Osmanl dncesinde er ilehikem boyutlarn rtt evrensel bir ahlak anlayna nasl ulald-na iaret ettik. Bu balk altnda ele alacamz edeb sentezden kastise, bir bakma bunun pratik boyutudur. Bu adan bakldnda Osman-

lnn sekler nitelii daha belirgin grlr. Bu noktada baka alma-


30/35

Osmanl slm Yorumu

90

larmzda da vurguladmz gibi (Gencer, 2009, 2010) Osmanlnn damensup olduu geleneksel dnyagrnn sekler niteliine dikkatetmek gerekir.

Derinden bakldnda grlecei gibi kitabna uydurmak deyimi,geleneksel dnyagrnn beer pratii tanmlama tarznda yatan espri-yi anlatr. Geleneksel dnyagrne gre beer pratii tanmlamannyolu, toplumu aklamaktan deil, okumaktan geer. Bu okuma ise olanile olmas gerekenin optimal bir uyumunu salamaya matuf bir okumadr.amzda R. H. Brown (1992)un dikkat ektii gibi toplum veyageleneksel karl ehir, iaretler toplam bir metin, kitap ise onutanmlamak iin gnderilmi bir metindir; ehir, kitaba gre okunacak birmetin hkmndedir. Bu yzdendir ki modern dnyada nce edebiyt,sonra beeriyt (beer bilimler), sonra da itimiyta (sosyal bilimler)dntrlen edeb, geleneksel insan/toplumu okuma disiplini olmutur.

amzda edebiyat ile sosyal bilimlerin douu arasndaki ilikiye ilkkez Wolf Lepenies (1988) dikkat ekmitir. Biz de Osmanl rneinde

Namk Kemal gibi ediplerin, dnyann olaanst deimesinden kay-naklanan meruiyet krizini telafi iin edebiyattan itimaiyata, toplumuokumadan aklamaya geen ilk sosyal bilimciler olduuna dikkat ektik(Gencer, 2008: 191). Geleneksel olarak Kemal gibi kalemiye denensaray brokrasisinin eitimi eyh SadninBostan ve Glistan, Mevla-nann Mesnevsi gibi eserlerin iledii hmanistik Farsa edebiyatadayanyordu ki Kemal, modernleme dneminde bile toplumu okumakiin bunlara atf yapyordu. Mverd (364-450/974-1058)nin Osmanldael-Ahkmus-Sultniyeden ok tannan eseri Edebd-Dny ved-Dnise bu edeb sentezin Arapa-slm versiyonu idi.

Bunun yannda Osmanlda pend-nme ve nasihat-nme gibi isimleralan ran hmanistik kltrne dayanan tr, er ilmihal trnn hikem

versiyonu olarak grlebilirdi. Daha eskiye gidildiinde Yusuf HsHcibinKutadgu Biligile divan edebiyatnda hikem iirin pri Nbnin

Hayriyye adl eserleri de bu tr iinde dnlebilirdi.Geleneksel dnyada modern dnyada sosyal bilim denen bilgi tr-

nn karln oluturan edeb ile fkh, Osmanl emperyal tecrbesindegereken karln bulmutu. rnein Mverdnin hilafetin Kureyliiyolundaki grleri, tabiatyla hilafet yerine gaz misyonunu benimseyenbir imparatorlukta gndeme gelmemi, buna karlk Edebd-Dnyved-Dn adl eseri hayli tutulmutur.

Bunlarn yannda dorudan sosyal bilimin karl olarak bn-i Hal-dun (1332-1406)un gelitirdii ilm-i umrn da asl makesini Osmanl-da bulmutu. Modern dnyadasosyal bilim, daha dorusu toplum-bilimi-

nin karl, kadim Yunanda ta politika idi. Modern politika teriminin


31/35

Bedri Gencer

91

tredii Yunanca ta politika, Osmanlca -iyyt kalbyla ehriyyt,yani belli bir ehir ile ilgili hususlar (the things or affairs of the polis/city)anlamna geliyordu (Balot 2006: 2). Ancak zamanla tikel ehirden evren-sel ehre doru kozmopolitan fikrin gelimesiyle saf tasvr-tecrb birdisiplin anlayndan ayn zamanda normatif bir ilme, yani ehir disipli-ninden, ehir ilmi anlayna geii ifade eden ta politikadan politikonterimine geildi (Embry 2005: 211).

lah bir dinin mensuplar iin beer hayat dzenleyecek bir ilim, an-cak vahiy ile gelen nomos (eriat/fkh) olabilirdi, pagan disiplinler olarak

politikon veyasosyoloji deil. Ancak bn-i Haldun, Kuzey Afrikada hzlsosyal deiimin etkisiyle normalde zt olan bu ilim anlaylarnn uzlat-rld birumran ilmini gelitirmeye yneldi. bn-i Haldun (2004: I/290),lke idaresi iin eriat yeterli grse de hkmen ona tbi bir disiplin ola-rak ilm-i umran gelitirdi. Osmanl da hkmen tek yasa olarak eriatadayanmakla birlikte karmak bir emperyal rejimin gerei olarak fiilenknuna (Mool, Cengiz Yasas) da bavurmak zorunda kalmt. Bu ba-

kmdanMukaddime de emperyal tecrbeye uygun bir eser olarak Osman-lda byk ilgi grd.

KAYNAKAAbdlkadirolu, Abdlkerim (1986) eriat Ulemas le Tarikat Meyh htilaf ve Tekke ve

Zviyelere Tayinler Hakknda ki VesikaAnkara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi

28: 335-353.

el-Acln, smail b. Muhammed (2006)Kefl-Haf ve Mzll-lbs amm tehere

minel-Ahds al Elsinetin-Ns, I-II. Abdlhamid Hindv (ed.), Beyrt: el-Mektebetl-

Asriyye.

Ahmed Cevdet Paa (1986) Tezkir, I-IV. Cavid Baysun (yay.), Ankara: Trk Tarih Kurumu.Akgndz, Hasan (1997)Klasik Dnem Osmanl Medrese Sistemi: Ama Yap leyi. stanbul:

Ulusal.

Ali b. Meymn el-dris, el-umr (2002)Risletl-hvn min Ehlil-Fkh ve Hameletil-

Kurn ve Risletl-hvn il Siril-Bldn. Hlid Zehr (yay.) Beyrut: Drul-Ktbil-

Ilmiyye.

(2007)Beyn urbetil-slm bi-Vstati Snfeyn minel-Mtefakkha vel-Mtefakkra

min ehli Msr ve-m ve m Yelhim min Bildil-Ecm. Beyrut: Drul-Ktbil-

Ilmiyye.

Ankarav, smail Rush (2008)Minhcul-Fukar. Safi Arpagu (yay.), stanbul: Vefa.

Arpagu, Hatice Kelpetin (2001) Osmanl Halknn Geleneksel slam Anlay ve Kaynaklar.

stanbul: amlca.

Aslan, Ahmet Turan (1992)mam Birgivi. stanbul: Seha.


32/35

Osmanl slm Yorumu

92

Atay, Hseyin (1983) Osmanllarda Yksek Din Eitimi. stanbul: Dergah.

Azz Mahmud Hdy (1338)Klliyt- Hazret-i Hdy. Muhammed Glen (yay.), stanbul,

Matbaa-i Bahriyye.

el-Bbert, Ekmelddn (2009) erhul-Akdetit-Tahviyye. Abdsselm b. Abdilhd ennar

(yay.). Beyrt: Drul-Beyrt.Balot, Ryan K. (2006) Greek Political Thought. Malden, MA: Blackwell.

Bayram, Mikail (2005) Danimend Oullarnn Din ve Mill Siyaseti, Trkiyat Aratrmalar

Dergisi 18 (Gz): 142-143.

Berkes, Niyazi (1984) Teokrasi ve Laiklik. stanbul: Adam.

Berkey, Jonathan P. (1995) Tradition, Innovation and the Social Construction of Knowledge

in the Medieval Islamic Near East,Past & Present146 (February): 38-65.

Bier, Bekir(2006)Firdevs-i Rum ve Tarihilii. Konya: Tablet.

Brown, Richard Harvey (1992) Society as Text: Essays on Rhetoric, Reason, and Reality .

Chicago: University of Chicago Press.

Bursal Mehmed Tahir (1325)Ahlak Kitaplarmz. stanbul.

Cici, Recep (1994) slm Hukuk Tarihi Asndan lk Dnem Osmanl Hukuk almalarna

Bir Bak (1299-1500), Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 6/6: 241-59.

(2001) Osmanl Dnemi slam Hukuku almalar: Kurulutan Fatih Devri Sonuna

Kadar. Bursa: Arasta.

Davison, Roderic H.(1990)Essays in Ottoman and Turkish History 1774-1923: The Impact of

the West. USA: Saqi.

Eb Bekr el-Varrk Muhammed b. mer Tirmiz (-280/ -893) (2001)Kitbl-lim vel-

Mteallim. Rfat Fevzi Abdlmuttalib-Ali Abdlbast Mezid (yay.) Kahire: Mektebetl-

Hanc.

Embry, Charles R.-Cooper, Barry-Sandoz Ellis (2005)Philosophy, Literature, And Politics:

Essays Honoring Ellis Sandoz. Columbia: University of Missouri Press.

Eyyb (1991)Menkb- Sultan Sleyman. Mehmet Akku (yay.). Ankara: Kltr Bakanl.

Fazlur Rahman (1992)Islam, 2nd

ed. Chicago: University of Chicago Press.Fndkolu, Ziyaettin Fahri (1953) Trkiyede bn-i Haldunizm, Fuad Kprl Armaan,

153-63, stanbul: .. Edebiyat Fakltesi.

Firdevs-i Rum (2009) Sleymannme-i KebrM. At atkka (yay.), Ankara: Trk Dil

Kurumu.

Fleischer, Cornell H. (1983) Royal Authority, Dynastic Cyclism and Ibn Khaldunism in

Sixteenth-Century Ottoman Letters,Journal of African and Asian Studies 18/3-4: 198-219.

Gencer, Bedri (2000) Trkiyede Laikliin Tarih Dinamikleri. Toplum ve Bilim 84 (Bahar):

151-171.

(2004) Osmanlda Meruiyet Tabakalamasnn Oluumu,stanbul niversitesi SBF

Dergisi 30 (Mart): 65-100.

(2008)slamda Modernleme, 1839-1939. Ankara: Lotus.

(2009) Hl ve Muhl: Seklerlikten Seklerizme,EskiYeni, 13, (Bahar) 14-21.


33/35

Bedri Gencer

93

(2010) Modern Dnyada Gelenek ve Gelenekselcilik,EskiYeni, 16, (K) 82-89.

Gkalp, Ziya (1977)Malta Konferanslar. Ankara: Kltr Bakanl.

Gnaltay, M. emsettin (1932) slam Medeniyetinde Trklerin Mevkii,Birinci Trk Tarih

Kongresi, 289-306, Ankara: Maarif Vekleti.

Heer, Nicholas (1979) The Precious Pearl. Al-Jamis al-Durrah al-Fakhirah. Albany, NY: SUNYPress.

Hodgson, Marshall G. S. (1977) The Venture of Islam: Conscience and History in World

Civilization, I-III. Chicago: University of Chicago Press.

(1996)Rethinking World History: Essays on Europe, Islam and World History. New

York: Cambridge UP.

Horii, Satoe (2002) Reconsideration of Legal Devices (Hiyal) in Islamic Jurisprudence: The

Hanafis and Their Exits (Makhrij),Islamic Law and Society 9/3 (December): 312-57.

bn Eb erf, Kemlddn (2009) el-Msmera bi-erhil-Msyera fl-Akidil-Mnciye fl-

hira. Salahuddn el-Hms (yay.). Beyrt: Drul-Beyrt.

bn-i Haldun (2004)Mukaddimet bn-i Haldun, I-II. Abdulah M. ed-Derv (yay.), Dmak:

Dru Yarib.

brahim b. smail (2009) erhu Talmil-Mteallim. Dmak: Drun-Numn.

Imber, Colin (1997)Ebus-Suud: The Islamic Legal Tradition. Edinburgh: Edinburgh UP.

nalck, Halil (1986) Arab-Turkish Relations in Historical Perspective (1260-1914), Studies

on Arab-Turkish Relations 1: 148-157.

(1997) The Ottoman Empire The Classical Age 1300-1600. London: Phoenix.

(1998)Essays in Ottoman History. stanbul: Eren.

Itzkowitz, Norman (1980) Ottoman Empire and Islamic Tradition. Chicago: University of

Chicago Press.

zmirli, smail Hakk (1329) Usl-i Fkh Dersleri. Dersaadet: Matbaa-i Hukkiye.

(1932) slam Medeniyetinde Trklerin Mevkii Hakknda MtalaaBirinci Trk Tarih

Kongresi, 321-7, Ankara: T.C. Maarif Vekleti.

(1981) Yeni lm-i Kelam. Sabri Hizmetli (yay.), Ankara: Umran.Kabacal, Alpay (1989) Trk Kitap Tarihi. stanbul: Cem.

Kaplan, Mehmet v.d. (yay.) (1974-1979) Yeni Trk Edebiyat Antolojisi, I-III. stanbul: . .

Edebiyat Fakltesi.

Kara, Kerim (2003)Karaba Vel: Hayat, Fikirleri, Risaleleri. stanbul: nsan.

Karaman, Hayreddin (2000) Osmanl Hukukunda Mezhep Tercihi, Yeni Trkiye 6/33: 571-

579.

Ktib eleb (1994)Kefuz-Zunn an Esml-Ktbi vel-Fnn, I-VI. M. erafeddin

Yaltkaya (yay.), Beyrt: Drul-Fikr.

(1990)slamda Tenkid ve Tartma Usl (Mznl-Hak fi htiyril-Ehak).

Sleyman Uluda-Mustafa Kara (yay.), stanbul: Marifet.

(1982)Bozukluklarn Dzeltilmesinde Tutulacak Yollar(Dstrul-Amel li-Islhil-

Halel). Ali Can (yay.), Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl.


34/35

Osmanl slm Yorumu

94

Kavak, Yusuf Ziya (1976)XI. ve XII. Asrlarda Karahanllar Devrinde Mverun-Nehr

slam Hukukular. Ankara: Atatrk niversitesi.

Knalzde Ali eleb (2007)Ahlk- Al. Mustafa Ko (yay.), stanbul: Kaynak.

Kprl, M. Fuad (1981) Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar. Ankara: Diyanet leri

Bakanl.Lapidus, Ira M. (1991)A History of Islamic Societies. New York: Cambridge UP.

Lepenies, Wolf (1988)Between Literature and Science: The Rise of Sociology. Cambridge:

Cambridge UP.

Lewis, Bernard (1962) The Emergence of Modern Turkey. London: Oxford UP.

(1988) Ibn Khaldun in Turkey, Studies on Turkish-Arab Relations 3: 108-9.

Lybyer, Albert Howe (1966) The Government of the Ottoman Empire in the Time of Suleiman

the Magnificent. New York: Russel & Russel.

Makdisi, George (1991)Religion Law and Learning in Classical Islam. Hampshire: Variorum.

Mardin, erif (1996) [1962] Yeni Osmanl Dncesinin Douu. M. Trkne-F. Unan-.

Erdoan (trc.), stanbul: letiim.

(1989)Religion and Social Change in Modern Turkey: The Case of Bedizzaman Said

Nursi. Albany: State University of New York.

el-Mut, Muhammed Baht (2008)Risletn f Beynil-Ktbillet Yuavvel Aleyh. Hasan

Es-Semh Sveydn. Dmak: Drul-Kdir.

el-Mttak, Alddn Al (2004)Kenzl-Umml f Snenil-Akvli vel-Ahvl, I-XVIII.

Beyrt: Drul-Ktbil-Ilmiyye.

Nizml-Mlk (1982) Siyset-Nme. Mehmet Altay Kymen (trc.) Ankara: Kltr Bakanl.

Ocak, Ahmet (2002) Seluklularn Din Siyaseti (1040-1092). stanbul: Tarih ve Tabiat Vakf.

Ocak, Ahmet Yaar (1999) Trkler, Trkiye ve slam. stanbul: letiim.

Ora, Rza (1995)Esad Mahmud Efendinin Hayat, Edebi Kiilii ve ahidl-Mveriihin

Adl Eserinin Metni. Edirne: Trakya niversitesi.

Ostrorog, Count Leon (1972)Ankara Reformu. Yusuf Ziya Kavak (trc.), stanbul: . .

Edebiyat Fakltesi.al, amil (2000)Kemal Paazdenin Felsef ve Kelam Grleri. Ankara: Kltr

Bakanl.

ngren, Reat (2000) Osmanllarda Tasavvuf: Anadoluda Sfler Devlet ve Ulema (XVI.

Yzyl). stanbul: z.

rs, Derya (2002) Necmuddin-i Rzi: Hayat ve Eserleri,Nsha 2/6 (Yaz): 19-34.

Peters, Rudolph (2005) What Does it Mean to Be an Official Madhhab? Hanafism and the

Ottoman Empire, The Islamic School of Law. Evolution, Devolution and Progress, Peri

Bearman-Rudolph Peters-Frank E. Vogel (eds.), 147-58, Cambridge: Harvard UP.

Robertson, Roland (1970) The Sociological Interpretation of Religion. Oxford: Blackwell.

Safi, Omid (ed.) (2006) The Politics of Knowledge in Premodern Islam Negotiating Ideology

and Religious Inquiry. Chapel Hill: University of North Carolina Press.

Sava Paa (1955-1956)slam Hukuku Nazariyat Hakknda Bir Etd, I-II. Baha Arkan (trc.),


35/35

Bedri Gencer

95

Ankara: Diyanet leri Bakanl.

Sayar, Ahmet Gner (2000) Osmanl ktisat Dncesinin adalamas. stanbul: tken.

Seyyid Mustafa Rasim (2008) Tasavvuf Szl: Istlht- nsn- Kmil. hsan Kara (yay.)

stanbul: nsan.

Shissler, A. Holly (2003)Between Two Empires: Ahmet Aaolu and the New Turkey. London:I. B. Tauris.

Smith, Wilfred Cantwell (1977) [1957]Islam in Modern History. Princeton: Princeton UP.

Solak, brahim (2006) 916 H./1510 M. Tarihli Aladdevle Bey Vakfiyesi, Seluk

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 15: 523-537.

eker, Fatih M. (2010)slamlama Srecinde Trklerin slm Tasavvuru. Ankara: Trkiye

Diyanet Vakf.

eker, Mehmet (yay.) (1994)mam Birgiv. Ankara: Trkiye Diyanet Vakf.

Taftazan, Sadeddin (1991)Kelam lmi ve slam Akaidi (erhul-Akaid). Sleyman Uluda

(trc.), stanbul: Dergh.

Takpr-zde, Ahmed b. Mustaf (1985)Mifthus-Sedeti ve Misbhus-Siydeti f

Mevztil-Ulm, I-III. Beyrt: Drul-Ktbil-Ilmiyye.

Tapnar, Halil (2006) Mtrdiyye ile Eariyye Mezhepleri Arasnda htilaf m? Suni

Dalgalanma m? Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi 10/1 (Haziran): 213-

250.

Taylor, Dennis-Beauregard, David N. (eds.) (2003) Shakespeare and the Culture of

Christianity in Early Modern England. New York: Fordham UP.

al-Tikriti, Nabil Sirri (2004) Sehzade Korkud (1468-1513) and the Articulation of Early 16th

Century Ottoman Religious Identity (Doctoral dissertation, The University of Chicago).

lgener, Sabri Fehmi (1947) Ahmed Cevdet Paann Devlete ve ktisada Dair Dnceleri,

13/12 (76): 5-16.

Unan, Fahri (2006) Anadolu Seluklular ve Beylikler Dneminde Eitim, Anadolu

Seluklular ve Beylikler Dnemi Uygarl 1 , 389-399, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl.

Uzunarl, smail Hakk (1984) Osmanl Devletnin lmiye Tekilat. Ankara: Trk TarihKurumu.

Watt, W. Montgomery (1994) The Influence of Islam in Medieval Europe. Edinburgh:

Edinburgh UP.

Weber, Max (1967) The Sociology of Religion. Ephraim Fischoff (trs.), Boston: Beacon Press.

Yaman, Ahmet (1999)slam Hukukunun Oluum Sreci ve Sonrasnda Siyaset-H

bedri gencer-osmanlı İslam yorumu

Documents