POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITETY JĘZYKOZNAWSTWA I SLOWIANOZNAWSTWA

ROCZNIK SLAWISTYCZNY REVUE SLAVISTIQUE

Т. Ш

Kraków 2003

biavistisGhes Seminar

Universität Bonn

Treść — Sommaire

Artykuły — Articles

l.G T. Rikov, On Cuneiform Luwian dahušiya-, Old Irish tó and Slavic * tušiti 2. W. M ań czak, Pierwotne znaczenie prasłowiańskiego *obědb 9 3. Z. В ab i к, О rzekomym prasłowiańskim *dbbolb 'ul' 15 4. Ж. Ж. В арб от, Русские диалектные дополнения к праславянским рекон­

струкциям и этимологиям. II 21 5. L. Moszyński, Funkcje złożonej odmiany ses. przymiotnika w Kodeksie

Zografskim 27 6. M. Wronkowska-Dimitrowa.Z osobliwości leksykalnych Triodu kwietne­

go (nowe poświadczenia nazw „ogrodnik" i Jednoroczny") 41 7. H. Jaroszewicz, Główne tendencje w przemianach języka chorwackiego

i chorwacka polityka językowa w latach 1990-1996 49 8.H. Mieczkowska, Wybrane kategorie imienne we fleksji słowackiej w odnie­

sieniu do języka polskiego i czeskiego Ы 9. H. Schuster-Šewc,Die Distribution der partizipialen Verbalformen auf-//, -łe

als Ausdruck der grammatischen Kategorie Rationalia : Nonrationalia (Beseeltheit) im Obersorbischen und ihre Genese 81

10. G Holzer, Das Urpolnische als Neubeginn in der Entwicklung der Dialekte Polens и 97

U.Z. Babik,Czy staropruskie <Dulfis> 'Spunť (E399) jest polonizmem?. . . 113

Recenzje — Comptes rendus

1. W. Pi an ka, E. Tokarz, Gramatyka kon-frontatywna języków słowiańskich, t. 1 E.Siatkowska 125

2.V. V. Potapov, Dinamika i statika reče-vogo ritma. Sravnitel'noe issledovanie na materiale slavjanskich 1 germańskich W k o v W. Mańczak .Ш 130

3. J. Mar van, Jazykové milénium. Slo­vanská kontrakce a její český zdroj . . W. Mańczak Ш

Rocznik Slawietyczoy, 1.Uli, 2003 PL ISSN 0080-3588

Leszek Moszyński

Funkcje złożonej odmiany ses. przymiotnika w Kodeksie Zografskim

W pierwszej połowie XX w. paleoslawiści, autorzy gramatyk staro-cerkiewno--słowiańskich, omawiając złożoną odmianę przymiotnika ograniczali się do analizy jej budowy i przemian formalnych; zostawili na boku zagadnienia systemowe, a więc przyczyny jej powstania i stosunek do odmiany prostej. Dobitnie sformuło­wał to w r. 1932 Paul Diels: „Von der Verwendung der zusammengesetzten For­men und ihrer Abgrenzung gegen die einfachen handelt die Syntax. Uns beschäftige die Frage hier nicht", chociaż dorzucił: „im großen und ganzen zeigen die aksl. Handschriften das Streben, solche griechischen Adjektiva, die mit einem Artikel versehen sind, durch die zusammengesetzten Formen wiederzugeben"1. W innych gramatykach pojawić się mogą, niewątpliwie pod wpływem skojarzeń z systemami języków nowożytnych mających gramatyczną kategorię okresloności, przejęte z ich gramatyk terminy „określony — nieokreślony". Tak na przykład August Le-skien w r. 1919 użył określenia „das bestimmte Adjektiv" i „postpositiver Artikel" stosowany wówczas, „wenn das Attribut einem bestimmten oder— sei es an sich, sei es durch den Zusammenhang der Rede — bekannten Dinge beigelegt wird"2. Terminów „la flexion indéterminée — la flexion déterminée", bez dalszej analizy, używa też André Vaillant (1948), ilustrując tę opozycję przykładem HOBT» «nouveau», НОВА «nouvelle» i нов*ыи «le nouveau», HOBAJA «la nouvelle»3. Podobnie postąpił w г. 1978 Rudolf Aitzetmüller: „die unbestimmte Flexion" — novb * neuer' i „die bestimmte Flexion" — novbjb 'der neue'4.

1 P. Diels. Altkirchenslavische Grammatik. I. Teil: Grammatik, Heidelberg 1932, s. 192. 2A. Leskien, Grammatik der altbulgarischen (altkirchenslavischen) Sprache, Heidelberg 1919,

s. 142; reprint pt.: А. Л ее кип, Старобългарска граматика (фототипно издание) СоАия 1981. ^

3 A. Va i 11 a n t, Manuel du vieux slave, Paris 1948, s. 116-117. 4 R Aitzetmüller, Altbulgarische Grammatik als Einführung in die slavische Spnckwiss**-

achaj), Freiburg i. Br. 1978, s. 127-130.

28 LBSZBK MOSZYŃSKI

W r. 1963 ukazała się, podparta analizą filologiczną, wyczerpująca, podstawowa dla tego problemu monografia Marii Honowskiej*, w której autorka przekonująco pokazuje, że prasłowiańska złożona odmiana przymiotnika, wtórna w stosunku do prostej, nie wyrażała kategorii określoności, jak to ujmuje tzw. teoria rodzajnika określonego, lecz jedynie podkreślała atrybutywne cechy przymiotnika i formalnie wydzielała go z grupy imion. Jest to tzw. teoria morfologiczna. Tę morfologiczną teorię, którą uważam za słuszną, szerzej analizuję na tle genezy starogermańskiego rodzajnika określonego w artykule Gdzie szukać genezy złożonej odmiany prasło­wiańskiego przymiotnika6.

Kilka lat po monografii Honowskiej wszystkie teorie dotyczące genezy prasło­wiańskiej złożonej odmiany przymiotnika przejrzyście zreferował Josef Kurz7. Przy­pomniał, że chociaż tradycyjnie mówi się o „rozlišování neurčenosti a určenosti předmětu adjektivem označeného" („teorie členova"), istnieje i „teorie morfolo-gicJcá", wedle której chodziło tu o morfologiczne odróżnienie fleksji przymiotnika od rzeczownika. Wspomina też i o teorii, w myśl której chodziło o odróżnienie funkcji atrybutywnej od predykatywnej („teorie atributivně-predikativní"), i o teorii, wedle której formacja złożona wzmacniała cechę wyrażoną przez przymiotnik, co w przy­padkach ekstremalnych prowadzić mogło do powstania wyrażenia o odrębnym, własnym znaczeniu, a w konsekwencji do substantywizacji przymiotnika i elipsy określanego nim rzeczownika („teorie specificky determinační"). W moim przeko­naniu zarówno teoria atrybutywno-predykatywna, jak i teoria intensyfikacji cechy określanej przez przymiotnik (tak chyba można zinterpretować termin Kurza, co w skrócie można by nazwać „teorią semantyczną") mieści się w pojęciu teorii morfologicznej jako jej differentia specifica.

Tradycyjna, jak ją nazwał Kurz, teoria rodzajnika określonego, mimo że fakty języka staro-cerkiewno-słowiańskiego przemawiająna korzyść teorii morfologicz­nej, przyjętej np. przez Radoslava Večerke8, żyje w różnych gramatykach języka

5 M. Honowska, Geneza złożonej odmiany przymiotników w świetle faktów języka staro-cer­kiewno-słowiańskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963; także M. Brodowska-Honowska, Funkcje prostej i złożonej odmiany przymiotników staro-cerkiewno-słowiańskich [w:] Studia lin-guistica in honorem Thaddaei Lehr-Spławiński, Warszawa 1963, s. 167-173.

* L. Moszyński, Gdzie szukać genezy złożonej odmiany prasłowiańskiego przymiotnika [w:] Studia Unguistica memoriae Zdislai Stieber dedicata, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983, s. 79-87.

7 J. Kurz, Učebnice jazyka staroslověnského, Praha 1969, s. 86-88. * „V stsl. památkách jejeStč dobře zachován ten stav, kdy «původní význam adjektiva složeného

záležel v tom, Že postponované zájmeno dodávalo spojení substantiva s adjektivem zvláštní determi­naci, ie např. důrazné odlisovalo přcdmčt jisté vlastnosti od podobného predmetu s vlastností jinou, Že zdůrazňovalo zvláštní individuální vlastnost předmétu a Že zvlášté soustřeďovalo pozornost na adjektivum» (J. Kurz, Jazyk staroslověnský [Praha 1964, 19672 — L.M.] 80)". (R. Večerka. StaroslověnStina, Praha 1984, s. 103).

FUNKCJE Zl.OŻONt-J ODMIANY SCS. PRZYMIOTNIKA W KODEKSIE ZOGKAFSK1M 2 9

ses., jak np. we wspomnianej już gramatyce Aitzetmüllera. Tak też ujmuje rzecz Czesław Bartula9, Josip Hamm10; taką pierwotną funkcję, ewoluującą w kierunku morfologicznej, widzi Georgij Chaburgajew11.

Przytoczony tu przykładowo jedynie skromny wybór literatury przedmiotu po­kazuje, że dla znalezienia niewątpliwej odpowiedzi na pytanie, jaką funkcję w języku staro-cerkiewno-słowiańskim odgrywała złożona odmiana przymiotni­ka, konieczne jest przeprowadzenie pełnej, systematycznej analizy wszystkich jej użyć. Jest to zadanie na ogromną monografię. W przyczynku tym chciałbym jed­nak zaproponować nową, dotychczas nie stosowaną metodę badawczą, która-nie zastępując oczywiście podstawowej analizy semantyczno-syntaktycznej — może naświetlić ten problem od strony ogólnojęzykoznawczej. Mam tu na myśli metodę porównawczą.

Wszystkie występujące we właściwym tekście Kodeksu Zografskiego12 przy­kłady użycia odmiany złożonej porównałem ze sposobem interpretacji tych miejsc przez współczesnego tłumacza macedońskiego13, w którego żywym systemie języ­kowym gramatyczna kategoria określoności — nieokreśloności jest czymś normal­nym. Dalszy materiał porównawczy stanowi przekład na język bułgarski14, któremu

9 „Odmiana złożona (zaimkowa) powstała przez połączenie form rzeczownikowych (prostych) przymiotnika z formami zaimka tzw. anaforycznego *>, *ja, *je. Rola tego zaimka jest tu podobna do roli rodzajnika (artykułu) w języku niemieckim: der, die, das, francuskim: le, la i angielskim the. [...} Formy odmiany złożonej przymiotnika używane były w ps. i ses. z reguły wówczas, kiedy przy­miotnik miał być przydawką do rzeczownika oznaczającego przedmiot (osobę, rzecz) znany lub bliżej określony", (Cz. Bartula. Podstawowe wiadomości z gramatyki staro-cerkiewno-słowiań-skiej na tle porównawczym. Warszawa 1981, s. 62).

Iu „Složeni se oblici upotrebljavaju kad pridjev ili kao atribut ili samostalno označuje nešto Stoje otprije određeno ili poznato, ili bar nešto stoje prije spomenuto*'. (J. Hamm. Staroslavenska grama­tika, Zagreb 1974, s. 139-140).

" „Такие формы принято называть членными, или определенными, поскольку ука­зательное местоимение, присоединенное к именной форме прилагательного, первоначально вы­полняло функцию определенного члена (артикля), вносившего дополнительные оттенки в зна­чение прилагательного" (Г. А. Хабургаев, Старославянский язык, Москва 1974, s. 229).

12 (Skrót Z). Korzystam tu z zestawienia, jakie zrobiłem w monografii: L. Moszyński, Język Kodeksu Zografskiego, cz. II, Imię określające i zastępcze (przymiotnik, liczebnik, zaimek), Wro­cław- Warszawa-Kraków-Gdańsk-Lódź 1990, s. 166-174 i 183-185. Pomijam nie mające odmiany złożonej przymiotniki dzierżawcze oraz mające własną problematykę badawczą przymiotniki z sufiksem -ьвкъ. Ze względu na ogrom materiału zostawiam na boku komparatiwus oraz mające także odmianę złożoną inne części mowy: liczebniki porządkowe, niektóre zaimki i atrybutywne imiesłowy. Przez tekst właściwy rozumiem tekst pierwotny, bez wstawki uzupełniającej braki oraz bez tzw. tytułów, których nie mogę porównać z wybranymi do analizy porównawczej przekładami nowożytnymi.

1 Спето Писмо на Стариот и на Новиот Завет, второ издание, Ciconje 1991 (skrót. mac). 14 Библия или Свещеното Писание на Стария и Новия Заветь. в-Ьрио и точно иреведена оть

оригинала, ревизирано издание, Bulgarian Bible. United Bible Societies 1994, bez miejsca wydania — reprint wydania XIX w., bez informacji, o które wydanie chodzi (skrót bułg.).

30 I.HS/.KK MOSZYŃSKI

również kategoria ta jest właściwa, a także dwa przekłady germańskie: angielski15

i niemiecki16. W Kodeksie Zografskim poddane analizie przymiotniki zapisane zostały łącznie

1047 razy: 584 razy (55,78%) w odmianie prostej i 463 razy (44,22%) w odmianie złożonej. Spośród tych ostatnich wyodrębniłem te, którym w przekładzie macedoń­skim odpowiada konstrukcja nieokreślona. Jest ich ogółem 140, co stanowi blisko jedną trzecią (dokładnie 30,23%) wszystkich użyć odmiany złożonej.

Podstawowe pytanie, na które szukam odpowiedzi, brzmi: jeżeli odmiana złożo­na wyrażała kategorię określoności, jak to ujmujązwolennicy teorii rodzajnika okre­ślonego, to czym wytłumaczyć tak wielką różnicę w interpretacji tekstu ewangelij-nego w przekładzie Cyryla i Metodego zjednej strony, a współczesnych biblistów z drugiej. Składanie wszystkiego na barki kopistów byłoby zbytnim uproszczeniem zagadnienia. Zresztą materiał zaczerpnięty z Kodeksu Zografskiego porównuję z trzema pozostałymi: Kodeksem Mariańskim, Assemaniego i Księgą Sawy, które najczęściej są z nim zgodne17. A jeżeli trafna jest teoria morfologiczna, to trzeba wyjaśnić, jakie czynniki powodują wprowadzenie odmiany złożonej.

Przeanalizowany przeze mnie materiał układa się w wyraźne cztery grupy prze­mawiające na korzyść teorii morfologicznej. Rozmiary tej publikacji nie pozwalają na przeprowadzenie szczegółowej analizy wszystkich kontekstów. W każdej z grup analizuję przykładowo 2-3 użycia i podaję pełne zestawienie pozostałych. Ułatwi to dalszą analizę zainteresowanym tym problemem.

G r u p a p i e r w s z a : Odmiana złożona sygnalizuje immanentnącechę przed­miotu, tworząc wraz z rzeczownikiem zestawienie o nowym znaczeniu. Jest to niezależne od tekstowej kategorii określoności. Tu zaliczam пр. катепь ггъпо-УЬПЪ]ЬХ% Mr. 9,42 i Łk. 17,2 (M+, A-, S-), którego nieokreśloność, występująca we wszystkich porównywanych przekładach, zarówno na tle kontekstu jak i sytuacji, jest oczywista. Stąd na obu miejscach mac. воденички камен, bułg. воденичен ксшък19, ang. with a millstone, niem. mit einem Mühlstein. Odmiana

19 The Holy Bible, new international version, London-Sydney-Auckland-Toronto 1982 (skrót ang.). •* Die Bibel. Altes unä Neues Testament, Einheitsübersetzung, Freiburg-Basel-Wien 1980 (skrót

niem.). " Korzystam z powszechnie znanych wydań: Kodeksu Mariańskiego V. Jagicia z r. 1883,

reprint z r. 1960 (skrót M); Kodeksu Assemaniego J. Kurza z r. 1955 (skrót A), i Księgi Sawy V. Szczepkina z r. 1903, reprint z r. 1959 (skrót S). Dodatkowe symbole: + oznacza, że i tu występuje odmiana złożona (odmianę prostą cytuję), znak - , że w rękopisie brak tego fragmentu.

'• Wyrażenie sprowadzam do postaci podstawowej (Nom. sg.) i stosuję transliterację „podręcz­nikową", tzn. normalizuję jery, naglosowc i interwokaliczne tzw. jat' transi iteruje jak ja (np. dobraja nie dobraě. jak w glagolskim rękopisie, zachowując literę ě dla jat' po spółgłosce); ses. *ы pierwotne transliteruję jako y, natomiast wtórne, powstałe w końcówce przymiotnika złożonego, jako ь]ь.

n Stosuję współczesną pisownię bułgarską, tzn. zastępuję XIX-wieczne i przez е. л przez ъ i usuwam końcowy twardy znak.

FUNKCJE ZŁOŻONEJ ODMIANY SCS. PRZYMIOTNIKA W KODEKSIE ZOORAFSKIM 3 1

złożona wprowadza tu nową jakość. 'Kamień młyński* odpowiada tu greckiemu ц-ûXoç ôviKoç 'duże żarna obracane przez osła'20 (wszystkie porównywane teksty tłumaczone są z greki). Podobnie nie ma kontekstowych przesłanek do uznania wyrażenia kbńigy raspustbnyję 'pismo rozwodowe' Mt. 5,31 i Mr. 10,4 [trzeciego miejsca, tj. Mt. 19,7, w Z brak] (M+, A-, S-) za formację określoną (stąd mac. развод [Mt.] i разводно писмо [Mr.], bułg. na obu miejscach разводно писмо, ang. a certificate of divorce, niem. eine Scheidungsurkunde), natomiast nowe realne znaczenie ('rozwód', jak w mac. Mt. 5,31) jest tu niewątpliwe. Podobnie slovo Tubodějbnoje to 'cudzołóstwo; nierząd': Mt. 5,32: razvě slovese ïubo-dějbnaago (M+, A-, S-): mac. освен за пре/ьуба; bułg. освен по причина на прелюбодеиство; ang. except for marital unfaithfulness; niem. begeht Ehe­bruch; wg tzw. Biblii Tysiąclecia (dalej skrót BT) poza wypadkiem nierządu. Do tej grupy zaliczam też domb kuphnbjb Jn 2,16 (M+, A+, S-), wg BT 'targowi­sko', mac. дом за тргуван>е, bułg. дом на търговия, ang. а market, niem. eine Markthalle, a myślę, że i 'jarzma wołowe' ze zdania: sqprqgb volovbnyjixb kupixbpetb Łk. 14,19 (M+, A+, S+): mac. nem чифта волови, bułg. nem чифта волове, ang. five yoke of oxen, niem. fünf Ochsengespanne.

Osobną podgrupę stanowiątu zleksykalizowane pojęcia religijne. Na czoło wy­suwa się životb věčbnbjb, różny od życia biologicznego, zawsze w odmianie złożo­nej. We wszystkich czterech ses. rękopisach w miejscach: Mt. 25,46; Łk. 10,25; 18,18; Jn 12,25; 17,2(wAMt. 25,46 i wSŁk. 10,25 i Jn 17,2 k. 25 synonimiczna žiznb věčbnaja, ale S к. 107 jak Z); brak tekstu w S: Jn 4,14; 5,24.39; 6,27.54.68; 10,28; 20,31; tekst tylko w Z i M: Mr. 10,17. 30; Łk. 18,30; Jn 3,36; 6,47; 12,50. Stale bez rodzajnika (tzn. konstrukcja nieokreślona) mac. живот вечен i bułg. вечен живот, podobnie ang. eternal life, w Jn 6,47 everlasting life. Natomiast w niem. przeważa das ewige Leben, rzadko (Jn 4,14; 10,28; 12,50 i 17,2) ewiges Leben. Podobna sytuacja jest w Jn 20,31 (M+, A+, S-), z tym, że przymiotnik występuje tylko w ses., pozostałe teksty mają sam rzeczownik (mac. i bułg. живот, ang. life, niem. das Leben), co oddaje podstawowy tekst grecki: ïva mareúovTEC Çœfiv е%тусе, natomiast przekład ses. oddaje wariant: Çcùirv otíóviov. Tu zaliczyć można plodb životbnbjb Jn 4,36 w miejsce greckiego Kopnov eiç Ccufjv cri&viov, czemu w M i A (S-) odpowiada dosłowne plodb vb životb věčbnbjb, w mac. i bułg. плод за вечен живот, ang. the crop for eternal life, a niem. Frucht fur das ewige Leben. Podobnie zachowuje się męka věčbnaja Mt. 25,46 (M+, A+, S+): mac. вечна мака, bułg. вечно наказание, ang. eternal punishment, ale niem. die ewige Strafe. Inaczej v* ogńb věčbnbjb Mt. 25,41 (M+, A+, S+). Tu konstrukcję nieokreśloną ma tylko mac: во вечен оган, określoną bułg. (в вечния огьн), ang. {into the eternal fire) i niem. (in das ewige Feuer).

Zob. R. Popowski, Wielki słownik grecko-роШ Nowego Testamentu, Warszawa 1995, s. 429.

L.BSZBK MOSZYŃSKI

Innym zleksykalizowanym wyrażeniem dotyczącym życia religijnego jest ииуъ svqnjb: we wszystkich tekstach ses. Mr. 1,8; Łk. 1,41. 67; 3,16; Jn 1,33; tylko Z i A Mt, 3,11, z tym, że w A dwukrotnie zapis dwuznaczny: stmb (Mt. 3,11 í j n 133). Tylko w mac. konstrukcja nieokreślona: Дух Свети, poza tym bułg. Светил ДУХ> ШШ' the Holy Spirit, niem. der Heilige Geist.

I wreszcie 4 sobota'. Trudno widzieć przesłanki do użycia konstrukcji określonej w zdaniu „Któż z was, jeśli jego syn albo wół wpadnie do studni, nie wyciągnie go zaraz, nawet w dzień szabatu?" (BT) Łk. 14,5. Tu i Łk. 13,14. 16 we wszystkich tekstach ses. vb аъпъ sobotbnbjb, ale mac. nieokreślone: во саботен den, tet bułg. в сьботен den, natomiast w przekładach germańskich: ang. on the Sabbath Łk. 13,14 i on the Sabbath day Łk. 13,16; 14,5; niem. am Sabbat.

Grupa druga: Przydawka wskazująca na immanentną cechę osoby lub rze­czy, wyróżniająca jednostkę lub zespół spośród pierwotnie jednorodnego zbioru, może, jeżeli kontekst na to pozwala, ulec uniwerbizującej substantywizacji, typu voždi sotb slěpi slěpbcemb • slépb že slěpbca ašte voditb Z — slěpbCb slěpbca M (Mt. 15,14), eliminując tym samym podstawowy rzeczownik. Zwykle wiąże się to z nieokreślonością. Np. slěpiji prozirajqtb, glusiji slyśętb Mt. 11,5 (M+, A slěpiji—głusi, S-) to 'bliżej nieznany zespół ślepych czy głuchych': mac. слепи — глуви, bułg. слепи — глухи; ang. the blind — the deaf, ale niem. Blinde — Taube. Albo: domb krepbkajego to 'dom bliżej nieokreślonego silnego człowieka' Mt. 12,29 (M+, A-, S-; BT dom mocarza): mac. куката на силен човек; bułg. określone: къщата на силния човек, ale ang. a strong man 's house, niem. das Haus eines starken Mannes. Podobnie Mr. 3,27 i Łk. 11,21. Albo: blagbjb bo člověkb otb blagaago sbkrovišta srbdbca svojego iznositb blagoje, tzn. 'coś dobrego' Łk. 6,45 (M+, A-, S-): mac. изнесува добро; bułg. określone: изнася доброто, ale ang. brings good things out, niem. bringt Gutes hervor; zaś гъ1ьр člověkb otb zbla ago sbkrovišta iznositb zblaja, tzn. 'coś złego' Mt. 12,35 (M+, A+, S+): mac. лото, bułg. зли неща, ang. evil things, niem. Böses. Liczba poje­dyncza czy mnoga nie ma znaczenia, relewantna jest natomiast odmiana złożona. Substantywizowany w rodzaju nijakim przymiotnik w odmianie prostej oznacza przede wszystkim abstrakcyjne pojęcie, jak w zdaniu 5,20 z proroctwa Izajasza: gore glagol'oštijimb zblu dobro i dobru zblo2\ BT: Biada tym, którzy zło nazywają dobrem, a dobro złem.

Zebrany materiał podzieliłem na dwie podgrupy. Pierwsza dotyczy człowieka. Tu zawsze występuje domyślny człon określany 'jakiś bliżej nieokreślony człowiek; jacyś bliżej nieokreśleni ludzie'. Na czoło wysuwająsię cztery wieloczłonowe kon­strukcje szeregowe, w których składzie wystąpić mogą także substantywizowane imiesłowy, zaś obok form złożonych, formy proste. Oto one. Mt. 10,8: bolestęje

31 Zob. Slovník jazyka staroslovanského, Praha, 1.1, z. 9 (1965), s. 492 i Ł 12 (1966). s. йЩ

FUNKCJI: ZŁOŻONEJ ODMIANY SCS. PRZYMIOTNIKA W KODEKSIE ZOGKAFSKIM 3 3

icělite, mrbtvyje vbskrěšajite, prokazenyję očištajite (M+, А+, S+, ale bez pro-kazenyję): mac. болни — мртви — лепрозни; bułg. бодни —- мрьтви — я/ю-кажени; ang. z rodzajnikiem: /Л<? J/C* — the dead — //гаю wAo have leprosy, niem. bez rodzajnika: Kranke — Tote—Aussätzige. Mt. 11,5: slěpiji prozirajqtb, xromiji xodetb, prokaženiji očištajotb se, glusiji slyšetb, mrbtviji vbstajqtb (M+, A+, ale glusi i prokaženi w odmianie prostej; S-): mac. слепи — сакати — лепрозни — Л/VÖW — мртви; bułg. су/eww — /cyi/w — прокажени — глухи — мрътви; ang. íAe &/Ы — //к? toe — those who have leprosy — the deaf— the dead; niem. Blinde — Lahme — Aussätzige — Taube — Tote. Podobnie Łk. 7,22, ale brak w A i S, zaś w mac. хроми zam. сакати. Mt. 15,31 : vidašte nemyje gla-gol'ošte, besbnyję sbdravy, yromy xodešte, slěpy videšte (M+, ale bedbnyję zam. besbnyję i nemy w odmianie prostej; A-, S-): mac. неми — фатени — хроми — слепи; bułg. неми — недъгави — куцы — слепи; ang. the dumb — the crippled — the lame — the blind; niem. Stumme — Krüppel — Lahme — Blinde.

Dalsze przykłady podaję w porządku alfabetycznym ses. przymiotników. 'Bo­gacze': Mr. 12,41: množi bogatiji (M+, A-, S-): mac. миозина богаты; bułg. мнозына богаташи; ang. many rich people; niem. viele Reiche. Łk. 6,24: goře vamb bogatyjimb (M+, A-, S-): mac. тешко вам богаты; bułg. горко на вас богатите; ang. woe to you who are rich; niem. weh euch, die ihr reich sind.

'Jednorodzony' (w odniesieniu do Chrystusa): inočedajego otb otbca Jn 1,14 (A+, M-, S-): mac. на Единороден од Отецот; bułg. на Единородния от Отца; ang. of the one and only Son [albo: the Only Begotten]; niem. des einzigen Sohnes vom Vater.

'Bliźni': Łk. 10,36: kbto ubo těxb triji iskrbńbjb тъпИъ ti są býti (M+, A+, S+): mac. i bułg. ближен; ang. a neighbour; niem. der Nächste.

'Mocarz' — krěpbkbjb Łk. 11,21 (M+, A-, S-): mac. силен човек; bułg. силният човек; ang. a strong man; niem. ein starker Mann. Mt. 12,29 i Mr. 3,27 zob. wyżej.

'Zmarły': Jn 5,21: vbskrěšajetb mrbtvyje (M+, A+, S-): mac. васкреснува од мртви; bułg. възкрееява мъртвите; ang. raises the dead; niem. die Toten auferweckt.

Nedcžbnbjb to 'człowiek chory': Mr. 6,56: polagaaxQ nedçzbnyje (M+, А-, S~): mac. болни, ale bułg. бодните; ang. the sick; niem. die Kranken. Mr. 1,32: vbse nedçzbnyje (M+, A-, S-): mac. секакви болни; bułg. всичките болни; ang. all the sick; niem. alle Kranken. Mr. 1,34: mbnogy nedçzbnyje imęsię raz-lićbnyjęzę (M odmiana prosta: nedçzny, A-, S-): mac. миозина umo empadaa od разни болести; bułg. миозина, които empadaxa от разни болести; ang. many who had various diseases; niem. die an allen möglichen Krankheiten linen. Mr, 6,13: mbnogy nedçzbnyje (M jak poprzednio: nedçibny, A-, S-): mac. мпогумипа болни; bułg. миозина болни; ang. many sick people; niem. viele Krank*.

Ш

M LI-SZhK MOSZYŃSKI

'Ubodzy*: (raz)dati ništijinib (Mt. 26,9; Łk. 18,22; Jn 12,5 [M+, A+, S+]; Łk. 19,8 [M+, A+, S-]; Mr. 10,21 [M+, A-, S-]): mac. насиромаси; bułg. określone: на сиромасшпе; ang. to the poor; niem. den Armen, a Łk. 18,22 an die Armen.

'Cudzoziemiec': vbpogrěbanije stramnyjimb Mt.27,7 (M+, A+, S+): mac. лу-fe од други места; bułg. чужденцщ ang. for foreigners; niem. für die Fremden.

'Święty': jesi svetbjb božbjb Łk. 4,34 (M+, A+, S-) i Mr. 1,24 (M+, A-, S-): mac. Светец Sooicjii; bułg. Светият Божий Łk. i Светий Божий Mr.; ang. the Holy One of God; niem. der Heilige Gottes. Mt. 27,52: tělesa počivaj'ošti-ßXb svetyjixb (M+, А+, S+): mac. тела на упокоени светий; bułg. тела на починалите светий; ang. the bodies of many holy people who had died; niem. die Leiber vieler Heiligen, die entschlafen waren.

'Pierwsi i ostatni': mbno^i bqdqtb prbviji posledbńiji i posledbńiji prbviji (M+, A-, S-): mac. мнозина прей ке бидат последни а последните прей; bułg. мнозина първи гце бъдат последни а последните първи; ang. many who are first will be last, and the last first; niem. Viele, die jetzt die Ersten sind, werden dann die Letzten sein, und die Letzten werden die Ersten sein.

'Inne kobiety': i procęję Sb nimi Łk. 24,10 (M+, A+, S-): mac. и други со нив; bułg. и другите жени с тех; ang. and the others with them; niem. und die übrigen Frauen, die bei ihnen waren.

Drugą podgrupę stanowią te złożone substantywizowane formacje, których ogól­ne znaczenie ująć można jako 'coś, czego główną cechą jest jakość określona przez przymiotnik'. Na czoło wysuwa się wspomniana już para antonimiczna 'coś dobre­go — coś złego': dastb błagają Mt. 7,11 (M+, A-, S-): mac. ке им даде добра; bułg. ще даде добри неща; ang. will give good gifts; niem. wird Gutes geben. Jn 5,29: sbtvorbšeji blaga — sbtvorbšeji zblaja (M blagaja — zblaja, A jak M, S—): mac. i bułg. добро — зло; ang. who have done good — who have done evil; niem. die das Gute getan haben — die das Böse getan haben. Mt. 12,35: iznositb dobraja — iznositb zblaja (M+, A+, S+ lokavaja): mac. добро — лошо; bułg. добри неща — зли неща; ang. tylko things, a cecha wynika z kontekstu {The good man brings things out of the good stored up in him) — evil things przy analogicznym kontekście; niem. bringt Gutes hervor — bringt Böses hervor. I w liczbie pojedynczej: iznositb blagoje — iznositb zbloje Łk. 6,45 (M+, A-, S-): mac. добро — лошо; bułg. доброто — злото; ang. good things — evil things', niem. Gutes — Böses,

'Coś nowego — coś starego': iznositb novaja i vetb%aja Mt. 13,52 (M nova i vetbxaja, A i S jak Z): mac. i bułg. ново и старо; ang. new treasures as well as old; niem. Neues und Altes, Łk. 5,36: pristavïenije ježe otb novaago (M+, A-, S-): mac. на старата не и прилега нова крпа; bułg. от новата; ang. from the new; niem. von dem Neuen. Łk. 5,39: nibtože pivb vetbxa abije xostetb novumu (M+, A-, $-): mac. HUKOJ, откат пил старо вино, нема да побара ново; bułg. никой, след като е пил старо вино, не иска ново; ang. no-one

FUNKCJB ZŁOŻONEJ ODMIANY 8C8. PRZYMIOTNIKA W KODEKSIE ZOGRAFSKIM

ефег drinking old wine wants the new; niem. niemand, der alten Wein getrun­ken hat, will neuen.

vCoś wielkiego*: vbmětaaxQ ntbnogaja Mr. 12,41 (M mbnoga, A-, S-): mac. многу; bułg. много; ang. in large amounts; niem. viel.

*Coś, co zasługuje na karę': sbtvořb že dostojbnaja гапатъ Łk. 12,48 (M+, A-, S~): mac. направил нетто docmojno за казнувшье; bułg. e сторил нещо, което заслужава бой; ang. does things deserving punishment; niem. tut, was Schläge verdient. Łk. 23,41: dostojbnaja bo dělomb naju vbsprijeml'evé (M+, A+, S-): mac. примивме заслужена казна според нашите дела; bułg. полу-чаваме заслуженото от това, което сме сторили; ang. we are getting what our deeds deserve; niem. wir erhalten den Lohn für unsere Taten.

'Coś innego': o pročijixb po%otiji Mr. 4,19 (M+, A-, S-): mac. другижелби; bułg. пожеланията за други работи; ang. the desires for other things; niem. die Gier nach all den anderen Dingen. Łk. 12,26: vb pročijixb pečete sę (M+, A-, S-): mac. i bułg. за друго; ang. about the rest; niem. um all das übrige. Pewne wątpliwości budzi wyrażenie przyimkowe vb pročbjb (Łk. 7,11 ) za greckie substantywizowane adverbium èv хф éÇAç tłumaczone w słowniku Popowskiego (s. 207) jako 'wkrótce potem', podobnie w porównywanych przekładach: mac. nomoa; bułg. скоро след това; ang. soon afterwards; niem. eige Zeit später. Praski słownik języka staro-cerkiewno-słowiańskiego widzi tu elipsę rzeczownika аьпь", nie można jednak wykluczyć, że jest to już zleksykalizowany przysłówek.

Ï wreszcie ostatnia para antonimiczna: 'strona prawa — strona lewa': o desnqjq tebe — o lěvQJQ tebe Mr. 10,37 (M o desnqjq — о suje ; A jak M, S jak Z): mac. da седнеме до Тебе оддесно — одлево; bułg. отдесно Tu — отлево Tu; ang. at your right — at your left; niem. rechts — links neben dir. Łk. 23,33: о de­snqjq — о lěvqjq (M о desnqjq — o šujqjq, A o desnqjq — о šujq ,S jak Z): mac. оддесно — одлево; bułg. отдесно — отлево; ang. on his right — on his left; niem. rechts — links. 1 na koniec: о desnqjq sily Mt. 26,64 (M+, A+, S+)> Łk. 22,69 (M+, A-, S-): mac. оддесно на силата; bułg. отдесно на силата; ang. at the right hand of the Mighty; niem. zur Rechten der Macht — des allmächti­gen Gottes.

Grupa trzecia. Zaliczam tu te użycia, w których złożona postać przymiotni­ka wzmacnia znaczenie cechy akcydentalnej rzeczownika, nie na tyle jednak, by powstało trwałe zestawienie o nowym znaczeniu, jak w grupie pierwszej, przy czym nie ma to związku z kontekstową określonością. Więc np. nie sąznane z kontekstu „miejsca bezwodne", po których błąka się duch nieczysty, gdy opuści człowieka (Mt. 12,43). Trudno podciągnąć pod kategorię określoności wyrażenia „Ciało moje jest prawdziwym pokarmem, a Krew moja jest prawdziwym napojem" Jn 6,55 BT czy informację, że Duch Święty zstąpił „w postaci cielesnej" Łk. 3,22 itp. Nato-

n Slovník jazyka staroslověnského, t. IH, z. 31, Praha 1977, s. 396

36 LBSZBK MOSZYŃSKI

miast wzmocnienie wartości semantycznej przymiotnika jest wyraźne. Oczywiście każdy ze zgromadzonych tu przykładów wymaga jednostkowej analizy, która wy­chodzi poza możliwości tych rozważań. Przedstawiam jednak cały materiał, który, jak mi się zdaje, tu należy. Układam go w kolejności alfabetycznej przymiotników ses., ale hasło podaję wg Biblii Tysiąclecia.

4Bezwodny': skvozë bezdbnaja města Mt. 12,43 i Łk. 11,24 (M Mt. 12,43 jak 2, ale Łk. 11,24 bezvodbnaja, A-, S-): mac. i bułg. преку (bułg. през) безводни места; ang. through arid places; niem. durch die Wüste.

4 Dobry \ o ziemi 'żyzny': dajanija błagają Łk. 11,13 (M blaga, Ai S jak Z): mac. добри дарови; bułg. блага; ang. give good gifts; niem. gebt, was gut ist. Mt 13,24: dobroje semą (M dobro semą, A jak Z, S-): mac. i bułg. добро семе; ang. good seed; niem. guten Samen. Mr. 4,20: na dobrej i zeml'i (M na dobre zemi, A-, S—): mac. на добра 3eMJa; bułg. на добрата земя; ang. on good soil; niem. auf guten Boden.

'Prawdziwy': světb istinbnbjb Jn 1,9 (M-, A istinbnb, S-): mac. вистинска Светлина; bułg. истинската светлина; ang. the true light, niem. das wahre Licht. Jn 6,32: xlébb istinbnbjb (M+, А+, S-): mac. вистинскилеб; bułg. истин-скияхлеб; ang. the true bread; niem. das wahre Brot. Jn 6,55: istinbnoje brašbno — istinbno pivo (M dwukrotnie forma krótka: istimno; A-, S-): mac. вистинска храпа — вистинско питие; bułg. истинска храпа — истинско питие; ang. is real food — is real drink; niem. ist wirklich eine Speise — ist wirklich ein Trank. Jn 15,1 : loza istimnaja (M+, A+, S+): mac. вистинска лоза; bułg. истин­ската лоза; ang. the true vine; niem. der wahre Weinstock. Mt. 24,24 i Mr. 13,22: Ibžiji xrbsti i hšijiproroci, M hži xrbsti i hži proroci (A i S Mt. 24,24 jak Z, Mr. 13,22 brak): mac. лажни христоси и лажни пророци; bułg. лъже-христи и лъжепророци; ang. false Christs and false prophets; niem. man­cher falsche Messias und mancher falsche Prophet.

'Nieczysty': nečistbjb ащъ Łk. 11,24 (M+, A-, S-): mac. нечист дух; bułg. нечистият дух; ang. an evil spirit; niem. ein unreiner Geist.

'Młode wino — nowe bukłaki': vino novoje vb méyy novy vblijati (M+. А-, S-): mac. ново вино во нови мехови; bułg. ново вино в нови мехове; ang. new wine into new wineskins; niem. neuer Wein in neue Schläuche.

'Píce rozpalony': vb peštb oghbnqjq Mt. 13,42 (M i A ogmnç , S-): mac. во вжарена печка; bułg. в огнената пещ; ang. into the fiery furnace; niem. in den Ofen, in dem das Feuer brennt.

'Sprawiedliwy': pravbdbnbjb sqáb sadite Jn 7,24 (M+, A+, S-): mac. cyàeme со праведен суд', bułg. сьдете справедливо; ang. make a right judgment; niem. urteilt gerecht.

'Rozmaity': boląśtąje razlichnyjimi nedçgy Mt. 4,24 (M-, A-, S-): mac. на-падяати од различии болести; bułg. страдащи от разни болести; ang, all

FUNKCJE ZŁOŻONEJ ODMIANY SCS. PRZYMIOTNIKA W KODEKSIE ZOCiKAFSKIM 37

who were ill with various diseases; niem. Kranke mit den verschiedensten Gebrechen.

*W cieniu śmierci': vb sèni sbmrUbněJi Łk. 1,79 (M vb séni sbmrblbné, A-, S-): mac. во сенка смртна; bułg. в мрачна сенка; ang. in the shadow of death; niem. im Schatten des Todes.

• w postaci cielesnej': tělesbnyjimb ггакоть Łk. 3,22 (M+, A-, S-): mac. во телесен вид; bułg. в тепесен образ; ang. in bodily form; niem. in Gestalt einer Taube.

'Z trąbą o głosie potężnym': Sb glasomb velijimb trobbnyjimb Mt. 24,31 i po­dobnie w Kodeksie Mariańskim, natomiast w Kodeksie Assemaniego i w Księdze Sawy odmiana prosta: sb glasomb velijemb trqbbnomb; mac. со голем трубен глас; bułg. с силен тръбен глас; ang. with a loud trumpet call; niem. unter lautem Posaunenschall.

'Plemię przewrotne' i 'złe myśli': rodb zbhjb Mt. 16,4 (M rodb zoh; A-, S-): mac. род лукав; bułg. зъл род; ang. a wicked generation; niem. diese böse Generation. Mt. 15,19 i Mr. 7,21: pomysl'enija zblaja (M pomyšTenija zbla Mt. 15,19, a brak przymiotnika Mr. 7,21 ; obu zdań brak w A i S): mac. поши помисли; bułg. зли помисли; ang. evil thoughts; niem. böse Gedanken Mt. 15,19, ale die bösen Gedanken Mr. 7,21.

Grupa c z w a r t a . Tu należą atrybutywne zwroty wokatywne. Wprawdzie, poza ogólnymi sentencjami, jak np. Łk. 4,23 : baliji iscěli sę samb M (Z—, A vraču icěli są samb, S-; mac. лекаре, излекува] се сам; bułg. лекарю, изцери себе си; ang. Physician, heal yourself; niem. Arzt, heile dich selbst) skierowane są w stronę osoby znanej kontekstowo lub sytuacyjnie, ale zarówno w przekładzie angielskim jak i niemieckim, a więc w językach, w których kategoria określoności jest w pełni rozwinięta, tłumacze tej określoności nie sygnalizują, co najwyżej poja­wić się może osobowy zaimek dzierżawczy, jak np. take heart, daughter! — hab keine Angst, meine Tochter! Mt. 9,22; my child, get up! — Mädchen, steh auf. Łk. 8,54; Father, give me! — Vater, gib mir! Łk. 15,12; Son, why have you tre­ated us like this? — Kind, wie konntest du uns das antun? Łk. 2,48; Brother, let me take the speck out of your eye! — Bruder laß mich den Splitter aus deinem Auge herausziehen! Łk. 6,42; Woman, you have great faith! — Frau, dein Glaube ist groß! Mt. 15,28; Friend, do what you came for? — Freund, dazu bist du gekommen? Mt. 26,50 itd. Dlatego trudno przyjąć domniemanie, że złożona forma przymiotnika ses. wyraża tu kategorię określoności. Pełni ona zapewne jakąś funk­cję modalną czy emfatyczną. Czy można tu widzieć jakiś związek z teorią Hodlera, według której germański rodzajnik rozwinął się z emfatycznej funkcji zaimka deik-tycznego23, nie wiem. Ale gdyby nawet rozszerzyć tę teorię na języki słowiańskie,

и W. H o d I e r, Grundzuge einer germanischen Artikellehre. Heidelberg 1954, pisał na s 17: Das Wesen des Artikels ist Emphase".

•

3$ LBSZBK MOSZYŃSKI

nie przeczyłoby to teorii morfologicznej. Zgromadzony przeze mnie materiał, w któ-iym wyraźnie wyodrębniają się cztery zakresy funkcji złożonej odmiany ses. przy­miotnika, nie wyklucza tego, że (ujmując rzecz ogólnie) funkcja morfologiczna post-pozycyjnego zaimka anaforycznego rozwinęła się z pierwotnej emfatycznej.

Należące do tej grupy zwroty wokatywne, po których bezpośrednio następu­je tzw. mowa wprost (relatio recta), dotyczą różnych adresatów. Zawsze jednak odmiana złożona wzmacnia cechę przypisywaną adresatowi. Adresatem może być:

Bóg lub osoba godna najwyższej czci: Otbčepravbdbmjb [Chrystus do Boga Ojca] Jn 17,25 (M+, A+, S+): mac. Оче (bułg. Отче) Праведнщ ang. Righteous Father; niem. Gerechter Vater. [Człowiek do Chrystusa]: učitelů blagbjb Mr. 10,17 (M+, A- S-) i Łk. 18,18 (M+, A+, S+): mac. Учителе добар; bułg. Учителю благи — Благи Учителю; ang. Good teacher; niem. Guter Meister. [Archanioł Gabriel do Panny Marii]: raduji są blagodětbnqja Łk. 1,28 (M+, A+, S—): mac. Padyeaj се, благодатна; bułg. Здравей, благодатна; ang. Greetings, you who are highly favoured!; niem. Sei gegrüßt, du Begnadete. [Ewangelista Łukasz do bliżej nieznanego dostojnika]: slavbnbjb Teofile (M+, A+, S-): mac. честити Теофиле; bułg. почтени Теофиле; ang. you, most excellent Theophilus; niem. hochverehrter Theophilus.

Uczniowie Chrystusa: ne bojite są, maloje stado Łk. 12,32 (M+, A+, S+): mac. мало стадо; bułg. малко стадо; ang. little flock; niem. du kleine Herde. Tu należy też przykład, w którym adresatem jest dwóch apostołów idących do Emaus, z tym, że w tekście wystąpiła elipsa zaimka osobowego va: O, nesbmysh-naja i mqdbnaja srbdbcemb Łk. 24,25 (A jak Z, ale M nesbmyshnaja i mędbna, S~): mac. О, безумии и тврди no ерце; bułg. О, несмислеии и мудни no сърдце; ang. How foolish you are and how slow of heart; niem. Wie schwer fällt es euch, alles zu glauben.

Sługa: Tekst grecki Mt. 25,21 i 25,23: гЪ ôo*6A,e àyaxk KCÙ more, co w Kodek­sie Zografskim oddaje na pierwszym miejscu zapis довръ1 рлве БЛАГЫ. • i в'врт»-ны, а па drugim довръ(. рлвс ВЛАГЪ! вН^рьнс, со czytam jako dobry [adv.]24, rabe blagbjb i věrbnbjb, zaś na drugim miejscu blagbjb věrtne [wołacz w od­mianie prostej] (M dobry rabe i blagbjb i věrbne; A na pierwszym miejscu jak M, na drugim tylko dobry rabe věrbmjb, zaś S dwukrotnie jak Z na miejscu drugim): mac. Убаво, добри и верни слуго! (2 г.); bułg. Хубаво, добри и верни слуго! (2 г.); ang. Well done, good and faithful servant!; niem. Sehr gut, du bist ein tüchtiger und treuer Diener! Trochę inaczej zredagowane jest podobne zdanie w Łk. 19,17: gr, e&ye [wariant еб], àyaufe Ôoiîte [war. + maté], w Z БЛАГЫ рлве

u Szerzej o tym: L. Moszyński, Донръ! — dotychczas niezauważony przysłówek staro-cer-fciewno-sfowiański. „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej" XVI, Warszawa 1977, s. 247-249.

FUNKCJE ZŁOŻONEJ ODMIANY SCS. PRZYMIOTNIKA W KODEKÄffi ZOGRAťSKiM 39

. довръ! в*Ьрьнс, co, idąc z biegiem tekstu, trzeba by zinterpretować jako blagy [adv.], rabe аоЬгър vùwie, ale może, bo adv. blagy nie było dotychczas notowa­ne, trzeba by to interpretować jako adj. blagbjb i adv, dobry*. Dla omawianego tu zagadnienia nie ma to jednak znaczenia. Zapis w M też dwuznaczny: ВЛАГЫ рлве н докръ!, natomiast zapis A: БЛАГЪ« рлвс и в'Ьрнъи sugeruje interpretację pierwszą, zwłaszcza że tak zapisane jest też zdanie Mt. 25,21 : доври рдве ВЛАГЬИ и в*крнс, ale pewności być nie może, bo dwuznak гьи może być czytany dwojako. W Księdze Sawy tekstu brak. Przekład nowożytny: mac. Добро, верни слуго; bułg. Хубаво, добры слуго!; ang. Well done, my good servant!; niem. Sehr gut, du bist ein tüchtiger Diener! Także: zbhjb rabe Łk. 19,22 (M+, Z+, S-); mac. лукав и слуго; bułg. зли слуго; ang. you wicked servant!; niem. du bist ein schlechter Diener. I wreszcie Mt. 25,26: zbhjb rabe lěnbjb (M+, A i S lénivbjb): mac. пукави и мрзливи слуго; bułg. зли и лениви слуго; ang. You wicked, lazy servant; niem. du bist ein schlechter und fauler Diener.

Zły duch: izidi duše nečistbjb Mr. 5,8 (M+, A-, S-): mac. Дух нечисти; bułg. душе нечисти; ang. you evil spirit; niem. du unreiner Geist. Mr. 9,25: петър i gluxbjb duše (M+, А+, S+): mac. Дух нем и глув; bułg. Душе неми и глухи; ang. you deaf and dumb spirit; niem. du stummer und tauber Geist.

Uwagi końcowe

Zgromadzone tu przykłady, stanowiące oczywiście tylko ograniczoną przez wstęp­ne założenia część materiału staro-cerkiewno-słowiańskiego, pozwalają sformuło­wać dwa wnioski ogólniejszej natury.

1. Istnieje niemało różnic między zakresem występowania formacji prostej i złożonej ses. przymiotnika w różnych odpisach tego samego przekładu, jak np. Z pomyšFenija zblaja — M zbla Mt. 15,19; Z peštb ogńbnaja — M ogńbna Mt. 13,42; Z rodb zbhjb — M zoh Mt. 16,4 itd. Takich różnic między Kodeksem Zografskim a Mariańskim występujących w grupie semantycznej trzeciej, a więc w tej, w której odmiana złożona wskazuje na wyraźne nasilenie cechy wyrażonej przez przymiotnik, odnotowałem 13 na 21 przypadków równoległości tekstowej, co stanowi aż 61,90%, podczas gdy w grupie drugiej, zawierającej te atrybutywne wyrażenia, w których przydawka wskazuje nie na przypadkową, lecz immanentną cechę przedmiotu, tylko 5 na 51 użyć (pomijam tu konstrukcje szeregowe, rządzące się trochę innymi prawami), tj. zaledwie 9,80%. Natomiast w grupie pierwszej i czwartej przykładów takich nie ma. Jest i taki ciekawy przykład, kiedy złożonej odmianie tetraewangelii (Z i M) odpowiada odmiana prosta wcześniej przetłuma-

" T a k t0 przedstawiłem we wspomnianej w przypisie 12 monografii (s. 169; 201, 224, 226").

4 0 LBS2QK MOSZYŃSKI

Clonych ewangeliarzy-aprakosów (Assemaniego i Sawy): Z i M лъ glasomb veli-jinih trçbbnvjimb — A i S Sb glasomb velijешь trobbnomb Mt. 24,31, Nasuwa się przypuszczenie, że obok wyraźnej funkcji morfologicznej, odmiana złożona pełniła też funkcję emfatyczną, tj. miała wyrażać indywidualne odczucie intensyfikacji wymienionej cechy26. Może to jest jedna z pierwotnych funkcji takiej formacji. Może więc najlepiej mówić, nawiązując do hipotezy Hodlera, o morfologiczno-em-fatycznej genezie prasłowiańskiej złożonej odmiany przymiotnika. Natomiast czę­stotliwość występowania funkcji intensyfikującej w tekście, jak w tym wypadku w Kodeksie Zografskim, wskazywać może na indywidualne, osobiste upodobania kopisty.

Należy jednak pamiętać, że analizowane tu były tylko te użycia odmiany złożo­nej, którym we współczesnym przekładzie macedońskim odpowiada konstrukcja nieokreślona. Należałoby szczegółowo przeanalizować wszystkie przymiotniki, zwłaszcza w tych tekstach, które według aktualnego stanu wiedzy wyszły bezpo­średnio ze skryptorii cyrylometodejskiej.

2. Zakres użycia konstrukcji określonej w przekładach na języki stanowiące tu podstawę porównania jest różny. Nieokreślonej konstrukcji macedońskiej może w niektórych przykładach odpowiadać konstrukcja określona i w bliskim mu języku bułgarskim, i w obu językach germańskich, angielskim oraz niemieckim, przy czym między tymi trzema językami jest sporo różnic. Zależąone niewątpliwie od dwóch czynników: obiektywnego, tj. systemu każdego z tych języków, i subiektywnego, tj. indywidualnej interpretacji tłumaczonego tekstu. Analiza tych zagadnień wykracza poza omawiane tu zagadnienia związane z funkcją złożonej odmiany przymiotnika w języku staro-cerkiewno-słowiańskim i jej genezą. Teoria morfologiczna (może morfologiczno-emfatyczna) nie sprzeciwia się powstaniu kategorii określoności. Wyróżniany w ten sposób prasłowiański przymiotnik ukształtował z biegiem czasu swój własny system fleksyjny, wyróżniany tak pragermański rzeczownik wygene­rował kategorię określoności27. Problem ten wykracza jednak poza jednostkowe filologie, należy do językoznawstwa ogólnego, i ztej strony oczekiwać należy osta­tecznego rozwiązania.

26 Bardziej zobiektywizowanym sposobem wyrażania intensywności cechy były formacje sło­wotwórcze z przedrostkiem pre-, zob. пр. M. Brodowska-Honowska, Słowotwórstwo przy­miotnika w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, Kraków-Wrocław-Warszawa 1960, s. 224. Cel ten można było osiągnąć i drogą porównań, por. np. nečistama rokama strict neumbvenama jadąstę XlébyZUt.lX

27 Bułgarska i macedońska kategoria określoności jest dopiero średniowiecznym bałkanizmem, zob. np. F. Sławski, Języki słowiańskie [w:] Języki indoeuropejskic, X. 11. Warszawa 1988, s. 978.