idea przedawnienia i jej realizacja w polskim kodeksie cywilnym · idea przedawnienia i jej...

Idea przedawnienia i jej realizacja w polskim kodeksie cywilnym

Joanna Kumicka-Sulikowska

Wrocaw 2015

Monografia pt. Idea przedawnienia i jej realizacja w polskim kodeksie cywilnym dr Joanny Kumickiej-Sulikowskiej stanowi kompleksowe opracowa-nie zagadnienia przedawnienia w prawie cywilnym. Rozwaania zostay jed-nak oparte na analizie podstaw teoretycznych dawnoci, czyli upywu czasu na istnienie i zaskaralno zobowizania. Autorka analizuje take zagadnienia ju szczegowe, odnoszce si do samego pojcia przedawnienia w prawie polskim, jego istoty, skutkw wystpienia, okolicznoci mogcych wpyn na przedawnienie roszczenia. Zajmuje si take ocen, czy przedawnienie winno mie zastosowanie wycznie do prawa podmiotowego, jakim jest roszczenie majtkowe, czy take do innych praw podmiotowych, oraz czy przedawnienie powinno wywiera skutek w postaci wyganicia prawa podmiotowego, czy jedynie jego osabienia, przez niemono przymusowego jego dochodzenia.

()

Rozwaane problemy analizowane byy nie tylko w oparciu o materia normatywny i dorobek doktryny, ale te przy bardzo szerokim uwzgldnieniu orzecznictwa sdowego dotyczcego problematyki przedawnienia, tak aby z jednej strony ksika ta oprcz uwag teoretycznych zawieraa take kon-statacje o znaczeniu dla praktyki obrotu prawnego, a z drugiej strony, by czyni spostrzeenia w odniesieniu do realnej praktyki stosowania przepisw doty-czcych przedawnienia.

() naley uzna, e prezentowana monografia jest bardzo ciekawym, w peni samodzielnym i kompleksowym przedstawieniem przedawnienia w prawie cywilnym, na przykadzie kodeksowej regulacji z czci oglnej Ko-deksu cywilnego.

Z recenzji prof. dr. hab. Jacka GoaczyskiegoIdea przedaw

nienia i jej realizacja w polskim

kodeksie cywilnym

ISBN 978-83-61370-71-0 (druk)ISBN 978-83-61370-83-3 (pdf)

Joanna Kumicka-Sulikow

ska

Idea_przedawnienia_i_jej_realizacja_w_polskim_kodeksie_cywilnym_okladka_04_04.indd 1 28-12-2015 19:29:29

http://www.uni.wroc.pl/


Dostp online: http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/73284

Prace NaukoweWydziau Prawa, Administracji i EkonomiiUniwersytetu Wrocawskiego

Seria: e-Monografie Nr 65

http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/73284

Joanna Kumicka-Sulikowska


Wrocaw 2015

Komitet RedakcyjnyPrzewodniczcy prof. dr hab. Leonard GrnickiCzonek mgr Boena GrnaSekretarz mgr Aleksandra Dorywaa

RecenzentProf. dr hab. Jacek Goaczyski

Stan prawny na czerwiec 2015 r., z uwzgldnieniem nowelizacji Kodeksu postpowa-nia karnego obowizujcych od 1 lipca 2015 r.

CopyrightbyJoannaKumicka-Sulikowska

KorektaJoanna Kokociska

Projekt i wykonanie okadkiKarolina Drozd

Skad i opracowanie techniczneAleksandra Kumaszka, Tomasz Kalota eBooki.com.pl

Druk: Drukarnia Beta-druk, www.betadruk.pl

WydawcaE-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka CyfrowaWydzia Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocawskiego

ISBN 978-83-61370-71-0 (druk)ISBN 978-83-61370-83-3 (pdf)

http://www.ebooki.com.pl/www.betadruk.pl

Spis treci

Wykazstosowanychskrtw ............................................................................................ 15Wykazpowoywanychaktwprawnych .......................................................................... 19Wstp ................................................................................................................................... 23

RozdziaIPrzedawnieniezpunktuwidzeniapodstawowychkoncepcjipojmowaniaprawa....... 33

1.1. Koncepcje prawnonaturalne a przedawnienie .......................................................... 341.2. Przedawnienie a pozytywistyczne pojmowanie prawa ............................................ 431.3. Przedawnienie a realistyczne pojmowanie prawa .................................................... 49

1.3.1. Funkcjonalizm ................................................................................................... 501.3.2. Psychologizm .................................................................................................... 521.3.3. Socjologizm ....................................................................................................... 55

1.4. Konkluzje.................................................................................................................. 58

RozdziaIIUzasadnienieistnieniaprzedawnieniaroszcze .............................................................. 61

2.1. Argumenty na rzecz przedawnienia podawane w doktrynie i orzecznictwie ........... 612.1.1. Eliminacja problemw dowodowych ............................................................... 622.1.2. Dbao o prawidowo orzecze sdowych ................................................... 632.1.3. Wzgld na szybko postpowania i unikanie zbyt duej liczby spraw sdo-

wych .................................................................................................................. 642.1.4. Ochrona oczekiwa dunika ............................................................................ 652.1.5. Odmwienie ochrony prawnej opieszaemu wierzycielowi; jego wina ............ 662.1.6. Ukaranie wierzyciela ......................................................................................... 662.1.7. Motywowanie wierzyciela ................................................................................. 672.1.8. Domniemanie faktyczne co do intencji wierzyciela. Realizacja woli wierzycie-

la wyraonej w sposb dorozumiany ................................................................ 672.1.9. Petryfikacja zaistniaego stanu rzeczy ............................................................... 682.1.10. Uzyskanie stanu pewnoci w obrocie cywilnoprawnym; bezpieczestwo praw-

ne, stabilizacja sytuacji ..................................................................................... 692.1.11. Dbao o jasno sytuacji dla innych uczestnikw obrotu ............................... 702.1.12. Unikanie niezamierzonego kredytowania w obrocie......................................... 702.1.13. Sprzyjanie utrzymaniu dyscypliny finansowej .................................................. 702.1.14. Wzgldy porzdku publicznego ........................................................................ 70

8

Spis treci

2.1.15. Ksztatowanie postaw spoecznych utrwalanie przekonania o koniecznoci stosowania prawa .............................................................................................. 71

2.2. Prba odniesienia si do zasadnoci racji podawanych jako uzasadnienie instytucji przedawnienia ........................................................................................................... 71

2.3. Kwestie terminologiczne i ocena charakteru wypowiedzi doktrynalnych w przed-miocie uzasadnie przedawnienia roszcze ............................................................. 93

2.4. Uzasadnienie instytucji przedawnienia w prawie cywilnym a motywy powoywane na jej rzecz na gruncie innych wybranych gazi prawa .......................................... 118

2.4.1. Kwestie wstpne ................................................................................................ 1182.4.2. Uzasadnianie przedawnienia w prawie karnym ................................................ 1202.4.3. Uzasadnianie przedawnienia w prawie podatkowym ........................................ 1302.4.4. Uzasadnianie przedawnienia w obrbie prawa pracy ........................................ 1342.4.5. Uwagi kocowe ................................................................................................. 139

RozdziaIIIZakres dziaania instytucji przedawnieniawedugKodeksu cywilnego (przedmiotprzedawnienia) ................................................................................................................... 157

3.1. Przedmiot przedawnienia w ujciu doktryny i orzecznictwa na tle art. 117 1 Ko-deksu cywilnego. Przedawnienie cywilnoprawnych roszcze majtkowych jako regua ........................................................................................................................ 157

3.2. Roszczenia majtkowe ............................................................................................. 1613.3. Przedawnienie roszcze majtkowych o charakterze cywilnoprawnym .................. 171

3.3.1. Roszczenia o odszkodowanie i zadouczynienie za niesuszne skazanie, tym-czasowe aresztowanie lub zatrzymanie na podstawie art. 552 k.p.k. oraz rosz-czenia o odszkodowanie z art. 556 k.p.k. (od 1 lipca 2015 r. roszczenia o od-szkodowanie i zadouczynienie za niesuszne skazanie oraz niesuszne stosowanie rodkw przymusu) ........................................................................ 172

3.3.1.1. Stan prawny przed 1 lipca 2015 r. ................................................................ 1733.3.1.2. Stan prawny od 1 lipca 2015 r. ..................................................................... 177

3.3.2. Roszczenia odszkodowawcze przysugujce na gruncie ustawy o uznaniu za niewane orzecze wydanych wobec osb represjonowanych za dziaalno na rzecz niepodlegego bytu Pastwa Polskiego .............................................. 178

3.3.3. Roszczenia ze stosunku pracy ........................................................................... 1843.3.4. Roszczenia przysugujce na podstawie ustawy Prawo wasnoci przemyso-

wej .................................................................................................................... 1903.3.5. Inne wybrane roszczenia przysugujce na podstawie ustaw szczeglnych ..... 192

3.4. Wyjtki od reguy przedawniania si roszcze majtkowych .................................. 197

9

Spis treci

3.4.1. Ocena art. 220 k.c. jako wyjtku od reguy ustanowionej w art. 117 1 k.c. ... 1983.4.2. Przepis art. 223 1 k.c. jako wprowadzajcy wyjtek od art. 117 1 k.c. ....... 2003.4.3. Problematyka odpowiedniego stosowania przepisw o ochronie wasnoci

w kontekcie art. 223 1 k.c. i 117 1 k.c....................................................... 2013.4.3.1. Ochrona ograniczonych praw rzeczowych .................................................. 2023.4.3.2. Ochrona prawa najmu i dzierawy ............................................................... 2053.4.3.3. Ochrona prawa doywocia ........................................................................... 2083.4.3.4. Ochrona prawa uytkowania wieczystego ................................................... 211

3.4.4. Przepis art. 223 4 k.c. jako ustanawiajcy wyjtek od art. 117 1 k.c. ......... 2173.4.5. Wyjtek od reguy przedawniania si roszcze ustanowiony w art. 105 ust. 1

ustawy Prawo atomowe ................................................................................. 2183.4.6. Cywilnoprawne roszczenia majtkowe, ktrych dochodzenie ograniczone zo-

stao terminami zawitymi ................................................................................. 2193.4.7. Problematyka art. 317 k.c. i art. 77 u.k.w.h. ...................................................... 2213.4.8. Roszczenia majtkowe, ktre uwaane s za nieulegajce przedawnieniu, po-

mimo e aden przepis dziaania instytucji przedawnienia w stosunku do nich nie wycza ....................................................................................................... 228

3.4.8.1. danie ustanowienia suebnoci drogi koniecznej i suebnoci przesyu 2283.4.8.2. danie dotyczce przeniesienia wasnoci zajtej dziaki .......................... 232

3.4.9. Prba ustosunkowania si do pogldw wypracowanych dotychczas w odnie-sieniu do wyjtkw od reguy przedawniania si roszcze majtkowych do-puszczalnych na tle art. 117 1 k.c. oraz ocena proponowanych koncepcji de lege ferenda w tym zakresie ......................................................................... 235

RozdziaIVPrzedawnienieroszczeniaarzeczowesposobyzabezpieczeniajegospenieniawpo-stacizastawualbohipoteki ................................................................................................ 245

4.1. Uwagi wstpne ......................................................................................................... 2454.2. Zabezpieczenie wierzytelnoci przedawnionej ........................................................ 247

4.2.1. Zabezpieczenie przedawnionej wierzytelnoci zastawem ................................. 2474.2.2. Zabezpieczenie przedawnionej wierzytelnoci hipotek ................................... 250

4.3. Przedawnienie wierzytelnoci zabezpieczonej rzeczowo ......................................... 2524.3.1. Przedawnienie wierzytelnoci zabezpieczonej zastawem ................................. 2524.3.2. Przedawnienie wierzytelnoci zabezpieczonej hipotek ................................... 255

10

Spis treci

RozdziaVTerminyprzedawnieniaroszcze ..................................................................................... 269

5.1. Uwagi oglne ............................................................................................................ 2695.2. Przepisy szczeglne przewidujce inne terminy przedawnienia ni art. 118 k.c. .... 2705.3. Roszczenia o wiadczenia okresowe ........................................................................ 2735.4. Roszczenia zwizane z prowadzeniem dziaalnoci gospodarczej ........................... 2805.5. Termin przedawnienia roszcze na gruncie art. 125 k.c. .......................................... 2865.6. Zakaz umownej modyfikacji terminw przedawnienia ............................................ 2895.7. Pocztek biegu terminu przedawnienia roszcze ..................................................... 293

RozdziaVIOkolicznocipowodujcewstrzymanierozpoczcia,biegulubzakoczeniaterminuprzedawnieniaroszcze ..................................................................................................... 301

6.1. Przyczyny wstrzymania rozpoczcia lub zawieszenia biegu terminu przedawnienia roszcze ustanowione w art. 121 k.c. ....................................................................... 301

6.1.1. Trwanie wadzy rodzicielskiej ........................................................................... 3036.1.2. Czas trwania opieki lub kurateli ........................................................................ 3056.1.3. Okres maestwa .............................................................................................. 3106.1.4. Niemono dochodzenia roszczenia z powodu siy wyszej ........................... 311

6.2. Okolicznoci sprawiajce, e nie moe doj do rozpoczcia biegu terminu przedawnienia na gruncie art. 122 2 i 3 k.c. albo do zakoczenia biegu przedaw-nienia w myl art. 122 1 i 3 k.c. ............................................................................. 320

RozdziaVIIZdarzeniapowodujceprzerwaniebieguprzedawnieniaroszcze .............................. 329

7.1. Uwagi wstpne ......................................................................................................... 3297.2. Czynno przed sdem lub innym organem powoanym do rozpoznawania spraw

lub egzekwowania roszcze danego rodzaju albo przed sdem polubownym, przed-siwzita bezporednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia ........................................................................................ 330

7.2.1. Czynno podjta przed sdem lub innym organem powoanym do rozpozna-wania spraw lub egzekwowania roszcze danego rodzaju albo przed sdem polubownym ..................................................................................................... 330

7.2.1.1. Uwagi oglne ............................................................................................... 3307.2.1.2. Wniesienie pozwu do sdu powszechnego przy sporzdzonym zapisie na

sd polubowny ............................................................................................. 3317.2.1.3. Wystawienie bankowego tytuu egzekucyjnego .......................................... 338

11

Spis treci

7.2.2. Czynnoci przedsiwzite bezporednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia .................................................... 341

7.2.3. Przykady czynnoci skutkujcych przerwaniem biegu przedawnienia ............ 3417.2.3.1. Skuteczne wniesienie i popieranie pozwu.................................................... 3427.2.3.2. Powdztwo adhezyjne .................................................................................. 3477.2.3.3. Inne przykadowe czynnoci przerywajce bieg przedawnienia ................. 361

7.2.4. Przykady czynnoci niepowodujcych przerwania biegu przedawnienia ........ 3697.2.5. Wybrane czynnoci, co do ktrych sporne jest, czy powoduj przerwanie bie-

gu przedawnienia .............................................................................................. 3707.2.5.1. Zagadnienia wstpne .................................................................................... 3707.2.5.2. Zoenie wniosku o stwierdzenie nabycia spadku; podniesienie zarzutu

niewanoci testamentu ................................................................................ 3727.2.5.3. Zoenie wniosku o nadanie klauzuli wykonalnoci tytuowi egzekucyjne-

mu ................................................................................................................. 3757.2.5.4. Wniosek o stwierdzenie wykonalnoci orzeczenia sdu pastwa obcego

albo ugody zawartej przed takim sdem lub innym organem pastwa obce-go bd ugody przez taki sd lub organ zatwierdzonej. Wniosek o stwier-dzenie wykonalnoci wyroku sdu polubownego lub ugody przed takim sdem zawartej ............................................................................................. 388

7.2.5.5. Zapis na sd polubowny ............................................................................... 3937.2.5.6. Czynnoci podejmowane w postpowaniu przed sdem polubownym ....... 395

7.3. Uznanie roszczenia przez osob, przeciwko ktrej roszczenie przysuguje ............ 4027.3.1. Uwagi oglne ..................................................................................................... 4027.3.2. Uznanie waciwe .............................................................................................. 4027.3.3. Uznanie niewaciwe ......................................................................................... 4047.3.4. Ugoda a uznanie roszczenia .............................................................................. 4117.3.5. Propozycje de lege ferenda zgaszane w odniesieniu do znaczenia uznania

roszczenia na tle regulacji dotyczcej przedawnienia roszcze ....................... 4127.4. Wszczcie mediacji .................................................................................................. 415

7.4.1. Mediacja prowadzona na podstawie wniosku strony ........................................ 4157.4.2. Skierowanie stron do mediacji na podstawie postanowienia sdu .................... 4227.4.3. Zastrzeenia zgaszane co do wprowadzenia wszczcia mediacji jako okolicz-

noci powodujcej przerwanie biegu terminu przedawnienia roszcze ........... 425

RozdziaVIIISkutkiupywuterminuprzedawnienia ............................................................................ 429

8.1. Kwalifikacja prawna roszczenia po upywie terminu przedawnienia ...................... 429

12

Spis treci

8.1.1. Terminologia stosowana przez ustawodawc .................................................... 4298.1.2. Status roszczenia po przedawnieniu na gruncie wybranych przepisw kodeksu

cywilnego .......................................................................................................... 4308.1.2.1. Spenienie wiadczenia na poczet przedawnionego roszczenia a regulacja

dotyczca zwrotu nienalenego wiadczenia ............................................... 4308.1.2.2. Zarachowanie wiadczenia dunika ............................................................ 4318.1.2.3. Potrcenie w przypadku roszczenia przedawnionego .................................. 4408.1.2.4. Odnowienie .................................................................................................. 4498.1.2.5. Zwolnienie z dugu ....................................................................................... 451

8.1.3. Pogldy doktryny i orzecznictwa ...................................................................... 4538.1.4. Uwagi podsumowujce ..................................................................................... 455

8.2. Sposb uwzgldniania upywu przedawnienia ......................................................... 4578.2.1. Krtki rys prawnohistoryczny ........................................................................... 4578.2.2. Argumenty przytaczane w literaturze przedmiotu na rzecz uwzgldniania

przedawnienia albo na zarzut, albo z urzdu .................................................... 4618.2.2.1. Argumenty powoywane w literaturze przedmiotu na rzecz rozwizania

przewidujcego uwzgldnianie przedawnienia na zarzut ............................ 4628.2.2.2. Argumenty powoywane w literaturze przedmiotu na rzecz rozwizania

przewidujcego uwzgldnianie przedawnienia z urzdu ............................. 4658.2.2.3. Refleksje na tle argumentw przytaczanych co do przyjcia okrelonego

rozwizania w kwestii sposobu uwzgldniania upywu terminu przedaw-nienia ............................................................................................................ 468

8.2.3. Uwagi na tle obecnie obowizujcego rozwizania .......................................... 4828.2.3.1. Kwestie oglne ............................................................................................. 4828.2.3.2. Zrzeczenie si korzystania z zarzutu przedawnienia ................................... 4858.2.3.3. Moliwo uchylenia si od zaspokojenia roszczenia poprzez podniesienie

zarzutu przedawnienia .................................................................................. 4958.2.3.4. Podniesienie zarzutu przedawnienia a naduycie prawa podmiotowego .... 503

8.2.3.4.1. Rozwizanie przewidziane w pierwotnym tekcie kodeksu cywilnego 5038.2.3.4.2. Uchylenie art. 117 3 k.c. i jego skutki ................................................ 5078.2.3.4.3. Praktyka orzecznicza uksztatowana w zakresie kwalifikowania pod-

niesienia zarzutu przedawnienia jako naduycia prawa w rozumieniu art. 5 k.c. ................................................................................................ 508

8.2.3.4.3.1. Uwagi wstpne .................................................................................... 5088.2.3.4.3.2. Przykadowe okolicznoci brane pod uwag przez sdy przy dokony-

waniu oceny, czy podniesienie zarzutu przedawnienia stanowi naduy-cie prawa w rozumieniu art. 5 k.c. ........................................................ 511

13

Spis treci

8.2.3.4.4. Pogldy doktryny w stosunku do linii orzeczniczej przyjmujcej mo-liwo uznawania podniesienia zarzutu przedawnienia za naduycie prawa w myl art. 5 k.c. ........................................................................ 520

RozdziaIXRefleksjeoglnenatleprzeprowadzonychrozwaa.Ideaprzedawnieniaarozwi-zaniapolskiegokodeksucywilnego.Odniesieniadokoncepcjifilozoficznoprawnych 539

9.1. Obowizywanie przepisw przewidujcych przedawnienie a konstytucyjna zasada ochrony praw podmiotowych ................................................................................... 539

9.2. Uzasadnianie przedawnienia. Sposb uwzgldniania upywu przedawnienia ......... 5439.3. Kwestia terminw przedawnienia ............................................................................ 5749.4. Inne wybrane wnioski pynce z przeprowadzonych rozwaa ............................... 5849.5. Wyniki dotychczasowych rozwaa w szerszym kontekcie teoretycznym i filozo-

ficznoprawnym ......................................................................................................... 593

Wykazpowoywanejliteratury ......................................................................................... 617Wykazpowoywanegoorzecznictwa ................................................................................ 653

15

Wykaz stosowanych skrtw

Wykaz skrtw tytuw aktw prawnych

d. k.k. ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z pn. zm.)

k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z pn. zm.)

k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z pn. zm.)

k.m. ustawa z dnia 18 wrzenia 2001 r. Kodeks morski (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r., poz. 758 z pn. zm.)

Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z pn. zm.)

k.p. ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z pn. zm.)

k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postpowania cy-wilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z pn. zm.)

k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postpowania karne-go (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z pn. zm.)

k.z. rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 padziernika 1933 r. Kodeks zobowiza (Dz. U. Nr 82, poz.598 z pn. zm.)

o.p. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r. poz. 749 z pn. zm.)

p.o.. ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony rodowiska (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r. poz. 1232 z pn. zm.)

p.o.p.c. ustawa z dnia 18 lipca 1950 r. Przepisy oglne prawa cywilne-go (Dz. U. Nr 34, poz. 311)

pr. wod. ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r. poz. 145 z pn. zm.)

p.w.p. ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo wasnoci przemyso-wej (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 z pn. zm.)

u.k.w.h. ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o ksigach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r. poz. 707 z pn. zm.)

16


u.n.o.r. ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za niewane orzecze wydanych wobec osb represjonowanych za dziaalno na rzecz niepodlegego bytu Pastwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z pn. zm.)

Wykaz skrtw tytuw czasopism i publikatorw

ADR ADR. Arbitra i MediacjaApel. Warsz. Orzecznictwo sdw apelacji warszawskiejAUWr Acta Universitatis Wratislaviensis (Zeszyty Naukowe Uniwer-

sytetu Wrocawskiego)Biuletyn SN Biuletyn Informacyjny Sdu NajwyszegoCiD Czowiek i DokumentyCPH Czasopismo Prawno-HistoryczneDz. U. Dziennik UstawGl. GlosaGSP Gdaskie Studia PrawniczeIN Ius NovumJur. JurystaKPP Kwartalnik Prawa PrywatnegoKSAG Kwartalnik Sdowy Apelacji GdaskiejKZS Krakowskie Zeszyty SdoweMoP Monitor PrawniczyMPB Monitor Prawa BankowegoM. Pod. Monitor PodatkowyM. Pr. Pod. Monitor Prawa PodatkowegoM. Sp. Monitor SpdzielczyNKPK Nowa Kodyfikacja Prawa KarnegoNSzW Nauka i Szkolnictwo WyszeNP Nowe PrawoONSAiWSA Orzecznictwo Naczelnego Sdu Administracyjnego i woje-

wdzkich sdw administracyjnychOSA Orzecznictwo Sdw ApelacyjnychOSAB Orzecznictwo sdw apelacji biaostockiejOSAG Orzecznictwo Sdu Apelacyjnego w GdaskuOSAP Opolskie Studia Administracyjno-PrawneOSASz Orzecznictwo Sdu Apelacyjnego w Szczecinie

17


OSN Orzecznictwo Sdu NajwyszegoOSNAPiUS Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Administracyjna, Pracy

i Ubezpiecze SpoecznychOSNC Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba CywilnaOSNCP Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Cywilna, Pracy i Ubez-

piecze SpoecznychOSNC-ZD Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Cywilna Zbir Do-

datkowyOSNKW Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Karna i Izba Woj-

skowaOSNP Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Pracy i Ubezpiecze

SpoecznychOSP Orzecznictwo Sdw PolskichOSPiKA Orzecznictwo Sdw Polskich i Komisji ArbitraowychOTK-A Orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego Zbir Urzdowy. Se-

ria AOTK-ZU Orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego Zbir UrzdowyPal. PalestraPE Problemy EgzekucjiPiM Prawo i MedycynaPiP Pastwo i PrawoPiZS Praca i Zabezpieczenie SpoecznePNUl Prace Naukowe Uniwersytetu lskiegoPol. Spo. Polityka SpoecznaPP Problemy PraworzdnociPPC Polski Proces CywilnyPPH Przegld Prawa HandlowegoPPiA Przegld Prawa i AdministracjiPPUW Przegld Prawniczy Uniwersytetu WarszawskiegoPr. Bank. Prawo BankowePr. Gosp. Prawo GospodarczePr. Nauk. UEWr Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we WrocawiuPr. i Pod. Prawo i PodatkiProk. i Pr. Prokuratura i PrawoPr. Kan. Prawo KanonicznePr. Sp. Prawo SpekPrz. Fil. Przegld Filozoficzny

18


Prz. Leg. Przegld LegislacyjnyPrz. Pod. Przegld PodatkowyPrz. Sej. Przegld SejmowyPS Przegld SdowyPUG Przegld Ustawodawstwa GospodarczegoRej. RejentRPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i SocjologicznyR. Pr. Radca PrawnyRz. Zesz. Nauk. PE Rzeszowskie Zeszyty Naukowe Prawo EkonomiaSC Studia CywilistyczneSI Studia IuridicaSIS Studia Iuridica SilesianaSPE Studia Prawno-EkonomiczneSPP Studia Prawa PrywatnegoSt. Praw. Studia PrawniczeTPP Transformacje Prawa PrywatnegoWok. WokandaWSE Wrocawskie Studia ErazmiaskieWSS Wrocawskie Studia SdoweZesz. Nauk. WSBWr Zeszyty Naukowe Wyszej Szkoy Bankowej we WrocawiuZesz. Praw. UKSW Zeszyty Prawnicze Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszy-

skiegoZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu JagielloskiegoZNUWr Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocawskiego

Skrty nazw sdw i trybunaw

NSA Naczelny Sd AdministracyjnySA Sd ApelacyjnySO Sd OkrgowySN Sd NajwyszyTK Trybuna KonstytucyjnyWSA Wojewdzki Sd Administracyjny

19

Wykaz powoywanych aktw prawnych

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z pn. zm.).

Dyrektywa EWG Nr 85/374 z 27 lipca 1985 r. w sprawie zblienia przepisw ustawo-wych, wykonawczych i administracyjnych pastw czonkowskich dotyczcych odpowiedzialnoci za produkty wadliwe (OJ L 210 z 7 sierpnia 1985 r.).

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE z 21.05.2008 r. w sprawie niektrych aspektw mediacji w sprawach cywilnych i handlowych (OJ L 136 z 24 maja 2008 r.).

Ustawa z dnia 18 lipca 1950 r. Przepisy oglne prawa cywilnego (Dz. U. Nr 34, poz. 311).

Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postpowania administracyjnego (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r. poz. 267 z pn. zm.).

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z pn. zm.).

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z pn. zm.).Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzajce kodeks cywilny

(Dz.U. Nr 16, poz. 94 z pn. zm.).Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postpowania cywilnego (Dz. U. Nr 43,

poz. 296 z pn. zm.).Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postpowania karnego (Dz. U. Nr 13,

poz. 96 z pn. zm.).Ustawa z dnia 16 grudnia 1972 r. o wiadczeniach odszkodowawczych przysugujcych

w razie wypadkw i chorb pozostajcych w zwizku ze sub wojskow (Dz. U. Nr 53, poz. 342 z pn. zm.).

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z pn. zm.).

Ustawa z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowizaniach podatkowych (tekst jedn. Dz. U. z 1993 r. Nr 108, poz. 486 z pn. zm.)

Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o ksigach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz. U. z 2010 r. Nr 124, poz. 1361).

Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (tekst jedn. Dz. U. z 2011 r. Nr 123, poz. 698 z pn. zm.).

Ustawa z dnia 10 kwietnia 1986 r. Prawo atomowe (Dz. U. Nr 12, poz. 70 z pn. zm.).

20


Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321).

Ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za niewane orzecze wydanych wobec osb represjonowanych za dziaalno na rzecz niepodlegego bytu Pastwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z pn. zm.).

Ustawa z dnia 20 lutego 1993 r. zmieniajca ustaw o uznaniu za niewane orzecze wydanych wobec osb represjonowanych za dziaalno na rzecz niepodlegego bytu Pastwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149).

Ustawa z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postpowania cywilnego, rozporz-dze Prezydenta Rzeczypospolitej Prawo upadociowe i Prawo o postpowa-niu ukadowym, Kodeksu postpowania administracyjnego, ustawy o kosztach sdowych w sprawach cywilnych oraz niektrych innych ustaw (Dz. U. 43, poz. 189).

Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z 2012 r., poz. 987).Ustawa z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastaww (Dz. U.

Nr 149, poz. 703 z pn. zm.).Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z pn. zm.).Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postpowania karnego (Dz. U. Nr 89,

poz. 555).Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Przepisy wprowadzajce Kodeks postpowania kar-

nego (Dz. U. Nr 89, poz. 556 z pn. zm.).Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r., poz. 642

z pn. zm.).Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomociami (tekst jedn. Dz. U.

z 2010 r. Nr 102, poz. 651 z pn. zm.).Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r.,

poz. 749 z pn. zm.).Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r. poz. 1376

z pn. zm.).Ustawa z dnia 16 lipca 1998 r. o zmianie ustawy o uznaniu za niewane orzecze wyda-

nych wobec osb represjonowanych za dziaalno na rzecz niepodlegego bytu Pastwa Polskiego (Dz. U. Nr 97, poz. 604).

Ustawa z dnia 13 padziernika 1998 r. o systemie ubezpiecze spoecznych (tekst jedn. Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 z pn. zm.).

Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo wasnoci przemysowej (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117).

Ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. Prawo atomowe (tekst jedn. z 2014 r. poz. 1512).

21


Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie niektrych praw konsumentw oraz o od-powiedzialnoci za szkod wyrzdzon przez produkt niebezpieczny (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r. poz. 1225).

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony rodowiska (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r., poz. 1232 z pn. zm.).

Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorw, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz. U. z 2014 r. poz. 150).

Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r. poz. 145 z pn. zm.).

Ustawa z dnia 18 wrzenia 2001 r. Kodeks morski (tekst jedn. Dz. U. z 2009 r. Nr 217, poz. 1689).

Ustawa z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 49, poz. 408).

Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadociowe i naprawcze (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r. poz. 1112).

Ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o wiadczeniach odszkodowawczych przysugujcych w razie wypadkw i chorb pozostajcych w zwizku ze sub wojskow (Dz. U. Nr 83, poz. 760 z pn. zm.).

Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie dziaalnoci gospodarczej (tekst jedn. Dz. U. z 2007 r. Nr 155 poz. 1095 z pn. zm.).

Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks postpowania cywilnego oraz niektrych innych ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1804).

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014 r., poz. 1446 z pn. zm.).

Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o wiadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze rodkw publicznych (tekst jedn. Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 127).

Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy Ordynacja podatkowa oraz o zmia-nie niektrych innych ustaw (Dz. U. Nr 143, poz. 1199).

Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sdowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz. U. z 2014 r., poz. 1025 z pn. zm.).

Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy Kodeks postpowania cywilnego oraz niektrych innych ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1438).

Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 80, poz. 538).

Ustawa z dnia 19 wrzenia 2007 r. o zmianie ustawy o uznaniu za niewane orzecze wydanych wobec osb represjonowanych za dziaalno na rzecz niepodlegego bytu Pastwa Polskiego (Dz. U. Nr 191, poz. 1372).

22


Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne midzynarodowe (Dz. U. Nr 80, poz. 432).

Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i grnicze (Dz. U. Nr 163, poz. 981 z pn. zm.).

Ustawa z dnia 16 wrzenia 2011 r. o timeshare (Dz. U. Nr 230, poz. 1370).Ustawa z dnia 16 wrzenia 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks postpowania cywilnego

(Dz. U. Nr 233, poz. 1381).Ustawa z dnia 10 maja 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postpowania cywilnego

(Dz. U. z 2013 r. poz. 654).Ustawa z dnia 27 wrzenia 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postpowania karnego

oraz niektrych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r., poz. 1247).Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o rzeczach znalezionych (Dz. U. z 2015 r., poz. 397)Ustawa z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektrych

innych ustaw (Dz. U. z 2015 r., poz. 539).Dekret z dnia 11 padziernika 1946 r. Prawo rzeczowe (Dz. U. Nr 57, poz. 319 z pn.

zm.).Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 padziernika 1933 r.

Kodeks zobowiza (Dz. U. Nr 82, poz. 598 z pn. zm.).Rozporzdzenie Ministra Finansw z dnia 22 sierpnia 2005 r. w sprawie naliczania od-

setek za zwok oraz opaty prolongacyjnej, a take zakresu informacji, ktre mu-sz by zawarte w rachunkach (Dz. U. Nr 165, poz. 1373).

23

Wstp

Zjawisko czasu stanowi jeden z gwnych przedmiotw refleksji filozoficznej. W ujciu diachronicznym dominujce koncepcje czasu ulegay zasadniczym zmianom. Ponadto zachodnie koncepcje czasu rniy si zasadniczo od tych przyjmowanych w innych kulturach. Z punktu widzenia niniejszej pracy wane s przede wszystkim koncepcje zachodnie. Tylko one bowiem mog mie znaczenie przy ustalaniu genealogii wspczesnej koncepcji przedawnienia oraz by pomocne przy badaniu potencjalnych kierunkw ewolucji tej koncepcji.

Ju filozofowie antyczni podejmowali problem czasu w tych jego aspektach, kt-re mona powiza z problematyk przedawnienia roszcze. Przykadowo Paron, filozof z krgu pitagorejczykw, twierdzi, e czas jest przede wszystkim niszczycielem, gdy powoduje utrat pamici i zapominanie. Czas jest wedug niego przyczyn ginicia. Wraz z upywem czasu kade zjawisko i kady stan rzeczy ginie. Oglnie w filozofii greckiej kojarzono czas z jednej strony z cyklicznoci (koowa koncepcja czasu), a z drugiej z przemijaniem (co znakomicie obrazuje synne zdanie Demokryta z Abde-ry: Nikt nie moe wej dwa razy do tej samej rzeki). Za ojca zaoyciela bliszej nam liniowej koncepcji czasu uchodzi chrzecijaski filozof wity Augustyn. W XI ksidze Confessiones bada on rne aspekty czasu. Uznaje czas za wymiar wiata i podkrela jego zwizki z przemijalnoci. Czas to co, co zmienia teraniejszo (pewien ukad materii) w przeszo, co wie si ze zmian statusu materii (wspomnienie) a do jej cakowitego zniknicia (zatarcie wspomnienia).

Zmiany w podejciu do czasu zachodz u progu nowoczesnoci. Z jednej strony ksztatuje si na bazie kartezjanizmu koncepcja czasu jako obiektywnej wartoci (cechy) otaczajcego nas wiata. Kartezjaskie cogito istnieje w czasie i wraz z upywem czasu si koczy, w konsekwencji przedmiot poznania (wiat, caa rzeczywisto) take ma czasowy charakter (wiat si kiedy zacz i kiedy si skoczy). Ten punkt widzenia przyjmuje scjentyzm i naturalizm poznawczy, ktry zakada, e rzeczywisto jest po-znawalna z wykorzystaniem opartej na kartezjanizmie nauki. Izaak Newton, prekursor wspczesnego przyrodoznawstwa, definiuje czas jako uniwersaln i obiektywn war-to fizyczn; czas pynie w caym wszechwiecie tak samo, w jednakowym tempie, i ma absolutny charakter. Inne stanowisko zajmowa George Berkeley, ktry uznawa czas za iluzj.

Z drugiej strony rozwijaj si koncepcje subiektywnej natury czasu, w myl kt-rych czas jest wytworem ludzkiej wiadomoci i nie jest wartoci obiektywn. Zgodnie z koncepcj estetyki transcendentalnej Kanta czas jest form zmysowoci. Ma rdo

24

Wstp

w podmiocie i suy do porzdkowania wrae. Czas w dowiadczeniu jest realny, jed-nake w wyniku analizy transcendentalnej okazuje si niczym, bo jest w peni zaleny od dowiadczenia.

Z kolei francuski filozof Henri Bergson rozrnia czas obiektywny, rozumiany jako waciwo matematyczna czy fizyczna, oraz czas rzeczywisty, zwizany z cigo-ci i wewntrznym dowiadczeniem subiektywnym kadego czowieka. Natomiast w koncepcji Edmunda Husserla czas jest strumieniem i jest tosamy ze wiadomoci wiadomo stanowi rdo czasu. Ludzkie ja jest postrzegane przez siebie za pomo-c czasu.

Rozwj nowoczesnej fizyki oraz nauk przyrodniczych stopniowo dekonstruuje kartezjaskie i obiektywistyczne zaoenia teoriopoznawcze. Teorie takich fizykw jak Schredinger, Gdl czy Einstein, relatywizuj newtonowskie, absolutystyczne pojmowa-nie czasu. Przykadowo wskaza mona, e wedug szczeglnej teorii wzgldnoci Al-berta Einsteina upyw czasu jest w peni zaleny od prdkoci ukadu odniesienia. Czas podlega dylatacji (jest rny w rnych miejscach). Z kolei wedug oglnej teorii wzgld-noci Einsteina czas moe ulec zakrzywieniu pod wpywem pola grawitacyjnego.

Ju te przykadowo powoane powyej pogldy pokazuj dobitnie, e czas jest przez filozofw i naukowcw postrzegany z rnych punktw widzenia. Dokonujc pewnego pogrupowania i uporzdkowania mona wyrnia perspektyw: kosmolo-giczn (czas jest zwizany z trwaniem kosmosu, wszechwiata), przyczynow (czas bie-gnie od przyczyn do skutkw, przyczyny tkwi zawsze w przeszoci, a skutek jest przy-szy wzgldem przyczyn), psychologiczn (zwizan z pojciem pamici; pami rejestruje, przechowuje i przywouje informacje z przeszoci, czyli porzdkuje zdarze-nia w yciu czowieka; percepcja czasu jest jednokierunkowa, a realna jest jedynie tera-niejszo; czas jest produktem zwizanym z tworzeniem porzdku), biologiczn (wyst-puje w dwch aspektach: indywidualnym i ewolucyjnym; w aspekcie indywidualnym kady organizm biologiczny zaczyna si w czasie i koczy wraz z upywem czasu, trwa-nie w czasie mona podzieli na stadia oraz obserwowa z zewntrz i wewntrz; w aspek-cie ewolucyjnym czas dotyczy trwania i przeksztacania si caych gatunkw, kady gatunek wyksztaca si i przemija wraz z upywem czasu, przy czym zmiany ewolucyjne nie maj charakteru momentalnego, ale procesualny), socjologiczn (czas odmierza si formami konstrukcji spoeczestw, czas jest wynikiem samopostrzegania spoecznego [spoeczestwa ksztatuj koncepcj czasu], bd te zewntrznego ogldu socjologa, ktry periodyzuje funkcjonowanie grup spoecznych wedug okrelonych form i sche-matw) oraz ekonomiczn (czas jest waciwoci rynku, zasobem, ktrym mona dys-ponowa, a take produktem np. szybsza podr czy szybszy transfer danych pozwalaj za odpowiedni cen zaoszczdzi czas). Dodatkowo wspczesne przyrodoznawstwo

25

Wstp

wyrnia jeszcze np. perspektyw termodynamiczn, radiacyjn, mechaniczn, czy kwantow.

Dla rozwaa o przedawnieniu szczeglnie przydatne mog si okaza te filozo-ficzne rozwaania o czasie, ktre podkrelaj uzalenienie bytu od czasu. Kady byt, w tym take uprawnienie, roszczenie, norma prawna, ma swj pocztek i koniec. Czas zatem determinuje charakter kadego zjawiska. Dla prawoznawstwa jako dyskursu za-sadniczo abstrahujcego od naturalizmu poznawczego wane s te ustalenia filozofw o czasie, ktre uzaleniaj trwanie jakiego zjawiska od wiadomoci jego trwania. Ta-kie zjawiska prawne jak uprawnienia czy obowizki, trwaj w czasie tak dugo, jak trwa wiadomo ich istnienia. Nie maj one przecie realnych desygnatw w rzeczywistoci. Wedug dominujcych koncepcji prawoznawczych adne prawo nie istnieje niezalenie od wiadomoci. Trwanie prawa w czasie jest subiektywne i zalene od czowieka.

Sposb pojmowania czasu nie pozostaje obojtny dla prawa. Jak zauwaa D. Du-dek: Czas, jakkolwiek rozumiany i definiowany, stanowi najbardziej zasadniczy para-metr i kategori zarwno prawa, jak i ycia czowieka. Prawo jest zjawiskiem historycz-nym, obowizujcym w czasie, od czasu zalenym i posugujcym si ogromn liczb odniesie do czasu, i dalej: () czas jest tworzywem, mechanizmem i elementem uza-sadnienia oraz celu prawa1. Stwierdzenia te, cho o oglnym charakterze, idealnie wpi-suj si w zagadnienie, ktre bdzie przedmiotem rozwaa w niniejszej ksice przedawnienie. W przypadku tej ostatniej instytucji prawnej wanie z upywem czasu wizane s bowiem przez prawodawc konkretne konsekwencje prawne; ma to zreszt miejsce nie tylko w przypadku przedawnienia, ale i innych rozwiza prawnych. Z uwa-gi na rny przedmiot przedawnienia w ramach poszczeglnych gazi prawa, z upy-wem okrelonych, wskazanych przez ustawodawc, jednostek czasu, nastpuj odmien-ne konsekwencje prawne. Co za tym idzie rne s uzasadnienia podawane dla wyjanienia danego powizania okrelonego skutku prawnego z upywem pewnego czasu (kwestia ta bdzie szczegowo analizowana na tle przedawnienia w prawie cy-wilnym, karnym, podatkowym i pracy). Zwraca przy tym uwag, e wyjanienia te maj bardzo czsto perswazyjny charakter, dc do przekonania co do susznoci funkcjonowania mechanizmu przedawnienia w danym przypadku, co nie dziwi wobec faktu, e przedawnienie w wielu przypadkach jawi si jako instytucja wtpliwa z mo-ralnego punktu widzenia, ktrej uzasadnienie aksjologiczne bywa silnie kwestionowa-ne (np. dlatego, e wycza moliwo ukarania sprawcy przestpstwa, premiuje nieso-lidnego dunika itp.). Aby zbada, czy krytyka ta jest uzasadniona i wobec tego by

1 D. Dudek, Czas w prawie i czowiek w czasie [w:] Abiit, non obiit. Ksiga powicona pamici Ksidza Profesora Antoniego Kocia SVD, red. A. Dbiski, P. Stanisz, T. Barankiewicz, J. Potrzeszcz, W. Sz. Staszewski, A. Szarek-Zwijacz, M. Wjcik, Lublin 2013, s. 513.

26

Wstp

moe naleaoby w ogle znie przedawnienie, czy te moe nie i na tle argumentw podawanych na rzecz przedawnienia wyania si jaka przywiecajca mu, przekonuj-ca do niego idea, bardzo szczegowej analizie poddane zostan motywy wskazywane w literaturze przedmiotu i orzecznictwie, majce przemawia za obowizywaniem norm przewidujcych przedawnienie roszcze w kodeksie cywilnym. Co wicej, w po-szukiwaniu tej idei badania rozszerzone zostan na argumentacj majc uzasadnia przedawnienie w prawie karnym, podatkowym i pracy, by zobaczy, czy mamy do czy-nienia z oderwanymi od siebie, partykularnymi rozwizaniami dotyczcymi przedaw-nienia na gruncie poszczeglnych gazi prawa, czy te moe, pomimo oczywistych odrbnoci (dotyczcych np. przedmiotu przedawnienia, jego terminw i skutkw), da si wyprowadzi jak myl przewodni, stojc za przedawnieniem jako ogln kate-gori prawn. Poszukiwanie tej myli poczynione zostanie take przy uwzgldnieniu pogldw przyjmowanych w ramach gwnych koncepcji pojmowania prawa. Jedno-czenie przez pryzmat tych koncepcji oceniona zostanie regulacja polskiego kodeksu cywilnego normujca przedawnienie roszcze. Bdzie to miao midzy innymi na celu uchwycenie, czy przepisy te realizuj w sposb spjny okrelon koncepcj prawa i wo-bec tego przez jej pryzmat naley dokonywa ich interpretacji w kwestiach budzcych wtpliwoci, czy te moe przyczyn powstawania na ich gruncie rozlicznych rozbie-noci, tak w pogldach doktryny, jak i co szczeglnie doniose dla praktyki take w orzecznictwie, jest to, e w istocie w ramach przepisw przewidujcych przedawnie-nie roszcze w kodeksie cywilnym brak jest konsekwentnej realizacji roli przypisywa-nej instytucji przedawnienia na gruncie ktrej z podstawowych koncepcji prawa, lecz z poszczeglnych unormowa kodeksowych regulujcych t instytucj mona wyczy-ta prby realizacji rnych takich koncepcji. W tym ostatnim przypadku wyjaniaoby to daleko idce rozbienoci pogldw przedstawicieli nauki prawa cywilnego i judyka-tury w zakresie rozstrzygania konkretnych problemw wyaniajcych si w praktyce stosowania przepisw o przedawnieniu roszcze.

Aby moliwe byo dokonanie takiej analizy, konieczne bdzie szczegowe zba-danie rozwiza przewidywanych przez przepisy kodeksu cywilnego dotyczce przedaw-nienia roszcze (w tym w zakresie przedmiotu przedawnienia, jego terminw, okolicz-noci powodujcych rnego rodzaju zakcenia biegu terminu przedawnienia, sposobu uwzgldniania przedawnienia oraz problematyki oceny zarzutu przedawnienia przez pryzmat art. 5 k.c.). Samodzielne dokonanie rozwaa w tym zakresie byo niezbdne przede wszystkim z tego wzgldu, e byy one czynione od razu w sposb sprofilowany pod ktem wskazanych powyej problemw. Ponadto dostpne publikacje dotyczce problematyki przedawnienia, cho liczne, maj zazwyczaj posta artykuw dotycz-cych szczegowych kwestii wicych si z okrelonym aspektem przedawnienia, nie

27

Wstp

dokonuje si w nich natomiast refleksji oglniejszej natury odnonie do postrzegania przedawnienia na tle koncepcji pojmowania prawa, co zreszt nie stanowi zarzutu pod adresem tych publikacji, ktre z reguy musz by silnie ograniczane jeli chodzi o ich objto; nie dziwi zatem, e autor od razu przechodzi do sedna problemu, na ktry chce w danym przypadku zwrci uwag. Z kolei opracowanie monograficzne dotyczce pro-blematyki przedawnienia autorstwa Z. Klafkowskiego powstao ju do dawno, bo w 1970 roku2. Narosy od tego czasu dorobek doktryny i orzecznictwa, a przede wszyst-kim zmiany przepisw regulujcych przedawnienie w kodeksie cywilnym oraz prze-ksztacenia rzeczywistoci spoeczno-gospodarczej, w jakiej przepisy te znajduj zasto-sowanie, sprawiaj, e wiele uwag zawartych w tej publikacji ju nie jest aktualnych. Co wicej, ju nawet wwczas, kiedy wspomniana ksika powoanego autora zostaa wy-dana, spotkaa si ona z zarzutem ze strony recenzujcego j W. Czachrskiego co do tego, e materia, na ktrym bazowa autor, nie jest najnowszy, powoywane s prace nie najwieszej daty lub wydania prac dzi przestarzae, podczas gdy z oczywistych wzgldw dla prawnika, zwaszcza praktyka, potrzebne jest odnoszenie si do najnow-szych pogldw w danej kwestii3. Co wicej, powoany recenzent zauway te, e w ksice Z. Klafkowskiego dotyczcej przedawnienia, jako przeznaczonej dla prakty-kw, brak rozwinicia kwestii oglnoteoretycznych4. Z tej ostatniej przyczyny nie mona te uzna za wyczerpujc problematyki nowszej monografii dotyczcej przedawnienia autorstwa T. Padyny5. O ile bowiem niewtpliwie ksika ta ma wysoki walor porzd-kujcy (np. autor dokonuje w niej klasyfikacji motyww legislacyjnych podawanych jako ratio legis przedawnienia czy typw przyczyn wstrzymania biegu przedawnienia), o tyle nie zawiera oglniejszej refleksji zwaszcza filozoficznoprawnej w kontekcie ma-terii przedawnienia. Ponadto wobec reprezentowania w wielu szczegowych kwestiach dotyczcych przedawnienia innego ni ten ostatni autor stanowiska, konieczne byo wa-sne, autonomiczne rozwaenie licznych zagadnie z zakresu materii przedawnienia.

Z uwagi na obszerno problematyki analizy generalnie ograniczone zostay do kwestii objtych art. 117125 k.c. Pozostae przepisy kodeksu cywilnego przewidujce przedawnienie okrelonych rodzajw roszcze nie bd wic wszystkie szczegowo rozwaane, a jedynie powoywane przykadowo jako przepisy szczeglne wobec powo-anych powyej. Niektre z nich zreszt, jak np. przepisy dotyczce przedawnienia

2 Z. Klafkowski, Przedawnienie w prawie cywilnym, Warszawa 1970.3 W. Czachrski, Recenzja ksiki Zenon Klafkowski: Przedawnienie w prawie cywilnym, Warszawa

1970, PWN, s. 240, PiP 1971, z. 5, s. 822.4 W. Czachrski, Recenzja, s. 819.5 T. Padyna, Przedawnienie w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2012. Analogiczne spostrzeenie

naley zgosi w stosunku do syntetycznej pozycji: A. Stpie-Sporek, F. Sporek, Przedawnienie i terminy zawite, Warszawa 2009.

28

Wstp

roszcze z tytuu czynw niedozwolonych, doczekay si wasnych obszernych opraco-wa monograficznych; naley wic do nich odesa6, ograniczajc si tu jedynie do pewnych refleksji z nich wynikajcych dla prowadzonych rozwaa (zwaszcza w kon-statacjach zawartych na kocu niniejszej ksiki).

Ze wzgldu na bogactwo materii do rozwaa, jakiego dostarczaj powoane po-wyej przepisy polskiego kodeksu cywilnego (i co za tym idzie obszerno poczynionych na ich tle uwag), nie sigano w rozwaaniach do opracowa dotyczcych przedawnienia w obcych porzdkach prawnych. Zreszt nie wydawao si to potrzebne z punktu widze-nia zasadniczej kwestii poddawanej analizie, to jest motyww podawanych dla uzasad-nienia instytucji przedawnienia majcych suy nawietleniu przywiecajcej mu idei, te bowiem powielane s w literaturze prawa cywilnego rnych pastw. Z kolei refleksje na tle koncepcji pojmowania prawa si rzeczy obejmuj myl autorw rnych narodowo-ci, nieraz te koncepcje wsplne dla caego europejskiego krgu kulturowego.

Punktem wyjcia rozwaa w Rozdziale I poczyniono bowiem wanie refleksje na temat ujmowania przedawnienia przy uwzgldnieniu perspektywy podstawowych koncepcji pojmowania prawa. Rozwaania te poczyniono przez pryzmat reprezentatyw-nych koncepcji, to jest: prawnonaturalnych, pozytywistycznych oraz realistycznych, w odniesieniu do tych ostatnich dzielc dodatkowo spostrzeenia w zalenoci od tego, czy dokonywane byy na gruncie funkcjonalizmu, psychologizmu, czy moe socjologi-zmu. Uwagi te ukazay wchodzc w gr rnorodno podejcia do przedawnienia, przypisywanie mu innych uwarunkowa, znaczenia i zada, w zalenoci od przyjtej koncepcji prawa.

Dalsze uwagi (w Rozdziale II) powicono dokadnemu przyjrzeniu si motywom podawanym przede wszystkim w literaturze przedmiotu, ale te w orzecznictwie, jako uzasadnienie dla obowizywania norm przewidujcych przedawnienie. Nie tylko wyod-rbniono najistotniejsze z nich, ale te podjto prb odniesienia si do nich wszystkich i wypracowania wnioskw na tym tle. Przy tym wobec zauwaenia w ramach literatury przedmiotu dotyczcej problematyki wspomnianych motyww duego zrnicowania nawet w obrbie stylistyki wypowiedzi, podjto te problem samego charakteru wypo-wiedzi dotyczcych takich motyww, wycigajc z tego szereg konkluzji. Do ich sfor-muowania posuyy te uwagi dotyczce rnic w stosowanej przez poszczeglnych autorw siatce pojciowej (w tym odwoujcej si do celw, zada, ratio legis, znacze-nia czy funkcji zakadanych i realizowanych przedawnienia).

6 Zob. zwaszcza: P. Sobolewski, M. Warciski, Przedawnienie roszcze deliktowych, Warszawa 2007; M. Balwicka-Szczyrba, Przedawnienie roszcze z tytuu odpowiedzialnoci deliktowej za szkody przy-sze na osobie, Pozna 2008.

29

Wstp

Nastpnie dokonano pogbionej analizy kluczowych regulacji dotyczcych przedawnienia zawartych w ksidze pierwszej polskiego kodeksu cywilnego (czsto zreszt polemizujc z pogldami zgaszanymi w danej kwestii w literaturze przedmiotu czy stanowiskiem wyraanym w orzecznictwie sdowym), po to, by nastpnie przejod szczegowych analiz do wynikajcych z nich oglniejszych refleksji. Jako przed-miot dogbniejszej analizy wybrano te kwestie szczegowe, ktre maj zasadnicze znaczenie dla konstrukcji przedawnienia, a wok ktrych jednoczenie ogniskuj si problemy i rozbienoci pogldw (take w orzecznictwie sdowym).

W Rozdziale III odniesiono si mianowicie do problematyki przedmiotu przedaw-nienia, w tym w kontekcie pewnej konfuzji mogcej wynika z niekonsekwencji stoso-wania przez ustawodawc pojcia roszczenia oraz okrelania, co ulega w danym przy-padku przedawnieniu. Wskazano te poprzez przykadow egzemplifikacj obszar zastosowania norm kodeksu cywilnego stanowicych o przedawnieniu, aby da tym sa-mym obraz zakresu oddziaywania analizowanej instytucji i jej przedmiotu. Podjto te problem wyjtkw od zasady przedawniania si roszcze majtkowych, ustosunkowu-jc si do takich przypadkw, niekiedy wynikajcych wprost z ustawy, kiedy indziej odkodowywanych w literaturze przedmiotu. Pochylono si take (w Rozdziale IV) nad problematyk przedawnienia roszcze w kontekcie rzeczowych sposobw zabez-pieczenia ich spenienia, analizujc zarwno kwesti zasadnoci zabezpieczania zasta-wem albo hipotek wierzytelnoci ju przedawnionej w momencie ustanawiania zabez-pieczenia, jak i sytuacj, w ktrej ju po ustanowieniu ktrego z takich zabezpiecze dochodzi do przedawnienia zabezpieczonej wierzytelnoci.

W toku analiz nie sposb te byo pomin kwestii wicych si z terminami przedawnienia roszcze, ktrym powicono Rozdzia V. Opowiedziano si w nim mi-dzy innymi za sposobem interpretacji art. 118 k.c., jeli chodzi o zawarte w nim sformu-owanie odnoszce si do terminw przedawnienia przewidzianych w przepisach szcze-glnych, uwypuklono problemy pojawiajce si w zwizku z kwalifikowaniem roszcze jako okresowych lub zwizanych z prowadzeniem dziaalnoci gospodarczej, odniesio-no si do zakazu umownego modyfikowania terminw przedawnienia i sposobw jego rozumienia, a take do kwestii pocztku biegu terminu przedawnienia roszcze.

Rozpoczcie analizy zagadnie wicych si z terminami przedawnienia rosz-cze implikowao konieczno odniesienia si do czynnikw wpywajcych na bieg tych terminw. Dlatego te w Rozdziale VI omwiono wzowe kwestie dotyczce okolicznoci powodujcych wstrzymanie rozpoczcia, biegu lub zakoczenia terminu przedawnienia roszcze (analizujc szczegowo m.in. przypadek zmiany osoby opie-kuna lub kuratora), natomiast Rozdzia VII powicono szczegowemu omwieniu zdarze powodujcych przerwanie biegu przedawnienia roszcze. Podjto tu prby

30

Wstp

zajcia i dogbnego uzasadnienia wasnego stanowiska w wybranych, pojawiajcych si w tym zakresie, szczeglnie spornych kwestiach, w tym zwaszcza okrelenia mo-mentu przerwania biegu przedawnienia w przypadku wnoszenia powdztwa adhezyj-nego (przy czym trzeba zastrzec, e uwagi te pozostaj aktualne do oceny przerwania biegu przedawnienia w wyniku takich powdztw przed 1 lipca 2015 r., wobec wejcia w ycie z t dat nowelizacji kodeksu postpowania karnego eliminujcej moliwo wystpowania z powdztwem adhezyjnym w postpowaniu karnym; bdzie o tym mowa w podrozdziale 7.2.3.2), a take tego, czy naley uznawa, e dochodzi do prze-rwania biegu przedawnienia w wyniku zoenia wniosku o nadanie klauzuli wykonal-noci tytuowi egzekucyjnemu, czy te wniosku o stwierdzenie wykonalnoci orzecze-nia sdu pastwa obcego, albo ugody zawartej przed takim sdem lub innym organem pastwa obcego, bd ugody przez taki sd lub organ zatwierdzonej. Pod takim ktem dokonano te oceny czynnoci podejmowanych w postpowaniu przed sdem polubow-nym i zoenia wniosku o stwierdzenie wykonalnoci wyroku sdu polubownego. W dalszej czci Rozdziau VII zajto si problematyk przerwania biegu przedawnie-nia przez uznanie roszczenia przez osob, przeciwko ktrej ono przysuguje, wraz z za-jciem stanowiska co do zgaszanych w tej materii wnioskw de lege ferenda. Podjto si take interpretacji przepisw celem okrelenia momentu, w ktrym zasadne byoby przyjmowa, e dochodzi do przerwania biegu przedawnienia roszcze w przypadku ostatnio wprowadzonej przyczyny przerwania biegu przedawnienia w postaci wszcz-cia mediacji.

W Rozdziale VIII zajto si problematyk skutkw upywu terminu przedawnie-nia. W pierwszym rzdzie przeanalizowano sposb kwalifikacji prawnej roszczenia po upywie terminu przedawnienia przez samego ustawodawc, tak w warstwie terminolo-gicznej, jak i na tle wybranych rozwiza prawnych. W zakresie tych ostatnich dobrano te, w ktrych przypadku status roszczenia po upywie terminu przedawnienia jawi si moe jako szczeglnie problematyczny, to jest przepisy dotyczce nienalenego wiad-czenia, zarachowania wiadczenia dunika, potrcenia, odnowienia oraz zwolnienia z dugu. Nastpnie uwag powicono sposobom uwzgldniania upywu terminu przedawnienia, wychodzc od krtkich spostrzee co do rozwiza przewidywanych w tej kwestii w uprzednio obowizujcych przepisach prawnych, a nastpnie przedsta-wiajc rozbudowany katalog argumentw powoywanych w literaturze przedmiotu za-rwno na rzecz uwzgldniania przedawnienia na zarzut, jak i z urzdu, szeroko si do nich nastpnie odnoszc. Na tym tle przedstawiono pniej obecnie obowizujc regu-lacj prawn dotyczc sytuacji prawnej ksztatujcej si po upywie terminu przedaw-nienia roszczenia, ze szczeglnym uwzgldnieniem problematyki zrzeczenia si korzy-stania z zarzutu przedawnienia, a take moliwoci uchylenia si od zaspokojenia

31

Wstp

roszczenia poprzez podniesienie zarzutu przedawnienia. Tej ostatniej kwestii powico-no szczeglnie duo uwagi, zwaszcza dokadnie przestudiowujc praktyk orzecznicz uksztatowan w odniesieniu do przypadkw, w ktrych za zasadne uznawano kwalifi-kowanie podniesienia przez dunika zarzutu przedawnienia jako naduycia prawa w ujciu art. 5 k.c., zwaszcza e niektre z nich mog budzi kontrowersje (ktre zresz-t podniesiono).

Rozwaane problemy analizowane byy nie tylko w oparciu o materia normatyw-ny i dorobek doktryny, ale te przy bardzo szerokim uwzgldnieniu orzecznictwa sdo-wego dotyczcego problematyki przedawnienia, tak aby z jednej strony ksika ta oprcz uwag teoretycznych zawieraa take konstatacje o znaczeniu dla praktyki obrotu prawnego, a z drugiej strony - by czyni spostrzeenia w odniesieniu do realnej praktyki stosowania przepisw dotyczcych przedawnienia.

Wikszo wnioskw szczegowych poczyniona zostaa w obrbie poszczegl-nych rozdziaw, dotyczcych okrelonego analizowanego zagadnienia, niemniej na kocu niniejszej ksiki w Rozdziale IX podkrelono kilka istotnych z nich, dodajc do nich kolejne uwagi, a take podniesiono par dodatkowych aspektw wicych si z poczynionymi spostrzeeniami, w tym w powizaniu z unormowaniami konstytucyj-nymi oraz szerszym kontekstem teoretycznym i filozoficznoprawnym.

33

Rozdzia I

Przedawnienie z punktu widzenia podstawowych koncepcji pojmowania prawa

Rozdziay wprowadzajce w monografiach prawniczych pisane s zwykle z per-spektywy historycznej bd te teoretycznej, czy szerzej filozoficzno-prawnej. Niniejszy rozdzia wpisze si w t konwencj w do specyficzny sposb czc rozwaania hi-storyczne oraz teoretyczno-prawne. Wydaje si to uzasadnione z uwagi na to, e przedaw-nienie jest wprawdzie elementem praktyki prawniczej, majcej jak wszystko swoj histo-ri, ktr mona prbowa zrekonstruowa, jednake za histori t kryj si spory filozoficzno-prawne, ktre niewtpliwie wpywaj na t praktyk. Pojcie przedawnienia jest zawsze elementem szerszej konstrukcji, jak jest koncepcja prawa. Prawoznawstwo wspczesne, spogldajc na prawo diachronicznie, czyli szukajc ponadczasowych schematw w pojmowaniu prawa, wyrnia trzy dominujce i przeplatajce si przez stulecia w dyskursach prawniczych sposoby postrzegania i definiowania prawa. Zostay one wprawdzie zdefiniowane i opisane, zyskujc zdyscyplinowan form dopiero w nowoczesnoci pod wpywem owieceniowego scjentyzmu, ale nie sposb zaprze-czy, e byy obecne od dawna w myleniu o prawie w szeroko pojtym zachodnim kr-gu kulturowym. Te sposoby postrzegania prawa mona upraszczajco okreli jako: ju-snaturalizm7, pozytywizm prawny oraz realizm prawniczy. Kady z tych nurtw epistemologicznych skupia si na innych wanych kwestiach zwizanych z prawem jusnaturalizm na zwizkach prawa z zewntrzn wobec niego natur czowieka bd wiata, a take na problematyce autonomii prawniczej susznoci i sprawiedliwoci wzgldem procesw woluntarystycznego stanowienia prawa przez wadz (vide symbo-liczny dla podejcia prawnonaturalnego konflikt Antygony i Kreona w Sofoklejskim dra-macie). Pozytywizm z kolei podkrela zwizki prawa z wadz, z wol polityczn, jak rwnie ze spoecznymi konwencjami, czynic przedmiotem swojego ogldu i kluczem do definiowania prawa jzyk, a zwaszcza teksty prawne bdce przede wszystkim efek-tem stanowienia. Realizm natomiast szuka definicji prawa w empirycznie pojmowanych

7 Mianem jusnaturalizmu w ramach oglnej refleksji nad prawem okrela si rne teorie prawa natu-ralnego (A. Kozak [w:] A. Bator, W. Gromski, A. Kozak, S. Kamierczyk, Z. Pulka, Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny, Warszawa 2006, s. 39-40) i taka te konwencja terminologiczna bdzie stosowana w niniejszych rozwaaniach.

34

Rozdzia I

faktach, stronic od poszukiwania prawa w ksikach, czy w ideologicznych deduk-cjach, usiuje znale je w poznawalnej praktyce w dziaaniu jednostek i grup spoecz-nych. Z perspektywy kadego z wymienionych typw zapatrywa na prawo status i sens przedawnienia rysuj si odmiennie, przy czym kady z teoretycznych punktw widze-nia zwraca uwag na to, co w badaniu przedawnienia jest, bd moe okaza si wane. Wypada zatem powici nieco miejsca problematyce przedawnienia z punktu widzenia wyodrbnionych nurtw teoretyczno -prawnych, wplatajc w te rozwaania uproszczon rekonstrukcj dziejw przedawnienia w krgu zachodniej, a zwaszcza europejskiej, kontynentalnej kultury prawnej.

Koncepcje prawnonaturalne a przedawnienie1.1.

Przegld koncepcji teoretycznych naley rozpocz od jusnaturalizmu. Mimo i pod rzdami nowoczesnoci trafi on, jak si wydaje susznie, do lamusa, to przez wik-szo dziejw zachodniego prawoznawstwa stanowi ewidentnie gwny nurt prawni-czych rozwaa. Najoglniej rzecz ujmujc, koncepcje prawnonaturalne zakadaj, e prawo to czciowo przynajmniej autonomiczny wobec stanowienia zesp powinnoci wynikajcych z natury czowieka, spoeczestwa bd te natury samego prawa. Zwykle natura ta nie jest pojmowana w sensie biologicznym, lecz ma autonomiczny, humani-styczny wymiar (natur czowieka postrzega si zwykle w opozycji do natury zwierz-cia, czyli niejako w oderwaniu od przyrody i praw dungli). Wedug wikszoci kon-cepcji prawnonaturalnych, prawo jest zwizane z moralnoci i racjonalnoci, a przez to zasadniczo uniwersalne, czyli akulturowe (nie zaley od uwika lokalnych i wiado-moci) i oczywicie niezalene od procesu stanowienia. Tradycja prawnonaturalna naka-zuje rozpatrywa prawo take w pewnej autonomii wobec czasu. Wprawdzie formuo-wano teorie prawa natury zakadajce jego tzw. zmienn tre (o czym w dalszych rozwaaniach), to jednak rdze teorii prawnonaturalnych stanowi te, ktre przyjmuj trway, a nawet wieczny charakter wszystkich, bd zdecydowanej wikszoci, upraw-nie naturalnych8. Koncepcje prawa natury lokuj to prawo w sferze powinnoci rozu-mianej jako sfera wprawdzie (wedug wikszoci jusnaturalistw) w jaki sposb zo-biektywizowana, ale autonomiczna wobec bytu obejmujca nie to, co jest, ale to, co by powinno. Ma to dwie wane konsekwencje. Pierwsza z nich dotyczy epistemologii czyli poznawania prawa. Skoro prawo lokuje si po stronie powinnoci, to jego badanie wymaga metod innych ni metody empiryczne, ktre powstay i rozwiny si jako su-ce do badania sfery bytu. Teorie prawa natury proponuj zwykle metody oparte na

8 J. Oniszczuk, Filozofia i teoria prawa, Warszawa 2008, s. 51.

35


dedukcji, czyli wyciganiu konsekwencji z twierdze uznawanych za aksjomatyczne przy uyciu okrelonych, uznawanych za mniej lub bardziej pewne regu inferencyjnych przede wszystkim regu logiki. Chrzecijaskie koncepcje teologiczne zwykle propo-nuj alternatywnie jak form introspekcji (gdy prawo natury zapisane jest w ludzkiej duszy9) bd egzegez witych pism.

Druga wspomniana konsekwencja wie si z tez, e obowizywanie prawa na-tury nie zaley od jego faktycznej realizacji. To znaczy, e uprawnienia naturalne stano-wi wyraz mniej lub bardziej zobiektywizowanej powinnoci okrelonego zachowania si, a ich status nie zaley od tego, czy s realizowane czy te nie, a tym bardziej od tego, czy s czy te nie s sankcjonowane i gwarantowane przez aparat sdowniczy. Innymi sowy uprawnienie o charakterze prawnonaturalnym obowizuje (jest traktowane jako w pewnym sensie realnie istniejce) bez wzgldu na to, czy dostrzega je i sankcjonuje wadza pastwowa, a take niezalenie od tego, czy strony stosunku prawnego, ktrego tre wyznacza prawo naturalne, w ogle zdaj sobie spraw z tego, e s stronami ta-kiego stosunku. Nie pozostaje to oczywicie bez wpywu na postrzeganie przedawnienia przez jusnaturalizm, o czym bdzie jeszcze mowa.

Uzasadnienia dla obowizywania prawa naturalnego s rne. Od tradycyjnych teologiczno-sakralnych upatrujcych rda prawa w mniej lub bardziej spersonalizo-wanym bstwie, przez ontologiczne (czyli zakadajce, e prawa natury wynikaj po-dobnie jak prawa przyrody z istoty i charakteru rzeczywistoci) czy racjonalistyczne, lokujce rda prawa w ludzkim rozumie o transcendentalnym charakterze, a po uza-sadnienia aksjologiczne, uznajce za rdo praw pewne zobiektywizowane wartoci oraz uzasadnienia pragmatyczne, w myl ktrych prawa naturalne s po prostu lepsze ni jakiekolwiek inne. Jusnaturalizm, najoglniej rzecz ujmujc, odrzuca woluntaryzm

9 Prawo naturalne jest zapisane i wyryte w duszy kadego czowieka, poniewa jest ono rozumem ludzkim nakazujcym czyni dobro, a zakazujcym grzechu... Jednake ten przepis rozumu ludzkiego nie mgby mie mocy prawnej, gdyby nie by gosem i wykadni wyszego rozumu, ktremu nasz rozum i nasza wolno powinny by poddane (Leon XIII, enc. Libertas praestantissimum). KKK 1955 Prawo Boe i naturalne (Sobr Watykaski II, konst. Gaudium et spes, 89). Wyznacza czowiekowi drog prak-tykowania dobra i osigania jego celu. Prawo naturalne wyraa pierwsze i istotne zasady kierujce yciem moralnym. Jego punktem odniesienia jest zarwno denie do Boga, ktry jest rdem i sdzi wszelkiego dobra, oraz poddanie si Mu, jak rwnie uznanie drugiego czowieka za rwnego sobie. Gwne przepisy prawa naturalnego zostay wyoone w Dekalogu. Prawo to jest nazywane prawem naturalnym nie dlatego, e odnosi si do natury istot nierozumnych, lecz dlatego, e rozum, ktry je ogasza, naley do natury czo-wieka. Gdzie s wic zapisane (te zasady), jeli nie w ksidze wiatoci, ktra zwie si Prawd? W niej jest zapisane wszelkie sprawiedliwe prawo. Z niej przenika do serca czowieka postpujcego sprawiedliwie. Nie tylko w sposb przejciowy, ale jakby wyciska si na niej, jak na wosku wyciska si obraz sygnetu, ktry przechodzi na wosk, pozostajc na piercieniu (w. Augustyn, De Trinitate, 14, 15, 21). () KKK 1956 Prawo naturalne, obecne w sercu kadego czowieka i ustanowione przez rozum, jest uniwersalne w swoich przepisach i jego wadza rozciga si na wszystkich ludzi. Wyraa ono godno osoby i okrela podstaw jej fundamentalnych praw i obowizkw. Cyt. [za:] www.teologia.pl/m_k/kkk1p14.htm#2 (do-stp z dnia 2 lipca 2014 r.).

www.teologia.pl/m_k/kkk1p14.htm#2

36

Rozdzia I

prawa, czyli jego zaleno od woli nie tylko od woli wadzy prawodawczej (z wyjt-kiem koncepcji teologicznych, w ktrych bstwo ma woluntarystyczny wpyw na form i tre prawa), lecz take od woli stron stosunkw prawnych praw tych nie mona nada, nie mona te ich znie, ani te pozby si wynikajcych z nich uprawnie10.

W wietle powyszego, w kontekcie tematyki prowadzonych rozwaa, szcze-glnie istotna wydaje si jednak konstatacja, e w istocie w myl wikszoci koncepcji prawa natury pojcie przedawnienia roszczenia jest pozbawione sensu. Prawo jest prze-cie zespoem zwykle ahistorycznych powinnoci niezalenych od czowieka (w niekt-rych koncepcjach powinnoci te nie wygasaj nawet wraz ze mierci czowieka, lecz przechodz na nastpne pokolenia vide zemsta rodowa czy inne formy odpowiedzial-noci potomkw za grzechy przodkw, jak choby grzech pierworodny). Naruszenie prawa nie wymazuje si z upywem czasu. W ten sposb uzasadniano nie tylko wiecz-no grzechu, lecz take w czasach nam wspczesnych argumentuje si m.in. nie-przedawnialno zbrodni przeciwko ludzkoci, zbrodni wojennych, czyli aktw, ktre naruszay fundamentalne i naturalne prawa jednostek czy caych grup spoecznych (od-powiedzialno za te czyny nie wygasa nawet wraz ze mierci winnych, lecz obcia ich nastpcw prawnych, vide odpowiedzialno za Holokaust11, czy wci ywe kwe-stie restytucji mienia, zwizane z dawnymi zbrodniami wojennymi). Z prawnonaturalne-go punktu widzenia nie jest moliwe okrelenie jakiego terminu, wraz z upywem kt-rego koczy si byt prawny danej normy prawa natury. Nie jest ona przecie efektem dziaalnoci woluntarystycznej, czyli aktem czyjej woli. Mona sobie jedynie wyobra-a przedawnienie jako wybaczenie, zrzeczenie si prawa w sytuacji, kiedy takie zrze-czenie jest w ogle moliwe (wikszo jusnaturalistw, zwaszcza nowoytnych, zna pojcie praw niezbywalnych, vide synne droits inalinables zwizane z Deklaracj Praw Czowieka i Obywatela12). Strona bdca wierzycielem okrelonego roszczenia, od-puszcza je drugiej stronie, jeeli natura roszczenia na to zezwala. W ten sposb roszcze-nie przestaje by konieczne do spenienia, jednake, jak si wydaje, w dalszym cigu w jaki sposb trwa, trwa bowiem norma prawa natury determinujca to roszczenie.

Ilustracj takiego podejcia moe by przykad podawany przez M. Kulika, kt-ry wskazuje, e ju w staroytnym prawie ydowskim funkcjonowaa instytucja z ob-szaru prawa rzeczowego, dotyczca podejcia do niewolnika, bdcego Izraelit, ktry odda si w niewol za dugi. Taki niewolnik, zgodnie z Ksig Wyjcia, mg suy

10 J. Oniszczuk, Filozofia, s. 52-53.11 Zob. te: G. Skpska, Prawo i pami o zbrodniach [w:] Prawo-wadza-spoeczestwo-polityka.

Ksiga jubileuszowa profesora Krzysztofa Paeckiego, Toru 2006, s. 287-299.12 Szerzej na temat tej koncepcji, rozwinitej w owieceniu, ale wywodzcej si od Platona pisze:

M. Piechowiak, Do Platona po nauk o prawach czowieka [w:] Ksiga jubileuszowa profesora Tadeusza Jasudowicza, red. J. Biaocerkiewicz, M. Balcerzak, A. Czeczko-Durlak, Toru 2004, s. 332 i n.

37


wacicielowi jedynie przez sze lat, jednak w myl Ksigi Kapaskiej nie duej ni do roku jubileuszowego, cho grzech, ktry spowodowa niewol trwa w dal-szym cigu i mg rodzi negatywne skutki spoeczne, choby w postaci haby. Jak wskazuje powoany autor: Uregulowania te dotyczyy co prawda stosunkw wasno-ciowych, jednak ich cel tkwi w ograniczeniu czasu, przez jaki Izraelita mg by nie-wolnikiem. Ide ich byy wartoci humanitarne, wic w pewnym sensie funkcja ich bya zbliona do tej, jak wspczenie spenia instytucja przedawnienia13. Po upywie cza-su naleao odpuci niewolnikowi naruszenie porzdku, ktre wpdzio go w niewol, czyli zaprzesta wycigania z tego faktu niektrych realnych i ujemnych konsekwencji, co nie oznaczao wcale, i byy niewolnik przestawa by winny grzechu. Zreszt mo-tyw odpuszczenia win jako znoszenia pewnego zobowizania bez wymazania lecego u jego podstaw grzechu jest wielce popularny w ydowskiej tradycji prawnej, ktrej oddziaywania na europejsk myl prawnicz w ramach tzw. tradycji judeochrzecija-skiej byy i nadal pozostaj silne.

Sens przedawnienia z punktu widzenia koncepcji prawnonaturalnych bazujcych w czci na tradycji ydowskiej oddaje katolicki Kodeks Prawa Kanonicznego, ktry uznaje swoj wizj prawa naturalnego za obowizujcy powszechnie porzdek norma-tywny. Jak stanowi kanon 197 tego Kodeksu, przedawnienie jest sposobem nabycia lub utraty prawa subiektywnego bd te uwolnieniem si od obowizkw. W tym zakresie Koci przyjmuje rozwizania funkcjonujce w ustawodawstwie cywilnym danego kraju, z zastrzeeniem jednak wyjtkw przewidzianych w kanonach Kodeksu Prawa Kanonicznego. Takie wyjtki przewiduje kanon 199. Z punktu widzenia tematyki pro-wadzonych rozwaa warto zwrci uwag na ustp 1 tego ostatniego kanonu, w myl ktrego nie podlegaj przedawnieniu prawa i obowizki wynikajce z prawa Boego naturalnego lub pozytywnego. Wynika std wyranie, e te zobowizania o charakterze prawnonaturalnym nie przedawniaj si, gdy prawo determinujce te zobowizania jest wieczne i nie zmienia si wraz z upywem czasu14. Ponadto do kategorii takich wyjtkw od reguy poszanowania przedawnienia wynikajcego z ustawodawstwa cywilnego da-nego kraju zaliczy naley to, e w wietle Kodeksu Prawa Kanonicznego (kanon 198) przedawnienie w ogle jest wane, jeeli opiera si na dobrej wierze, istniejcej nie tyl-ko na pocztku, ale take przez cay czas wymagany do wystpienia przedawnienia

13 M. Kulik, Przedawnienie karalnoci i przedawnienie wykonania kary w polskim prawie karnym, Warszawa 2014, s. 1. Autor ten podkreli przy tym, e bya to instytucja z zakresu prawa prywatnego, a nie przedawnienie w ujciu prawnokarnym.

14 P. Skoneczny, Koncepcja przedawnienia kanonicznego. Uwagi prawnoporwnawcze i teoretyczno-prawne do kanonu 197 KPK ze szczeglnym uwzgldnieniem kanonizowanej ustawy polskiej, Pr. Kan. 2013, nr 1(56), s. 25.

38

Rozdzia I

(z zachowaniem kanonu 1362, ktry wszak dotyczy przedawnienia odnonie do prze-stpstw).

Na og teoretycy prawa naturalnego podkrelaj, e przedawnienie moe by dopuszczalne, jednake zwizane jest z rwnowag susznych i sprawiedliwych upraw-nie obydwu stron stosunku prawnego. Jest to zwizane z duym naciskiem kadzionym w teoriach prawa natury na zwizki norm prawnych z moralnoci. Jusnaturalici rozpa-truj przedawnienie cznie z innymi instytucjami tzw. dawnoci w ramach problematy-ki wpywu czasu na ksztat i tre prawa. Oczywicie poszczeglne podgldy prawnona-turalne rni si od siebie. O ile nowoytni zachodni teoretycy niemal powszechnie przyjmowali np. prawnonaturalny charakter wasnoci, o tyle dawni greccy czy rzymscy jusnaturalici nie wizali na og wasnoci z prawem natury15. Nawet w. Augustyn, klasyk chrzecijaskiego jusnaturalizmu, twierdzi, e wasno i uprawnienia z ni zwizane to wytwr ludzki zabierzcie jednak prawo cesarzy pisa i kto bdzie mg powiedzie: ta willa jest moja?16. W konsekwencji uprawnienia zwizane z wa-snoci i ich ograniczenia w czasie, to zdaniem w. Augustyna, do reprezentatywnym dla antycznego prawoznawstwa, kwestia prawa ludzkiego.

W nowoytnoci wasno na trwae zyskaa prawnonaturalny wymiar w jusna-turalistycznych teoriach. Wynika to zdaniem niektrych autorw z prokapitalistyczne-go i antyfeudalnego charakteru nowoytnej ideologii prawnonaturalnej, w ktrej trady-cyjne motywy susznoci, sprawiedliwoci i cnoty zostay stopniowo zastpione przez triad wolno rwno wasno17. Innymi sowy, nowoytnym jusnaturalistom chodzio o to, by znale, argumentacyjnie uzasadni, rozpowszechni i utrwali trans-cendentalne uzasadnienie dla wartoci normatywnych istotnych dla buruazji i kapita-listycznego wolnego rynku, tak by immunizowa te wartoci na ewentualny wpyw prawa ustanawianego przez wadz opart przecie bardzo dugo na rnych wersjach systemu feudalnego.

Mimo e wasno bya w nowoytnych teoriach prawa natury czsto obdarzana przymiotami prawa nienaruszalnego i witego, to na og dopuszczano moliwo wpywu czasu na uprawnienia i obowizki zwizane z wasnoci. Mona to tumaczy wzgldami pragmatycznymi w nowym kapitalistycznym systemie gospodarczym wieczno prawa wasnoci moga by nie tylko rdem korzystnych uzasadnie dla jego ochrony, lecz take w niektrych przypadkach potencjaln przyczyn praktycznych problemw i teoretycy prawa natury zdawali sobie z tego spraw.

15 J. M. Kelly, Historia zachodniej teorii prawa, Krakw 2006, s. 56 i 97.16 Ibidem, s. 129.17 M. Borucka-Arctowa, Prawo natury jako ideologia antyfeudalna, Warszawa 1957, s. 16.

39


Nowoytni jusnaturalici, mimo i uznawali prawnonaturalny charakter wasnoci, w zdecydowanej wikszoci dopuszczali dawno, a zwaszcza nabycie wasnoci w dro-dze zasiedzenia czy przedawnienie roszcze z wasnoci zwizanych. Uzasadnieniem przedawnienia byy przede wszystkim suszne i sprawiedliwe uprawnienia tego, kto na przedawnieniu korzysta. Std duy nacisk kadziony by na takie kwestie jak dobra wia-ra, humanitaryzm, ch dalszego uczciwego ycia. Ten sposb argumentacji by obecny u m.in. H. Grocjusza, S. Puffendorffa, Ch.Wolffa, a take I. Kanta18. Ostatni z wymienio-nych autorw wprost pisa, e przedawnienie roszcze dawnego posiadacza naley do prawa natury19.

Jak zauway XIX-wieczny polski teoretyk i historyk prawa natury F. Sotwiski w swojej monografii Prawo natury prywatne systematyzujcej dorobek nowoytnych jusnaturalistw w zakresie prawa prywatnego, przedawnienie jest pewnym wanym wy-jtkiem w korpusie prawa naturalnego. Wskaza mianowicie, i: Przedawnienie jest to nabycie rzeczy albo prawa lub uwolnienie si od obowizku () dlatego jedynie, e waciciel rzeczy lub prawa swego przez dugi czas nie uywa () nabycie cudzej rze-czy bez zgody waciciela sprzeciwia si wyobraeniu prawa wasnoci. Przedawnienie dzieli si na przedawnienie nabywcze [praescriptio adquisitiva], jeeli po upynieniu pewnego czasu rzecz lub prawa cudze przez posiadacza tyche nabyte zostanie () oraz przedawnienie umarzajce [praescriptio extinctiva] to jest uwolnienie si od jakowego obowizku dlatego jedynie, e waciciel przez dugi przecig czasu prawa swego nie uywa20. Analizujc krytycznie pogldy H. Grocjusza, Ch. Wolfa i S. Puffendorffa, wspomniany polski teoretyk prawa natury twierdzi, e w stanie naturalnym przedaw-nienie nie ma charakteru prawnego, a wynika tylko z potrzeb obrotu, a te potrzeby co do zasady nie mog by rdem praw. Przedawnienie, aby mona je byo w ogle dopu-ci, naley wywodzi tylko z obowizkw moralnych, np. dobroczynnoci, wdziczno-ci, bezpieczestwa i pomylnoci ludzkiej. Co do zasady kade uprawnienie trwa w czasie tak dugo, jak uprawniony ma wol je posiada i ze korzysta21. Zasiedzenie czy inne postaci dawnoci musz mie wyjtkowy charakter. Autor ten wskazywa m.in. e rozum nie oznacza ani oznaczy nie moe jak dugo rzecz posiadan by winna, aby od niej waciciel rzeczywisty wyczonym by mg, a take posiadanie rzeczy cu-dzej jest bezprawiem, a zatem bez pooenia prawnego czynu, ktrym tylko by moe

18 R. Wojtyszyn, Szkoa prawa natury. Od Hugona Grocjusza do Johna Lockea, WSE 2007, t. I, s. 52 i n.

19 P. Szymaniec, Problematyka wasnoci w filozofii prawa Immanuela Kanta, WSE 2009, t. III (Wa-sno idea, instytucje, ochrona), red. M. Sadowski, P. Szymaniec, s. 42.

20 F. Sotwiski, Prawo natury prywatne poczone z uwagami nad prawem rzymskiem, kodexem gali-cyjskim i francuzkim dotd obowizujcym, t. I, Krakw 1825, s. 190.

21 Ibidem, s. 192-193.

40

Rozdzia I

zezwolenie waciciela, adnego prawa nie gruntuje. Co rwnie istotne, F. Sotwiski twierdzi, e: nawet domniemane zezwolenie waciciela prostym jego zaprzeczeniem znosi si, bo domniemanie rzeczywistoci ustpowa powinno. Std wypywa, e tylko w stanie cywilnym, na fundamencie umowy, przez ktr na wszelkie rodki do bezpie-czestwa i pomylnoci obywatelskiej spoecznoci zmierzajce zezwalamy, przedaw-nienia za prawny sposb nabycia przyjtymi, i przez Rzdzcego oznaczonymi by mo-g22. Skoro zatem aden rozum nie jest w stanie skutecznie i przekonujco okreli jak dugo ma trwa uprawnienie, tym samym takich kompetencji nie moe mie prawodaw-ca. Co wicej, jak wynika z rozwaa powoanego autora, nawet fakt zezwolenia waci-ciela czy wierzyciela nie uzasadnia zmiany statusu roszczenia. Mog je tylko uzasadnia wysze wartoci, chyba e dotyczy to wycznie reimu cywilnego, ktry utosamiany jest z reimem kontraktualnym. Na gruncie tego reimu strony umowy a take wadza (Rzdzcy) mog ograniczy trwanie roszczenia w czasie. Wydaje si jednak, e powin-no to by ograniczenie aprioryczne, ustanowione i znane stronom z gry, gdy pniej ju aden rozum nie moe wpyn na status roszczenia.

F. Sotwiski podkrela przy tym istnienie wielu wymogw, ktre warunkuj w ogle moliwo przedawnienia (jako instytucji zdecydowanie wyjtkowej). Pisa, e naley dba o to, by przedawnienie nie odbywao si ze szkod dla dobra publicznego lub prywatnego i w zwizku z tym wymieni liczne warunki jego dopuszczalnoci. Jed-nym z takich podstawowych warunkw jest dobra wiara, a w przypadku deliktw dal-sze uczciwe ycie i ch poprawy. Polski teoretyk, syntetyzujc prywatnoprawny doro-bek jusnaturalizmu pisa wprost, i przedawnienie nie moe suy prostemu wyzbyciu si zobowizania ze wzgldw merkantylnych czy instrumentalnych. Przedawnia si mog tylko niektre uprawnienia, co do ktrych nie jest to wyczone przez ich cel, bd zdecydowanie na drugim miejscu przez funkcjonalne uwikania ustawy. Nie przedaw-niaj si prawa monarchii, obowizki rodzicielskie i proste zezwolenia, a take upraw-nienia osb, ktre nie mog skutecznie dochodzi realizacji swoich praw, czyli np. ma-oletnich, nieobecnych, przebywajcych w niewoli itp. Wynika to z prawnonaturalnej zasady, wyraonej w rzymskiej paremii Agere non valenti non currit praescriptio, czyli niezdolno do dziaania sprawia, e przedawnienie nie biegnie. Bieg przedawnie-nia jako instytucji wyjtkowej moe by atwo przerwany przez kade niemal dziaanie waciciela zmierzajce do realizacji uprawnienia pozwanie przeto czyli zgoszenie si rzeczywistego waciciela, oraz wszelki inny rodek prawny tamujcy mono na-bycia rzeczy23.

22 Ibidem, s. 193-194.23 Ibidem, s. 349-350.

41


Nieco inaczej na przedawnienie spoglda teoria prawa natury o zmiennej treci. Teoria ta opiera si na kantowskiej wizji rozumu jako rda praw i o ile formalne aspek-ty prawa naturalnego nie ulegaj zmianie, to zmienia si jego tre. Ta jest bowiem de-terminowana przez cele spoeczne, a te musz si zmienia w czasie. Prawo natury, mimo i jego zawarto ulega zmianie, jest w danym momencie historycznym uniwer-salne i zasadniczo akulturowe, czyli moe by stosowane do oceny dziaa kadego czowieka bez wzgldu na takie czynniki, jak wiadomo obowizywania susznego prawa, czy imperatywy lokalne wynikajce ze zwyczaju czy z prawa pozytywnego. In-nymi sowy, zawsze jest jakie prawo naturalne, ktre moe by powszechnie stosowa-ne, ale tre tego prawa ulega zasadniczym zmianom w czasie.

Najbardziej znany przedstawiciel teorii prawa natury o zmiennej treci, niemiecki filozof R. Stammler powica przedawnieniu nieco miejsca w swojej ksice dotyczcej teorii sprawiedliwoci, gdzie przedawnienie czy zasiedzenie podaje wanie jako przy-kad mechanizmu zmiany treci susznego prawa w zwizku ze spoecznymi celami. Z uwagi na niepewno statusu prawnego dawnych faktw czy grob niepewnoci bd zawieszenia w pewnym momencie trzeba przyj, e tre dawnego prawa zmie-nia si na tyle, by ignorowa jego tre (jak w przedawnieniu uwalniajcym pra-escriptio extinctiva) bd te zastpi je cakiem inn treci (jak w przypadku zasiedze-nia czyli przedawnienia nabywczego praescriptio aquisitiva)24. Z punktu widzenia teorii prawa natury o zmiennej treci przedawnienie stanowi element naturalnej formy prawa (formalnego prawa natury), a jednoczenie jest wyrazem naturalnego i co do za-sady faktycznego procesu zbliania si prawodawstwa pozytywistycznego do wymo-gw prawa natury. Inaczej mwic, przedawnienie stanowi wyraz upowszechnienia si konstatacji twrcw prawa pozytywnego, e trwanie treci kadego prawa musi by ograniczone w czasie ze wzgldu na cel tego prawa i wymogi susznoci. To ostatnie zastrzeenie jest bardzo wane, gdy, jak zauwaa R. Stammler, nawet sto lat nie uczyni za dobrem25. O ile przedawnienie (zwaszcza praescriptio extinctiva) jest elementem formalnym prawa, o tyle dotyczy ono jego treci roszczenie przedawnione przestaje by roszczeniem ze wzgldu na suszne cele spoeczne. Gdy chodzi o sposb ustalania tych ostatnich, w sposb typowy dla spadkobiercw kantyzmu R. Stammler proponuje jako klucz do ustalania susznych celw i susznego prawa specyficzn wersj imperaty-wu kategorycznego mylow konstrukcj wsplnoty ludzi o wolnej woli Gemein-schaft frei wollender Menschen26.

24 R. Stammler, The Theory of Justice, New Jersey 2000, s. 202.25 Ibidem, s. 202.26 M. Szyszkowska, U rde wspczesnej filozofii prawa i filozofii czowieka, Warszawa 1972,

s. 134.

42

Rozdzia I

Naley jednak zauway, e wspczenie koncepcje prawnonaturalne mocno stra-ciy na popularnoci (moe z wyjtkiem prowadzonych na wysokim poziomie abstrakcji dyskusji o prawach jednostki), a stanowiska jusnaturalistyczne zajmuj przede wszyst-kim teorie prawa oficjalnie zwizane z systemami religijnymi (np. nauka spoeczna Kocioa katolickiego), a take myliciele liberalni, z zaoenia podejrzliwi wobec prawa pozytywnego jako rda potencjalnych nieuzasadnionych ogranicze dla ludzkich przy-rodzonych praw, w tym przede wszystkim liberaowie ekonomiczni (np. libertarianie), ktrzy potrzebuj uzasadnie prawnonaturalnych dla delegitymizacji ogranicze wolno-ci gospodarczej, oraz regulacyjnych dziaa pastwa w sferze stosunkw ekonomicz-nych. Dla liberaw ekonomicznych (podobnie jak dla wikszoci jusnaturalistw nowo-ytnych) przedawnienie jest o tyle czynione przedmiotem rozwaa, o ile jest zwizane z centralnym dla nich pojciem wasnoci. Pragmatyczne cechy wasnoci czyni sen-sowno ingerencji prawa pozytywnego w trwanie uprawnie z ni zwizanych mocno problematyczn i zdecydowanie wyjtkow. Przedawnienie zatem musi by postrzegane jako instytucja wyjtkowa, dopuszczalna tylko i wycznie w zgodzie z pragmatycznym i aksjologicznym aspektem prawa, jeeli nie stoi to w sprzecznoci z celami i istot wa-snoci. Takie stanowisko przyjmowa m.in. klasyk szkoy chicagowskiej F. von Hayek27 czy M.N. Rothbard28. Ten ostatni wywodzi wszelkie uprawnienia czowieka, take te o charakterze prawnym, z naturalnego prawa do samoposiadania (analogicznie do pogl-dw ojca zaoyciela nowoczesnego liberalizmu J. Lockea). Skoro czowiek posiada siebie oraz swoje uprawnienia, to przede wszystkim on, a nie czynniki wobec niego ze-wntrzne (jak np. pastwo), powinien okrela

idea przedawnienia i jej realizacja w polskim kodeksie cywilnym · idea przedawnienia i jej...

Documents