filozofija istorije hegel

UNIVERZITET U NOVOM SADU

FILOZOFSKI FAKULTET

ODSEK: FILOZOFIJA

Seminarski rad iz predmeta filozofija istorije

Hegelovo shvatanje filozofije istorije

Studentkinja: Mentor:

Ivana Bosnić FL 38/10 Una Popović

Novi Sad, 2014.


Sažetak

U ovom radu, autorka želi da iznese Hegelovo poimanje filozofije istorije. Način

razmatranja je specifičan. Na samom početku rada, objašnjava se pojam slobode kod

Kanta i Fihtea. Nakon uvoda i objašnjenja uloge problema slobode u okviru razmatranja

istorije kod Hegela, objašnjava se izvesno Hegelovo samopostavljanje uma, kao i

rasvetljavanje “taktike” uma i njegovog “lukavstva”, za koga se, takođe, od samog

početka govori da je gospodar univerzuma, i da od njega, odnosno njegovog razvoja

zavisi celokupni razvoj, pa i završetak same istorije sveta.

Ključne reči

Kant, Fihte, sloboda, Hegel, dijalektika, um, lukavstvo uma, istorija, samosvest, kraj

istorije.

2


Uvod

O slobodi - Kant i Fihte

Kako bi se što bolje razumelo Hegelovo shvatanje filozofije istorije, neophodno je najpre

se pozabaviti određenim idejama preko kojih su njegovi prethodnici, Kant i Fihte, uticali

na razvoj njegovog shvatanja istorije.

Kant i Fihte razmatraju pojam ljudske istorije na različite načine. Najznačajnija Kantova

ideja u ovom kontekstu je princip svetske zajednice radi ostvarenja mira. Prema Kantu,

čin ostvarenja političke zajednice jeste čin ostvarenja čovekove slobode, odnosno čin

ostvarenja slobode učestvovanja u političkom životu, kao i čin razvijanja njegovih

praktičkih sposobnosti kao zasebne individue u zajednici. Drugi bitan Kantov pojam

jeste pojam „punoletstva“. Ovaj pojam jeste metafora za sticanje autonomije. Politička

zajednica odiše heteronomijom, međutim, cilj čoveka kao zasebne individue jeste

nezavisnost, odnosno autonomija. Čovek treba delati po sopstvenim zakonima i

principima. Cilj Kantove kritičke filozofije jeste razumevanje mišljenja kao subjektivnosti,

kao i u svojoj konkretnosti, koje samo sebe određuje u svojoj vlastitoj slobodnosti.1 Ovaj

čin označava čovekov izlazak iz zajednice, odnosno njegovo „sazrevanje“, sticanje

punoletstva. Taj čin zrelosti označava prelazak iz heteronomije u autonomiju. „Za Kanta

moral počiva na slobodnoj umskoj volji“.2 Čovek kao slobodno biće, nezavisno od

spoljašnjeg sveta, dela po sopstvenim zakonima - takva delatnost jeste moralna

delatnost.

Fihte, pak, donosi jedan nov način poimanja subjektivnosti. Prema Fihteu, subjektivnost

jeste principijelna delatnost koja je u isto vreme i čin slobode. Čin slobode podrazumeva

1 M. A. Perović, Istorija filozofije, Odsek za filozofiju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, Novi Sad, 2003/2004., str. 192.2 Isto, str. 203.

3


neuslovljenost čovekovog delanja. Fihte posmatra delatnost ljudske svesti. Fihte uvodi

jedan bitan pojam - pojam pragmatičnosti - tačnije, pragmatičnu povest ljudskog duha.

Svaka promena ljudskog duha ima neki proizvod, a svi ti proizvodi su proizvodi istog

duha. Od velikog je značaja pojam pragmatičnosti kod Fihtea, i nužno je pojasniti na šta

se sa njim konkretno smera, kako bismo se uveli u tematiku Hegelovog shvatanja

istorije. Pragmatička povest ljudskog duha govori o tome da je čovek onakav kakvog

sam sebe načini, dakle, vlastitim postupcima on gradi sebe, delajući po sopstvenim

zakonima, gde je sam sebi „vladar“. Ovo se može uporediti sa Kantovim pojmom

zrelosti u ljudskoj istoriji. Izlaženjem iz sopstvene nezrelosti, odnosno sticanjem

samostalnosti i mogućnosti delanja u državi, čovek dobija autonomiju, vlada samim

sobom, i to je ono što ga čini “punoletnim” u državnoj zajednici. Ovakav stav predstavlja

jedno od načela u Fihteovoj filozofiji, Učenju o nauci, na osnovu kojih ćemo kasnije u

radu predstaviti Hegelov postupak prevladavanja uma. Celokupna Fihteova filozofija,

kao i shvatanje istorije, vezana je konkretno za poimanje slobode, sve se zasniva na

slobodi, i ona je glavni princip njegovog učenja.

Razumevanje pojma slobode kod Kanta i Fihtea jeste centralno za Hegelovo

razmevanje istorije – sloboda i njeno samoostvarenje je kod njega iskristalizovano

prema načinu na koji su Kant i Fihte to razumevali. Upravo zbog toga je od velike

važnosti na samom početku rada uvesti u Kantovo i Fihteovo razumevanje pojma

slobode kroz ljudsku istoriju.

Hegelova dijalektika

Samopostavljanje uma

U ovom poglavlju neophodno je početi od Hegelove dijalektike upravo zbog pojašnjenja

načina dostizanja cilja uma, koji prema Hegelu predstavlja dostizanje slobode. Ovim

4


poglavljem objašnjava se odnos između razvoja duha i njegovog ispoljenja u svetskoj

istoriji. Prema Hegelu, dijalektika predstavlja racionalni pristup razvoja svega

postojećeg. U Hegelovoj dijalektici dolazi do samopostavljanja uma. Svet se postavlja

kao apsolut, kao celina svega postojećeg.

U prethodnom poglavlju fokus je bačen na Fihteovo razmatranje pojma slobode,

međutim, ono što je od velikog značaja za Hegelovo razmatranje istorije duha jeste

Fihteova trijada. Ono što asocira na Fihteovu trijadu - teza-antiteza-sinteza, kod Hegela

možemo uvideti kao aktuelan stav na osnovu koga funkcioniše njegova filozofija. Kod

Hegela imamo takođe početni stav, odnosno tezu, novi stav, odnosno samopostavljanje

početnog stava, antitezu, kao i sintezu. Ovo je od velikog značaja upravo zbog toga što

Hegel smatra da se svaki pojedinačni aspekt sveta kao celine provlači kroz trijadu teza-

antiteza-sinteza. Svaki aspekt sveta nastaje kretanjem kroz tirjadu, taj se proces

formuliše kao dijalektika.

Na osnovu trijade teza-antiteza-sinteza možemo uočiti Hegelovo samopostavljanje

uma/duha:

1. Pod tezom nazivamo proces samopostavljanja duha;

2. Drugi korak - antiteza - dolazi do postavljanja sopstvene negacije. Duh tada postavlja

sopstvenu negaciju, koja je produkt duha. Tim putem duh oslobađa prirodu - dakle,

postavljanjem sopstvene negacije on „izlazi iz sebe“ i postaje nešto drugo, vezano za

spoljašnjost, a to je priroda;

3. Treći korak podrazumeva vraćanje duha sebi samom, nakon izlaženja iz sebe

samog.

Prema Hegelovom sistemu krajnji cilj kretanja duha kroz tirjadu jeste dostizanje

apsoluta. Apsolut, kao krajnji cilj samorazvoja duha, izjednačava se sa umom. Dakle ,

prema procesu trijade, svetski duh, odnosno apsolut, izlazi iz svoje neposrednosti,

negira svoju početnu poziciju, napreduje u svojoj slobodnosti i kreće se ka jednom cilju,

tačnije kreće se u pravcu samoostvarenja, dostizanju samosvesti, slobodnosti. Ono što

se može zaključiti iz ovog izvedenog stava jeste da je čitava istorija uma zapravo jedan

dijalektički proces koji predstavlja napredak ka ostvarenju slobode, slobodnosti. „Jedna

5


misao koju filozofija donosi sa sobom jeste jednostavna misao uma da um vlada

svetom, da je, dakle, i u svetskoj istoriji zbivanje bilo umno...Um jeste supstancija kao i

beskonačna moć, jeste samom sebi beskonačna građa svakog prirodnog i duhovnog

života kao i beskonačna forma - ono što pokreće tu građu.“3 Iz navedneog citata vidi se

Hegelovo samopostavljanje uma kao izvorne moći nad celim svetom. Upravo iz takve

jedne pozicije možemo izvesti zaključak da um vodi svet, da je on gospodar

univerzuma.

Prema Hegelu, čovek je istorijsko biće, vremenito postojanje čoveka putem ostavarenja

slobode. Sam istorijski razvoj duha je vremenovanje umnosti, tačnije napredovanje u

svesti o slobodi. Tokom razvoja istorije duha um postaje svetskim, i preuzima ulogu

vladara svetske istorije. Celokupna ljudska istorija predstavlja samo niz usputnih stanica

svetskog duha, i njegovog razvoja, prema Hegelu. Dakle, na osnovu razvoja duha mi

gradimo ljudsku istoriju.

“Lukavstvo uma” u Hegelovoj filozofiji istorije

Samopostavljanje uma predstavlja bitan moment u razvoju ljudske istorije. Dokazano je

da se um postavlja kao glavni zakonodavac u svetu, zbog toga je nužno pozabaviti se

njegovom taktikom “upravljanja svetom”.

U Hegelovom sistemu razvoja duha može se uočiti jedan bitan momenat, a to je

„lukavstvo uma“, koje dolazi do izražaja u razvoju svetske istorije. Pod “lukavstvom

uma” podrazumeva se čitav razvoj sveta, kao i njegovo postojanje. Sve što se odvija u

svetu, sve što se u njemu razvija, ogleda se kroz razvoj duha, apsolutnog duha. Dakle,

očigledna je neka vrsta „manipulacije“ narodom. Sve što se dešava u prirodi, kao i

nama lično kao individuama, sve je to nužni proces samorazvoja duha. Dakle, svetski

um je nešto što je temelj, dok ostali aspekti sveta čine samo etape njegovog

3 G. W. F. Hegel, Filozofija istorije, FEDON, Beograd, 2006., str. 14.

6


samorazvitka. Sve što se čini u svetu, u društvu, sve je u interesu apsolutnog uma.

„Istorija sveta pripada oblasti duha“.4 Sve svrhe koje mi smatramo ličnim i individualnim

mogu postati umske svrhe. Opšti interesi duha pokazuju tendencije koje su vezane za

ono što je ostvareno u istoriji i za ono što tek treba da bude ostvareno, a to pojedinci

donose. “Lukavstvo uma” se može okarakterisati kao potpadanje pojedinačnih svrha

pod opštu svrhu. Pod pitanjem “lukavstva uma” podrazumeva se način na koji se odvija

svetska povest, prema Hegelu. Način na koji se ona ostvaruje jeste način upotrebe

pojedinačnih svrha za ostvarivanje vlastitih sadržaja. Hegelova tendencija jeste prikaz

naroda pod vladavinom svetskog uma, koji se možda može okarakterisati kao

egoistički, najpre zbog toga što narodi sve što čine čine za njega. Sve je u interesu

uma.

“Lukavstvo uma” obeležava Hegelovo shvatanje istorije upravo zbog toga što

predstavlja sam razvoj svetskog duha i njegovo delanje. Ono ljudsko se kreira time što

se izlaženjem iz sebe samog, i ulaženjem u borbu sa onom nepoznatim, prirodnim,

predstavlja prvi korak ka ostvarenju slobode ljudskosti. To da je sve u interesu duha

podrazumeva da se jedino na taj način može završiti istorija, time što će se kretanjem i

samorazvojem duha dostići ono krajnje, a to je samosvest.

Razdoblja svetske istorije

Hegel deli svetsku istoriju. Cilj podele svetske istorije jeste pokušaj, odnosno težnja ka

shvatanju čoveka kao čoveka, tačnije čoveka kao slobodnog bića, koje će samo sebi

kreirati život u zajednici. Ostvarenje slobode predstavlja, kao što je već navedeno, kraj

istorije i krajnji cilj razvoja svetskog duha, upravo zbog toga razdoblja svetske istorije

račvaju se prema kriterijumu saznanja stepena slobodnosti kroz ljudsku istoriju. To bi

4 Isto, str. 22.

7


značilo da sam kraj, tačnije poslednje razdoblje podrazumeva i dostizanje cilja duha, a

to je samosvest.

Dakle, prema pitanju o slobodnosti i postojanju slobode, može se napraviti kratak

pregled razdoblja preko kojih se protezao pojam slobode. Prema Hegelovom

razmatranju postoje tri glavna istorijska razdoblja.

Prvo razdoblje predstavljaju drevni istočni narodi. Ono što nije bilo od velikog značaja, u

ovom razdoblju, jeste znanje o slobodnoj volji. U to vreme nije se znalo o slobodi, nije

bilo slobodnih ljudi, već se sloboda odnosila samo na jednog čoveka.

Drugo razdoblje je znatno naprednije od prvog razdoblja, jer se svest o slobodi znatno

proširuje. U ovom slučaju sloboda nije pripadala samo jednom, već je više njih imalo

prava na takav čin. Pritom, nužno je napomenuti da su ostali ljudi, pored par onih koji su

bili slobodni, smatrani robovima. Ovo razdoblje obeležavaju Grci i Rimljani.

Treće razdoblje znatno je naprednije što se tiče sticanja znanja o slobodnosti čoveka

kao takvog. Germanski narodi, koji obeležavaju ovo poslednje razdoblje, stekli su svest

o tome da čovek može biti slobodan u svojoj suštini, i da je to zapravo jedini cilj

svetskog duha. Sticanje samosvesti predstavlja “kraj istorije” i krajnji je cilj društvenog

razvoja.

Može se zaključiti da se um i sloboda međusobno pretpostavljaju. Čovek posedovanjem

uma, odnosno sticanjem samosvesti postaje slobodan, a to je ono što je glavni interes

svetskog duha. Hegelov pristup razmatranja istorije čovečanstva kroz ova tri razdoblja

predstavljao bi prikaz kretanja duha ka sopstvenom cilju.

8


Tri načina razmatranja istorije

Hegel se bavi filozofskom istorijom sveta, i glavni predmet ovog poglavlja jeste

prikazivanje načina na osnovu kojih se može objasniti istorija sveta. Najpre, ukoliko

želimo na na što lakši način shvatimo filozofsku istoriju, koja je glavna tema ovog

poglavlja, neophodno je pojasniti i ostale načine na kojima se razmatra sama istorija

sveta.

Prema Hegelu postoje tri načina razmatranja istorije:

1. Izvorna istorija

2. Refleksivna istorija

3. Filozofska istorija.5

Svaki od ova tri načina razmatranja istorije ima svoj način pristupa i svaki od njih

označava posebnu tematiku. Prvi način razmatranja istorije, izvorna istorija, govori o

tome da je njen fokus razmatranja nekakva konkretnost. Ovaj način razmatranja istorije

opisuje konkretna dešavanja i događaje, ona je klasična istorija. Ova vrsta istorije

odgovara na pitanje “šta se kada desilo?”.

Drugi način razmatranja istorije, odnosno refleksivna istorija, ima složeniju tematiku od

prethodne: “Istorija koja reflektira - to je istorija čije prikazivanje izlazi iz okvira

sadašnjosti ne s obzirom na vreme nego s obzirom na duh.”6 Ova vrsta istorije može se

okarakterisati kao prikazivanje istorije jednog naroda. Druga vrsta istorije ima nekoliko

etapa:

1. Opšta istorija: “Zahteva se uopšte pregled cele istorije nekog naroda ili neke zemlje ili

sveta.”7

5 Isto, str. 5.6 Isto, str. 6.7 Isto, str. 8.

9


2. Pragmatička istorija

3. Kritički oblik refleksivne istorije

4. Pojmovna istorija.

Treći način razmatranja istorije jeste filozofsko razmatranje istorije. Ovaj način

razmatranja je od velikog značaja za tematiku o kojoj je reč u ovom radu. “Najopštija

definicija koja može da se da jeste da filozofija istorije ne znači ništa drugo nego

misaono razmatranje istorije.”8 Bitan termin je termin misaono upravo zbog toga što je

misao, odnosno mišljenje, glavna karakteristika čoveka kao čoveka, i to je nešto što nas

razlikuje od ostalih živih bića. Ono što dalje sledi nakon misaonog razmatranja istorije

jeste jedno saznanje: “Tek iz samog razmatranja istorije sveta treba da proistekne da je

zbivanje u njoj bilo umno, da je ona bila umni, nužni tok svetskoga duha.”9 Dakle, uviđa

se da je celokupna istorija sveta zapravo istorija svetskog duha, uma, čime dolazimo do

konstatacije da je um “lukav”, i da manipuliše ljudima, a nešto više o tome će biti reči u

daljem razmatranju. “Onom ko svet gleda umno, svet pokazuje svoj umni aspekt.”10

Ono što je sigurno jeste to da se um pokazuje u svojoj konkretnosti baš u istoriji. Od

velikog je značaja pomenuti Vikoa, koji pokušava da uvede ideju konkretne opštosti. Na

osnovu toga i Hegel govori o istoj. Idealno jeste idealno jedino ukoliko je konkretno. Duh

je nešto što je idealno, a jedino u istoriji duh dostiže pravu idealnost time što se javlja u

svojoj konkretnosti. Čin konkretnog delanja uma, manipulacija, može se reći, asocira na

nešto praktičko. Prava istina jeste praktičke prirode. Delanjem čovek sebe proizvodi,

postaje subjekat istorije, a to je nešto što Hegel želi da postigne u razmatranju istorije

sveta. Dakle, subjektivnost jeste cilj razvoja duha, a razvoj duha se odvija u

konkretnosti, praktički. Ovde možemo uočiti pozivanje na Fihteov pojam pragmatičnosti,

koji smo još na početku rada okarakterisali kao veoma bitan pojam, na koji će se Hegel

kasnije osloniti.

Dalje, pozabavićemo se tokom “manipulacije” duha, konkretnije suštinom njegovog

“lukavstva”. Prvenstveno, glavni cilj duha jeste dostizanje znanja o sebi. Ne bi li

8 Isto, str. 13.9 Isto, str. 15.10 Isto, str. 16.

10


dostigao cilj kome teži, on se mora poslužiti nekakvim sredstvima. “To pitanje o

sredstvima pomoću kojih sloboda proizvodi od sebe svet uvodi nas u pojavu same

istorije.”11

Prelazimo na jednu drugu tematiku koja je takođe od velikog značaja za ovo poglavlje.

Hegel tvrdi “Da se ništa veliko na svetu nije postiglo bez strasti.”12 Iz ovoga je jasno da u

ljudima nužno mora buknuti strast, tačnije želja za ostvarivanjem nečega njima važnog.

“Svetska istorija po sebi, tj. kao priroda, počinje sa svojom opštom svrhom - realizacijom

pojma duha; ta opšta svrha jeste unutrašnji, najunutrašnjiji nesvesni nagon, a sav posao

svetske istorije, sastoji se u tome da se taj nagon pretvori u svestan nagon.”13 U

interesu uma jeste ostvarenje slobode, dostizanje samosvesti. Samim tim, strasti su

sredstva uma u dostizanju tog cilja. “Lukavstvo uma” se ogleda u tome da je sve u

interesu duha. “Duh jeste unutrašnja duša svih pojedinaca.”14 Iz ovoga se može izneti

zaključak da su ljudi zapravo “sredstva” u postizanju cilja svetskog uma.

Takođe, veoma je važno reći po kom se principu kreću ovi načini razmatranja. Svaki od

načina razmatranja istorije su povezani, i upravo tom vezom među sobom, Hegel

pokušava da objasni proces dostizanja glavnog cilja duha. Kretanje apsolutnog duha od

sadašnjosti, zatim izlaženje iz sadašnjosti i sukobljavanje sa samim sobom, kao i

dostizanje izvesnog clja o kome je bilo reči… Svetska istorija funkcioniše na način na

koji i razvoj apsolutnog duha funkcioniše. Delanje, čisto praktičko delanje čoveka kroz

istoriju, paralelno – prolaženje duha kroz faze razvoja, dostiže se zajednički cilj, a to je

samosvest.

Takođe, još jedno vrlo zanimljivo zapažanje koje se odnosi na poređenje same

delatnosti svetskog uma sa hrišćanstvom. Čin delanja svetskog uma se može uporediti

sa hrišćanstvom: “Bog upravlja svetom; sadržaj njegovog upravljanja, i išunjavanja

njegovog plana jeste svetska istorija.”15 Dakle, svetski um ima plan, a plan je

napredovanje u slobodi pojedinca, pa samim tim i dostizanje samosvesti. Cilj dostignut

11 Isto, str. 26.12 Isto, str. 30.13 Isto, str. 32.14 Isto, str. 38.15 Isto, str. 45.

11


posebnim sredstvima o kojima je bilo reči jeste ponajpre subjektivnost, jer je subjektivna

volja pojedinca ono što svet pokreće u suštini.

Zaključak

12


U ovom radu govori se o Hegelovom poimanju filozofije istorije. Da bismo što bolje

razumeli šta konkretno podrazumeva ovaj pojam, nužno je dotaći se nekoliko bitnih

tačaka. Najpre, nipošto se ne može govoriti o Hegelu, bez osvrta na Kanta i Fihtea, kao

i njihovih pojmova slobode. U radu su, na samom početku, prikazani glavni motivi

Hegelovog pristupa razmatranju filozofije istorije, kao što su Kantov pojam punoletstva i

Fihteov pojam pragmatičnosti. Na osnovu ovih pojmova možemo uočiti da se Hegel

znatno oslanja na njihova učenja.

U daljem toku rada govori se o izvesnom Hegelovom samopostavljanju uma, sa kojim

se započinje istorija kretanja uma. Glavni cilj kretanja uma jeste sloboda, samim tim i

samoosvešćivanje. Sloboda i samosvest su dva bitna pojma u Hegelovoj filozofiji.

Prema Hegelovom razmatranju um vlada svetom i koristeći se svojim “moćima”,

videćemo od koje je on, zapravo, važnosti u razvoju ljudske istorije. Tu se javlja termin

“lukavstvo uma”, vrlo bitan termin jer predstavlja sam tok ljudske istorije, kao i glavnog

junaka iste.

Do kraja rada dolazimo do zaključka da je um glavni zakonodavac svetske istorije, i da

je njegova “taktika” upravljanja veoma interesantna, jer dostizanjem svog zacrtanog cilja

um zabeležava “kraj istorije”. Hegel govori o kraju istorije, tako što je najavljuje, upravo

zbog toga što um, nakon dostizanja izvesne samosvesti, ne vidi više bilo kakve potrebe

za daljim usavršavanjem. Kraj istorije znači ostvarenje carstva slobode, u kome vlada

harmonija. Hegelovski rečeno, istorija se završava kroz razvoj duha, jer ona teži

apsolutu do koga se mora stići prelaženjem preko raznih stupnjeva i usputnih stanica

ljudske istorije, ne bi li dostigla ono što želi.

Sadržaj

13


1. Uvod – O slobodi – Kant i Fihte………………………………………………………….3

2. Hegelova dijalektika – Samopostavljanje uma………………………………………….4

3. ”Lukavstvo uma” u Hegelovoj filozofiji istorije…………………………………………...6

4. Razdoblja svetske istorije………………………………………………………………….7

5. Tri načina razmatranja istorije……………………………………………………………..9

6. Zaključak………………………………………………………………………………….....13

7. Literatura…………………………………………………………………………………….15

Literatura

14


1. G. W. F. Hegel, Filozofija istorije, FEDON, Beograd, 2006.

2. M. A. Perović, Istorija filozofije, Odsek za filozofiju Filozofskog fakulteta u Novom

Sadu, Novi Sad, 2003/2004.

3. I. Kant, Kritika praktičkog uma, BIGZ, Beograd, 1990.

4. M. A. Perović, Praktička filozofija, Odsek za filozofiju, Filozofski fakultet Novi Sad,

Novi Sad, 2004.

15

filozofija istorije hegel

Documents