EVHADUD-DN- KRMAN'DE AHnBAZLIK VE KADIN

Pof. Dr. Mehmet Kanar*

XIII. yzyln balarndan itibaren Anadolu'da tasavvufi akmlar ken-dini hissettirmeye balad. Mool aknlarndan rahatsz olan ve ynetim tara-

fndan kendilerine fikirlerini syleme ve yayma frsat tannnayan ve bulun-duu ortamn dn vermez taassubunun basks altnda bunalan kimi muta-savvflar ve din bilginleri, aradklar ortamn Anadolu'da mevcut olduunu renince, gerek ran'dan gerekse Ortadou'daki dier yrelerden Anadolu

Seluklularnn hakim olduu Kk Asya'ya yneldiler ve Anadolu'ya gel-dikten sonra da ynetim tarafndan sayg ve hogr ile karlandlar.

Aslen iranl olup Irak'da yaayan daha sonra Anadolu Seluklular devrinde yaklak 30 yl boyunca Anadolu'nun muhtelif kentlerinde bulunan ve tasavvufi merebi ile Ortadou'da derin iz brakan Evhadu'd-din-i Kirnani (1164-1238) Anadolu'da ahilik tekilatn kuran Ahi Evren'in kaympederidir. Ahi Evren'le evlendird kz Fatma ise, o dnemde kadnlara zg bir sivil rgt olan Bileiyan- Rm (Anadolu Baclar)'un lideri Fatma Hatun'dur.

Daha ok bir rubai airi olan ve mer Hayyam ve sf air Eb Said Ebu'l-Hayr'dan etkilenen Evhadu'd-din-i Kirmiini'nin ahidbazlkla ilgili ruha-ilerinin says olduka fazladr. airin bu konudaki ruhailerinin ierikleri ince-

lendiinde, onun dnceleriniri elikili olduunu sylemek mmkndr. Bu konuya gemeden nce "ahid" ve "ahidbaz" kelimelerinin lugat anlamlarn verelim. Arapa kkenli bir kelime olan ahid, "tank; bir cmle veya ibareyi

pekitirici rnek; Yce Tanr; mUaledenin kalpte brakt iz ve tecelll; g-zel; gzel yzl gen erkek"dir. Arapa ahid ve bahten (=oynamak) fiilinin _ kknn birlemesinden meydana gelen "ahidbaz" kelimesi de "gzel yzl erkeklerle bir arada olan, onlarla har neir oian" veya argoda "kulampara,

olanc" anlamlarna gelir.

Kimlere ahid denilir ve ahidierde ne gibi vasflar bulunmaldr? Bu greceli bir kavramdr. Evhadu'd-din bu kavrama kendi bak asyla yle

aklk getirir: ahid, manada gzel olan, huyu da gzel olmas gereken kiidir. ahidin yz Tanr'nn ltfunun bir aynasdr. Bu yzden ahide ehvetle

bakmadn bir ruhaisinde u ekilde aklar:

':' Prof. Dr., stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi fars Dili ve Edebiyat Anabilim Dal Bakan.

NSHA, YIL: I, SA YI: 3, GZ 2001 7

EVHADU'D-DN- KiRMAN'DE AHDBAZLIK VE KADIN

Der to ki be dide-yi sefa minigerim Ni ez pey-i ehvet u h eva mfnigerfm Dfdiir-i hoet riyine-yi lotf-i hodast Ma der to bedan lotf-i hoda mfnigerim.

"Sana safa gzyle bakarken, ehvet ve heva hevesimiz/e bakmyoruz. Senin gzel yz/_~ Tanr'nn ltjimun aynas olduu iin, Tanr'nn ltjit ile sana bakyoruz. ,;

Ona gre insanolu suretler aleminde yaad iin manay ancak sil-retlerde grebilir. Bu suretler en gzel ekilde ahidierde yani gen ve gzel yzl erkeklerde tecelli eder. ahidin mslman veya hristiyan olmas da -nemli deildir.

Ters d peserii; merhem-i her ri tovi V ardyi-i in millet o in ki tovi Gyend mesfhii be ehiiromfelekfst An silret-i isfst o ma'nf tovf.

"Ey Hnistiyan olan! Heryaramn merhemi sensin. Bu milletin ve dinin ss sensin. Derler ki, Mesih drdnc fe/ektedir. O sa'nn silret i, manas ise sensin. "

ahid bir z ve ahidsiz can sadece kabuh.1:ur. Ayrca, iyi gzle baklmak artyla herkes ahiddir.

Bd dil goftem: Ey be ah id nikiis ah id mazest u can-i bfiihid pst Dil goft ki: ah id nezer-i hb-i tiist Der her ki to nik niger/, ah id st.

"Gnle dedim: Gzelle elenmek iyidir. Gzel badem iidir; gzelsiz can, kabuk. Gnl dedi: Gzel, senin iyi nazarn.

Kime iyi gzle bakarsan, odur gzel. "

ahid ile zahid arasnda sk bir ba vardr. Zahid doan ise, ahid g-vercindir. Dervi gzel bir yze bakt zaman, o suretin zahirinde deil, ma-

8 NSHA, YIL: I, SA YI: 3, GZ 2001

MEHMETKANAR

nasnda seyreder. Evhadu'd-din _sfirete yani gzele bakmasnn gerekesini bir ruhaisinde "Niin surete bakfm biliyor musun? Slretten baka bir eyde mana grlemez" eklinde aklar. Bir baka ruhaisinde de ahidin ama de-

il, ara olduunu belirterek "Ben kulum; ahid de gnlmn mabudu. Oahidi grmekten kastun, gnlmn beendii ahidi grmek Zahiri ahide gnl vermem. nk gnlmn istedii, aslolan o ahicf' der .

.Evhadu'd-d!n'e gre silfilerin gzel sevrneleri doaldr. Bu grn yle dile getirir: "Bu nazarn vebal olduunu s,anma sakn! Gzel dknl gnl ehline helaldir. Sifiler "her hal ve artla .gzel sever/er. te bu, a

kn deli/i, vuslatm tellaldr."

ahidbaz olmayanlar hakknda olduka sert ifadeler kullanan Evhadu'd-d1n, yedi kat gkteki kaplarn ancak ve ancak ahidbazlara alac.an syler. ahide ehvetle bakanlar iin hakaretamiz ifadelerde bulunan air, bir ruhaisinde byle kiilere "sddk" deil, "zndk" demenin daha doru ola-

can vurgularken, bir baka ruhaisinde de yle hkm verir:

H ahi ki buved dhidet ey merd-i eli! Manend-i Simdil be nezdik-i H eli! Ger ah id ra beriiyi ehvet talebi Seg ber to eref dare d u eytan be fezil

"Be hasta adam! ahidin alacaksa, Halil'in nazarmdaki smail gibi olsun. ahidi suf ehvet iin istiyorsan, kpek senden daha erefli, eytan senden dahafaziletlidir."

ahidbazlkla sulanan Evhadu'd-dln bunu kabul eder. ki ruhaisinde bu sulamalara yant verir.

"Gnlm gzelden bir zerre bile vazgemez. Gnlm gzelin yznden bakasna atim az. Kendinle ilgifen sen; benimle ne iin var? Sen deilsen, ben ahidbazm; gzel dknym ben!"

"Ne zaman kendi ahidimelen sze balasam, kendi varlmdan yok-lua yne!him. Bana ok ahidbaz olduumu sylyorlar. Evet, ahidbazm; ama iyi ahidbazm!"

u rubaideki szleri Evhadu'd-d!n'in ahidbazlk anlayyla eliir:

NSHA, YIL: I, SA YI: 3, GZ 2001 9

EVHADU'D-DN- KRMAN'DE AHDBAZLIK VE KADIN

Ta zan neberi kez haneri miraksen Ya ez ser-i zovk u haberi miraksem n raks-i mera raks-i hadiiyi memor Kez behr-i onin ho peseri miraksem

"Sanma ki hiinerle raksediyorzm ya da zevk/e ve bilerek raksediyorzm. Bu raksm siifyane bir raks sayma. Byle giizel bir olan iin raksediyorum. "

Aadaki rubaide de kadnlarla ahidier arasnda bir kyaslama yapar ve ahidierde ayr bir hava olduunu belirterek ahidieri tercih eder:

Her ho peseri ra harekiili digerest. V en der !eb-i her yekf nebat i digeresr Der r;ador u miize dilheran bisyarend Liken kole/ u geba heyali digerest!

"Her ho olan m bir baka hareketi var. Her birinin dudamda bir baka eker var. rtii ve izme iinde dilher ok ama Kl ah ve aba iindekinde bir baka hayat var!

Evhadu'd-dln ahidbazlk yznden iddetli eletirilere maruz kalnca, ahid szn azna almamaya almtr. Ne var ki btn bu tepkilere ramen o, iflah olmaz bir ahidbazdr. Aadaki rubaide onun ahidbazlk anla-y sapk sevgiyle badar ldedir.

Nezrest mera ki yad-i em red nekonem V endie-yi zulf u dr iz u he d n eka nem: Liken egerem biise dehed, red nekonem. Saliisi-yi serd td bedin hed ~ekonem.

"Emred admz azma almamaya, ziiliiften, yzden, yanaktan sz et-. memeye nezrim var. Ama bana bir biise verirse, reddetmem. Bu derece riya-

kdrlk yapamam."

Evhau'd-dln'i ahidbazlkla sulayan ve gzel delikanllara gnl vermesini, bulunduu makamla badatramayan kiilerden biri veviana Celaleddin-i Rfinl'dir. Meniikb'l-iirifin'~e Evhadi'd-dln hakknda u hikaye-

10 NSHA, YIL: I, SA YI: 3, G~ 2001

MEHMET KAN AR

!ere yer verilir: Bir gn Mevlana'nn huzurunda Evhadu'd-dll iin "Gzelleri severdi, fakat iffet ve isnet sahibiydi. Onlara bir ey yapamazd." derler. Bu-nun zerine MevHinii "Keke yapsayd ve geseydi!" cevabn verir.

Evhadu'd-dln'in gen ve gzel yzl erkeklerin ellerine mum veya kandil vererek onlarla birlikte raksetmesinin, sema srasnda gmleini ve ahidierin gmleklerini yrtarak gsn onlarn gslerine dayarnas ve

kendinden gemesinin normal bir iliki olarak deerlendirilmesi mmkn de-ildir. Mevlana ve mevlevllik uzman. Abdlbaki Glpnarl "Mevlana'da Ak" konusunu ilerken, onun hibir zaman eyh Evhadu'd-dln-i Kirmiinl ve-ya Fahreddln-i Iriiki gibi gzel delikanllara gnl vermediini, tasavvufa s

np kolay bir teville mutlak gzellii mukayyet gzellikte seyre kalkmadn, sonu olarak anonnal bir zevke sahip olmadn kaydeder.

Evhadu'd-dln'in sGretperestlik ve ahidbazlna kar olanlardan biri de ems-i Tebrizl'dir. Mendkb'l-drifin'de nakledildiine gre ems, Evhadu'd-dln'le Badat'ta karlar. Ona "Ne ile megulsn?" diye sorunca Evhadu'd-dln "Ay' leendeki suda gryorum." cevabn verir. Bunun zeri-ne ems "Boynunda ban yoksa niin ban kaldrp onu gkte gnnyor-sun?" der.

ranl profesr Bedlu'z-zamiin- FurGziinfer, Evhadu'd-dln'in kusuru-nun, hakikat gzelliini ve mana olgunluunu surete bakarak aramasndan

kaynaklandn, Prof. Dr. Mikail Bayram da, Evhadu'd-din'in merebinin ya-ylmasn, geriye halifeler brakmasn ve devlet adamlarnn ona deer vermi

olmalarn l alarak, onun samimiyetinin kt yolda olmadn kaydeder.

Evhadu"d-dln-i Kirmiinl'nin ruhailerinde kadnn yerini "emred" deni-len gzel yzl gen erkekler almtr. Ona gre kadn ocuk dourmal ve dul kalmaldr.

Td hest gam-i had, bebahriyendet Td bd to toyi hest, benenmriyendet Td zen n eka ni. b iv e-yi ferzend-i yetim n der mezen ey hdce ki negriyendet.

"Gamm olduka, bailamazlar sana .. Senlik olduka sende. gstermezler sa1a. Yetim ocuklu dul etmedike kadm, alma bu kapy efendi; amazlar sana. "

NSHA, YIL: I, SA YI: 3, GZ 2001 ll

EVHADU'D-DN- KiRMAN'DE AHDBAZLIK VE KADIN

Kadn bir ekere benzer. Nasl, her zaman eker yenilmezse, srekli olarak bir kadnla birlikte olmak da mmkn deildir. Erkekler iierini ss-lerken, kadnlar sadece dlarn sslerler. Kadna ak olan kii hamlktan kurtulamaz. nk tasavvuf yolunda yryeniere katlnlar her an yeni tuzak-lar kurarlar. Kadn ve ocuk sufi iin bir engeldir. Bu ikisini arzu eden kii tabiat dairesinden teye geip ruhlar alemine ulaamaz. Evhadu'd-d!n-i Kirmani aile ve evlilik kurumuna sadece bir dnem iin yaplmas ve katla-nlmas gereken zoraki bir grev gzyle bakar.

Ord h ahi, ez zen u ferzend bo bor Merdane der ey, zi h i u peyvend bobor Her iz ki hest, bend-i rdhesi lord. Bd bend eglne reh ievi? Bend bobor.

O 'nu istiyorsan, kadmdan, ocuktan ilgin i kes. Yiite k ortaya; yakm/anndan ilgini kes. Herey engeldir senin yolunda. Ba varken, nasl yiiryeceksin? Bam kes.

*Konu ile ilgili kaynaklara ulamak iin baknz: Mehmet Kanar, Evladu'd-dfn-i Kirmiinf'nin Ruhaileri [Metin-inceleme-Tercme], nsan Yaynlar, stanbul 1999 ve burada verilen bibliyograzya.

12 NSHA, YIL: I, SA YI: 3, GZ 2001