tabula rasa--felsefe&teoloji- ssn 1302_-8898 yl:3 say:9 eyll-aralk 2003

DN EGTMNDE KAVRAM GRETM

Saadettin ZDEMR*

zet: renme, insan hayatnn balangcndan sonuna kadar devam eder. yle ki hayatn tm aamalarnda elde edilen davranlarn tamam bir tr renme neticesindedir. nsan, hayatndaki olumlu ve olumsuz davranlarn ou renmeyle elde edilir. Gerek zihinsel bilgi, gerekse bedensel davranlarn tamam, renme faaliyetinden ayr dnlemez. Eitimciler, renmeyle ilgili davranlar grupta

incelenektedirler. Bunlar; Bilisel, psiko-notor, ve duyusal zelliklerdir. Bilisel renmenin bir eidini oluturan Kavram renme de eitim ve retrnde nemli bir basamaktr. Din eitiminde kavram retiminin nemi ise, dini n zne uygun bir ekilde renilmesi asndan son derece nemlidir. nk konularn doru anlalnasnda ve doru retilmesinde kavramlarn herkes tarafndan kabul edilebilir ortak anlamlarnn olmas gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler: Din Eitimi, Din retimi, Kavram, Kavram retimi

Abstract Leaming goes on from the beginning of human life. Every behaviour

obtained at all stages of life results from leaming. Most of positive and negative behaviours in human life are obtained by leaming. Both mental knowledge and all physical behaviours cannot be considered independent of leaming activity. Educationalists study behaviours relative to leaming under three groups, that is, cognitive, psychomotor and affective properties. To leam Concept, a type of cognitive leaming, is an inportant step in education and teaching too. The importance of teaching Concept in the education of religion is quite important so that religion can be leamed properly. Concepts need to have conmon meanings acceptable to everyone for the topics to be understood and taught properly.

Key Words: Religious education, Education ofreligion, Concept Concept Leaming

Giri

renme, insan hayatnn balangcndan sonuna kadar devam eder. yle ki hayatn tm aamalarnda elde edilen davranlarn tamam bir tr

renme neticesindedir. nsan, hayatndaki olumlu ve olumsuz davranlarn

' Yrd. Do. Dr., SD ilahiyat Fakltesi, Din Eitimi Anabilim Dal retim yesi.

Din Eitiminde Kavram retimi

ou renmeyle elde edilir. Gerek zihinsel bilgi, gerekse bedensel davranlarn tamam, renme faaliyetinden ayr dnlemez.

renme, bireyin zihinsel sreleriyle ilgili bir olgu olarak kabul edilmekle birlikte, kiinin renmesini dolayl olarak etkileyen bir takm d etkenler de vardr. renmeyi etkileyen d etkenlerden bazlarn; Devlet ve blge deikenleri, okul d deikenler, okuila ilgili deikenler, renciyle ilgili deikenler, programla ve uygulamayla ilgili deikenler, snf ii retim ve hava gibi deikenler olarak saymak mmkndr. 1

Bilgilerin renilmesi Eitimciler, renmeyle ilgili davranlar grupta incelemektedirler.

Bunlar; Bilisel, psiko-motor, ve duyusal zelliklerdir. Bilisel renmeler daha ziyade semboller kullanlarak meydana gelen renmeleri iermektedir.

nsanlar sembolleri, evreleriyle olan iletiimlerinde ve hayatlarnn her safhasnda youn bir ekilde kullanmaktadrlar. ncelikle zihinsel faaliyetlerin n plana kt bilisel renmeler, okullardaki eitim retimin nemli bir blmn oluturmaktadr.2 Bir dier renme rn olan Psiko-motor renmeler ise, duyu organlar, zihin ve kaslarn birlikte almas sonucu renilen davranlardr. Yrme, konuma, basketbol oynama, mzik aleti alma gibi davranlar psiko-motor renmeye rnek olarak verilebilir? Duyusal zellikler ise, duygulada ilgili olan renmelerdir. Bu renme tr

"duyusal rn" olarak kabul edilir. Duyusal zellikler genellikle klasik ve edimsel koullanma yoluyla renilir.4

Bilisel renmeler Bilisel renmeler, renilen bilgilerin zellikleri ve renme srecine

gre drt grupta incelenmektedir. Bunlar; szel bilgiler, kavram renme, ilke retimi ve problem zme ve yaratc dnme eklinde tasnif edilmektedir. Bunlardan kavram renme, bilisel renmenin temelini oluturmaktadr.

Kavram renme Kavram; benzer nesneleri, insanlar, olaylar, fikirleri, sreleri

gruplamada kullanlan bir semboldr.5 veya zihnin varlklar ve olaylar kavramasna ya da bilmesine arac olan dnce veya mantk! yapdr.6

1 Benjamin S. Bloom, nsan Nitelikleri ve Okulda renme, ev: Durmu Ali zelik, Milli Eitim Basmevi, Ankara 1979, s. 1-1 6; Ziya Seluk, Eitim Psikolojisi, Atlas Kitabevi, 4. bask, byy., ts., s. 88,89.

2 Mnire Erden-Yasemin Akman, Eitim Psikolojisi, Arkada yay .,Ankara 1995, s.195, 196. 3 Nureddin Fidan, Eitim Psikolojisi Okulda renme ve retme, Alkm yaynevi, Ankara

(tarihsiz), s.201;Erden-Akman, Eitim Psikolojisi, s.223. 4 Erden-Akman, Eitim Psikolojisi, s.230. 5 Nuray Senemolu, Geliim renme ve retim, Ertem yaynclk, Ankara 1997, s.513;

Doan Ccelolu, nsan ve Davran, Remzi Kitabevi, 2. Bask, istanbul 1991, s.215. 6 Doan Aksan, Her Ynyle Dil, c.lll, TOK yayn 439 Ankara 1995, s. 474

282

Saadettin ZDEMR

Kavramla ilgili dier bir tanm ise; zihinde bir olay, bir nitelik ve nicelik konusunda oluan imge7 eklindedir.

Kavramlar, iletiimde kullanlan anlam ve sembollerdir. letiimin salkl olabilmesi iin, bilgiyi alc ve verici konumundaki her iki kesimin, iletiimde kullanlan sembollere yklenen manalar konusunda ortak noktada bir araya gelmeleri gerekir. EitimeHer ders anlatrken bunu srekli gz nnde bulundurmal, kavramlarn renciler tarafndan doru alglanp alglanmad srekli test edilmelidir. retmen bunu yapmad zaman, rencilerin anlamama nedeni konusunda yanlgya debilir. 8

Kavramlar, alglama ve anlamada dnce srecini en ekonomik dzeye indirir. Kavramlar olmasayd, dnyadaki olanlar, olacaklar ve bilimin ortaya koyduklar birer birer renilmek zorunda olurdu. Kavramlar birey iin son derece karmak olma ihtimali olan dnyay, ayrntlar, anlalr hale getirir.9 Zihinsel geliim sreci ierisinde nce somut kavramlar, daha sonra ise soyut kavramlar renilir. Direkt olarak soyut kavramlarn renilmesine geilemez.

nsanlar hayatlarnda saysz olay, dnce, ve objelerle karlamaktadr. Btn bunlar anlayabilmek ve anlatabilmek iin bir gruplamaya gidilmesi zorunludur. Gruplamalar yapldktan sonra birtakm hususlarn anlalmas kolaytaacak ve kiiler aras iletiimdeki problemler byk oranda azalacaktr. 10

Kavramlarn renilmesiyle bir taraftan iinde yaanlan dnyada temelde anlaarnama nedenleri arasnda olan kavram kargaas ortadan kalkacak, karklklar azalacak, dier taraftan karlalan yeni kavram rnekleri, nceden renilen gruplarn iinde deerlendirilmeye tabi tutularak, ortak paydada anlama zemini oluacaktr.

Kiinin yeni karlat olaylar, konular ve fikirleri aniayabilmesi iin nce o dili anlamas gerekir.ayet aktarlan bilgiler btnyle doru olarak

anlalrsa, o zaman gerek bir iletiim salanm olur. Yoksa salkl bir iletiimden sz edilemez. Kelimeler, kavramlar ve deyimler verici veya alcnn kulland ortak anlam ve iaretlerdir. retmen zaman zaman kavram ve deyimierin renciler tarafndan doru anialp anialmadn kontrol etmelidir. Anlalnama ihtimali olan kavram ve deyimlerle ilgili fazlaca rnek verilmeli, tekrar yaptnlarak konularn daha iyi anlalmas salanmaldr. 11

Gnlk yaantmzcia kavramlarn pek ok faydas vardr. Bunlar arasnda; Saysz obje, fikir ve olaylar gruplara ayrarak kategorize etmesi,

7 Ruen Alaylolu, Ferhan Ouzkan, Ansiklopedik Eitim Szl, nklap ve Aka Kitabevi, stanbul 1976, s.16 1.

8 Beyza Bilgin, Eitim Bilimi ve Din Eitimi, Yeni izgi Yaynlar, Ankara 1995, s. 54,55. 9 Ccelolu, nsan ve Davran, s.216. 10 Habil entrk, Eitim Psikolojisi, Faklte Kitabevi, Isparta 1997, s. 103. 11 Mualla Seluk, ocuun Eitiminde Dini M ot i tl er, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar,

Ankara 1990, s.164-167.

283

Din Eitiminde Kavram retimi

insanlar arasndaki iletiimi kolaylatrrnas, bilgileri sistematik olarak tasnif etmesi, greceli olarak kiiye bilgi salamas gibi katklar sayabiliriz. 12

Kavram retiminde izlenmesi gereken aama sz konusudur: a. Kavramlarn esas olan zelliklerinin ortaya konulmas, b. Kavram kapsayan ve kapsamayan hususlarn belirlenmesi, c. renilen bilgilerin doru ve yanl

olduunun kiiye bildirilmesi (geri bildirim), gibi aamalar. te bu aamalar kavram retiminde verimlilii artracak hususlar arasnda yer almaktadr.

Eitimcilerin, kavram retimine gemeden nce neyi, nasl ve ne ekilde reteceiyle ilgili detayl bir analiz yapmas gerekir. Gerekli olan analiz yapldktan sonra, nasl bir yol izlenecei belirlenirse, kavram retiminde verimlilik artacaktr. Eitim-retrnde kavramlarn olumas iin nce, somut kavramlar retilmeli, kavramlarn snr, erevesi, rnek olanlar ve

olmayanlar belirlenmeli, sonra soyut kavramlarn retimine geilmelidir. Sunu ve bulu yoluyla retim, kavram retiminde esas olan yaklamlardr. Sunu yoluyla retimde; kuraldan rnee doru bir retim yaplmaktadr. nce reten kii tarafndan kavramn tanm yaplr. Kavramla ilgili tm alt bilgiler verilir. Daha sonra ise rnekler verilerek konunun ayrntl olarak anlatlnasna geilir. Bulu yoluyla retrnde ise, nce rnekler verilir. rnek olmayanlar anlatlr. Daha sonra kavramn tanrnma ulalr. 13

Eitim retim faaliyetleri gemite olduu gibi, gelecekte de nemini daima koruyacaktr. Her nerede olursa olsun eitimciler "en verimli eitim nasl yaplmal"? sorusuna cevap bulmak iin srekli alacaklardr. Bunu yapabilmek iin de ncekilerden yararlanma ve yenilerini ortaya koyma sreci

hzl bir ekilde ilemelidir. Plansz bir ekilde yaplan eitim-retimin, bir faaliyet olmaktan te geemeyecei, herkes tarafndan kabul edilen bir gerektir. Genel eitimde olduu gibi, din eitimi yaparken de, metotlu hareket etme, toplam kalite asndan her zaman nemlidir. nk insan eitirken, insann nemli bir boyutunu oluturan dini ynn ihmal etmek mmkn deildir. te ihmal edilmeyecek olan bu eitimi yaparken metotlu hareket etme ve metotlardan yararlanma vazgeilemeyecek hususlar arasnda yer almaktadr.

Din Eitiminde Kavram retimi Din eitimcileri, eitimin hangi kademesinde olursa olsun, her an

pekok somut ve soyut kavramlarla karlamaktadrlar. Benzer fikir ve konularn retiminde zaman zaman kavramlar birbiriyle karabilir. te ortaya

kan kavram kargaasnn giderilmesi iin kavramlarn snrlarnn ve erevesinin iyi oturtulmas gerekir. Bylece toplumda en ok tartma konusu olan dini kavramlarn, dinin zne uygun bir ekilde anlalnasna zemin hazrlanabil ir.

12 Ramazan Ar-mer re-Hasan Ylmaz, Geliim ve renme Psikolojisi, Makro Yaynlar, Konya ts., s.l35; Erden-Akman, Eitim Psikolojisi, s.203.

13 Fidan, Fidan, Eitim Psikolojisi Okulda renme ve retme s. I 93; Senemolu, Geliim ve renme, s.5 I 9; N urullah Al ta, lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retimi, Nobel yaynclk, Ankara 200 I, s. 64-67; entrk, Eitim Psikolojisi, s. 98,99.

284

Saadettn ZDEMR

Herhangi bir dilde kullanlan dini ve ahlaki terimler, o dilde belirli bir kategoriyi sistemletirirler. Burada terim iin tanmlayc nitelik bulmak nemlidir. nk, bu nitelikler sayesinde ok sayda birbirinden farkl ahs, olay ve kavram bir snflamaya tabi tutulurlar. Ortak bir isim verilmesi kolaylar. Dolaysyla ortak paydada anlama, anlalna ve dini kavramlarn

doru anlalmas salanr. 14 Dini ierikli kavramlarn herkese kabul edilen ortak anlamlarnn bulunmasyla, greceli bir anlayn ortadan kalkmas salanacaktr. nk ortak kavram gelitirilmedii zaman, her kavrama kiilerin anlayna gre bir anlam yklernesi sz konusu olur ki, bu da zelde dinin, genelde ise ortak payda da anlaamamann temel nedenlerinden birisidir.

Din eitimi yapan kiiler dini metinlerdeki kavram ve deyimleri dinleyicilerin anlayabilecei gnlk dille aklamay ihmal etmemelidirler. Mesela, yetikin bir kiinin mevlit dinlerken "Her ii asan eder Allah ana" ifadesi getiinde biz "Allah'a ana" diyoruz diye endieye kaplmas yanl anlalnadan ileri gelen bir durumdur. Kullanrnn eski bir syleyi biiminden kaynakland anlalnca, endieye kaplan kiinin tereddtleri giderilmi ve problem zme kavumutur. 15

Din eitiminde, kavram retiminin desteini almadan ayet ve hadislerin doru bir ekilde anlalmas mmkn deildir. nk kavram

retimiyle, konularn snrlama ve snflama problemi byk oranda zme kavuacaktr. Allah, ahlak, sevap, sadaka, merhamet, cennet, iyilik, gnah, azap, cehalet, kfr ve daha pek ok kavrama yklenen anlamlar, iyi bir ekilde analiz ve sentez edildii zaman aralarndaki farklar ve benzerlikler kolaylkla tespit

edilmi olacaktr. 16 Kavram retiminde iki temel yaklam olan sunu ve bulu yoluyla retim, din eitiminde de artlara gre kullanlabilecek yntemler arasndadr. Bu iki yntem din eitiminde de mutlaka kullanlmaldr. Dier taraftan dini ierikli kavramlarn genelde gzlenebilir zellikleri olmamas nedeniyle, bu kavramlar ancak soyut dzeyde retilebilirler.

Din eitiminde kavramlarn iyi retilebilmesi iin balangta renilecek kavramn analizinin de yaplmas gerekir. Kavram analizi yaplmadan, kavram retiminin baar oran azalacaktr. Onun iin biz burada kavram analizinin pratiiyle ilgili rnekler vererek din eitiminde kavram

retiminin nasl yaplaca hususuna aklk getirmeye alacaz. Kavram analiziyle ilgili rnekler:

rnekl: Kavram ad: Sadaka

14 Toshihiko Izutsu, Kur'an'da Dini ve Ahlaki Kavramlar, Trkesi: Selahattin Ayaz, Pnar yaynlar, stanbul ts., s.33.

15 Bilgin, Din Eitimi, s.SS. 16 Izutsu, Kur'an'da Dini ve Ahlaki Kavramlar, s.46-70.

285

Din Eitiminde Kavram retimi

Tanm : ihtiya sahiplerine, bir karlk beklemeden yaplan her trl maddi ve manevi yardm.

rnekler:htiya sahibi bir kiiye para yardm, hastalara, yolda kalmlara, kimsesizlere yardm etme, yolda bakasna zarar verecek bir maddeyi ortadan kaldrma, yetim ve kszn ban okama.

verme.

rnek olmayanlar:dn veya bor para verme, namaz klma, zekat

Kritik zellikler: I .kinci bir ahsn yararlanmas. 2. htiya sahibi bir kiiye yardm yaplmas. 3. Yardmn, karlk beklenilmeden yaplm olmas.

rnek 2: Kavram ad: Sevgi

Tanm :nsan byk zverilere gtren ballk, yakn

. 7 g.

rnekleri : Allah sevgisi, insan sevgisi, hayvan ve bitki sevgisi, tm varlklarn sevilmesi.

rnek olmayanlar: Allah' inkar, kendine ve insanlara ktlk yapma, doay tahrip etme, eyay hor kullanma.

Kritik zellikleri: Allah'n sevilmesi nsanlarn sevilmesi Tm varlklarn sevilmesi Sevginin sadece sz ile olmamas Sevginin davrana dnmesi Sevginin yaknlama nedeni olmas nsanlarn davraniarna yn veren temel duygulardan biri olmas Sevginin, sevilen kiilerce de hissedilmesi

Din eitiminde soyut kavramlarn retiminde yaplmas gereken zihinsel ilemler iki ana grupta toplanmaktadr. Bunlar; sunu yoluyla retim (tmdengelim metoduyla) ve bulu yoluyla retim (ti.imevarm metoduyla) dir. Kavram analiziyle ilgili genel olarak vermi olduumuz yukardaki iki rnekten sonra imdi de din eitiminde kavram retiminin kullanlmasyla ilgili rnekler zerinde durmaya alalm.

Din Eitiminde kavram retiminin kullanlmasyla ilgili bir rnele

17 R. Alaylolu- A. F. Ouzkan, Ansiklopedik Eitim Szl, s. 279.

286

Kavram Ad: Allah Allah' bilme

Saadettn ZDEMR

Allah'n sfatlarn, anlamlarn renerek syleme. Allah'n yarattklar zerinde dnme, yaratlanlardan yaratcya doru

bir ba oluturma. Allah' dier ilah olarak vast1andrlanlardan ayrma Materyal: Kur'an-Kerim, Hz. Peygamberin hadisleri, bilim adamlarnn yorumlar, kiinin kendi yorumlar.

leyi: rencilere Allah denilince neler hatrladklar, Allah'n varl ve sfatlaryla ilgili neler bildikleri, ilah kavramndan neler anladklar, dier dinlerdeki ilah anlaylaryla ilgili bilgilerinin olup olmad sorulur. rencilerin geliim dnemleri de dikkate alnarak konuyla ilgili bilgiler verilir.

Sunu Yoluyla retim: Tahtaya ilah kavram yazlr ve aklanr. Kavramn snrlar

belirlenerek tanmlamas yaplr. slam'a gre Allah kavramna yklenen anlama aklk getirilir.

Allah'n sfatlarnn tek tek ne anlama geldii aklanr. Detayl bilgi verilir.

Allah'n ilah olarak vast1andrlan dier varlklardan fark ortaya konmaya allr.

rencilerden Allah'la ilgili bilgileri, sesli dnmeleri istenir. Doru o lanlar pekitirilir. Yanllklar varsa dzeltme yaplr.

Bulu Yoluyla retim: Allah'n sfatlaryla ilgili bilgiler anlatlr. Allah'la ilgili bilgiler rencilere sorulur. Alnan cevaplardan uygun olanlar varsa onaylanr. Yanl olanlar dzeltilir.

Farkl inan sistemlerindeki ilah anlaylar anlatlarak, slam'daki Allah inancndan farkl olan noktalar ortaya konur.

rencilerden Allah'la ilgili doru bilgileri ortaya koymalan istenir. renciler Allah'la ilgili bilgileri tekrarlarlar, doru olanlar pekitirilir. Yanllar ise dzeltilir.

Kavram retimiyle ilgili yukarda vermi olduumuz rneklerden hareketle, dier soyut kavramlar verilen rneklere kyaslayarak, nce kavram analizine, daha sonra da kavram retimi yoluna gidilebilir.

Kavram retiminde, uyulmas gereken birtakm aamalar sz konusudur. Bu aamalar dier metotlarda olduu gibi sunu ve bulu yoluyla

retim iin de geerlidir. Konularn retiminde izlenecek yntemler, retilecek materyalin doru bir ekilde anlatlmas ve anlalmasnda son derece nemlidir. nk doru seim, eitim-retim faaliyetlerini de olumlu

287

Din Eitiminde Kavram retimi

ynde etkilemektedir. 18 Ayrca din eitiminde herhangi bir kavramn retiminde, kavramn rnek olanlar ve olmayanlarn vermeden sadece szel bilgi olarak kavram retmek, rencinin anlamadan ezberlemesine sebep olur. 19

Kavram retiminden yararlanarak anlatlacak olan konu, muhteva, snrlar, vb hususlar nceden renciye bildirilmelidir. rencinin o konuyla ilgili bilgileri, detayl olmasa bile ana hatlaryla gzden geirmesi, yani n hazrlk yapmas salanmaldr. Dier bir husus ise, nceden ilenecei bildirilen konu, geni bir konu olabilir. Konu ve muhtevann snrlarn izmek nemlidir. nk snrlar belirlennedii zaman, renci yaplan iten bir anlam

karamayacaktr. Onun iin rneklerin seiminde, nelerin rnek olup olmayaca tespit edilmeli. rencinin bedensel, zihinsel, bilisel ve ahlaki geliim dzeyi hangi seviyede olduu belirlenmelidir. Bu ve benzeri sorulara verilecek cevaplar sonucu, seilecek olan yntemde, isabetli davranlm

olacaktr.20 Din eitiminde zellikle dinin doru, zne uygun bir ekilde anlalmasnda kavram retiminin nemi iyi bilinmelidir. retilecek olan kavram, nce analiz edilmeli ve muhatabn kavramla ilgili neleri ne kadar bildii ve kavramla ilgili ne kadarn bilmesi gerektii ortaya konulmaldr. Daha sonra kavram retiminde izlenen yntemlerden olan sunu ve bulu yoluyla

retimden birisi seilmelidir. Konunun zellii, rencilerin durumu gibi retim artlarnn oluup olumad kontrol edilmeli, aksaklklar giderildikten sonra retim faaliyetine balanmaldr. Metotlu ve kurallara uygun bir ekilde yaplacak olan din eitimi sonucu, salkl bir din anlayna sahip insanlarn

says da oalacak, dolaysyla toplum da salkl bir din anlayna kavuacaktr.

18 Erden-Akman, Eitim Psikolojisi, s.209 19 Senemolu, Geliim renme ve retim, s.520. 20 Erden-Akman, Eitim Psikolojisi, s.209; Senemolu, Geliim renme ve retim, s.520.

288