ERZURUM iSPiRLi

KADIZADE MEHMED ARiF EFENDi ve

ÖMER EFENDi SEMPOZYUMU

(2-4 MAYIS 2014 ERZURUM)

----------------~~· --------------

-TEBLiGLER-

EDiTÖR

PROF. DR. ÖMER KARA

ERZURUM - 2014

Hayatı ve Eserleriyle İspirli Ömer Efendi

Ar;. Gör. M. Fatih DUMAN

Atatürk Üniversitesi ilahiyat Fakültesi

Prof Dr. Ömer KARA

AtatürkÜ niversitesi ilahiyat Fakültesi

------------~~~-----------­Giriş

Ömer b. Ali el-İspiri, XVIII. yüzyılda Anadolu'nun çeşitli kentlerinde yaşamış ve İsiarnı ilirolerin birçok alanında eserler vermiş klasik bir Osmanlı ali.midir. Ta­rih ve tabakat kitaplarında İspiri'nin hayatı ve eserleri ile ilgili bilgiler ne yazık ki çok sınırlıdır. Ancak risalelerinin satır aralarında ~eya hamişlerinde hayatının değişik zamanlan ile ilgili bilgiler bulmak mümkündür. Bu sebeple hem tarih ve tabakat kitaplarından hem de risalelerinden hareketle elde ettiğimiz bilgiler ışığında hayatı, kişiliği ve eserleri ile İspiri'nin portresini çizmeye çalışacağız. Çalışmamızda Ömer b. Ali el-İs pin'yi iki kısımda inceleyeceğiz. Birinci kısımda hayatı, ikinci kısımda ise eserleri ile ilgili tanıtıcı bilgiler sunmaya çalışacağız.

I. İspirl'nin Hayatı ve İlıni Kişiliği

Adını Ömer b. Ali b. İbrahim b. Halil el-İspiri olarak tespit ettiğimiz müellifın yaptığımız araştırmalarda doğum tarihi ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamarnıştır. Erzurum'un yakınında bir karye olan İspir'de doğmuştur. İspiri rusbesini de, bu kar­yede doğmasından almıştır. Kaynaklarda daha çok Ömer Faruk olarak tanındığına dair bilgiler vard.ır. 1 Ailesi, babası, anası ve hayatıyla ilgili bilgiye kaynaklarda rastla­yamadık Sadece Fatih ders-i ammlanndan olduğu; müderrislik ve Üsküdar naipliği yaptığı nakledilmektedir. 1202/1788'de vefat etmişti.r.2 Şimdi bu kısa bilgileri biraz açmayı ve kaba çizgileri ile de olsa İspiri'nin tarihini okumayı deneyelirn.

1 Babinger, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları, çev. Co~kun Üçok, Killtür Bakanlığı Yayııılan, 1992 An­kara,299.

2 Geniş bilgi için bkz. Bursalı Mehmed T'ahir b. Rıf'at, Osmanlı Müellifleri, İstanbul, 1333-1342, I, 369; Brockelmann, Cari, Geschichte der Arabischen Litteratur (GAL), Leiden 1943-1949, ll, 429; Bağda di İsmail Paşa, Hediyyetı/1-Arijin Esmôu'I-Mü'ellifin ve Asaru'l-Musannifin, nşr. K. R Bilge, İbnillemin M. K. İnal, İstanbul,1951, I, 799; Kehhale, 'Ömer Rıza, Mu'cemu'l-Mü'tllifin Terôcimü Musanniji'I-Kütübi'I-Jlrobiyye, Beyrut ts., VTI, 297; Nüveyhid, Adil, Mu'cemu'I-Müfessirin, Beyrut 1403, 1983, I, 398-99; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmôni yahud Tezkire-i Me;ôhir-i Osmôniyye, İs­tanbul, 1308-1715, m, 595.

4241 HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENDi l ARŞ. GÖR. M. FATIH DUMAN -PROF. DR. ÖMER KARA

İspiri, yazma eserlerinin sonlarına düştüğü hamişlerde eserlerinin bir çoğunun ilk yazımını 1144/17..31-1147/ı734 yıllarında Erzurum'da yapmış, kayıtlarına ba­kıldığında, 1147/1734 yılına kadar Er.zurum'da kalmış, ilk tahsilini burada yapmış- . tır. Bu dönem onun çocukluk ve gençlik dönemi olsa gerektir. Çünkü ölüm tarihi (1202/1788) dikkate alınınca 1147 ile 1202 arasında yaklaşık elli beş yıl gibi bir süre karşımıza çıkmaktadır. ı ı 44- ı 148 yıllarında ri s ale kaleme aldığına göre Erzurum'da­ki medreseleri bitirmiş, yetişkinliğe adım atmış olduğunu tahmin ediyoruz. Bu da yaklaşık olarak 1 ı20'li yıllarda doğmuş olabileceğini akla getirmektedir.

ı048/ı638 yılında Erzurum'da doğan ve ııı5/1703 yılında feci bir şekilde öl­dürülen ve Varu Mehmed Efendi'nin damadı olan Osmanlı Şeyhülislamıarından Erzurumlu Feyzullah Efendi'nin3 akrabalarını ve hemşehrilerini yüksek mevkilere getirmesi ile meşhur ve Padişah II. Mustafa'dan kendisinden sonra Osmanlı tarihin­de ilk defa oğlu Fethullah Efendi'nin Şeyhülislam olması hususunda ferman alan biri olduğunu4 dikkate alırsak, kendisi.ri.in sonraki oğul Şeyhülislamlardan veya yüksek mevkideki birileri tarafindan -babalannın sünnetine uyarak- İstanbul'a ilim tahsil etmesi için getirilmiş olması kuvvetle muhtemeldir.

Kendisine hamilik yapanlardan biri de, Şeyhülislam Feyzullah Efendi'nin oğlu Şeyhülislam Seyyid Murteza Efendi'dir. 1106/1694 yılında doğan Seyyid Murte­za Efendi,-1-138/1725 yılında müderris olmuş; ıı54/ı74ı yılında İstanbul kadısı, 1160/1747 yılında-.Anadolu kazaskeri, I. Mahmud zamanında 1163/ı750 yılında Şeyhülislam olmuş, -1168/1755 yılında azledilmiş; ll 72/1758 yılında da vefat etmiş-tir. s -

İspiri'nin yazmalarının ilk yazımıyla ilgili verdiği bilgilere baktığımızda - 1147/1-7-34 yıllarına kadarErzurum ve çevresinde yaşadığı söylenebilir. Yine yazma­

larındaki bazı risalelerinin İstanbul'daki gözden geçirme tarihini 1148/1735 olarak - ~ - - - · vermektedir. Bukafittan~~.Lı]-35 tarihinde Istanbul'a geldiği anlaşılmaktadır. Ya bizzat kendi~ige~ş,yada bu tarihlerde medresede müderris (1138/1725-1154/1 741) · olan Seyyid Murteza- t~a.findan İstanbul'da tahsiline devam etmesi için getirilmiş ols_a gerektir. Çünkü Risale-Wamdiyyt!yi. yazıp Seyyid Murtezaya sunduğu dönem, İspiri'nlıı H_ariç medresesi riyaseti imtihanına girdiği ve Seyyid Murteza'nın Şeyhü­lislam olduğu 5 yıllık. döneme (1163/ı750-1168-1755) rastlarnaktadır. Arada aşağı

3 Feyıullah Efeneli hakkında bkz. Bursalı, Osmanlı Müelli.fleri, I, 393-94; Mehıned Süreyya, Sicili-i Osmani, Iv, 33-4; Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1988, IIIIII, s. 482-85; Köp­rülü, Orhan F., "Feyıullah Efencli", !A, IV, 593-600; Tayşi, Mehmet Serhan, "Feyıullah Efencli, Seyyid", DiA, İstanbul, 19?5, XII, 28-527.

4 Tayşi,a.g.m.,XII,527.

S Uzunça!iılı, İsmail Haklo, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1988, V/ll, 480-1. Aynca bkz. Müstakimza.de, DI!'!Jhatü'i-Mqayih, İstanbul, 1978, s. 98.

ERZURUM ISPIRLl KADizADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU j425

yukarı15-20 yıllık bir zaman vardır. Seyyid Murteza, müderris iken İspiri de O'nun öğrencisidir; sürekli onun himayesi altında olmuştur. Talebeliği ve yetişmesi döne­minde hamilik yaptığı gibi müderris ve müftü olmasında da onun fonksiyonu olmuş olsa gerektir. Çünkü İspiri, Hamdiyye nsalesinin hamişlerinde sıkça kendisiyle ilgili birçok övücü ifadeleri (seyyidü'l-imam, ;eyhu'l-islam oğlu ;eyhu'l-islam, halim-selim, ef­dalu me;ayihi'l-İs/am, eslahu sulehai'l-enam, cemi'u'l-Jazileteyrıi'l-ilmiyye ve'l-ameliyye,

haizün bi'd-devleteyni'd-diniyye ve'd-dünyeviyye, el-mevla'l-a'zam, bahru'r-raik .. .) ya­nında haşiyelerin tümünde metnin de girişinde hemen hemen her satırda ondan "ve­linimetim" diye söz etmektedir.6 Risale'deki ifadelerinden anlaşılacağı üzere, İspiri'nin bu dönemi Seyyid Murteza'nın Şeyhülislam olduğu döneme rastlamaktadır.

Başiyelerden anlaşıldığına göre, 1148/1735 yılında İstanbul' a gelen İspiri, Os­manlı medrese sistemindeki dereceleri (yi.rmili medreseler, otuzlu medreseler, kırldı medreseler)7 bitirrniş, Muhammed A.kkirmaru8 ve bir nsalesinin başiyesinde kendi­sinden sıkça söz ettiği Erzurumlu Feyzullah Efendi'nin oğlu Seyyid Murteza Efendi9

gibi dönemin ilimlerinden ilim tahsil etmiştir. Hamdiyye nsalesinin bir haşiyesin~e, İspiri, senelerce ilimle meşgul olduğunu; medr~selerdeki müfredatı tamamladıktan sonra allame Akkirmaru'den icazet talep ettiğini; onun da muhakkık üstatların adeti üzerine kendisine icazet verdiğini; kendisinin de gücü yettiğince uzun bir müddet ilim müzakeresinde bulunduğunu ifade etmektedir.10 Başka hangi hocalardan ders aldığına dair bir bilgiye sahip değiliz.

İspiri, yazdığı Ferhatu'l-Fuad adlı tarih eserine Seyyid M urteza nın takri~ yazdığı zaman}.a ilgili bir aynntıyı şöyle vermektedir: "(Seyyid M urteza Eftndi) İstankul kadı­lığtndan ayrıld,ığtnda 'Ferhatu'l-Fu!ıd' isimli risfılemize son derece ciddi ve titiz bir takriz yazmak suretiyle güzelliğine güzellik kattığına dayanarak ... '111 Tarih bilgilerine baktı­ğımızda, Seyyid M urteza'nın İstanbul kadılığı yaptığı dönem, 1154/17 41-1160/17 47

6 Örneğin bkz. İspiri, Hamdiyye, (Hao Mahmud Efendi), metin: 2 a; 3b; 4a; 5 b; h:işiyeler.

7 XV-XVIII. yüzyıl Osmanlı medreseleri, çeşitleri, dereceleri ve ilmi hayatı hakkında geniş bilgi için bkz. Baltao, Cahid,XV-XVI.Asırlarda Osmanlı Medrese/eri, İstanbul, 2005; İpşirli,Mehmet, "Med­rese: Osmanlı Dönemi", DM, Ankara, 2003, XXVIII, 327-333; İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde !!im, İstanbul, 1997.

8 Akkimıaru haklanda bkz. Bur.;alı, Osmanlı Mü'ellifleri, I, 214; Bağdadi, Hediyye, II, 332; Kehhale, Mu 'cem, XII, 27-8; Nüveyhid, Mu 'cem, II, 638; M. Süreyya, Sicill-i 'Osnuini, IV, 245; Brockelmann, Cari, Supplementband, Leiden, 193 7-1942, II, 660; Y ıld.ız, S akıp, "Akkirmani", DİA, İstanbul, 1989, W270

9 Seyyid Murte-ıa hakkında bkz. Kahraman, Seyit Ali vd.,ilmiyye Siılntimesi, İstanbul, 1998, s. 425- -426; Altınsu, Abdülkadir, Osmanlı Şeyhrilultimları, Ankara 1972, s. 135; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmôni, I, 361-362. ·

10 İspiri, Hamdiyye, (Hao Mahmud Efendi), 2a ("hazinu'l-bal" ifadesine düştüğü haşiye). 11 İspiri, Hamdiyye, (Hao Mahmud Efendi), vr. 4a ve 4a ("binaen ala t:Uısinihi"ve "bi takrizihi'l-me­

tin" ifadelerine düştüğü haşiye).

\

4241 HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENDil ARŞ. GÖR. M. FATIH DUMAN - PROF. OR. ÖMER KARA

İspiri, yazma eserlerinin sonlarına düştüğü hamişlerde eserlerinin bir çoğunun ilk yazımını 1144/173.1-114 7/1734 yıllarında Erzurum'da yapmış, kayıdarına ba­kıldığında, 1147/1734 yılına kadar Erzurum'da kalmış, ilk tahsilini burada yapmış- · tır. Bu dönem onun çocukluk ve gençlik dönemi olsa gerektir. Çünkü ölüm tarihi (1202/1788) dikkate alınınca 1147 ile 1202 arasında yaklaşık elli beş yıl gibi bir süre karşımıza çıkmaktadır. 1144-1148 yıllannda risa.Ie kaleme aldığına göre Erzurum'da­ki medreseleri bitirmiş, yetişkinliğe adım atmış olduğunu tahmin ediyoruz. Bu da yaklaşık olarak 1120'li yıllarda doğmuş olabileceğini akla getirmektedir.

1048/1638 yılında Erzurum'da doğan ve 1115/1703 yılında feci bir şekilde öl­dürülen ve Varu Mehmed Efendi'nin damadı olan Osmanlı Şeyhülislamıarından Erzurumlu Feyzullah Efendi'nin3 akrabalarını ve hemşehrilerini yüksek mevkilere getirmesi ile meşhur ve Padişah Il Mustafa'dan kendisinden sonra Osmanlı tarihin­de ilk defa oğlu Fethullah Efendi'nin Şeyhülislam olması hususunda ferman alan biri olduğunu4 dikkate alırsak, kendisinin sonraki oğul Şeyhülislamlardan veya yüksek mevkideki birileri tarafindan -babalarının sünnetine uyarak- İstanbul'a ilim tahsil etmesi için getirilmiş olması kuwede muhtemeldir.

Kendisine hamilik yapanlardan biri de, Şeyhülislam Feyzullah Efendi'nin oğlu Şeyhülislam Seyyid Murteza Efendi'dir. 1106/1694 yılında doğan Seyyid Murte­za Efendi, -1-138/1725 yılında müderris olmuş; 1154/1741 yılında İstanbul kadısı, 1160/1747 yılındaAnadolu kazaskeri, I. Mahmud zamanında 1163/1750 yılında Şeyhülislam olmuş, 1168/1755 yılında azledilmiş; 1172/1758 yılında da vefat etmiş-. s -

tır.

İspiri'nin yazmalarının ilk yazımıyla ilgili verdiği bilgilere baktığımızda .---- 1147/1-'734 yıTI'anna kadar. Erzurum ve çevresinde yaşadığı söylenebilir. Yine yazma­

larınd~ bazı risa.Iel~lnin İstanbul'daki gözden geçirme tarihini 1148/1735 olarak vennekted.ir: Bukayıttan~ 1~.Lm5~t_arihinde"İstanbul' a geldiği anlaşılmaktadır. Ya öizzat kendi~i gelm:iş,ya da bu ta.rilı!erde medr~sede müderris (1138/1725-1154/17 41) olan Seyyid Murteza t~afindan Istanbul'da tahsiline devam etmesi için getirilmiş ol~a gerektir. Çünkü Risale-i.Hamdiyyeyi yazıp Seyyid Murteza'ya sunduğu dönem, İspiri'nlıı H,ariç medresesi riyaseti imtihanına girdiği ve Seyyid Murteza'run Şeyhü­lislam olduğu 5 yıllık döneme (1163/1750-1168-1755) rasdamaktadır. Arada aşağı

3 Feyzullah Efendi haklunda bkz. Bwsalı, Osmanlı Müel/ifteri, I, 393-94; Meluned Süreyya, Sid/1-i Osman i, N, 33-4; Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1988, Illi!!, s. 482-85; Köp­ıülü, Orhan F., "Fe~ Efendi", lA, N, 593-600; Tayşi, Mehmet Serhan, "Feyzullah Efendi, Seyyid", D!A, İstanbul, 1995, XII, 28-527.

4 Tayşi,a.g.m.,XII,527.

S Uzunçarşılı, İsmail H akla, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1988, V lll, 480-1. Aynca bkz. Müstaki.mzade, Drohatü'l-Me;ayih, İstanbul, 1978, s. 98.

ERZURUM ISPIRLi KADlZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU 1425

yukarı 15-20 yıllık bir zaman vardır. Seyyid Murteza, müdenis iken İspiri de O'nun öğrencisidir; sürekli onun himayesi altında olmuşnır. Talebeliği ve yetişmesi döne­minde hamilik yaptığı gibi müderris ve müftü olmasında da onun fonksiyonu olmuş olsa gerektir. Çünkü İspiri, Hamdiyye risa.J.esinin hamişlerinde sıkça kendisiyle ilgili birçok övücü ifadeleri (seyyidü'l-imam, şeyhu'l-islflm oğlu şeyhu'l-islilm, halim-selim, ef­dalu me;ayihi'I-İslilm, eslahu sulehai'l-enam, cemi'u'l-Jazileteyni'l-ilmiyye ve'l-ameliyye, haizün bi'd-devleteyni'd-diniyye ve'd-dünyeviyye, el-mevla'l-a'zam, bahru'r-raik.. .. ) ya­nında haşiyelerin tümünde metnin de girişinde hemen hemen her satırda ondan "ve­

linimetim" diye söz etmektedir.6 ilisale'deki ifadelerinden anlaşılacağı üzere, İspi.ri'nin bu dönemi Seyyid Murtezanın Şeyhülislam olduğu döneme rastlamaktadır.

Başiyelerden anlaşıldığına göre, 1148/1735 yılında İstanbul'a gelen İspiri, Os­marılı medrese sistemindeki dereceleri (yirmili medreseler, otuzlu medreseler, kırldı medreseler)1 bitirmiş, Muhammed Akkirmaru8 ve bir risalesinin başiyesinde kendi­sinden sıkça söz ettiği Erzururnlu Feyzullah Efendi'nin oğlu SeyYid M urteza Efendi9

gibi dönemin alirnlerinden ilim tahsil etmiştir. Hamdiyye risaJ.esinin bir haşiyesinde, İspiri, senelerce ilirnle meşgul olduğunu; medre.selerdeki millredatı tamamladıktan sonra allame Akkirmaru'den icazet talep ettiğini; onun da muhakkık üstadarın adeti üzerine kendisine icazet verdiğini; kendisinin de gücü yettiğince uzun bir müddet ilim müzakeresinde bulunduğunu ifade etmektedir.10 Başka hangi hocalardan ders aldığına dair bir bilgiye sahip değiliz.

İspiri, yazdığı Ferhatu'l-Fuad adlı tarih eserine Seyyid M urteza'nın takriz.yazdığı zam~a ilgili bir ayrıntıyı şöyle vermektedir: "(Seyyid M urteza Eftndi) İstanbtfl kadı­lığından ayrtld,tğında 'Ferhatu'/-Fuizd' isimli risalemize son derece ciddi ve titiz bir takriz yazmak suretiyle güzelliğine güzellik kattığına dayanarak ... '111 Tarih bilgilerine baktı­ğımızda, Seyyid M urteza'nın İstanbul kadılığı yaptığı dönem, 1154/17 41-1160/17 47

6 Örneğin bkz. İspiri, Hanrdiyye, (Hac Mahmud Efendi), metin: 2 :ı; 3b; 4a; 5 b; başiyeler.

7 XV-XVII1. yüzyıl Osmanlı medreseleri, çeşideri, dereceleri ve ilmi hayatı hakkında geniş bilgi için bkz. Bal tacı, Cahid,XV-xn: Asırlarda Osmanlı Medrese/eri, İstanbul, 2005; İpşirli, Mehmet, "Med­rese: Osmanlı Dönemi", DİA, Ankara, 2003, XXVI n, 327-333; İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İJim, İstanbul, 1997.

8 Akkirmini hakkında bkz. Bursalı, Osmanlı Mü'ellifler~ I, 214; Bağdadi, Hediyye, n, 332; Kebhale, Mu 'cem, XII, 27-8; Nüveybid, Mu 'cem, n, 638; M. Süreyya, Sicill-i 'Osman i, IV, 245; Brockelmann, Cari, Supplementband, Leiden, 1937-1942,n, 660; Y ılclız, S akıp, "Akkirmarü" ,DİA, İstanbul, 1989, ll/270

9 Seyyid M urteza hakkında bkz. Kahraman, Seyit Ali vd., llmiyye Sfılniımesi, İstanbul, 1998, s. 425-426; Altınsu, Abdülkadir, Osmanlı Şeyhıilislfımları, Ankara 1972, s. 135; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmiıni, I, 361-362. -

10 İspiri, Hamdiyye, (Hac Mahmud Efendi), 2a ("hazinu'l-bal" ifadesine düştüğü haşiye).

ll İspiri, Hamdiyye, (Hac Mahmud Efendi), vr. 4a ve 4a ("binaen ala tahsinihi" ve "bi takrizihi'l-me­tin" ifadelerine düştüğü haşiye).

426j HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENDil ARŞ. GÖR. M. FATIH DUMAN · PROF. DR. ÖMER KARA

arasıdır.1160/17 4 7 yılıı:ıda Anadolu kazaskeri olmuştur.12 Bu dönemlerde İspiri, Fa­tih camii medreselerin~: müderrislik yapmaktadır.

İspir!'nin bilimsel hayatıyla ilgili bir detayı yine yazdığı hamişlerinin birinden öğreniyoruz. İlim müzakereleriyle meşgul olduğu bir sırada Seyyid Murteza Efen­di'nin Hariç medresesi riyasetine hak kazananlan seçmek için bir imtihan yaptığını; kendisinin de bu imtihan edilenler arasına girmeyi ondan istediğini; Seyyid Mur­teza'nın ise resınl zaman açısından 15 günlük bir eksikliğinden dolayı onun imti­hana girmesine izin vermediğini ifade etmektedir. Seyyid Murteza'nın bu davranışı sebebiyle kalbinin kınldığını; özellikle de Hariç medresesine kabul edilen bazı ak­ranlarının ilim yönünden kendisinin mertebesine ulaşmadıklarını gördüğünde ise hüznün ün daha da arttığını; hüznün ün imtihan olayı .i).e başlayıp Risa!e-i Hamdiy­

ye'yi yazıncaya kadar devam ettiğini söylemektedir.13 Bu dö~~m, Seyyid Murtezarun ' Şeyhülislam olduğu (1163/1750-1168-1755) dönemlere derik gelmektedir. Çünkü

Risale'de İspir!, risaleyi Seyyid Murteza'ya takdim etmek için sunduğu arz-ı halin tarihinin meşhur İstanbul yangınının çıktığı 1165/1752 Dersaadet Ağası Yakası'nın olduğu tarihlere rastladığını ifade etmektedir.

Hamdiyye Risa/esi'ndeki "hamd kelimesinin çokca Kur'an ayetlerinde geçtiği" şeklindeki metin ibaresine düştüğü ilk hamişinde kelimenin geçtiği ayetleri verdikten sonra ikinci hamişte de şöyle demektedir: "Ve!inimet_im, insanların seyyidi, Şeyhu'!-İs-

" lam oğlu Şeyhu'!-İs!am Seyyid Murteza'nın, {A!!ah, ona ebedi izzet; sonsuz safo ihsan et­sin), yazdıklarımı muta!aa edecek vakti olsaydı, bu hamdayetlerinin izahını UZ!flanların

önem verdiği; ihtisas sahiplerinin tezzet aldığı tefsir!erden cem ederdim. Ne var ki, durum

böyle değildi (yani O'nun vakti yoktu). "14

Peşi sıra yaptığı dua ile hem söz konusu derin üzüntüsünden Seyyid Murteza'yı haberdar etmek; hem de yardım talep etmek için şöyle demektedir: 'YJ!!ahım! Beni

onun zamanında, uzun ömründe kalemiyle mesrur ey! e. İmtihan esnasında üzüntüye dü­ça?· oldum. · Zat-ı alilerinden beni bu hüzün hapishanesinden; ;a;kınlık denizinden kur­

tarmasını; beni emsallerimin ve akran!arımın zümresine katmasını umuyorum. Benim

arzum, onun için basit ve kolay bir ;eydir." 15

Sonra bir başka hamişte harnci ve şükürle ilgili bilgileri büyük özen gösterilen muteber kitaplardan cem etmesinin gerekçesini, Hamdiyye nsalesinin üstün özellik­lere ve övgülere layık olan Seyyid Murteza tarafından beğenilrnesi olduğunu ifade etmektedir.16

12 Uzunçar~ılı, Osmanlı Tarihi, VIII, 480-1, Müstakimzade, Devhatü'l-Me;tiyih, s. 98.

13 İspiri, Hamdiyye, {Hacı Mahmud Efendi), 2a ("hazinu'l-bal" ifadesine düştüğü haşiye).

14 İspl!i, Hamdiyye, {Hacı Mahmud Efendi), 2b ("me'a kesreti vurudihi" ifadesine düştüğü haşiye).

15 İspiri, Hamdiyye, (Hacı Mahmud Efendi), 2b ("me'a kesreti vurudihi" ifadesine d~tüğü haşiye).

16 İspiri, Ham~iyye, (Hacı Mahmud Efendi), 2b ("mimma aleyhi'l- itina" ifadesine düştüğü haşiye).

ERZURUM ISPIRLI KADlZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU j427

İspiri, daha sonra Risfıle-i Hamdiyye'sini bitirir. Daha önce Ferhatu'l-Fufıd adlı tarih risalesini son derece beğenip takriz yazmasından hareketle bu eserini de Seyyid Murteza'run çok güzel bulacağını düşün ür. 17 Ağa-i Dersaadet vakasından18 yedi gün önce fitne ve yangın gibi büyük olaylara sahne olan Ş ab an ayında halini açıklayan bir arz-i halini Seyyid Murteza'ya sunar.19 Bu arz-ı halde başından geçen acaib ve garaib hadiseleri anlattığını, çeşitli dallarda yazmış olduğu 12 risalesini kendisine incelesin diye vermek için izin istediğini ifade eder. Ferhatu'l-Fuad adlı eserine yazdığı gibi bir takriz yazmasını arzu eder.20 Seyyid Murteza, ayaklanma ve yangın olayları sebe­biyle devlet işleriyle çok meşgul olduğundan dolayı bu kadar risaleyi titiz bir şekilde incelemek için vakti olmadığını söyler. Mazeret beyan edince İspiri, bu risalelerin mütaalasırun çok vakte ihtiyaç duysa da, onlara bir göz atmanın çok zamana ihtiyaç duymadığını; aksine çok kısa bir süre içinde olabileceğini düşünür.21

İspiri'nin zihninin bir köşesinde bu risalelerle Seyyid Mu~eza'nın gözüne girip söz konusu mertebeye ulaşmak isteği var olduğundan; Seyyid M urteza'nın eserlerini gözden geçirmeksizin onun ilirnde kemale erdiğini düşlinerek isteğini yerine getirin­ce artık arz-ı hal ile kendisine bildirmesine gerek kalmadığını ifade eder.22

Bu sıralarda Hariç medresesi ruusunu almak isteyenler için aranan örfl süreyi tamamladığını gören Seyyid M urt eza, İspiri' nin arzusunu kabul etmiş, Hariç medre­sesindeki ulemaya işaret buyurmuş, böylece İspiri'nin kalbi sükun bulmuş, bu hüzün

17 İ sp iri, Hamdiyye, (Hacı Mahmud Efendi), 4a ("binaen ala tahsinihi" ve "bi takrizihi'l-meti.n" ifade-lerine düştüğü h3§iyeler). ·

18 İspiri'nin V ak' ayı Ağa-yı Dari Saadet diye söz ettiği olay şöyledir: Padişah I. Mahmud zamarunda 1752 yılı veziazam Divitdar Mehmed Efendidir. Darus's-Saade Ağası ise Hacı Beşir Ağadır. Padi­şah bu ağanın tesiri altındadır. Hacı Beşir vef.ı.t edince, yerine ağa olarak Hafiz Beşir Ağa getirilir. İhtiraslı bir şalus olan Hafız Beşir, padişalu etkisi altına alıp vezir-i azamların aziinde etkili olurdu. Padişah dediğini yapmazsa, el altından şehirde yangın çıkartarak vezir-i azarnın uğursuzhığı.ınu ileri sürerek aziettirmeye muvaffak olurdu. Padişah nezdindeki nüfuzu yanında rüşvet yiyen bir şahıs olan Hafiz Beşir ağarun, vezir-i azam Divitdar Mehmed Efendi ile arası açılmış; onun aziine çalışmış, muvaffak alamayınca yeniçeri ağası Macar Hasan Ağa'yı teşvik ederek İstanbuldayangın çıkarttım:uş, bu surede Divitdar Mehmed Efendi' nin aziine muvaffak olmuş, yerine B ahir MuStafa paşayı vezir-i azam yaptınruştır. Bahir Mustafa, iyi bir zat olup Hafiz Beşir'in bu rüşvet ve yan­gın meselesinden şikıi.yetçidir. Olaylar padişahın kulağına gidince dönemin Şeyhülisl3.mı Seyyid Murteza efendi ile görüşür; Hafiz Beşir Ağa'nın durumunu sorar, o da "su-i halini işitiyoruz, teftiş ettirin" der. Padişah at:l§tırır ve her şeyi öğrenir. Hafiz Beşir Ağayı Kız kulesinde öldürtür. Bkz. Uzunçarşılı, İsmail Bakla, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1988, IV/I, s. 332-34.

19 İspiri, Hamdiyye, (Hacı Mahmud Efendi), 4a ("şabanu'l-muazzam" ifadesine düştüğü h:l§iye); 4 b ekubeylu vakati Ağa-i D ari Saadet" ifadesine düştüğü başiye).

20 İspiri, Hamdiyye, {Hacı Mahmud Efendi), 4b (~veste'zentü" ifadesine düştüğü h:l§iye).

21 İspiri, Hamdiyye, (Hacı Mahmud Efendi), 4a.

22 İspiri, Hamdiyye, (Hacı Mahmud Efendi), 4b ve 5a ("vela ila kırtas in" ifadesine düştüğü h:l§iye).

428 1 HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENDil ARŞ. GÖR. M. FATIH DUMAN -PROF. DR:. ÖMER KARA

illetinden kurtulmuş, emeline ulaşmıştır.23 Anlaşılan o ki, İspirl, Seyyid Murteza'nın hoşnuduğunu kazanm.ası neticesinde Fatih ders-i anunlarından biri olmuştur. İs­piri'nin hayatında uzun yıllardır özlemini çektiği bu atama kuvvetle muhtemel Sey­yid Murteza'nın Şeyhülis.lamlığının son iki yılında gerçekleşmiştir. (1167-1168)

Buraya kadar sunmuş olduğumuz bilgilerden anlaşıldığı kadarıyla, İspiri uzun bir süre müderris olarak görev yapmıştır. Üsküdar naipliği dışında bir görev deruhte ettiğine dair tarih ve tabakat kaynakları herhangi bir bilgi vermemektedir. Üstelik ömrünün son yıllarında bu görevi aldığı ifade edildiğiıle göre, İspiri, uzun yıllar mü­derrislik ve medrese riyaseti görevlerini üstlenmiştir. Belli bir dönemde Üsküdar na­ipliği yapmıştır.24 İspiri, 1172/1758 yılında vefat eden Seyyid Murteza'dan sonra 22 adet Şeyhülislam; 40 adet vezir-i azam; I. Mahmud ile I. Abdulharnit arasında geçen padişahları görmüş, 1202/1788 yılında I. Abdülhamit'in padişahlığı; YusufPaşa'nın vezirliği, Müftizade Ahmed Efendi'nin Şeyhülislamlığı döneminde vefat etmiştir.

Risfıle-i Hamdiyye'nin bir nüshasının başında şöyle demektedir: Sultan Muham­med Han medreselerinde müstakil bir hücrede 5 yıl kaldım; istifade ettim; gücüm yettiğince de faydalı oldum. Sonra Allah benim için Erzurum beldesindeki Yakuti­ye Medresesini kolaylaştırdı. Oraya gitmeye karar verdim. Yolcular için hazırlanmış bir hana yerleşmek için hücrerni terk ettim. Gitmeye hazırlanmak için orada iskan ettim. Birkaç gün geçtikten sonra hikmet-i ilahi bu Yakutiye Medresesi'nden elimi çekmeme hükmetti. Ben de Kostantiniyye'de (İstanbul'da) ikamete niyet ederek hik­metin gereğini yaptım. Ancak söz konusu han, tüccarlar için övülen bir mekan olsa da, ulema zümresine uygun istenilen bir mekan değildi. Bize uygun bir mesken, yani Salın Medreseleri'nin birinde bir hücre isterneyi arzuladım. Bütün uleminın sığına­ğı, bütün fuk.ahanın dayanağı olan Hazret-i velinimetimden istedim. Malumdur ki, velinimetten vasıtasız bir şey isternek uygun düşmezdi. R.isalelerden bir risale telif etmenin dışında bir vesile/aracı bulamadım. Büyük ulemanın takrizleri ile süslenmiş bir risale cem etmeye niyetlendim ve evvela bu nsalenin başına ismi gibi övgüye layık ve bütün insanlar tarafindan sevilen Büyük Sultanımız Mahmud Han'a ithaf etmeyi düşünerek cem ettiğim Ferhatu'l-Fu'ad adlı risaleme yapılan bazı takrizleri yazdım. Ferhatu'I-Fu'adın bu büyük sultana ulaştınlması vasıtaya muhtaç olduğundan bunda başarılı olamadım. Bu risaleyi, ona ulaştıracak bir vasıtayı buluncaya kadar ertele­dim. Ve er-Risfıletü'l-Hamdiyyemi Hz. Velinimetim (Seyyid Mürteza)'ya ithaf niye­tiyle telif ettim. Umumi cömerdiği ve tam ilisanından isteğim, bu Risale-i Hamdiyye

23 İ sp iri, Hamdiyye, {Hao Mahmud E.fendi), 3b {"keşfu'Hi.cal", "telvihat" ve "ve işaratuhu" ifadelerine düştüğü haşiyeler).

24 Bkz. Bursalı, Osmanlı Müellijleri, I, 369; Brockelmann, GAL, ll, 429; Bağdadi, Hediyye, I, 799; Keh­hale, Mu 'cem, VII, 297; Nüveyhid,Mucem, I, 398-99; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanf, III, 595.

ERZURUM ISPIRLl KADlZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU J429

mukabilinde Salın Medreseleri hücrelerinden bir hücredir. Burada faydalı ilirolerden ve saygın fenlerden faydalanarak ikamet edeyim. Ve Hz. Velinimetime mukaddes günlerin herbirinde tedrisimim bitiminde müstecab dualarla dua edeyim. İstenilen hücreye gi.rdiğim zamanda ölüm gelinceye kadar velinimeti m hakkında mesur duala­ra ömrü m boyunca devam edeyim. İşleri kolaylaştıran Allahım! İşlerimizi kolaylaştır. Tüccar ve yolcu sakinleri için yapılmış olan han zaviyesinde sıkıntılar çekiyorum.

Ben fakir, ilimler zümresinden iken, nasıl oluyor da sıkıntıya düçar oluyorum. İlahi sen merhamet edenlerin en merhametlisisin. Bana merhamet et ve beni hanların elemlerinden ve kadınların pisliklerinden koru ve beni saygın kulun Zeynelabidin

el-Hüseyni'nin adalet günlerinde akranlanmın ve emsallerimin meskenlerinden bir meskene gi.rdir .... 25

İlgili nüshanın sonunda da eserlerine yazılan takrizlerden söz eder ve bu tak­rizierin bazı risaleleriyle birlikte toplu olarak zikredilmesinin sebebini şöyle açıklar. Bunlar, hazret-i velin.i.metim dua ederek iskarı edeceğim. Salın · medreselerinden bir

oda/hücre verilmesi isteğimde bir vesile ve şefaatçi olsun ... Sonra da sitem eder: B, u üstün takrizleri, merarnıma ulaşmak için şefaatçi ve vesile edindim. Çünkü bunlar, önemli işlerde kendileri ve şefaatlan makbul addedilen kalburüstü ulemadan sadır olmasına rağmen neden velinimetim nazarında kolayın kolayı bir iş, bir oda meselesi kabul görmez. Geçen gün sadece arz-ı halimi nakletmek için huzuruna gi.rrniştim? Huzura girmeye vesile olan risalelerin telifinin ve önemli takrizierin elde edilmesi ne

diye? Allahım! Beni emsallerimin ve akranlarımın odaları gibi münasip bir meskene girdir .. . 26 Hamişte hücre meselesini biraz daha açmaktadır: Bu günlerden biiaz önce orada kalan şahsın ölümüyle bir boş hücre vardı. Burası, Bahr-ı Ebyaz (Akdeniz/

Güney) yönünde Salın medreselerinden Çifte Ayak (Kurşunlu) adıyla bilinen bir medreseydi. Bu hücreyi isternek için oranın müderrisine gittim ki, o şahsiyet, Elmas Paşa'nın İmamının oğlu diye tanınan biriydi. Bana hücre için söz verdi ama bana

yerine getirmeyeceği bir söz verdiğini anladım. Bir aracıya ihtiyacım vardı. Ben de Süleymaniye Camii şeyhine gittim ki bu şahıs, velinimetimin ders vekili idi. Bu şeyh, benim hatırım için o müderrise gitti. Müderris, onun huzurunda bana yine söz verdi.

Sonra sözüne binaen ona gittim. O da işi yardımcısına havale etti, ona da gittim. O da müderrisine havale etti. İkisi arasında şaştım kaldım. Bazı arkadaş ve dostlar bana olayın iç yüzünü şöyle anlattılar: Bu boş istek, o iki şahsın işe yaramaz ve beşpara etmez kapıcılarını oraya sokmak suretiyle bu hücre işi iptal olmuştu. Günler sonra o kapıcıyı oraya soktular. Süleymaniye Şeyhi'nin ricasını görmezden geldiler. O müder­ris de sözünde durmamıştı. O cahil ve eb ter kapıcıyı bana tercih etmişti. 27

25 İspiri, Hamdiyye, (Beyazıd), vr.la-2a.

26 lspiri, Hamdiyye, (Beyazıd), vr.lOa-b.

27 İspiri, Hamdiyye, (Beyazıd), vr. lOb.

430 1 HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENDil ARŞ. GOR. M. FATIH DUMAN ·PROF. OR. OMER KARA

Kaynaklarda kendisinden fakih, mantıkçı ve mutasawıf olarak söz edilen28 İs­piri'nin, biraz sonra sunacağımız eserlerinden anlaşılacağı üzere tarih, fikıh, kelam, mantık, tefsir, tasavvıll ve Arap dilinde behresi olan ve bu konularda eser veren bir . Osmanlı müderrisi ve alimi olduğu anlaşılmaktadır. İspiri, Osmanlı gerileme döne­minde yetişmiş bir müderris olarak orta sınıfbir alim portresi çizmektedir. Eserlerine bakıldığında, -kendisinin de beyin ettiği üzere- bu eserler mübtediler ve talebeler için yazılmış ders notları niteliğindedir. Kişilik olarak da kendi çapında çok çalışan ve gayretkeş biri olmakla beraber hırslı ve duygusal bir tabiata sahip olduğu da göz­lemlenmektedir.

Son olarak İspiri'nin, arneli mezhep açısından hanefi bir alim olması yanında tasavvuf konusunda eserler vermiş olmasına karşın pratik olarak sufi bir geleneğe müntesip olup olmadığına dair herhangi bir bilgiye sahip değiliz.

II. Eserleri

İspiri'nin, yaptığımız araştırmalar neticesinde toplam 24 risale kaleme aldığını tespit ettik. Ristile-i I-iamdiyye'nin bir haşiyesinde Seyyid Murteza'ya bunlardan on iki tanesini sunduğunu ifade etmekte ve risileleri hakkında kısa bilgiler sunmakta­dır.29 Haşiyede İspiri'nin eserlerinin sayısını 12 olarak vermiş olması ile bizim 24 adet tespitimiz arasında bir çelişki yoktur. Çünkü İspiri, burada 12 risale demiş olmakla beraber sadece yedi tanesini tanıtmış; en son şıkta "ve .. diğer risalelerimiz" diyerek ötekilerini vermerniştir. Bu ifadeden Risti!e-i Hamdiyye dahil12 nsalenin o an mev­cut olduğunu; geriye kalan 13 risilenin ise bundan sonra kaleme alındığını söyleye­biliriz. Çünkü Ristile-i Hamdiyylyi Seyyid Murteza'ya sunduğu tarih, 1168 yıllarına tekabül etmekte; İspiri de 1202/1788 yılında vefat ettiğine göre arada yaklaşık 30 yıllık bir zaman dilimi bulunmaktadır.

Marmara ilahiyat'ta mevcut olan mecmuadaki yazmaların bir çoğunun sonuna düştüğü nottan anladığımıza göre, risa.J.elerinin büyük bir kısmını önce h. 1144/1731-1147/1734 yılları arasında Erzurum'da kaleme almış; daha sonra 1148/1735 yılında İstanbul'da yeniden gözden geçirerek tekrar yazmıştır.30 İspiri'nin ifadesine göre, bu eserleri 3 yıl 7 ay gibi bir sürede yazıp gözden geçirmişti.z31 ki 1144-1448 yılları arası bu tarihi vermektedir.

28 Bkz. Bursalı, Osmanlı Müe//ifleri, I, 369; Brockelmann, GAL, ll, 429; B:ığdadi, Hediyye, I, 799; Kehh3le, Mu 'cem, VTI, 297; Nüveyhid, Mu 'cem, I, 398-99; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmöni, lli, 595.

29 İspiri, Hamdiyye, (Hacı Mahmud Efendi), 4b ("veste'zentü" ifadesine düştüğü haşiye). 30 Bkz.lspiri, Müheyyinü'/-Lübub, vr. 20b-21a; İspiri, Zabdu Ebvabi'I-Mutasarrift, vr. 7b; İspiri, Risfıle

ft Aluami'I-Kelime, vr. Sb; İ5piri, er-Risfıletü'l-Hamdiyye, Sb; İspiri, Risfıle ft Zekati'l-lbil, vr. 7a; İs­piri, Risale ft Zekati'l-Bakar, vr. 3a; İspiri, Risale ft'I-Havarik, vr. 2a.

31 İspiri, Mübeyyinü'l-Lübub, vr. 21a (hami.şteki not).

ERZURUM ISPIRLI KADlZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU 1431

Söz kÖnusu risalelerin bir çoğunun yazma nüshası kütüphanelerimizde mevcut olmakla beraber bir kısmının sadece isrnine sahibiz. Bursalı'run ifadesine göre bü­tün bu risaleler, müellifin kendi hattıyla kaleme alınmış olup Süleymaniye Kütüpha­nesi'nde Esat Efendi bölümünde bulunmaktadır.32 Bursalı'nın ifadesi yanında tüm kütüphaneler üzerinde yaptığımız araştırma neticesinde yazmalarının bir çağuna ulaşabildik. Söz konusu eserlerini tanıtırken kaynaklardan aldığımız bilgiler yanında İspirl'nin bu ilk ağızdan bilgilerine de itimat edeceğiz. Şimdi bilim adına göre tasnif ederek eserlerini sunmaya çalışalım.

A. Tarih Alanındaki Eseri

ı. Ferhatu'l-Fu'ad: el-İspiri, Risale-i Hamdiyye'nin mukaddirnesinde bu nsale­

nin ismini vermekte ve Seyyid Murtezanın buna takriz yazdığıru ifade etmektedir: "İstanbul kadılığından ayrıldığında 'Ferhatu'l-Fuad' isimli risalemize son derece ciddi ve titiz bir takriz yazmak suretiyle güzelliğine güzellik kattığına dayanarak Hamdiyye risalemize de takriz yazacağıru zannettim."33

Ristile-i Hamdiyye'deki başka bir haşiyede İspiri, tarihle ilgili olan bu risaleyi Tarih ve Şekayik kaynaklarından derlediğini ve kendi padişahının ceddi olan padi­şahların menkıbelerini anlattığını not etmektedir.34 Husimu'l-Metalib adlı eserinin sonunda bundan sonra yazdığı eserlerinden birinin de "Ferhatü'l-Fuad' olduğunu; Sultan Mahmud döneminde kaleme aldığını; değerli bilim adamlarına arz ettiğini ve onların onayını aldığını; makbul eser olduğuna dair takriz yazdıklarıru; bu ese­rini bazı tarih kitaplarından, melik ve ulema menak.ıbından aldığını; burada büyük

sultanın ecdadının vasıB.arıru ve onların hayatlarını, saltanaclarını, sair hallerini ve hayırlarıru; bunların dönemindeki ulemarun hallerini konu edindiğini ifade etmekte­dir.35 Corcl Zeydan, ilgili eserin h. 974/1004 yılına kadar muhtasar Osmanlı Devleti Tarihi'ni ve ulemasını konu edindiğini söylemekte ve bir nüshasının Münih'te (nr. 425) bulunduğunu haber vermektedir.36 Babinger ise, bu eseri I. Mahmud zamanın­da kaleme aldığını, kütüphaneci olma gayesiyle bir vezire sunduğunu söylemektedir. Ayrıca İspiri'nirı eserinde sultanların hayat hikayelerinin yansıra aynı dönemlerde ya­şamış alimlerin biyografilerinden de bahsettiğini söyleyerek eserin inceleme mi yoksa

32 Bursalı, Osmanlı Mü'ellifleri, I, 369. 33 İspiri, Hamdiyye, {Hacı Mahmud Efendi), vr. 4a ve 4a {"binaen ala tahsinihi"ve "bi takrizi.hi'l- me­

tin" ifadelerine düştüğü haşiye).

34 İspirl, Hamdiyye, {Hacı Mahmud Efendi), vr. 4a ("bi talaizi'l-metin" ifadesine düştüğü haşiye); 4b {"veste'zentü" ifadesine düştüğü haşiye).

35 İspiri, Husimu'I-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 883, vr. 14a; İspiri, Husünu'l-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 1010, vr. 14b-15a.

36 Zeyd an, Corci, Tannu Adabi'I-Luğati'l-:Arabiyye, nşr. Şevki Dayf, K.ahire, ts., DI, 342.

4321 HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRll ÖMER EFENDI 1 ARŞ. GÖR. M. FATIH DUMAN - PROF. OR. ÖMER KARA

aktarma mı olduğunun araştıniması gerektiğinden söz etmektedir.37 Eserin yazma nüsbası elimizde bulunmaktadır.

B. MantıkAlanındaki Eserleri

2. Lisanu'l-İnsan: İspiri, Risale-i Hamdiyye'nin bir başiyesinde Lisanu'l-İnsan ismiyle mantık alanında bir risalesi olduğunu ifade etmektedir.38 Bağdadi ve Bursalı eserin ismini Lisanu'l-İnsan :6.'1-Mantık şeklinde vermektedirler.39 Ne var ki yazma nüsbasıru bulamadık.

3. Mu'inu'l-İhvan fi'l-Mantık: Bağdadi ve Bursalı, mantıkla ilgili böyle bir eseri olduğunu nakletmektedir.40 Eserin bir yazma nüsbasını tespit edebildilc (Süleymani­ye Ktp., Esat Efendi, nr. 3530,43-54 vr.) Husılnu'l-!vfetalib'in sonunda "Muinü'l-İh­van :6.'1-Mantı.k" adıyla bu eserinden söz etrnektedir.41

4. Başiye 'ala Hişiyeti'l-İsam 'ala Tahriri'l-Kava'idi'l-Mantıkıyye: Bu eser, Nec:­meddin Ali b. Ömer el-Katibi el-Kazvini (675/1276)'nin er-R.isaletü'ş-Şemsiyye :6.'1-Kavaidi'l-Mantıkıyye adlı eseri üzerine Ebu Abdiilah Kutbuddin Muhammed b. Muhammed er-Razi (766/1365)'nin Tahriri Kavaidi'l-Mantıkıyye adlı şerhine İsa­muddin İbrahim b. Muhammed el-İsferaini'nin (945/1538) yazdığı Haşiyetü İsam ala Tahriri Kavaidi'l-Mantıkıyye adlı başiyesine İspiri'nin (1202/1788) Haşiye ala

" Haşiyeti İsamala Tahriri'l-Kavaidi'l-Mantıkıyye adlı başiyesidir.42 Eserin bir yazma nüsbası bulunmaktadır: (Süleymaniye Ktp., Servili, nr. 222,151 vr.)

Risaletün Sehliyyetün :fi Beyani Suğra Sehleti'l-l-illslll: HusG.nu'l-Metalib'de bu eserinden söz etmektedir.43

R.isaletün İftiraziyyetün :fi. Beya·cl Reddi'l-Eşkali's-Selase ile'ş-Şekli'l-Evvel: HusG.nu'l-Metalib'de bu eserinden söz etmektedir. 44

Risaletün :fi Beyani İhtimalati'l-Kiyasi'l-İstisnai: Bu eserinden Husô.nu'l-Meta­lib'in sonunda söz etmektedir. 45

37 Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, 299.

38 İspirl, Hamdiyye, {Haa Mahmud Efendi), vr. 4b {"veste'zentü" ifadesine düştüğü haşiye). 39 Bağdadi, Hediyye, II, 332; Bursalı, Osmanlı Mü'ellifleri, I, 369.

40 Bağdadi, Hediyye, II, 332; Bursalı, Osmanlı Mü'ellifteri, I, 369.

41 İspirl, Husrinu'I-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 883, vr.14a.

42 Bkz. Emiroğlu, İbrahim, "Mantık", DİA, Ankara, 2003, XXVITI, 18-28.

43 İspirl, Hımim/1-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 883, vr.14a.

44 İspiri,Husıim/1-Meta/ib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 883, vr.14a.

45 İspiri, Husıinu'I-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 883, vr.14a.

ERZURUM ISPIRLI KADizADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU 1433

C. Fıkıh Alanındaki Eserleri

5. er-Risa.le fi'l-Ferii.z: İspiri, yine aynı haşiyede, "zevi'l-erham'ın birinci tabaka­sıyla ile ilgili meseleleri incelediği feraiz konusundaki bir risa.lesinden" söz etmekte­dir. 46 Eserin er-Risa.le fi İlmi'l-Feraiz ismiyle bir yazmasıru tespit ettik: (Süleymaniye Ktp., Esat Efendi, nr. 3530, 38-42 vr.) Bursalı, eserin isminiRisale-i Muhtasar fi'l­Feraiz olarak verirken,47 Bağdadi de, Risale fı Mesaili's-Sın:fi'l-Evvel min Zevi'l-Er­ham şeklinde vermektedir.48 Kendisi de Husunu'l-Metalib'in sonunda "Risa.le min İlmi'l-Feraiz" adıyla bu eserinden söz etmektedir. 49

6. er- Risa.le fi'l-Fıkh: Bunun, Risale-i Hamdiyye'nin bir başiyesinde talebeler için bayağı zor olan 'devenin zelcitı' ile ilgili konuların en ince aynntısına kadar in­celendiği fi.kıh alanında bir risa.le olduğu kayded.ilmektedir.50 Husıinu'l-Metalib'de

eserin isminiRisale fi Beyani Zekati'l-İbil olarak müellifin kendisi kaydetmektedir.51

Bu isimle herhangi bir yazmasına rastlayamadığımız gibi, ilgili eşerin yazma nüshası bulunan er-Risale fi Zekati'l-İbil risaleyle (Mannara Üniversitesi İ1ahiyat Fakültesi Ktp., Yazmalar, nr. 465,7 vr.) aynı olduğunu anlıyoruz. Çünkü İspiri'nin yukandaki risaleyle ilgili ifadesiyle bu nsalenin başlığı örtiişmektedir. Bağdadi de, bu risa.leyi er-Risa.le fi Zelcit şeklinde vermektedir.52 İspir!,girişi ve sonucu Arapça olan ve muh­tevası Osmanlıca yazılmış olan bu risa.lesini 1145/1732 yılında Erzurum'da kaleme aldığını kaydetmektedir. 53

7. er-Risa.le fi Zelciti'l-Bakar: Adından anlaşılacağı üzere Bakar'ın zekatıyla ilgili fıkhi hükümleri içeren bir risaledir. Eserin bir yazması mevcuttur. (Marmara Üniversitesi İ1ahiyat Fakültesi Ktp., Yazmalar, nr. 465, 2 vr.) Müellif, bu risalesini ­

tarih vermeden- önce Erzurum'da yazdığıru; sonra İstanbul'da temize çektiğini ifade etmektedir.54

8. Hediyyetu'l-Hac fi'l-Menasik: Bağdadi ve Bursalı, İspiri'nin hac ibadeti ile ilgili hükümleri içeren bu isimli bir nsalesinin varlığına işaret etmektedirler.55 Husıl-

46 İspiıi, Hamdiyyt, {Ha o Mahmud Efendi), vr. 4b {"veste'zentü" ifadesine düştüğü başiye).

47 Bursalı, Dmıan/ı Mü'ellijleri, I, 369.

48 Bağdadi, Hediyye, II, 332.

49 İspiıi, Husıinu'I-Metalih, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 883, vr. 14a; İspiıi, HusıiTıu'I-Mtta/ih, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arap?, 1010, vr. lSa.

50 İspiıi, Hamdiyye, {Hacı Mahmud Efendi), vr. 4b {"veste'zentü" ifadesine düştüğü haşiye). 51 İspiri, Husfmu'I-Metalih, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 1010, vr. lSa.

52 Bağdadi, Hediyye, ll, 332.

53 İspiri,.Risôle.fi Zekati'l-İhi4 vr. 7a.

54 !spiıi, Risale.fi Zekati'l-Bakar, vr. 3a.

55 Bağdadi, Hediyye, IT, 332; Bursalı, Osmanlı Mü'ellijleri, I, 369.

J

434 ı HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENDI ı ARŞ. GÖR. M. FATIH DUMAN -PROF. DR. ÖMER KARA

nu'l-Metalib'in sonunda bu eserinin ismini "Risaletü Hediyyeti'l-Hac" olarak ver­

mektedir. 56 Eserin Ya::na nüshasına ulaşamadık.

9. Risale fi Beyani Fevaidi Lübabi'l-Menasik: Bu isimle bir eserini Husu­nu'l-Metalib'inin sonunda zikretmektedir.57

· 10. Risa.J.e fi Beyani ma Yuzbatu bihi Evailü'ş-Şuhur: H usunu'l-Metalib'inin so­nunda bu isimli bir risa.J.esinden söz etmektedir. 58

D . T efsir Alanındaki Eseri

9. er-Risa.J.etu'l-Hudiyye fi Tefsiri Ayetin fi'l-Kıssati'n-Nuhiyye: Bağdadt ese­ri bu ismiyle nakletmekte; ayrıca eş-Şerhu'l-Müfid ala Dibaceti'l-Cudiyye ismiy­le ayrı bir eser nakletmektedir.59 Bursalı da, eserin ismini Risaletu Cudiyye Tefsi­ru Ayetin fi'l-Kıssati'n-Nuhiyye şeklinde vermektedir.60 Eserin el-Müfld Şerhu Dibaceti'r-Risa.J.eti'l-Cudiyye (Süleymaniye Ktp., Esat Efendi, nr. 3530, 28-38 vr.); er-Risaletu'l-Cudiyye fi Tefsiri'l-Ayeti'l-Cudiyye (Süleymaniye Ktp., Esat Efendi, nr. 3530, 1-28 vr.); Şerhu Risa.J.eti' l-Cudiyyeti'l-'Abbasiyye (İstanbul Üniv. Merkez Ktp., Arapça, nr. 921, 30 vr.) isimli üç nüshasıru tespit ettik.

Şerhu Ristileti'l-Cudiyyeti'l-Abbdsiyye adlı yazma eser, aslında -incelenince gö­rüleceği üzere- Abbas Efendi'nin Risa/e-i Cudiyye'ye yazdığı takrizin şerhidir: İlgili yazmayı müellif, 1174 yılının Şaban ayının başlarında Sultan Muhammed Han (Fa­tih/ Salın) medreselerinin bir medresesinde tedrisle meşgul olduğu bir sırada kaleme almıştır. 61

D ikkat edilirse Bağdadi'nin ilk nakliyle risalenin ismini Risaletü'l-Hudiyye .fi TeJ­siri Ayetin .fi'l- Kıssati'n-Nuhiyye şel<li.nde verirken Bursalı, Ristiletü'I-Cudiyye Tifsiru Ayetin.fi Kıssati'n-Nuhiyye şeklinde vermektedir. Esad Efendi (1-28 vr.) nüshasında ise nsalenin ismi, Risaletü'l-Cudiyye .fi Tifsiri'l-Ayeti'l- Cudiyye şeklinde geçmektedir.

"H udiyye" kelirnesinin, "Cudiyye"nin tashif edilerek yazılnuş şekli olma ihtimali

mümkün gözükmektedir. Ayrıca yukandaki nüshalara bakılınca yazmanın bir aslı,

bir de şerhi vardır.

Müellif, Humnu'I-Metalib'in son kısmında yazdığı eserlerinden söz ederken,

S6 İspiri, Husünu'I-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 1010, vr. lSa.

S7 İspiri,Husıhıu'I-Metalib,İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 1010, vr. lSa.

S8 İspiri, Husfınu'l-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 1010, vr. lSa.

S9 Bağdadi, Hedı)ıye, IT, 332. ·

60 Bursalı, Osmanlı Mü'ellifieri, I, 369.

61 İspiri, Şerhu Risöleti'I-Cudiyyeti'/-Abbôsiyye, 20b.

ERZURUM ISPIRLI KADizADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU 1435

bundan önce yazdığı eserlerden birinin de "Risfıletü'/-Cudiyye" olduğunu söyler. Bu risa.lenin " ... ı.,Ş.l_»ll ı)c. ı.::..ıy....ı_, y';l ~_, ~wı u4_, ~~ ~~ 4_, .&ıL.~~ ı..><:ı.i 4" iyetiyle ilgili olduğunu; büyük ulemarun bunu da güzel olarak değerlendirdiklerini ve bunun sonuna takriz yazdıklarını kaydetmektedir.62 İlgili takrizleri, toplu olarak "Şerhu Takrizi Cudiyye"rlin içerisinde ve Husimu'I-Metalib'in içinde verrniştir.63 Öte yandan Risiıle-i CUdryye'nin yanında bunun bir şerhi olduğunu ve Kadı Abbas Efen­di'nin takrizinin izahı için bir risa.lesinin olduğunu da vurgulamaktadır.64

E. Tasavvuf Alarundaki Eserleri

10. Husunu'l-Metilib: Eserin ismini Bağdadi, Husunu'l-Metalib fi't-Tasavvuf olarak vermektedir.65 Husunu'l-Metalib ismiyle birkaç yazma nüshası mevcuttur: (Süleymaniye Ktp., Esat Efendi, nr. 3808,61-69 vr.; Halet Efendi, nr. 803, (istinsah tarihi: 1180/müellif hattı), 18 vr.; İbrarum Efendi, nr. 477, 14 vr.; İstanbul Üniver­sitesi Merkez Ktp., Arapça, nr. 1010, (istinsah tar.: 1181), 16 .vr.; Arapça, nr. 883, (istinsah tar.: 1185), 20 vr.) Bursalı ise, eserin ismini Huswu'l-Metalib fi't-Tasavvuf şeklinde vermektedir 66 ki bu bir tashiftir. Çünkü gerek yazmalannın başında, gerekse metin içerisinde hisn-husfrn ifadesini yoğun bir şekilde kullanmaktadır.

Müellif, bu eseri ilk yazdıgmda h. 1180 senesi olduğunu; bu dönemde yaşının ilerlediğini; ama ırkı gereği bu dönemde sakalının dahi beyazlamadığını; hatta alt­mışını aşmış olmasına rağmen babasının; hatta amca ve dedesinin de sakallarının da İspir beldesinde vefat ettiğinde dahi beyazlamadığıru; bu nüshanın birilerine ithaf edilecek düzeyde yazılmasını 1185 yılında gerçekleştirdiğini söylemektedir. ·Bu ya­şında dahi bu eser gibi bir eser görmediğini; belki de bu üslupta bir benzerinin bu­lunmadığını; bunun bir AJlah vergisi olduğunu ifade etmektedir.67 R.isalenin sonunda 1180 yılının Şevval'inde telifini bitirdiğini; hediye etmek için yazımını ise 1185 yılı­nın Zilhicce'sinde tamamladığını kaydetmektedir. 68

11. er-Risa.le fi'l-Mu'teberat: Eserin bir nüshasına rastladık: Beyazıt Devlet K tp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1962, 6 vr.

12. Cem'u'l-Me'arib: Eserin iki yazma nüshası mevcuttur: Süleymaniye Ktp., Halet Efendi, nr. 803, (istinsah tar.: 1180/ müellifhattı), 1-20 vr.; İstanbul Ünive~si-

62 İspiri, Huszinu'I-Metalih, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 883, vr. 14a; İspiri, Husıinu'I-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 1010, vr. lSa.

63 İspiri, Şerhılr-Risa/eti'I-Citdiyyeti'I-Abbtisiyye, 2a; İspiri, Husıinu'I-Mttalib, 883, 19a.

64 İspiri, Husıin, 1010, vr.15a.

65 Bağdadi, Hediyye, II, 332.

66 Bursalı, Osmanlı Mıi'ellifleri, I, 369.

67 İspiri, Husıinu'I-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 13 ,883b.

68 İspiri, Husıinu'I-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 883, 18a.

4361 HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENDil ARŞ. GÖR. M. FATIH DUMAN - PROF. OR. ÖMER KARA

tesi Merkez Ktp., Arapça, nr. 790, (ist. tar.: 1180), 29 vr. Müellif, Husunu'l-Metalib'in sonunda bu eserine ~-rgu yapmaktarur. 69

13. Farhu'z-Zahidin: Eserin bir yazması bulunmaktarur: Süleymaniye Ktp., Ha­let Efendi, nr. 803, 20 vr. Müellif, Huslınu'l-Metalib adlı eserinin sonunda eserin ismini "Farhu'z-Zahid.in'' şeklinde vermektedir. 70

14. Mubhu'd-De'avat: Bağdadi, bu isimle bir eserini kaydetmektedir.71 Ne var ki yazma nüshasına ulaşamadık..

15. Risa.J.e fi Ezkari'l-Hac. Müellif, Husunu'l-Metalib'in sonunda bu eserine vurgu yapmaktadır. n

16. Zübdetü Feyzi'l-Erham fi Şerhi'l-Hizbi'l-Aza.m: Müellif, Risa.J.etü'l-Muci­ze'yi tamamladıktan sonra Aliyyü'l-Kari'nin el-Hizbü'l-Azam'ını devamlı okumaya başladığını; kendisi için düzgün bir nüsha çıkardığını 1179 yılından itibaren onu okumaya başladığını; şerhlerini gözden geçirdiğini; sonra Feyzi'l-Erham şerhini okuduğunu ve onun daha faydalı hale gelmesi ve okunmasının kolaylaştırılması için muhtasar bir şerh yaptığıni; adını da "Zübdetü Feyzi'l-Erham fi Şerhi'l-Hizbi'l-A­zam" diye koyduğunu ifade etmekte; 1180 yılının Şewal'inde bitirdiğini ve bundan sonra Huslınu'l-Metalib'e başladığını kaydetmektedir.73 Bu risa.J.eyi cem ettiği tarih­lerde maddi açıdan iyi durumda olmadığını; halini Hz. velinimetine (Seyyid Mür-

.., teza) arz edip yardım etmesini istediğini; sonra kendi kendine bir hediye vermesinin uygun düşeceğini; risaleleri arasından bunu seçerek hediye etmek için bunu 1185 yılında tekrar yazdığım; hediyeyi vermek için yola çıktığını; hediyeyi vermenin mi vermemenin mi daha edebe uygun olacağı düşüncesine dalarak bir adım ileri, bir adım geri attığını; içindeki bir sesin, bu şahsiyetin risa.J.e sahiplerini yok saymayacak kadar mert; vesail erbabının yese düşürmeyecek kadar merhametli olduğunu söyledi­ğini; güzel vasıfiarına ve güzel ahlakına dayanarak ve aczini-kusurunu ifade ederek; zayıflığı ve futuruyla özür beyan ederek hediye ettiğini; iki beyitle74 halini beyan et­tiğini kaydetmektedir.75

69 İspiri,Husünu'I-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 1010, vr. lSa

70 İspiri, Husıinu'I-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 883, vr. 14a; İspiri, Husünu'l-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 1010, vr. lSa

71 Bağdadi, Hediyye, IT, 332.

72 İspiri, Husünu'l-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 883, vr. 14a; İspiri, Husünu'/-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 1010, vr.l5a

73 İspiri, Husimu'l-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 883, vr. 14a; 17b.

74 ".).ıl. u-k yl.lQ-11 ı)l 1 .:._,~,, J_ıill ~ .:....;_;; 1 ~ı.} ,jS .ıl_»~.) ....a....üı /~ tfo~l i'~ ı)~ W4 lr.ı*"" (Arz gününde H~. Süleyman'a kanncası, ağzında bir çekirge hacağının yarısıyla gelir; fasili bir hitabla halini terennüm eder ve ~öyle özür beyan eder: Hediyeler, hediye edenin çapı kadardır.) "._...~1 _.r.iill ~ J_,.i /ı}-.sJI •...ı_,l. ~()o _,:ı. yolU /<i.;_,...jl u.._p ~-'..:.ı...,.;.:. lıYY. ı)~~~ <il/' Q

7S İspiri, Husünu'I-Mttalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 883, vr.l7b-18a.

ERZURUM lsPIRU KADlZADE MEHMEO ARIF EFENDI ve ÖME.R EFENDI SEMPOZVUMU 1437

F. K eLim Alanındaki Eserleri

ı5. Sürfuu Kulı1bi'n-Nazirin fi Beyani Mu'cizati Seyyidi'l-Mürselin:

Bağdadi eserin ismini bu şekilde nakletmektedir?6 Bursalı'ya göre, eser on beş fasıldan müteşekkil olup dili, Arapça'd.ır. Süleymaniye Ktp. Fatih bölümünde bulun­maktad.ır.77 Gerçekten eserin bir yazma nüshası, Bursalı'nın vurguladığı bölümde (Süleymaniye Ktp., Fatih, ru. 3005,54 vr.); öteki de başka bir bölümde Sürfuu Kulı1.­bi'n-Nazirin ismiyle mevcuttur: (Bağdatlı Vehbi, ru. 1136, 40 vr.) Aynca Konya İl H alk Kütüphanesi, Konya Bölge Yazma Eserler Ktp., nr. 354/24 de bir nüsbası daha vardır. Risale, başlığından anlaşılacağı üzere, Hz. Peygamber'in mucizelerini konu edin m ektedir.

Müel.lif, Husimu'l-Metalib'in sonunda yazdığı eserlerden söz ederken, bunlardan birinin de "Ristiletü'l-Mucize" olduğunu söyler. Bunu ı ı 79 yılında kaleme aldığım; orada Bubari, Müslirn ve kütüb-i sittenin geri kaları eserlerinden tespit ettiği badis­lerde geçen ı 70'in üzerinde peygamber mucizesini cem ettiğini; bu eseri, Kitabü~-Şi­fdyı tedris ederken meydana getirdiğini; sonra da Şeybillislam Dürrizade'ye fetva makamına getirildiği zaman bediye ettiğini ve makbul eser olarak değerlendirdiği­ni ifade etmektedir.78 Aynı eserin sonunda "D ibacetü Risaletü'l-Camia bi Muciza­ti'r- Resul" şeklinde ilgili risalenin girişini başka bir mecmua içinde yayıniayan müel­lif, bu risaleyi "Sururu Kulubi'n-Nazirin li def'iba'l-Efkare'l-Muzirra min Sudurlhim bil Cevabi's-Savab İnde'l-Fadılin" şeklinde isimlendirdiğini kaydetmektedir.7~

ı6. er-Risale fı.'l-Havarık: Eserin bir yazması bulunmaktadır: (Marmara Üniver­

sitesi ilahiyat Fakültesi Ktp., Yazmalar, ru. 465,5 vr.)

G . BelagatAlarundaki Eseri

ı7. Keşfii't-Takriz: el-İspiri, Hişiyede merhum Şeyhülislam P"ı.rizade'nin tak­rizini j.zah ettiğini; b.urada me'aru, beyan, bedi ve benzeri konularla ilgili meseleleri açıkladığını ifade etmektedir.80 Risale-i H amdiyye'nin bir başka nüshasının sonunda Şeyhülislam-ı Sabık Pirizade'nin bir kısım kelimelerini şerh ettiğini ve bu şerhi "Keş­fu't-Takriz" olarak isimlendirdiğini, sonra bunu büyükulemaya takriz yazmaları için sunduğunu; onların da bunu kabul ettiklerini ve güzel bulduklarını, bu şerbin üstüne

76 Bağdadi, Hediyye, ll, 332.

77 Bursalı, Osmanlı Mü'ellifteri, I, 369.

78 İspiri, Hu.rimu'!-Metalib, 1stanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 883, vr. 14a; İspiri, Husimu'l-Metalih, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 1010, vr. lSa.

79 İspiri, Husimu'!-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 883, vr. lSa-b.

80 İspiıi, Hamdiyye, (Hacı Mahmud Efendi), vr. 4b (3. Haşiye).

438j HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENDil ARŞ. GÖR. M. FATIH DUMAN - PROF. O.R. ÖMER KARA

güzel takrizlerini yazdıklarından81 bahsetmektedir. Husfuıu'l-Metalib'in bir nüshası­nın sonunda bu eseriQin ismini "Şerhu't-Takriz"; diğer nüshasında da Risaletü Keşfı Takrizi Şeyhi'l-İsla.m Pirizade olarak vermektedir.82 Ayrıca Risale-i H amdiyye'nin sonunda "Keşfu't-Takriz diye isirnledirdiğimiz şerhimize yazılan güzel takrizler"baş­lığı altında Keşfu't-Takriz'e yazılan takrizleri zikretmektedir.83 Ne var ki ilgili eserin yazina nüshasına ulaşamadık.

H . Arap Dili (Sarf ve Nahiv) Alanındaki Eserleri

18. Mübeyyinu'l-Lübub: İspiri, bir haşiyede bu isimle sarf alanında bir risalesi olduğunu söylemektedir.84 Ayrıca Huslınu'l-Metalib'in sonunda aynı isimle eserini kaydetmektedir.85 Eserin Mübeyyinu'l-Lübub ismiyle bir yazmasını saptadık (Mar­mara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Ktp., Yazmalar, nr. 465, 22 vr.). İlgili risalenin sonlarına doğru, eseri 1144 yılının Ramazan'ının sonunda Erzurum şehrinde yaz­dığını; ikincisini de Kostantiniyye'de 1148 yılında tenkih ve tezyin ettiğini beyan etmektedir. Aynı yerin hamişinde de iki yazım arasında üç yıl yedi ay bulunduğunu kaydetmektedir. 86

19. Lübbü't-Tasrif: Bu eseri, Bursalı kaydetmektedir.87 Bağdadi de aynı isimle nakletmektedir. 88 Ne var ki, herhangi bir yazmasına rastlamadık

.ı 20. er-Risale fi Aksami'l-Kelime: Risalen.in bir yazma nüshası mevcuttur: (Mar-mara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Ktp., Yazmalar, nr.-465, 5 vr.) Müellif, bu eseri ilk olarak 1147/173~ yılında Erzurum'da yazdığını; ikinci olarak 1148/1735 yılında İstanbul'da tekrar yazdığım ifade etmektedir. 89

21. er-Risale fi't-Te'nis: Eserin bir yazma·nüshası vardır: (M armara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Ktp., Yazmalar, nr. 465, 8 vr.)

22. er-Risale fi Zabti'l-Ebvabi'l-Mutasarrife: Eserin bir yazma nüshası bulun­maktadır: (Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Ktp., Yazmalar, nr. 465, 7 vr.) Yazma nüshanın sonunda eserin ismini, Temyizu'l-Ebvab olarak isirnlendirdiğini;

81 İspiri, Hamdiyye, {Beyazıd), 4271, vr.lOa-b.

82 İspiri, Hıısünu'I-Metalih, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 883, vr. 14a-15a; 1010, vr.l5a.

83 İspiri, Hamdiyye, (Beyazıd), 4271, vr. ll -12.

84 İspiri, Hamdiyye, {Hao Mahmud Efendi), vr. 4b {"veste'zentü" ifadesine düştüğü haşiye). 8Ş İspiri, Hıısünu'I-Metalih, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 1010, vr. lSa.

86 İspiri,Müheyyinü'I-Lıihuh, vr. 20b-21a.

87 Bursalı, Osmanlı Mıi'ellijleri, I, 369.

88 Bağdadi, Hediyye, II, 332.

89 İspiri, Risiıle fiAksami'I-Kelime, vr. Sb.

ERZ\JRUM ISPIRLI KADızADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU 1439

eseri 1145/1732 yılında Erzurum'da yazdığım; 1148/1735 yılında İstanbul'da gözden geçirerek temize çektiğini kaydetmektedir.90

23. er-Risale fi Fi'leyn iza Tenaze'a fi İsınin Zahirin: Eserin bir yazması vardır: (Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Ktp., Yazmalar, nr. 465,4 vr.) İspiri, R.isale-i Harndiyye'nin bir haşiyesi.ıide iki arnilin tearuz ettiği konuyu açıkladığı nahivle ilgili er-R.isale fi'n-Nahv adlı risalesi olduğunu ifade etmektedir 91 ki bu risale, er-Risale fi Fi'leyn İza Tenaze'a fi İsınin Zahirin risalesidir. Husunu'l-Metalib'in sonunda bu esere "R.isaletü Tenazui'l Amileyn" olarak işaret etmektedir.92

İ. FurôkAlanındald. Eseri

24. er-R.isale fi Ma'ne'l-Harnd ve'ş-Şükr ve'l-Fark Beynehüma: Dört ayrı nüs­hası93 bulunan bu risaleden müellif, "er-R.isaletü'l-HarnCllyye" diye söz etmektedir.94

Başiyeden anlaşılelığına göre, İspiri bu eseri, sıkıntılı olduğu bir dönemde yazmıştır. Şöyle ki, girişten sonra "c.i.Y.-"''il ı)c- rY. yr:. J4ll 0.:!J::ı. .):!iili J#.:." ifadesinde "hezi­nü'l-bal" (üzüntülü) ibaresini kullanmış, üzünrusünün gerekçelerini de ayrıntılı bİ! şekilde hamişte açıklamıştır. Ruus imtihanına 15 günlük süresi dolmadan girmek is­temiş, Seyyid Mürtezi da buna rıza göstermemiş, bu yüzden de kalbi kırılmış, büyük bir üzüntüye gark olmuştur. Hele hele ilim yönünden kendinden daha aşağı olan­ların medrese-i hariç payesine geçmelerine de ciddi düzeyde içerlerniştir. Bu üzüntü imtihan vaktinden bu risaleyi yazdığı zamana kadar devarn etmiştir. Mukaddirnede açıkça, bu risaleyi Seyyid Mürtezayla iletişim kurmak için hediye yoluyla bir iletişim aracı olarak düşünmüştür. Bu risaleyi Seyyid Mürteza Efendi'nin onaylaması için önem verilen muteber kitaplardan harnd ve şükürle ilgili bilgileri cemettiğini. söyle­mektedir. Seyyid Mürteza'nın tafsiladı bir risaleyi mutaala etmesine yardımcı olacak vakti olsaydı, hamd ve şükürle ilgili iyerlerin mahir ve uzman tefsirlerden şerhlerini de eklerdirn. Ama durum böyle değildi (Üstadın vakti yoktu). Zat-i alilerinden beni hüzün hapishanesinden ve şaşkınlık denizinden kurtarmasıru, beni emsillerimin ve akranlarırnın zümresine ilhak etmesini umuyoru.m. Sonuçta benim bu arzum, onun

için çok kolay bir iştir. Bu eser, Ömer Kara tarafından tahkik edilerek neşredilrniştir.95

90 İspirl, Zabtu'l-Ebvabi'I-Mutasarrifi, v. 7b.

91 İspirl, Hamdiyye, (Hacı Mahmud Efendi), vr. 4b ("veste'zentü" ifadesine düştüğü haşiye).

92 İspirl, Husimu'l-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 1010, vr.15a.

93 er-Risöle fi Ma'ne'l-Hamd 'Ue'f-Şülu ve'l-Fark Beynehümô: Süleymaniye Ktp., Hao Mahmud Efendi, nr. 9 ,259 vr.; er-Risôle fi Ma'ne'I-Hamd· Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Ktp., Yazmalar, nr. 465, 5 vr.; er-Risaletu'l-Hamdiyye: Beyazıd Ktp., nr. 4271, 12 vr.; er-Risaktu'l-Ham­diyye: AtıfEfendi Ktp., nr.1265, 7vr.

94 lspirl, Hu.sünu'l-Metalib, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Arapça, 883, vr.14a.

95 Kara, Ömer, "Ömer b. Ali el-İspiri'nin Furükla İlgili Bir Risa.lesinin Tenkitli Neşri -er-Risale fi Ma'ne'l-Hamd ve'ş-Şükrve'l-Medh ve's-Sena ve Suveru'l-İctimai ve'l-İftiraki Beynehüm-", Ata­tiirk Oniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 21, Erzurum, (2004).

440 1 HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENDil ARŞ. GÖR. M. FATIH DUMAN - PROF. OR. ÖMER KARA

Sonuç

Araştırmamız netleesinde şunları söylememiz mümkün gözükmektedir.

İspmnin doğum tarihi belli olmadığı gibi hayatıyla ilgili çok az bilgiye sahibiz. Erzurum İspir'de doğmuş, 1147/1734 yılına kadar Erzurum'da tahsilini yapmıştır. 1148/1735 yılında İstanbul'a gelmiştir. Buradaki medreselerde okuması gereken de­receleri okumuş; Akkirmani ve Seyyid Mürteza gibi hocalardan okumuş ve icazet almıştır. 1160'lı yıllarda Hariç medresesi müderrisliğine girmi~, yillarca müderrislik yaptıktan sonra ömrünün son yıllarında Üsküdar naipliği yapmış, 1202/1788 yılında da vefat etmiştir.

İstanbul'da bulunduğu dönemde Feyzullah Efendi'nin oğlu Seyyid Mürteza'run

kanatlan altında yer almıştır. Hem talebeliğinde yetişmesinde hem de müderrisliğin­de bu zatın fonksiyonu büyük olmuştur. İspiri de, yazma metinlerinde kendisinden si tayişle bahsetmekte; kendisini velinimet olarak görmektedir.

İspiri, Osmanlı gerileme döneminde yetişmiş bir müderris olarak orta sıruf bir alim kimliği çizmektedir. Eserlerine bakıldığında, -kendisinin de beyan ettiği gibi,­

mübtediler ve talebeler için yazılmış ders notları niteliğindedir. Klşilik olarak da ken­di çapında çok çalışan ve gayretkeş biri olmakla beraber hırslı ve duygusal bir tabiata sahip olduğu da gözden kaçmamaktadır.

İspiri, ri salelecin bir kısmını 1144-114 7 yılları arasında kaleme almış; bunları 1148 yılında İstanbul'da tekrar gözden geçirerek yeniden yazmış, Seyyid Mürteza'ya takdim etmiştir. Anlaşılan o ki, Seyyid Mürteza'dan sonra da bazı risaleler kaleme almıştır. Risalelerinin tümü, tespit edebildiğimiz kadarıyla 24 adettir. Bu eserlerden biri Tarih; üçü Mantık; dördü Fıkıh; biri Tefsir; .beşi Tasawuf, ikisi Kelam; altısı Arap Dili; biri Belagat; biri de Furuk alanındadır. ·

Beni dinleme zahmetinde bulunduğunuz için hepinize ayn ayrı teşekkür eder, saygılar sunarım. ·

ERZURUM ISPIRLI KADlZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU 1441

Yazma Nüshalanndan Örnekler

Ristile-i Hamdiyye: Süleymaniye Yazmasırun2. varala (2a-b).

Ristile-i Hamdiyye: Süleymaniye Yazmasının 9. varakı (9a-b)

4421 HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENDil AR$. GÖR. M. FATIH DUMAN - PROF. OR. ÖMER KARA

. -- _:._ -- ---· ~--- - ·'--__._ __ Risrlle-i Hamdiyye: Marmara İlahiyat Ktp Yazmasının 1. varakı

. ~\ . .

Risale-i Hamdiyye: Marmara İlahiyat Ktp Yazmasının son varakı

ERZURUM ISPIRLI KADizADE MEHMED ARIF E.FENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU 1443

Mübeyyinü'I-LübUb Adlı Yazmanın 1. varakı

.,

Mübeyyinü'I-Lübtib Adlı Yazmanın son varakı

444 1 HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENDil ARŞ. GÖR. M. FATIH DUMAN - PROF. DR. ÖMER K~RA

, -.~.

;;J ~ .. ~\.~-~\ ~~~~~lWi ~~j~~~\l~~w ~~~~~~~ ~.:ı\~l)\~1 . . . ~~~.,"~~~~

. ' ·~--· -

Zabti'l-Ebvfıbi'l-Mutasarrift yazmasının ilk varakı·

_ .

. cJ... r;a;;i;;;;;;:;;:;;;ı;;;;;;~~~iil l~!;1i!i!iii~~;;;;;;;;;;;;;:;;;;;;~

--~~~~ ~.\ô.#l'~.i~-!12. ''ı.~:-ıı .. ı..·ı..~ _, . . , .. -V: .~~ ·:r.'(.'~(.!""J$1=

• r,ı.:;.;;.:.,~~tJ,io)\i~il

~~~~~ ~foJ.>'i\;;~~~~\ ~~\\• _· A' ·\i:~-1.\ . - ~~ . r: ~\:ıw"'!~-: ... ~i~

~.l&;,:ı~\,~~~ı, '; ~~~~i ~~~~~"~" ~~\u~~""~ts\~­. ~~~~-~lJ)~~i b~~~ ... ~i,.~

- ~~;c>,:~~ · Mrll~iii!:!e5555:~ı!i!!f.ll

__ ....;..__ -· ~-· ·: , . ...,. '

..•.

Zabti'l-Ebvtibi'l-Mutasarrife yazmasının son varakı

: :_ -~ • _:1

. :;

ERZURUM I.SPIRLI KADizADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU) 445

- .:..--:;-_._ :.::;------:-:~

· .. . ' · .. .

.. !'""

. -.

ı ' • f:.c_-

.. . · .

er-Ristile fiAkstimi'I-Kelime-yazmasırun ilk varalcı

~i\.blia~j~

~~~ · . . ·ıl1loll.::.~~.:..lll.:..'l!iw '":""':""~....,._

~~ ~~~

·.

• . -::"-:-"!' / ~~~~~;~:~~~;;!liJ~~~~~iii~ ... ·

er-Ristile fi Akstim i'/-Kelime yazmasırun son varalcı

4461 HAYATI VE ESERLERIYLE lSPlRLI ÖMER EFENDil ARŞ.GÖR. M. FATIH DUMAN -PROF. DR. ÖMER KARA

ı 1

ı

.1 j J

er-Risale fi Fi'leyn iza Tenazeafi İsmin Zahirin yazmasının ilk varakı

s.:::- ii' ~~~~~~~~-.:tn;~~~"F?~;;;;;;;;~-ıii , ;4~~::~:~~; ~:, : -~Ui~\U··.ı:.:: '=~~~~~~~~ .~a~fı:;!.ısıJbı~

~ -~~~,~~-. -~·.: ,· -~~~\le ~ . . . - .

. ~ı.ed~-·1t" .- ~~~~' ' ~.»\li~~~' : -~- ~~'-~~~,\:.~~ '

·. \ .v.-t~~-~ır?; . ·~ ı .. ~~~~\i ~_j~ ·· ~~~\

;· : ~-· · ~o~l$-W~ , . ~ı,;..~~~ j

~~..,..ıc>~e~

er-Risale fi Fi'leyn iza Tenaze o fi İsmin Zahirin yazmasının son varakı

ERZURUM ISPIRLI KADlZADE ME H MED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU 1447

er-Risdle fi't-Te'nis yazmasının ilk varakı

--::'--<·

·:.·

---

~ .... ~._ .... _ ......

er-Risdle fi't-Te'nis yazmasının son varakı

4481 HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENDil ARŞ. GÖR. M. FATIH DUMAN · PROF. DR. ÖMER KARA

"<'!

er-Risale fi Zekfıti.'l-İbil yazmasının ilk varakı

·.

er-Risale fi Zekfıti'l-İbilyazmasırun son varakı

.. . ~

..

ERZURUM ISPIRLI KADlZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU [449

er-Risdle fi Zek!zti'l-Baka1·yazmasırun ilk varakı

o'çl~~~~~ ,:~~~,~~ ... ~--··

.=~~~~~ ~~~~-~~.~ ~~~~3'~.!1~1 ı~W,.,.....i,)~~ • - •• .. - ·~ ·: . -· - _. #

~ ·.:.\ı~~~ ~';;~. •::.}_,~·~\ ~-~:.~\ ·c~= .;~ ... ~ 1,r.~_.:_,l·,.~~,,;;, ~~ •• e;,- '~

1 +"'-'&~~~· iı .\l};.r:.'\i :~-- ~ ; .\:o. ... _.ı";, ~.!~~-~

~~~~~- ~~ ·-:·~

er- Risdlefi Zekdti'l-Bakaryazmasının son varakı

450 J HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENOIJ ARŞ. GÖR. M. FATIH DUMAN · PROF. DR. ÖMER KARA

o <.

..... __ - ~

er-Risiıle fi'l-Havarik. yazmasının ilk varala

· ?'\ ' ~ ff-~!!5-_;s; __ ... _~. ~~~-F..O::::;ı~l!.j~

.... -:::~ ·-··· ':\:•--"1:. ~-i" "' .(; ... ~~.~..._~

-~~~etr~

~~-'!!?~~~jp ·

.~WuJiil\~;.:i1 ı .· e&\.'1.=1~~!1~ ·.

~..ı!ı~~~.l\

ır.rl~~~~ıo;.,:. rı

~~~:Juı\,rolli\\1 ~

·~:>~.t,ı~\1,1>~

~..eıs..~~~~~

.- , ~ .j ~\)\; . ~ . .

er-Ristile fi'l-Havarik. yazmasının son varak.ı

ERZURUM ISPIRLI KADlZADE MEHMEO ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU j451

er-Risaletü'I-Cüdiyye yazmasının ilk varakı

er-Ristiletü'I-Cüdiyye yazmasının son varakı

4521 HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENDil ARŞ. GÖR. M. FATIH DUMAN - PROF. OR. ÖMER KARA

Süruru Kalbi'n-Nazirin yazma eserinin ilk varakı

Süruru Kalbi'n-Nazirin yazma eserinin ilk varakı

ERZURUM lsPIRLI KADlZADE MEHME.D ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU 1453

Mu'inü'l-İhvan ft'l-Manhk yazina eserinin ilk varakı

k_.z_._ ı. ,..~ -

!. ~~~~~~-

Mılinü'l-İhvan ft'l-Manhk yazma eserinin son varakı

4541 HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENDil ARŞ.GÖR. M. FATIH DUMAN · PROF. DR. ÖMER KARA

Haşiye ala Haşiyeti İsamala Tahriri'I-Kavaidi'I-Mantıkıyye'rün ilk varakı

J

.·

:l · .c~

Başiye ala Haşiyeti İsamala Tahriri'l-Kavaidi'/-Mantıkıyye'rün son varakı

ERZURUM ISPIRLI KADizADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU j455

Şerhu TakriziAbbtis Efendi'nin ilk varakı

1 (\)" •~~ ·;-~~~: ... ~JI;.·~~y~,»

~~~~~t~:;:~ ;~;~~~u:(~~~t.;;:;~~ .f!:~'·l~ ;.~.:,;...u,;.u~: -~·~-..;,. ~lt;-=,.,;~~~r~:~c· .. -s\(, .;\..a-i

~~t~~O:.:•..:,...._tiı-3r~~--~~

ı ~'~..:J~Ja.-~~~~ ~\-~W.:,Jj

{~:::;:~:~~:~~}~:~~~ r~·.ü.rs;J..5"•='•J.~1.~i[i';

ı ....ll; . ı;.,. .... ı:.;; • .., ·~~~ •• .ı)\:. <J~ • • .....,...- ~- - ·-~:,':.:-'9 .. ·~~~~..;;,~·., ~.:.ı-__...:~~;..,ı::;.-e=ı~~;,r~;.;.J

+""...;;.:.;;ft""r_t.:~t~~ ....... o!ı)<

~~X'~~~~:;:~~ ~::~:t::~t~~;~

.....:__;,r.-:· ~-rt ;e.--; ~;;__~,·~

. r t .ı

~ _,_ ;~:,~~~::~.ır.~~~r~;~~~t~~~~ ·A~.;.o..=:-:z.c.;:!Zs.;;t.'~~~·:ğ·:~~

r ~\iZi~·.·:.(~'.t~:,.:..:·Z1~:,;~· ~\:s,·;,.,j .;y_~.r..:~~.,.;;. ~~~~~J>~~}I\:tt~.;:ı~ ~~ı-.:~<1-... <.~ .. J~:n•.:.,~ .;;.u;...:·~.,"'~~._ .. uı-..V...;& J\:.,l}Jl:o-\.!:.J--'-'.i-~.:.....,U~Ü .;,.::.jt:'t;J\.f..l\~C.,~'.;l.;,,,;J.;, ;,~J~·:..;. ,;;..:.\\ı'~l.fo.IJU,.,.;;.

~ ........ ~~">:;.~/~IM,>~.r.:.;l'

1~~!:\:ı)J!-.;.,ı.,l,.!:;.w'i->>Wi.,oyo ~~_;\~;~~\ral.lC.~~

. .. ~;...t;_;:r.:;..;.ı;...,~ır...: ~:;:ı,~\·,l l .:ıo~~~>O.F.r.:.ı:..-::::ı l . 1 .. ı:;...._.·~,~ :..:-•:.$.ı_J;., ·~') ı 1;~l<~"'.>:!..~ J. '"'("'#~.,... ... • . ,.-1 "'"""-:'~""""•Y~ ~.,=,oı-ı,.:.y.~.j:-~tJ.jJ,;l~sı + ... ·..,..J"~~U\j

.C.,.,.".l"'""I»!r~;?:rf'~ ı ...:;·ro., .:=......,lf'J=:\<~•YlJ.:• .,..::..,~;.· ;.t~~:i.:ı.".tJ'~~\1

.... ~~;, .. ,;•( ,.,.,.:.;~t.>-..;r.Y~ ~~~:.,;.ı"«"~:~u-.),lr-ü :...,:........,~~ ~~--:.:_,::i · ."~ ...,

Şerhu Takrizi Abbas Efendi'nin son varakı

4561 HAYATI VE ESERLERIYLE lsPIRLI ÖMER EFENDil ARŞ. GÖR. M. FATIH. DUMAN - PROF. DR. ÖMER KARA

Husunu'I-Metalib adlı eserinin ilk varakı

·~c.'!Wıl·~~-. ~ .... ı.,ıl;:l;-!1~~~~-:~!ıu ~~cf~)I.~V,.ı;.ıı~ *~~,~~~,1-.;,;i.vıı ti~~;...<.~~.J'.P.!;~Ii)ıı}f-.11 ·~l)~~.if"&-ı.ı-t:L~.W!<il ~~~~lr~W, f4~ı.;;ı,?--r~ ... ~,...::~IP~~ ~ıv}a~~~.>;lJ!..<~ •Lid~~.ı:..\;,>l~!)l.ı:....,.ı ~;.ı~\:d,ifıJ!G.;ı·~»·"lU . r,ı..r;.~~.).~~.;ıt..l1ıı; i'*/~M-~~~;.ii-!~'<""''­"-..:.1!-~F.ş;J;.ı,.ı..ı!I;;J',ıı.ı\ö~-C'I !tf.'~~!(~.;;.,ı.;;~~ f-'"&~.!ll,~ .. ~~~!tr?.'

, ~foi-R~l:.1t~~ .... ~t;ı~"\.=~~ Oo:l.ı.i'~>Wı;)<l'p'};,-;.4\.c)\t:.~;..;;,..ıı l:Ş.~~~ .. ~·~··~ı(....:.;. ~~~~~~4..u~J..A_,;,;z~ .?~~V.D~~.~

Husunu'I-Metalib adlı eserinin son varakı

~~~·-·4·­i .,.. .-·:.: t~ .. j

ERZURUM ISPIRLI KADlZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU 1457

Ferahu'z- Zahidin ilk varakı --: ~. ,-,.

, 4»- ' - ' "' ·. '

. ~

Ferahu'z- Zahidin son varakı

4581 HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENDil ARŞ. GÖR. M. FATIH DUMAN -PROF. DR. ÖMER KARA

Acaibü Suniilah yazmasının ilk varakı

Acaibü Suniilah yazmasının son varalcı

ERZURUM lsPIRLl KADlZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPDZYUMU j459

·- ,• .

·-:::~_ ----~--i · ·

Cem~'l-Mearib yazmasının ilk varalu

~· . ...: .. , -. : . ~ ·: ..

. · .. , ~

.. .

• .. · .. .. ~ :·· . .-

,.,..,.-1:.. . - ~-· ·- .. _ ' ,f .. ·

Cemu'l-Mearib yazmasının son varala

460 1 HAYATI VE ESERLERIYLE ISPIRLI ÖMER EFENDil ARŞ. GÖR. M. FATIH DUMAN · PROF. OR. ÖMER KARA

Ferhatü'l-Fuadın yazmasının ilk ve son varakı

Kaynaklar

Altınsu, Abdülkadir, Osmanlı Şeyhülisl3.mlan, Ankara 1972

Babinger, Franz, Osmanlı Tarih Yazarlan ve Eserleri, tre. Coşkun Üçok, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992

Bağdaili İsmail Paşa, Hediyyetu'l-A.ri.fuı Esmau'l-Mü'ellifin ve Asaru'l-Mu­sanni:fin, nşr. K R. Bilge, İbnülemin M. K. İnal, İstanbul, 1951

Baltacı, Cahid, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medres el eri, İstanbul, 2005

Brockelmann, Carl, Geschichte der A.rabischen Litteratur (GAL), Leiden 1943-1949

.............. , Supplem,entband, Leiden, 1937-1942

Bursalı, Mehmed !ahir b. Rıf'at, Osmanlı Müellifteri, İstanbul, 1333-1342

ERZURUM lsPIRLI KADlZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU 1461

Emiroğlu, İbrahim, "Mantık", DİA, Ankara, 2003, :xxvnı, ı8-28.

İpşirli, Mehmet, "Medrese: Osmanlı Dönemi", DİA, Ankara, 2003, :xxvrn, 327-333

İspir!, Ömer b. Ali, er-Risale fi Ma'ne'l-Hamd ve'ş-Şükr ve'l-Fark Beyne­hüma, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 9 ,259 vr .

.... .......... ,er-Risale fi Ma'ne'l-Hamd, Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakül-tesi Ktp., Yazmalar, nr. 465,5 vr.

.............. ,er-Risaletu'l-Hamdiyye, AtıfEfendi Ktp., nr. 1265, 7vr .

.. .. .. .. .. .. .. ,er-Risaletu'l-Hamdiyye, Beyazıd Ktp., nr. 4271, ı2 vr .

. . . . . . . . . . . . .. ,Husônu'l-Metalib, İstanbul Üniv Merkez Ktp., Arapça, 883 .

.. .. .. .. .. .... ,Husônu'l-Metalih, İstanbul Üniv Merkez Kt_ı:~, Arapça, 10ı0.

İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul, ı 997.

Kahraman, Seyit Ali vd.; İlmiyye Salnimesi, İstanbul, ı998

Kara, Ömer, "Ömer b. Ali el-İspiô'nin Furôkla İlgili Bir Risa.Iesinin Tenkitli Neşri -er-Risa.Ie fi Ma'ne'l-Hamd ve'ş-Şükr ve'l-Medh ve's-Sena ve Suveru'l-İcti­mai ve'l-İ.ftirak.i Beynehüm-",Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 2ı, Erzurum, 2004.

Kehhale, 'Ömer Rıza, Mu'cemu'l-Mü'ellifin Teracimü Musannifi'l-Kütü­bi'l-~abiyye, Beyrut ts.

Köprülü, Orhan F., "Feyzullah Efendi", İA, IV, 593-600

Meh.med Süreyya, Sicill-i Osmaru yahud Tezkire-i Meşahir-i Osminiyye, İs-tanbul, 1308-ı 715.

Müstakimzade, Devhatü'l-Meşayih, İstanbul, 1978.

Nüveyhid, Adil, Mu'cemu'l-Müfessirin, Beyrut ı403

Tayşi, Mehmet Serhan, "Feyzullah Efendi, Seyyid", DİA, İstanbul, ı995, XII, 527-28.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Ankara, ı 988.

Yıldız, S akıp, ·~maru", DİA, İstanbul, ı 989, 111270

Zeydan, Corci, TanhuAdabi'l-Luğati'l-~biyye, nşr. Şevki Dayf, Kahire, ts ..