ERZURUM iSPiRLi

KADIZADE MEHMED ARiF EFENDi ve

ÖMER EFENDi SEMPOZYUMU

(2-4 MAYIS 2014 ERZURUM)

----------------~~· --------------

-TEBLiGLER-

EDiTÖR

PROF. DR. ÖMER KARA

ERZURUM - 2014

Kadızade Mehmed Efendi ve Kıladetü'l-Mercan 6. Alıvali'I-Can Adlı Eseri: Tanıtım ve Değerlendirme

Doç. Dr. Harun Re;id DEMİREL

Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi

--------------~--------------I. Genel Olarak Cin/Can

A. Kavramsal Alan

Sözlükte cin kelimesi "örtmek, örtünmek, gizli kalrnak''1 gibi anlamlara gelen "cenn'' kökünden türemiştir. Kelimenin tekili cinn.i olup "gizli, ört:illü"2 anlamına gelir.

Terim olarak insanlar gibi şuur ve iradeye sahip olan ilahi emidere uymakla mükellef olan mürnin ve kafu gibi gruplardan oluşan duyulada id.rak edilemeyen varlıklar"3 demektir. Bu kelime Farsçacia peri ve· div kelimeleriyle karşılık bulurken Latincede genie veya genius kelimeleriyle karşılanır.4

B. Tarihi Arka Plan ve Cin Li tera türü: Tasnif Ve Tespit

a. TarihiArkaplan

İnsanlığın en eski yerleşim yeri olan Mezopotamya'da kurulmuş olan _Sümer krallığında insanların cinler ve kötü ruhlara inandıklan görülmektedir. Asurlular ve Babilliler cinlere ve kötü ruhlara inanmışlar hatta Babilliler bu inançlarını Sürner­ler'den almışlardır. Öyle ki Babillilerin konuyla alakalı kullanmış oldukları kelimeleri bile Sümerlerden naklettikleri görülmektedir. Mezopotamya devlerlerinde çöllerde insanlara tuzaklar kuran Utukku; cinsiyetsiz olan Gallu; gizlice insanlar arasında do­laşarak tuzaklar kuran Rabisu ve daha farklı birçok cin sınıfları varken, Mısırlılarda Asya dinlerindekinin aksine insan azmaru şeklinde olmayan yılan, kertenkele gibi sürüngen, yabani hayvan veya siyah vücudu insan şeklinde yaratıklar şeklinde algı­lanmaktaydı. Yine eski Mısırlılar cinlerin insanlara sara, delilik gibi hasta.Wdara sebep verdiklerine inanırlardı. s

1 Zebidi, Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzak, Tae u/ Anis, Beyrut, 1984, XXXIV /364.

2 F"ırıizabadi, Mecduddin Ebü Tahlr Muhammed b. Yakub, el-Ktimusıll-Muhit, {İşraf: Muhammed Nuaym el Arkasüsi), Beyrut, 2005, VTII. bsk., I/1187.

3 Zebidi, Tacul Atus,XXXIV/372; krş: Ttirlı.Ansiklopedisi, Ankara, 1963,XI/10.

4 Şahin M. Süreyya, "Cin" mad, İslfunAnsiklopedisi, T.D.V., İstanbul, 1993,., VIII/S.

5 ls!amAnıiklopedisi,a.g.m., VIII/S.

390 1 KADlZADE MEHMED EFENDI VE KILADETÜ'L·MERCAN Fl AHVALI'L·CAN ... , DOÇ. DR. HARUN REŞID DEMIREL

Batıda cin kelimesi için kullanılan dernon kelimesi Tanrı ile insan arasında ara­cılık yapan yan tanrı bir varlık olarak kullanılmakta olup, Tanrı tarafindan yaratılıp iyisi kötüsü bulunan varlıklardır. Eski Roma'da "genius" kelimesi uzun bir gelişmeden sonra bazen ruhu, bazen da ölülerin ruhlannı ifade etmeye başladı. İ1erleyen asırlarda bu kelime evi ya da yeri koruyan cin için kullarulmaya başlandı. Germenlerde ölmüş ruhların yanında rüya veya trans halinde insandan ayrılıp başkalarına zarar veren ruhların varlıklarından bahsedilir. Ayrıca onlar dağlarda yaşayan cinni varlıklara da inanmaktadırlar. Bu cin ve ruhlar, tabiat olaylarına sebep olurlar. 6

Uzak doğunun en görkemli medeniyeti Çin'de de tabiatüstü varlıklarla ilgili birçok bilgiler yer almaktadır. Kendisinden korkulan bu varlıkların temeli Taoizim'e dayanmaktadır. Budizm'de bu düşünceyi desteklemiştir. Çinliler cinlerin her yerde bulunablleceğine, mezarlıkları, akrabalarının evlerini ziyaret edebileceklerine bedeni ve akli birçok hastalıklar cinler tarafindan yapıldığına inanırlar. Konfiiçyüs'lük ise bu tür düşüncelere karşıdırJaponya'da da durum bundan pek farklı değildir. Onların da hortlaklar, görünmeyen varlıklar ve cinler hakkında farklı da olsa inançları var­dır. Japonların Çinlilerden etkilendikleri söylenebilir. İnsanları etkileyen kötü ruh ve cinleri çıkarmak için değişik yöntemler uygularlar. Hindistan'da ise cinlerin varlığı ve insanlarla olan münasebetleri hakkında diğer Asya dinlerinden farkı yoktur. Farklılık sadece tanımlamalarda görülmektedir. Onlar genelde tann melek ve cin kavramlarını

" birbirine karıştırsalar da Vedalarda cinler iki guruba ayrılmaktadır. Birinci gurupta yer alan ve gökte bulunan cinn.iler insanlara iyi davranırken, yeryüzünde bulunan ikinci gurup ise insanlarla birlikte hayvanlar da zarar verebilirler.7

b. Temel Cin Kaynakları

Cinler hakkında yapılmış müstakil çalışmaların tarihini VTII. Asra kadar Bed­mddin Muhammed b. Takiyuddin ed-Dımeşki eş-Şibli b. Kayyim eş-Şibliel-Hanefl: (769/1367)'ye kadar götürmek mümkündür. Eserinin adı "Ahktimu'l-Mercfin fi Ah­ktimi'!-Can"dır. 8 Müellifburada cinler hakkında oldukça mufassal bilgiler vermiştir. 9

6 İslamAnsiklopedisi, a.g.m., VIII/S.

7 İslamAnsiklopedisi, a.g.m., VIII/6.

8 Ankara Milli Kütüphanede yer alan eserin boyutlan 215x145-170x90 mm. Sayfa sayısı IV+ 114+ ll yaprak, 25 satır, yazı türü nesih kı.rması, kağıt türü de üç ay filigranlıdır. Söz ba~lan kırmı2.1 mü­rekkepledir. Şirazesi dağılmış, me§in sırtlı, soluk ebru kağıt kaplı bir cilt içerisindedir.la-IVbde bir fihrist, !Vb-lada yazarın yararlandığı eserleri gösteren kaynakça, 11Sb-116'ada lbn Hazin Tefsirin­den üç nakil vardır. Top. A Yaz. m. 4907-4909; GAL. S. Il. 82.; Eserin diğer nüshalan için bkz: Bursa İn~bey Yazma Eser Kütüphanesi, no: 16 Or 639 .; AtıfEfendi Kütüphanesi, no: 34 Atf389 .; Manisa ll Halk Kütüphanesi, no: 45Ak Ze 487; K.öpriilü Yazma Eserler Kütüphanesi, no: 34 fa 237M; Bu çalışma.Aklımu'f-MerclınfiAhkdmi'f-Can adıyla da bilinmektedir.

9 Bu eser ayncaAhkıimü'l Can ve Gara'ib ve Ylctiibü'l-Cin isimleriyle de yayımlanmıştır. Beyrut, trhs.

ERZURUM ISPIRLI KADlZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDISEMPOZVUMU 1391

Bu çalışma dilimize Muhammed Ferşad tarafindan Cinlerin Esrarı adıyla ter­cüme edilmiştir. Eserde, ayet ve hadislerle cin ve şeytan hakkında bilgilerin yaru sıra daha farklı konulara da temas etmiştir. Eserin içerisinde yer alan bazı hadislerin zayıf hatta uydurma/mevzu olmaları eserin değerini düşürmektedir.

Bu sahada yazılmış rnüstakil bir başka çalışma daLaktu'I-Mercfzn fiAhbari'l-Cdn10

isimli eserdir. Müellifi. Suyüti, Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr (911/1505)'dir.

2-Ebı1 Hilal el-Kılll'ninAhbtiru'l-Cin İzahu't-Meknün

3- Şa'rani'nin Keffü'l-Hictib ve'r-Rtin an Vechi Es' iletil-Can isimli çalışmalarıdır.

Muasır Arap alemindeki çalışmalardan birkaçı ise;

1-Abdulkerirn Ubeydafuı'in .Alem u'/-Cin fi Davi'I-Kitab ve~- Sünne,

2-Ömer Süleyman el-Eşkar'ın.Alemul Cin ve'f-Şeyfıtin, 11

3- Riyad Abdullah. el-Cin ue'ş-Şeyfıtinu

4-el-Gımari, Ebu'l-Fazl Abdullah b. Muhammed b. Es-Sıddik, Gurretü'I-Ayni Bi Ediileti İrsfıli'1ı-Nebiyyi İlfı's-Sakaleyn ve Yetemesselü Ald Esmtiü-Sahabeti'l-Cin­

niyin'dir. 13

Konuyla ilgili ilmi o]arak dilimizde yapılan çalışmalar çok fazla değildir. Akade­mik olarak yapılan çalışmalardan Süleyman Ateş'in İman Ve İnsanüstü Ruh,· Melek,

Cin, İnsan14, isimli eseri; Ali Osman Ateş'in Kur'an ve Hadisiere Göre Şeyt?ın15 ve Kuran ve Hadisiere Göre Cinler-Büyü16 isimli çalışmalarının yarı sıra Ahmed Bulu­si'nin Din-Bilim Işığında Ruh İnsan Cin17 isimli eserleri sayılabilir.

10 Eser Manisa İl Halk Kütüphanesinde yer almaktadır. Boyutları (Dış-iç) 203 x 150- 140 x 80 mm.'dir.152+ 1 yaprak, 19 satır, yazı türü Nesih kırması ve kağıdı da birleşik harf flligranlıdır. Sırtı ve deffeleri kağıt kaplı, çaharlcuşe kahverengi m eşin ciltli, yapraklar yer yer rutubet lekeli, söz başları ve duracaklar kırınwdır. TÜYATOK. 05/II.1121. Eser içinde; Osman Ağazade Hacı Hüseyine ait 1223/1808 tarihli vakıfkaydı ve mührü vardır. Eser 45 H k 315'de kayıtlıdır.; Eserin başka nüsbaları için bkz: Ankara Milli Kütüphane, no: 06 Mil Yz A6819/4'de yer almaktadır.

ll Ömer Süleyman ei-Eşkar. 51/emü'I-Cin vej-Şeytilin, Kuveyt 1984.

12 Riyad Abdullah. el-Cin vej-Şeytilin, Dımaşk 1986.

13 Beyrüt 1986.

14 Süleyman Ateş, Insan Ve İnsanüstü Ruh, Melek, Cin, lman, İstanbul1985.

15 Ateş, Ali Osman, Kur'an ve Hadisiere Göre Şeytan, İstanbul, 1996.

16 Ateş, Ali Osman, Kurlin ve Hadisiere Göre Cin/er-Bıiyii, İstanbul, 2003.

17 Ahmed Hulusi. Din-Bilim I;ığmda Ruh insan Cin, İstanbul1985.

3921 KADlZADE MEHMED EFENDI VE KILADETÜ'l·MERCAN Fl AHVALI'L<AN ••• ı DOç. DR. HARUN REŞID DEMIREL

c. Özel Cin Kaynakları

İslam'da cinlerin -büyücülükte kullarulmasırun meşru olup olmadığı ihtilaflı ol­makla beraber kullamldığı bir gerçektir. Bunların meşru olan veya olmayan şekilleri Yunan, Harrani, Keldani, Hind.i gibi kad.im medeniyerlere dayanmaktadır. Cinleri tıl­sımlı hizmetlerde bulunma yollarını gösteren eserler mevcuttur. 18 İslam literatüründe cin ve şeytaniara tesir ed.ip onları itaat altına almayı konu ed.inen "ilmu'l-az:üm" isimli bir ilim dalı teşekkül etmiştir. Bununla ilgili en eski İsıarnı eser Ahmed el-Bılni'nin Şemsu'l-Mearifisimli çalışmasıdır. Cinlerle irti.bat, onlardan korunma ve yararlanma ile alakah birçok konuda dualar ve tılsımlar yer almaktadır.

C. KURAMSALALAN

a. Cin'in Varlığuun Kaynakları

Bu başlık altında ilahi d.inlerde kutsal metinlerinde cinler hakkında yer alan bil­gilere kısaca değinilecektir. Bu bağlamda elli-i kitap olan Yahud.ilik ve Hıristiyanlık ve İslam öncesi cahiliye'deki durum incelendikten sonra İslam d.ininin temel refe­ranslarına bakılacaktır.

aa. Yahudilik ve Hıristiyanlı.kta

Semavi d.inlerden Yahudilikle Babil sürgününden önce Mezopotamyalılardan melek, Kenanilerdef! ~mış cin gibi kavramlar olsa da Yahudilerin gündelik haya­tında pe~ fazla bir yer işgal etmiyordu. Ancak İranlılarla olan etkileşimlerle düalist bir yaklaşımla iyi ve kötü varlıklar arasında bir aynşım başlanuş ve kötüler arasında cin yer almıştır. ·

Tevrat'ta ister iyi olsun isterse kötü olsun bütün manevi varlıkların Tanrının

kontrolünde olduğu belirtilir. Ortaçağ Yahud.iliğinde ve kabalistlikte cinler oldukça

önemli bir yer işgal etmeye başlamış özellikle de XVII. Yüzylldan sonra d.ibbuk isimli

bir kavramı ortaya çıkmıştır. Şeytanın cennetten kovularak cinlerin başına geçme­

si ve nihayetinde semavi bir ordu tarafindan yenilmesi önemli bir durumdur. Hz. İsa(a.s.)'ın döneminde cinlerin prensi olarak kabul ettikleri Beelzebul d.iye bir cin

daha kabul etmişlerd.ir.19

Hristiyanlıkta ise cinler başta Yahud.ilik olmak üzere Manihaizm, gnostisizm, Greko-romen düşüncele!i yanı sıra Yahud.i apokaliptik düşüncelerinin bir kanşımı­clır. Yeni Ahid'e göre cinler putperesrlerin tannları insaniann içerisine girerek hasta-

ıs Macdonald D.B., "Cin", İslamAnsiklopedisi, M.E.B. yay., İstanbul, 1977, lli/192.

19 İslamArısiklqpedisi, T.D.V., a.g.m., VIII/7.

'eRZURUM ISPIRLI KADizADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU 1393

layarı varliklardır. Tanrının adı zikredilerek çıkabilir. XV ve XVI yüzyıllarda cinlerle ilgili inanışlar zirve yap~ş, Avrupa'da ve daha sonra Amerika'da cadı ve büyücü).ü.k çok alaka görmüştür. 20

ah. Cahiliye'de

Cahiliye döneminde ise Araplar cinleri yeryüzünde oturan ilahlar oladık gör~ mek:te21 ve birçok tabiat olaylarını onların yaptıklarına inanmaktaydılar. Allah' a ortak koşmanuı yanı sıra cinlere tapıyorlardı. Onlar cinlerin insanları kaçırabildiklerine, bazen insanlara yardun ettik.lerine, şair ve lclhinlere ilham verdiklerine22, insanlarla evlenebildiklerine inanmakta, yine onların yılan ve benzeri hayvanların sııretine gire­bildiklerini23 kabul etmekteydiler.

ac. İslim.iyet'te

Bu başlık altında cinleri genel olarak Kur'an-ı Kerim ve hadislerde genel anlam­da inceleyerek konuyla ilgili bilgileri kısaca aktaracağız.

aca. Kur'an-ı Kerim

Her şeyden öne~ Kur'an-ı Kerim'de cin adıyla müstakil bir sfuenin olması ko­nıırıurı önemini göstermesi açısından oldukça önem arz etmektedir. Bu sılre ve diğer sureler içerisinde cenne, cin ve can24 kelimeleri geçmektedir.

K ,nlın-.n ka 1 anl d wh~ ·tl{ eJS •- ISA -h~ ~·-~ J· •ı•iıı ~ ! · ı•il ar.~ ...... 5 ... p arnası amın a U"' t..P ı.FJ U"' • .:T' ı..S J ~ __ <.?.-......,.

~'iı ~~ '1/Gecenin karanlığı onu kaplayınca bir yıldız gördü, Rabbim budur, dedi.

Yıldız batınca, batanları sevmem, dedi. "25 kullanılırken; yılan anlamında26, cin toplu­luğu27 anlamında kullanılmaktadır.

Yirmi iki yerde geçen cin28 kelimesi insan ve melek dışındaki üçüncü bir varlık türü hakkında kullanılm.ak:tadır. H adislerde ise oldukça bir yekıln tutmaktadır.

20 ls!amAnsiklopedisi, ,TD.V.,a.g.m., VID/7.

21 Türk.Ansiklopedisi, "Cin", Ankara, 1963,TI11192.

22 el-Mevsuatu'l-Arabiyyetıll-Alemiyyetu, "Cin", Riyad, 1999, ll. bsk., VTI1/482.

23 Cahiz, Amr b. Bahr b. Mahbub, Kitabu'I-Hayavfm, Beyrut, 1424, ll. bsk., I/302.

24 bkz: Hicr, 15/27; Nemi, 27/10; Kasas, 28/31; Rahman, 55/15,39,56, 74; hadislerdeki kullanımı için bkı.Ahmed b. Hanbel,Müsned,İstanbul, V/312.

25 Enam, 6/76.

26 Neml, 27/10; Kasas, 28/31.

27 Hicr, 15/27; Rahman,55/15, ...

28 bkz.: Enam, 6/100,112,128, 130; Araf, 7/38, 179; İsra, 17/77, ....

3941 KADlZADE MEHMED EFENDI VE KILADETÜ'l-MERCAN Fl AHVALI'L-CAN.-1 DOÇ. OR. HARUN REŞIO DEMIREL

Kuran-ı Kerim'de ayetler bir bütün içerisinde ele alındığında cinler yaratılış ga­yesi olarakAllah'a kulluk olduğu görülmektedir.29 Cinlere de kendilerinden peygam­berler gönderilmiş30, Peygamber (s.a.v.)'de kendilerine insan zümresinden peygamber . olarak gönderilmiştir. Rasulullah (s.a.v.), insanlara tebliği ettiği gibi ilahi emirleri cinlere de tebliğ etmiştir.31 Bunun neticesinde kimileri iman etmiş kimileri de k.aflr olarak k.alrruştır. Bunun içindir ki kendisine rasulu's-sakaleyn32 adı verilmiştir. Cinler, Hz. Süleyman'ın ordusunda görev yaptıkları gibi mabet ve benzeri işlerde de çalış­mışlardır.

acb. Hadis-i Şerif

Hadislerde cinlerle alakalı rivayerler dikkatlice incelendiğinde bu rivayetlerin bazılarının fiili hadisler olduğu görülmektedir. Mesela bu tür rivayerlerin birinde ri­vayet edildiğine göre Peygamber (s.a.v.) namaz kılarken namazını bozmaya çalışan bir cini yakalamış ve ashabına göstermek için mescide bağlamak istemiş daha son­ra bu düşüncesinden vazgeçmiştir. Bir gece cinlerle konuşmuş, sabahleyin ashabına olanlan anlatıp yaktıkları ateşin küllerini kendilerine göstermiştir.

Ancak insaniann cinleri görüp göremernesi konusu tartışmalıdır. İmam Şafii, cin gördüğünü söyleyen kişiye tazir cezası uygularnası gerektiği yönünde görüş beyan eder. İbn Abbas Hz. Peygamber (s.a.v.) dahil hiç kimsenin cinleri göremeyeceğini iddia ederken, Abdullah b. Mesud'On rivayetine göre Peygamber ( s.a. v.) cinler sadece görmekle kalmamış bilakis onlara tebliğde de bulunmuştur. Burada İbn Mesud'un görüşünün daha isabetli olduğunu düşünüyoruz. Zira yukarıda gelen rivayet bunu destekler mahiyetted!r.

Hadislerde cinlerle alakah değişik daha birçok bilgiler yer almaktadır.33 Her in­sanın yanında mürcinlere vesvese vermek isteyen cinlerin olduğu, ancak Kuran oku­nan yerlerde durarnadıklan görülmektedir. Yine bazı hadislerde cinlerin yiyecek ve içeceklerinden bahsedilmektedir.34

29 Enam, 6/130; Zariyat, 51156.

30 Enam, 6/130.

31 Buhari, Muhammed b.İsmail, Sahih, İstanbul, 1981, Menak.ıbu'l-Ensac, bab(32), Taharet, bab(42); Müslim b. el-Haccac, Sahih, (thk: Fuad Abdulbaki), İstanbul, 1981, Salat, bab( lS O, 152,153); Tir­mizi, Muhammed b. İsa, Sünen, Taharer, bab(14), Tefsir, sfue 46, 55.

32 Ahmed b. Hanbei,Müs-ned, V/453.

33 Konuyla alakah olarak bkz: Buhari, Sahih, Menakıbü'l-ensac, bab(132); Ezan, bab(105); Salar, bab{75); Tefsir, 17/8, 34, 72/1 -2; Abka m, bab(21); Vekile, bab{lO); Bed'ü'1-halk, bab{ ll); Feza'i­lü'l-Kur'an, bab{10); Tevhid, bab(7); Müslim, Sahih, Salar, 149, 150, 260, Mesacid, 39, Zühd, 60, Zikr, 67; Tirmizi, Siinen, Tefsir, bab( 47); Fezaili'l-Kur'an, bab(2, 3); Ahmed, Mıimed, I, 252; Iv, 144,146,226;V1,153,168 . .

34 bkz: Buhari, Sahih, Menakıbu'l-Ensar, bab(32); Nesai, Sürıtn, İstanbul, 1981, Taharet, bab(37), h.no: 42.

ERZURUM ISPIRL.I ~DIZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU 1395

Cinlerin insanlan etkileyip etkileyememesi konusunda ise farklı görüşler olsa da ehl-i sünnet alimlerine göre insanlara tesir etmeleri mümkündür. Zira Peygain­ber(s.a.v.), cinlerin vesvese ve tesirlerinden korunmak için Felak ve Nas surelerinin yanı sıra ayrıca başka bir rivayette Ayete'l-Kürsi ve Bakara surelerinin bazı ayetlerinin okunmasını tavsiye etmiştir. 35

II. Kıladetü'l-Mercan FiAhvali'l-Can i simli Eser

A. Müellifve Eser Hakkında

a. MüellifHakkında

XVIII. yüzyılda yaşamış bir Osmanlı din alimidir. İspiri ve Erzururnl olarak da

anılan Kadızade Mehmed Arif, Erzurum'da doğmuştur. Doğum tarihi tam olarak bi­

linmemektedir. Annesinin İspir kadısı ile evlenmesinden dolayı· üvey basına nispetle

Kadizade olarak meşhur olmuştur.

İlk tahsiline İspir'de başlayan Mehmed Efendi öğrenimine Erzurum'da devam etmiş, kazetini aldıktan sonra İstanbul'a gelmiş ve oradan da bir icazet daha aldıktan sonra Erzuruma dönen Kadızade Mehmed Arif; Sultaniye medresesinde müderris olarak göreve başlamıştır. Aynı zamanda da Erzurum müftülüğü görevini sürdür­müştür. Bu görevini 15 yıl sürdürmüştür. Eserlerini Arapça olarak veren Kadızade Mehmed Arif; tefsir, hadis, fikıh, kelam, tasavvuf ve Arap dilinde eserler vermiştir.

Döneminde medrese-tekke çekişmesinde medrese tarafinı tutan Kadızade Mehmed Arif; herhangi ibir tarikata intisab ettiği bilinmemektedir. Eğitim yıllannda kimlerden ders aldığı tam ol~ak bilinmese de İhlasiye medresesi müderrisi Ömer Efendi ve Feyziye medresesi müderrisi Ebu Bekr Efendi'den ders aldığı rivayet edil­mektedir. Hicri 1173/1759-1760 yılı Ramazan ayında vefat eden Kadızade Mehmed ArifEfendi'nin kabri Erzurum-Çat yolu üzerinde bulunan ve birçok ulemanın met­fun olduğu Tuzcu köyünde bulunmaktadır.

Eserlerinden bazıları şunlardır:

Bahru'l-Fetevii (Süleymaniye Kütüphanesi, H. Hüsnü Paşa, no: 387, 367 vr

Risaletıin ftma Yetealleku bi'/-Kur'an (2 nüsha 1 1-2 vr) (mevcut)

Risiıle fi Fark Beyne Hadis'il-İlahiye ve'l-Kudsiyye (Süleymaniye Ktp., Serez, no: 3832)

35 bkz: Tirmizi, Sıinen, Tıb, bab(16), h. no: 2058; N esai, İstiazc, bab(37), h. no5494; İbn Mace, Siinen, Istanbul, 198l,Tıb, bab(33), h. no: 3511.

1

3961 KADizADE MEHMED EFENDI VE KILADElih-MERCAN Fl AHVALI'L-CAN-1 DOÇ OR. HARUN REŞID DEMIREL

Risfıletün fi İhtiliıft'l Ulemiz ft Vuküi'l-Mu'arreb ft'I-Kur'fın, Süleymaniye Kütüp­hanesi, Esad Efendi, no: 1269,144 vr.)

Risizle Mümeyyiz Mezhebi'/ Maturidiyye 'ani/ Mezahib'il Gayriye (Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, no: 1287)

Kô.şifu Hizli'l-Mevtiz ve'l-Berzah (Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, no: 1269, Bağdatlı Vehbi, no: 651 ve Nafiz Paşa, no: 1502)

Risizle ft'l Va 'd (Süleymaniye Kütüphanesi, Nafiz Paşa, no: 1502)

Risale ji'z Zikr (Süleymaniye Kütüphanesi, Nafiz P3.§a, no: 1502)

Risizle ft Hasedi'l mezkür ft Tarikat-ı Muhammediyye (Süleymaniye Ktp, Nafiz Paşa, no: 1502)

Risizletü~-Sa'diyye {Nuruosmaniye Kütüphanesi, no: 4971)

Kılfıdetü'l-Mercizn (Süleymaniye Kütüphanesi, Nafiz Paşa, no:1502, 10 vr.)

Risfıletü~ Selamiyye (Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr.1269, 107 vr.)

Şerhu Ravzati'l-Cennfıt (Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, no: 1269, 138 vr.)

Risrile-i Fethiyye, (Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi bölümü, no: 3668)

Risizleft'l-Vaz'(Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, no: U69, 1 vr)

Risale ft~ Sa'fıti'n Nahsiyye ve s Sa'diyye {N uruosmaniye Kütüphanesi, no: 4971)

Risizle-i Melheme, Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, no: 4647)

Risfıle ft Beyani Buyuti~-Seb'ati's-Seyyare (Nuruosmaniye Kütüphanesi, no: 4971)

Risizle ft Beyani Sa'izti'l Busb (N uruosmaniye Kütüphanesi, no: 4971) 36

b. Eser Haklanda

ha. E serin Nüshalan ve Tanıtımı

Tespitimize göre risalenin beş tane nüshası bulunmaktadır. İlk nüshamız Süley­maniye Kütüphanesi Esad Efendi bölümünde 001269 nurnarada kayıtlı bir mecmu­arun 115-122 sayfaları arasındadır. Eserin müstensihi Muhammed Tahir el-Üney­si'dir. Eserin hattı nesih kınnasıdır.

36 So m, Mehmet Nusret, Tarihçe-i Erzurum, (haz. Ahmet Fidan), Erzurum K.itaplığı, İstanbul, 2005, s.121-122; Aynca Süleymaniye Kütüphanesi internet katalogların da Kadızade Efendi'ye ait yuka­nda adı geçenler de dahil olmak üzere {bir los mı mükerrer) fi.kıh, kelam, hadis ve Kur'an ilimlerinde kayıtlı 48 eser bulunmaktadır. Bkz. http://www.suleymaniye.gov.tr/Yordam.htm 312.

ERZURUM ISPIRLI KADlZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU 1397

İkinci nüshanuz yine Süleymaniye KütüphanesiNafiz Paşa bölümü 1502 nu­marada kayıtlıdır. Nesih yazısı ile istinsah edilmiştir. Müstensihi belli değildir. 11-:16 varakları arasında yer almaktadır.

Üçüncü nüshamız ise Erzurum İl Halk Kütüphanesinde bir mecmuanın içeri­sinde 151- 157 varakları arasında 19 satır halinde, 7. risale olarak bulunmaktadır. Bu eserin hattı da nesih kırması ve müstensihi de Ali b. Mustafa'dır. Zi'l-Ka'd'de H.1157 tarihinde istinsah edilmiştir.

Eserin dördüncü nüshası ise Milli Kütüphane3.,de yer almaktadır. Yazma Eserler koleksiyonu 06 Mil Yz A 9667/10 arşiv numarasında kayıtlıdır. 75a-80a varakları arasında, 20, 21 satırdan oluşmaktadır. Müstensihi Erzurum Küçük Ağa Medrese­sinde Mustafa b. Hüseyin b. Osman el-Karahisari'dir. İstinsah tarihi 1176/1762'dir.

Eserin bir başka nüshası da Prof. Dr. Sadi Çöğenli Bef8'de olduğudur. Eser 1b-lla varakları arasında 17 satırdan oluşan herekeli nesih yazısıyla yazılmıştır. Mü­ellif nüshasından 26 Cemaziyelewel k. 1152 tarihinde Erzurum Kadızade Medrese­sinde istinsah edilmiştir. 39

İstanbul nüshasında zam~ zaman müstensih tarafindan yapılan hatalar eserin

yan taraflarında işaret edilerek düzeltilmiş tir. 40 Erzurum nüshasında ise oldukça geniş

malumatlar içeren talikl.er bulunmaktadır. Risalelerin müstensihlerinin hattat olma­

dıkları bir medrese eğitimi almış kimse tarafından istinsah edildiği gözlenmektedir.

Biz çalışmamızı, Erzurum İl Halk Kütüphanesi ve Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi bölümünde yer alan iki nüsha üzerinden gerçekleştirdik. 41

bb. Araştırmanın Konusu ve Sınırı

Araştırmanın konusu eserin isminden de anlaşıldığı gibi cinler alemi ve İblis hakkındadır. Yedi-sekiz varaktan oluşan küçük bir risale olan çalışma, cinin tarifi ve hukuki aç.ıdan değerlendirilmesi ve İblis hakkında kısa bilgiler ifade etmektedir.

37 Eserin diğer nüshalan için bkz: Ankara Milli Kütüphane, no: 06 Mil Yz A 9667/10 Eserin boyutu (Dış-İç) 210 x145-155 xSS,yaprak 75a-80a, 20-21 satır, yazı türü Nesih Kınnası, kağıt türü suyolu filigranlıdır. Sol kapağı düşük çok yıpranmış desenli kağıt kaplı sağ kapağı lasmen düşmüş sırtı kahverengi meşin kaplı karton ci.lt. Eserin müstensihl Mustafa b. Hüseyin b. Osman el-Karahisa­ri'dir. İstinsah tarihi 1176/1762'dir.

38 Halen Atatürk Üniversitesi Rektör Yardımcı.lığı görevini yürütmektedir.

39 bkz: Suluoğlu Muhammed Hanefi, Kadıziıde Erzummi 'fJt Kiqifu Hali'l-Mwta 'fJe'l-Berzoh, Rize -Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı, Kelam Bilim Dalı, basılrnamış Yüksek Lisans Tezi, 2010, s. 25.

40 bkz: s.l17 a, 118 a, 119 b.

41 Bu nüshaları bize temin eden Atatürk Üniversitesi ilahiyat Fakültesi öğretim üyesi Pro( Dr. Ömer Kara Bey'e teşekkürü borç bilirim.

398J KADizADE MEHMED EFENDI VE KILADETÜ'l·MERCAN Fl AHVALI'L· CAN ... J DOÇ. DR. HARUN REŞID DEMIREL

Bu anlamda nsalenin sınırları oldukça dar olup, müellifin bazı ilimierin kendisinden cinler hakkında bir eser yazmalarını istemelerinden dolayı bu risaleyi yazdığım ve ismini de Kıladetü'l-Mirctin fiAhvali'l- Ctin olarak koyduğunu belirtmektedir.

be. Çalışma Metodumuz

Her iki nüshayı karşılaştırarak şayet nüshalar arasında varsa farklılık bunlara işaret ettilc. İstanbul nüshasını asıl nüsha olarak kabul ederek Erzurum nüshasını bu nüshayla karşılaştırarak neticeye gitmeye çalıştık. Şayet Erzurum nüshasında bir fazlalık varsa bunu [] şeklinde gösterirken eğer eksik bir kelime varsa bunu da O şeklinde verdik.

Gerek Arapça gerekse Ttirkçe anlatım esnasında; medhal, birinci ve ikinci bölüm gibi bölümlemeleri nsalenin aslına uygun olarak biz yaptık. Keza müellfin faide şek­linde verdiği bilgileri biz faide başlığına uygun olarak [ül:Jl ~] şeklinde görüldüğü gibi, biz isimlendirdik

Müellifin yararlandığı hadis kaynaklarından ulaşabildiklerirnizi dip notta belirt­tik. Yine kullandığı ayet-i kerirnelerin sfire ve numaralarını verdik. Eserde yer alan Cevtihiru'ut-Tqsir'den naklettiği Farsça beyideri tercüme etmedik. Matbu olan eser­Iere ulaşınaya çalıştık. Bunları da dip not1arda verdik. Değerlendirme ve sonuç bölü­münde eseri değerlendirerek bir sonuca gitmeye çalışnk.

d. Eserin Tanıtımı

Müellif çalışmasına harodele ve salveleden sonra bazı ilimierin kendisinden cin­ler hakkında bir eser yazmalarını istemelerinden dolayı bu risaleyi yazdığım ve ismini de Kılô.detü'l-Mercan ft Ahvtili'l-Ctin olarak koyduğunu belirtmektedir.

Biz; eseri medhal, birinci ve ikinci bölüm olmak üzere tanzim ettik.

Birinci Bölüm

Risalesini alu faide başlığı altında inceleyen müellifBirinci Faide başlığı altında cin ve şeytanların varlığı hakkında birçok hadisin bulunduğunu varlıkları hususunda münakaşa etmenin dik ·kafalı.lı.k olduğunu söyledikten sonra, Peygamber (s.a.v.)'in insanlara gönderildiği42 gibi cinlere de gönderildiği konusunda icmarun olduğuna dair sözlerine yer verir ve sadece insanlara gönderdiğine dair düşüncenin bir kurun tu

olduğunu dile getirir. Bu ~urumun sadece Peygamber (s.a.v.)'e has olduğunun alnnı çizen Erzurumi aksi görüşü tartışır. Cinler içerisinde nezir/ ç. nuzfu olan kimseler olduğunu belirten Erzurumi, İbn Mesud'dan: Peygamber (s.a.v) ile karşılaşan cinler

42 kış: Şibli, Bedrudd.in Ebi Abdiilah Muhammed b. Alıdillah el-HanefJ.,.Akômıll-MerciirıfiAhkimıi'l­Can, Mısır, 1326, I. bsk, s. 45 v.d.

ERZURUM ISPIRLI KADizADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU 1399

daha sonra kavimlerine resül/ ç. rusül, olarak döndüler, sözüne yer verir. Tabiinden Mücahid'in de konuyla alakah olarak, cinlere gönderilen peygamberlere nuzur, insan­lara gönderilenlere ise rusili denir, ifadesini nakl eder. Müellif, Hayatu'l-Rayavan'dan naklen cinlerin şimdilerde mükellef oldukları gibi geçmiş ümmetierde de mukellef olduklarına dair ifadeye yer verir.43

İkinci Faide başlığı altında Subkl'nin, Fetava'sından nakillerde bulunur. Buna göre cinler İslam'ın bütün emirlerini yerine getirmekle mükellefl.erdir. Zira cinler bir topluluktur ve onlara da bütün emirler gereklidir. Eğer bunun aksine bir durum olsaydı tahsisine dair bir deill olması gerekirdi. Bundan dolayıdır ki namaz, nisab miktarına ulaşınca zekat, hac, Ramazan orucu ve diğer vacibatlarıl emirleri yapmaları gerekmektedir. D inin haram kıldıkları da onlara haramdır. Bu ifadeleriyle müellif de cinlerin mükellef olduklarını kabul eder.

Üçüncü faide başlığında ise cinlerin asılları, şekilleri, yaşam alanlarından bahse­der. Burhan el-Halebi'den nakilde bulunan müellif, insanlar nas~ Adem'in çocukları ise cinler de iblis'in çocuklarıdır. Bunlardan kafır olanlara şeytan denmektedir. Se­vap ve günah işlemeye müsaittirler. Cennete girip girmeyecekleri hususunda ihtilaf edilmiştir. Genel kanı cennete girecekleridir.44 İmam Şafii ve daha başka ilimler bu görüştedirler. Ebu Hanifeye gelince ondan bu konuda iki görüş gelmektedir. Birinci görüşe göre nereye gidecekleri konusunda tereddüt içinde olduğudur. İkinci görüşe göre kıyamet günü toprak olup gideceklerdir.

Denilcliğine göre cinler hem Müslüman hem de kafir taifesi bulunmaktadır. Ve eceli gelince ölmektedir. Şeytanlar ise cinlerden bir taife değildir. Onların mürnin

olanları da yoktur ölmezler ancak iblisle beraber öleceklerdir. 45

Yeme ve içmeleri konusunda Vehb b. Münebbih'ten rivayet edileliğine göre cinler de guruplar halindedir. İçlerinden bir grup ne yer, ne içer ne de evlenir. Bir gurup ta yerler, içerler ve evlenirler ve çocukları olur. Onların hakiki anlamda yiyip yemedikle­ri konusunda ihtUaf vardır. Bazı alimler onların kokuyla gıdalan dıklarını zarınetmiş­lerdir. Hadiste geldiğine göre kemik ve hayvanlarının dışkılan etle kaplanmaktadır. Bütün bunlar hakiki anlamda yediklerini göstermektedir. Bu görüş alimler arasında

daha doğrudur/ercah. -16

Alimlerden bir gurup da şöyle demişlerdir: Cinler iki guruptur. Bir gurup yerken diğer gurup da koklayarak karınlarını doyururlar. Bazı alimler cinlerin Müslüman

43 krş:Şibü,.Akômu'l-Merct.in, s. 34-36.

44 krş:ŞibU,.Akômu'I-Merct.in, s. 57 v.d.

45 116, a.; krş: ŞibU, .Akômu'I-Merctin s. 152.

46 116, a.; krş:ŞibU,.Aktimu'l-Merct.in, s. 22.

400 1 KADlZADE MEHMED EFENDI VE KILADETÜ'l-MERCAN Fl AHVAL)'L·CAN ••• ı DOÇ DR. HARUN RE.ŞID DEMIREL

olanlarını cennete gir~ceğini tercih etmektedirler. Cennete giren cinleri bizler gö­receğiz onlar bizi göremeyeceklerdir. Dünyadakinin aksine. Ziihrı, Kelbi ve Müca­hid'den rivayet edildighıe göre miiın4ı cinler cennetin etrafında varoş ve etrafında .

bulunacaklar, içerisine girmeyecekler, demişlerdir. 47

Bu kısımda farklı cinlerden bahsederele "Akdu'l-Mercfın'da zikredildiğine göre şeytanlar cinlerin kuvvetlileridir. "Meredetu" onlar arasında sert olanlarıdır. "Marit" ise en şiddetli, sert olanlarına verilen isimdir. Cin ismi onlara verilen genel bir isi­midir. Bazıları çocuklara musallat olurlar ki bunlara ervah adı verilir. Bunlardan bir guruba da Ümmü Sıbyan adı verilir." der.

Cinlerin Şekilleri ve Yaşam Alanları hakkında ise: "Cinler değişik şekiliere gi­rebilirler. Veya aslında onlar farklı farklı sınıflardandır. Bazıları haşerat, akrep, yılan gibi sınıfindan iken, kirnileri de maymun ve domuz sınıfindandır. Onların Müslüman olanları köyler ve dağlarda yaşarlarken; kafi.rleri de dağ, deniz, mağara gibi ve çoğun­lukla pis mekanlarda deve, eşek, hamam, çöplük, vadi, nehir yatağı, kabir, putların oldukları yerler, kiliselerde yaşarlar." der.

Dördüncü Faide kısounda her insanın bir şeytanı olduğunu hatta peygamberle­rin de bir şeytanı olduğunu söyleyen müellif ancak Allah-ı Teala onları şeytanın şer­lerinden korumaktadır, der ve şu hadisi rivayet eder: İbn Mesud rivayet ettiğine göre Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: "Sizden her birinizin bir cini vardır." deyince orada hazır bulunanlar: Ya Rasulallah sizinde mi ? diye sorunca Peygamber (s.a.v.): "Evet benim de. Ancak Allah beni ondan korudu ve o teslim oldu da bana hayırdan başka bir şey ernrecleİnez." buyurdular. Ümmet Peygamber (s.a.v.)'in şeytanın şer­rinden korunduğu hususunda icma etmiştir. Bundan murat kendisinin dışındakileri uyarmak.tır.

Cin ve şeytanların şerrioden korunmak hususunda da Allah resulünden rivayet edilen şu örneği vermiştir: Kuran okuyan kişi turunca benzer. Çünkü şeytan kuranı kerim okuyan müminin kalbinden kaçıp gider. Burada turuncun kullanılması diğer meyvelere nazaran daha münasiptir. Bunun içindir ki şeytan içerisinde turunçgiller bulunan eve girmez.

Beşinci Faide başlığında cinnilerle nikah konusuna temas etmiştir. Bu konuda İbn Nuceym'in el-Eşbah ve'n-Nezair isirrıli eserinden eserimizde kısaltarak bazı hü­kümleri zikredeceğini belirttikten sonra sözlerini şöyle sürdürür: İbn Nuceym, Sıra­ciye isimli eserden nakille "Adem oğluyla cinler arasında n.ika.h cazi değildir. İnsan mai'dir ve cinslerin ittifakı söz konusu değildir." sözünü nakletmiştir.48

47 s.l16,b.

48 krş:Şibli,.A.Mmu'i-Memin, s. 33-34. Müellifin ifadelerinden cinlerle evlilik sonucunda çocuğun ola­bileceğine inandığı görülmektedir.

ERZURUM ISPIRLI KADlZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU 1401

Cinlerle namaz için cemaat konusunun Suyun'nin Ahkamu'l-Mercim isimli ese­rinde yer almakta olduğuna işaret eden müellif, Subki'nin de mezkfu eserinde cema­atle namazın meleklerle gerçekleşebileceğini şayet bir kişi namazını ezan ve karnede münferid olarak k.ılsa ve daha sonra cemaatle namaz k.ı1dığına dair yemin etse yerni­nini bozmuş/hanis olmaz, der.49 Cinlerin arkasında lalınan namazın sahih olduğunu nakleden müellif, bir cininin namaz kılan kişinin önünden geçerse insanın geçmesine

mani olunduğu gibi mani olunur, der.

Cinlerin öldürülüp öldürülmemesi konusunda; Zeylai'nin kimseye dokunma­

dan geçip giden beyaz yılanın öldürülmemesi gerektiğine dair görüşe yer verir ve Tahavi'nin hepsinin öldürülmesinde bir beis olmadığını, evla olanın ise uyarmak ve "Allah' ın izniyle dön geri" denebilir. Şayet uzaklaşmasa öldürülür. Korkutup kaçırmak

namaz haricinde olabilir, şeklindeki sözlerini nakleder.

Cinlerin kestiklerinin yeruneyeceğine dair Peygamber {s.a.v}in "Cinlerin kestik­

lerini yemeyi nehyettı'" hadisini Suyuti'nin el-Ejbtih'ından nakleder.

İkinci Bölüm

Altıncı Faide başlığı altında iblisle alakalı geniş malumadar verir. İblisin küfre girmesi hakkında cehaletinden mi yoksa inadından mı sorusunu tartışan müellifbu konuda Karan'den naklen şunları söyler:

a-İnsanlar, i biisin küfre girmesinin Adem'e secde etmemesinden kaynaklandı­ğını zannetmeleridir. Halbuki durum böyle değildir zira şayet böyle olsaydı secdeyle emredildiği halde secde etmeyen her kes kafir oldurdu.

b-İblisin küfrü Ademi kıskanmasından da değildir. Zira şayet böyle olsaydı her hasetçi küfre girerdi. Onun küfre girişi isyan etmesi ve fasıklığından da değildir. Şayet böyle olsaydı her günahlci.r kafu olurdu.

c-Bu durum bazı fukaha arasında mesele oldu. Muhakkak ki iblis Allah'a ada­

letsizlik ve zulüm nispet etmesindendir. Bundankastıda Azim ve Celil olan Allah'ın kendisini hakir birisine, zülürn ve adaletsiz bir şekilde secde etmesini istemesidir. İblisin küfre girmesi işte bundandır.50

Müellif Hayiıtu'l-Hayavtin'dan naklen ise ulemanm iblisin küfre girmesi ceha­letinden mi yoksa inadından mı olduğu konusunda ihtilaf ettiklerini, ehl-i sünnet arasında iki görüş olduğunu belirtir ve İblis küfre girmeden önce Allah'a iman eden alim birisi olduğunu naklettikten sonra bazı alimlerin de tamamen küfre girince on-

49 krş:Şibli,.Akômu'l-Mercthı, s. 62.

50 118 a.

..

4021 KADlZADE MEHMED EFENDI VE KllADET0'L-MERcAN Fl AHVALI'L-cAN.-1 DOÇ DR. HARUN REŞIO DEMIREL

dan sonra kendisinden ilmi çekilip alındı, dediklerini nakleder. Bazı ilimierin de kim "İblis inadından dolayı küfre girdi" derse o bu sözüyle ilmi kendisinde olarak küfre girmiştir, şeklindeki düŞÜncelerine yer verdikten sonra İbn Atiyye'nin: ilirnle beraber küfurde birliktelik imkansızdır, ancak bana göre bu durum caizidir. Allah'ın bir kimse hakkında istemesiyle bu durum -yani ilim ve küfur beraber- aşırılıkla birlikte imkan­sız da değildir, sözüne yer verir.

Yine bu kısımda iblisin aslını tartışan müellif Vaiz el-Hüseyin el-Kaşifi'nin, Ceviıhiru't-TefiirS~'inden nakillerde bulunur. İblisin isyanı, aslı melek mi cin mi şek­lindeki sorulara cevaplan nakleden müellif tefsirde geçen Ka'bu'l-Ahbar'den nakllde bulunur. Buna göre Cinler melaike kabilesinden bir kabiledirler.52 Yine bu görüşü destekler Yenabi'den nakilde bulunur. Buna göre, iblis cinler taifesinden değil bilakis melekler taifesindendir. Bu melekler ki cennetin bekçileridir. İblis bilgisi ve arnelin­den dolayı bu meleklerin içinde en önde geleniydi. Yeryüzü ile semavat arasında o Allah'ın bir kulu olarak kaldı Onu Arş'ın altında ki yüksek bir kürsüye oturturlar ve melaikeye ibadet adabı öğretirdi. (120b)

"&,ı_),IS!I LY.ı i:JIS. j .J}::;:ıılj"53 ayetinden hareketle iblis, münafi.klardan birisiydi. İtaat ve imanını izhar etmekteydi. Bazıları da münafık oldu kibre girdi ve kafirler züm­resinden oldu, şeklindeki ifadeyi nakletmiş ve bu hususu şu rivayetle desteklerniş­tir: Haber şöyledir: "Melekler 100 sene bir rivayete göre de SOO sene Adem'e secde ederek kaldılar. İblis ise secdeye varmayıp ayakta kaldı ve onların bu haline baktı. Yaptığına pişman da olmadı. Melekler başlarını secdeden kaldırınca ibiisi kibirlenme makamında ve Hak.k'a isyan etmiş bir halde gördüler. Alnında itaatin izi yoktu. isyan denizine batmıştı."

Konuyla ilgili olarak salıili bir hadiste şöyle gelmektedir: Ademoğlu secde ayeti okunduğunda tam bir sıdk ile secdeye vardığında iblis bir taraf çekilerek ağlar ve şöyle der: "Yazıklar olsun ibn Adem Ralıman'ın secde errırine itaat ederek cennete girederken ben ise secde emrine itaat etmediğim için cehenneme gireceğim."(121a)

İblisin tövbekar olup olmaması konusunda ise şu rivayete yer verir: Bir rivayette ise şunlar gelmektedir: Tufan esnasında Nuh (a.s.) gemideyken iblisi geminin kuy­ruğuna tutunmuş bir halde gördü. Nuh (a.s.)'a; ey peygamberlerin büyüğü bana ne yapmamı ernredersin? diye sordu. Nuh (a.s.) tövbeden daha iyi bir şefaatçi yoktur denildiği gibi, senin insarılan dalalete düşürmenden dolayı bu hastalığının devası için tövbe etmenden başka bir şey görerniyorum, dedi.

51 s. 118a,Aynca bu eserin yazmalan için bkz: Milli Kütüphane, Y z. C 17; B. 972; 06 H k 1894; Eserin tercümesi ise Ali İbn Veli Seliniki tarafından yapılıruştır. Bkz: Milli Kütüphane, Yz.A 1946.

52 krş:Şibli,Akamu'I-Mercôn, s. 153-156.

53 Bakara, 2/34.

ERZURUM ISPIRLI KADizADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU 1403

İblis bulıun üzerine benim tövbem olur mu diye sordu. Nuh (a.s.) onun bu töv­besini Allah'a sordu orad~n şöyle bir hitab geldi: onun tövbesi Adem'in mezarına secde etmesidir. İblis sıkıntılı ve huzursuz bir şekilde heyhat dedi ve Şüphesiz zaman öyle bir zaman ki yaşamAdem (a.s.)'ın üzerindedir. Adem'e secde etmeyeceğim. Bu zaman içerisinde yine Adem ölüm şerbetini içti. Secde işini yapmayacağım, dedi. Nuh (a.s.) ilk defa inat ve kibri o yaptı, dedi.

e. Tahkiki

55 • r-="")'ıJ"'}.ılıl~

:.l.oı 1.!1 r!?Jı...,_.._, ..ıı .P-..ı r)L.l' ~~;ı&: ill.>._, fr)L.)'4] r)L..'iJ liı.u ı>jj' .lı ..ı..J.ı (115a)

~ Jll.....o ~I...WI ~ ı.Y' .P tl L_,/1 ('),?} ~.ı..ç ~ .,~ c.?'"'4 _,F.(ı S1)pl ( 56)~( .J-cJı J# . ..ı..:~ eP- ,, _: · { .:ıll.ı ~ı.,>-i ıJ .:ıt.>.-}1 Ö>')Üı •~ s9~..r~_, v-:lı' Jı.,>-ı ~-' ~ J;.,; ..ıL-; 58..:..,5 .):ı r~~

[ıJ\J.-1 ~]

"-!~ '1_, j.Wı 61.ı.). '1 ;.i r..ı ~tG .!-Lh ıJ tyı~> ~ '1 ~~'-' .).ı 60:.r..ı eP- ~ı.ı.Jı .!..ı>L>-~~ 0ı ,:-u:.ı ~ J.-J' ~ ı.-ı,..;. 63)r_,< r-'.} i.;)l.:,:. ~')l.l.:......ı w-.rJ! r)L.l' ...U:.l;.,J ~ Js- t.~.i:-'1' .j::-Jı ı..s-<.:.. .6ı&-!-, Jıı ..:..ıi_,L. .;ıL.J.... .;ıl ~ .;ı~~~ ~ JW Jıı ı.?; 64 ü't,... ..:r.l cr ı>.M ı;.<ıı .lü W' ~1 r+'-' .l..-1 J.-.r. rli ('')L)I

54 Erz. nüshasında eserin herhangi bir isimlendirmesi yoktur.

55 " ~ ~ ./' ibaresi eklenmiştir.

56 Bu kelime Esat Efendi oüshasında yer almamaktadır.

57 Erz. nüshasında yer almamaktadır.

58 [<#]

59 (\4~)

60 [Y~.J)

61 Erz. oüshasında bu fiilin yerinde "<Ü..=.fyer almaktadır.

62 ".).!"

63 Bu tekrar Erz. nüshasında yer almaz.

64 Bu konuda İbn Abbas'ın rivayet ettiği hadis şudur: ..,L.-~1 ~~.;>il ~··1); ~ ..;._,:.~4:, c.Sjjj

de'· ·~ı ı2.,W..· w~ı, '··ili.iı ı.::,i,..l· ~-·ı · ·-·ı ··~ ı,. '\lı· u, 1ı..:..L·I»c:Jl-=i:.· dc.iıı - VO.J ı.,r. • . .J ~., UY(': <.r. • .J _,...._, .>"""' v>IJ",.Jı,>"'t.Jur' ıs'. ..J r.J ••

J

4041 KADlZADE MEHMED EFENDI VE KILADETÜ'L·MERCAN Fl AHVALI'L·CAN-·1 DOÇ OR. HARUN RE$10 DEMIREL

.:ıL..J-.1 t--..J:-_, ..JJ~ ._,..;)lı_, J.ı ~lkı ~ r)L.l' ~ ~.:.,; .1 ..,..~, ')\j ~ı J.ı Jı ~J" 65r)L.l' ~ ~-' ~.:.,; ,p r-'~' jY, ~~ r)L.l' ~ ı.s::'Y JL.) cf_, 4,11 .11..;1 .Ju. ~ .:.r rh )1 ~~..;..ıs:;_, •_,; )1 ~ ~lkı r)L.l' ~

r-P J.1 66JI ~.ft f .;{ ~1 p_, (115b) <}I.A.I.ll ~l_r.'j ~_,:ll ~Y"" c? .J.t}lô..ı...s- tJ W'"~(; ..J' eY~_,:!~ .iıı ~J "r--' .:r.' Jü .;._,ı,ıı ~ .:r. _,1:.. Jü_, .;Jiıı ~-' ~ ~~ r ı.Lı._, .:uı.,.. ._,..;)lı .:.r ~) liı_, j_,_J 70.){ .!.1.!. )1_, ._,..ı'jl eY J--)~ J.l .:.r" J.i:JI 69 ..ı..>\$; Jü_, 68 ·ı*' _,i J! ~j ~IS"" (')L.ll ~ ~~ \}il ıJ!.iJI .)! c.&-67 JlN

72 • .:ıl_r-l-1 ·~ ıJ ı.l).tı.ı oh ıJ .:ı_,.a.<.. r w-71 ~1.1.1 r--~' ıJ .:ı_,.as:.. J.ı 1-

~ ~t.,....i ..1>.-y. .sJI ~IS::ıl Cj"" r--fo ~ ~)1 4ırJI oh eY .r- j.(ı ıJ c)~ .):-1 730~ ıJ ~1 Jü r./:-' ...:..~~' .:.r t--..J>_, .:ıw...J r_,..._, ~~ .ı. .rı 7~ı.....;ı ı,s:ı... .:ıı •ISJ~ •_,ı..,.ıı ~ ~ ~ ,p J-b r.,A.ı .:ıı )lı Jıı .)- -.)1 .)!~~_;::! ı_,;t5:J .JL..i~ t_j)l d" W'" .;rı-11 i.j)l ~ r~t.ıı 7S.:ıi.S""} .::.ı; c)ü ~rJI <} ('~ l.. ~ ~

~~_, ô_,.bJ.ı ......J\$; ('""'J~-' nr)L.lı ~ <o~ı <'""'""} Ji' r.ı.ı;. .:.ri~ )1 c.ı.; ~ t-' t--;...k ~ 76r-L_, ~ JtN i.;ı!S"";ı.:ı ...:.. ... J_, .ı..;_, r-+'"" Jw Jıı ı..r"'J ~b....alı <'""'~ )1_, r~ r)l....!ı ~ ;;~_, .:ı_,:..Jlı r~ .:ıı ..J:- .:.r 7sr)L.lı ~ ... "'%'

~~ u.J.~_, ~ J. r~)lı ryJ- ıJ .rtı; rJ <116b) fW' ~*'"' ;;_,....L.:..,., ~ ;;~ı.:ı_lh ıyı.s-.J.'.x ~ır. .:ıı .ö~l ıJ llS' ._,..ı'ji.S""')'J )ll.._, ~} '-! ~ J....1 ~rJI oh .:.r" ~ :_ıs:.; rW' .!._r.

<!w:.: •··{.!.wJıı~· ,J .L'··- ~---f·- 4~1 ic __ ~ ·~-;ı~·.<:~- 1'·'.-L- ~ • -- ~ CJW> -- _, • """'~ •• :!..! ?""'-' •• .r- . . . cr.. .. ı.r.-: J-'.J « J.Jfi""".J '

-~ ~ ~ ıA :üşl ~Bkz: Subki., Ebu'i-Hasen Takuyiddin Ali b. Abd.ilk.afi, F~tfwa, Beyrut, trhs.,W598

65 "~1~"

66 Erz. nüshasında yok.

67 Erz. nüshasında dü§müş.

68 Bkz: Subki, Fetfzva, II/609.

69 Subki, a.g.e., a.y. 70 ":ıl"

71 "~1"

72 Demiri, Muhammed b. Musa b. İsa b. Ali, Haylltıli-Hayavani'I-Kübrfz, Beyrut, 1424, ll. bsk., I/304.

73 Subki, a.g.e., W602; krş: Ömer b. Süleyman b. Abdiilah el-A~kar el-Uteybi,Aiemu'i-Cin vej-Şeylitin, I/42.

74~" 75 "..:.lS"

76 "ıJ.._, .ı.,;ıc. ..iıl._.l..."

77 Erz. nüshasında "~1 ~·":ll ~:l.:ly"" ibare mükerrerdir.

78 "~ t"

79 "c,r'4JI"

ERZURUM ISPIRLl KADizADE MEHMEO ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU j405

.u.fll .Ji~' .:ı~ı,., cd c.S81 Jw .iıı r-J~ .:!i Lou .•.;h 80 Jw Jıı r-J ~~ı Jü ~., . ~..ı:A; ..:.oL._,...Jü U.ı rAJ>.) .<J_,;y, &-rJ _;;15' rT-" .;,ı .:.ıı JJ_, ~!i 4-~ı rj! .:ı~ ~wı =r.J)"'V .:r-1 c.SJ,ı ·~.,

.fl>-1.}:1 Jü ..,;ı 82...,:.. .;,ı ..,._.._, ,y- c.SJJJ <.:..lll <#~ı C:: ~ı vyy. 'J_, ~JI.I ~J J.ı .:/ ~ ~l,!.ll_ı

Y'J r' ~ .:ı_,ıs4 ~~ı) ..;..l:>.i ..u_, 83•..ı.Jj!_, ~<:.ı_, ..,.._M_,~ .yı-+"'-' .:ı~ 'J_, .:ı.,..,A ~., .:ı_,ıs4 ~~w jS'"')UJ 'JI .!.).ll.i.S'" frA! 'J_, r-41_ı.U ..!.oJ)'.ı i...:ı .:ıl5'Loj_,l5' ~1 ;:-Al. .!-t.ıJ-1 ~ Lo 1-k ;.FJ r-ı~ .:ı_,~ r+'l ~ rs-.fo ~1 ~y J_,>> ~ C;""}J .yt; wl.b_, r wl.b c)\:All.b r Jü .:/ rT-'-' .~w..ıı .:/ ~Ir. .).;S. (:!.Jı Y'J ~

.t,;..ı.Jı ~ L:;j)! ~., ~t}

c.S.r-JI ..,;~4 rJ~ ~1 ..,;~4 >_,1_,1.1 .J~II~lı c)~ ri rT-'J 86tı,_,l rA J~ ı-+"' .:ıı.,...Jı ..}>.A .:/) (~ r-'1 .}:l_ı

. .:ıı.,...J'r'·~r

~J _,ıjl>J ~>} ~) 88ô~l_ı YJLWı_, o~l!..J.ı_, rı,!l5' ~ 87 --:'~1 j..<o~l ~_,ı ~ Jl5:..!.4 p .:f.'.ı

C:""~-' J_,Alı_, ~,_,)lı_, Jı!J.'.ı oL.l!.J-1_, ft'.ı jı'JI ~J oL..WI ~ ~ 'i.,Jıs._, J~'.ı J\):.1 ..hı r-'Jü.Sj Jl,J.I_ı c.S_;ll ~

.• ~>'..ı.J4 c}.l.::i ..:.. .:ıwı_, r•i ~ J)..ı..... ~ .Y-' ...r-t:..<lı_, r~~~

)-" c.?l c)l ..,.:. JW Jıı ..s-"J ~ ,:r.l ,y . ....:.. ~J 89 ~ JW Jıı .;r<JJ ~1.:,;~1 <?" 01.1:..,.!. .;>'--'1 js:J

<# ._s;~>'ı .& .:ıı ~~ c.SL.u Jli Jıı J.,...J u. .!lu.ı_, \,Jü .;,ı.y .,;; ~ JSJ ..u_, )lı~ 1:..1 .x ~-. Jü 90ıJ--_, ~ Jw Jıı

80 Erz. nüshasında {.)\.a:l..iıl F.J }ibare düşmüştür.

81 Erz. nüshasında {.)W..iıl F.J }ibare düşmüştür.

82 Kayravini, Ebü Muhammed Mekki b. Ebi Talib Hammuş b. Muhammed b. Muhtar el-Kaysi, EI-Hidôye lfa Buluği'n-Nihaye Fi İ/m Meanil Kuran Ve Tifsirihi Ve Mkamihi Ve Cümeli Min Fununi Ulumihi, (thk: Heyet), 2008, I. bsk., VI/3890; İbn Ahdi'l-Berr Ebü Ömer Yusuf b. Abdiilah b. Muhammed, el-Ttmhid /ima ji'I-MU'!Jiltta mine'I-Meani 'Ue'I-Esanid, (thk: Mustafa b. Ahmed el-A­levi-Muhammed Abdulkebir el-Bekri), 1387, byy., XJ/117; ayrıca bkz: Lecnetu'l-Fet:i.vi, Fetti'IJô q-Şebehti'l-lslômiyye,l8 Novenber 2009, I.losım s. 4095 http://www.islamweb.net.

83 "~Lll~"

84 Ömer b. Süleyman b. Alıdillah el-Aşkar el-Uteybi,Aiemu'I-Cin vej-Şeyfıtin, I/42.

85 "<.,»...J\.WI"

86 "t'~l 87 ".:;1::....:.1"

88- '\:...y,..ll?

89 ""~ 90 "i' .... .

·.

4061 KADlZADE MEHMED EFENDI VE KILADETÜ'L·MERCAN Fl AHVALI'L·CAN ... j DOÇ. OR. HARUN REŞID DEMIREL

t.~ı ~~ c:=-"1' c$~~..;.~ ~wı ~JJ .91~ılAU:ı3-ı ~-' ~-' rJı r:Aı ıoLü c.SJJ ·r ~~ u .. A ~ rL{; ~-.:.s.. Jr-:!~ 4-Ôı ~~-"''Ylı 9ı._J._.._,_, .:;ı..,il' 4::i .:r •;:S- ;.Jı. .. \,lı li~ . .:ıU:.,..!Jı .:r r')Uı .ys. ~~ ~ Js­<>Jwı .;r:ı.ı -,..ü .:r Yft'. .:ı~ı .:ı~ ..,;,.;..~4 c117a).:ıi..,ilı •fi c.S.i.lı J>.)l J!ll r')l......lı .ys. ı.:....:ıı y_r.. ı.u_, .:ı~5:..-;Jı

ı-~ı 93c$..r,;,ı cı.:...... <r.; ıJ Jü 0'~'...,; ~:,ı Jı J>..~.ı ~ J:i ı..L> .:rJ .sı_,.oıı ;L.. ...;~ .o.ı J!lı y_r.. ...,..._~ .:ıı.;ıı ·J.) •.r.-- c.S)S'"-4.> ~:;~ı 95<$-4.)...!.; ~ 94..ı.-w. .!.li~_, .!.li;/' .... /~~

.:ııs-..,...,.aı c.Sy.ı .ı..-l 97r • ..ııı..;..... .Jıı J.,-J Jü 96-= Jw .Jıı ~J •r...r ı.).t.:r 4y .:ıı,~ı öt.:>- ıJ c;P"..uı p u?' tJ.ı.... ks'~ ..:-ı~ -l>_, Jü ·~~.Alı ı-- .....AJ..<:ıı .:ıt.ı ;ı:; c~' ;.~ 98 ıJ ~~ ıJ .J_,....o.lı .:;ı.uı r-4 ~~ Ju ~ t.iw_, 4i~ ~ ıJ J2.:lı ~ .:.r<J ;.ı..-ı_, ~ ;.ı..-ı_, .ft'-" ~~ 0 ; ..,, ?' r-W'-' .:ıi..,ilı ~~ .:r )ı....J ~~ JZ_, ~ 0 ; ..,,

~ı·~.)~'..? ö.>tJ'J IS_,.....s) 4=-0;;_, ~~-'~.~~ı_,

oh l::.IL..J ıj ~ if..i,JJ .:ıll:-t rL<.,.t ıJ' ~ 100 ;LI:ı.:lı_, oı...:.~ı ıj .1"~ ~~ .w..ıı ıJ' 99 ~1 ..:t.l .:ıt ~!J

~~ . .rJ..ı J-:J='j 101&U.t .)L..;ı_, .Jı_, r .. i ~ ~ ~ Jp '1 y,.!,-Jı.:; Jü c.~' 4:.. Jü <r. ..ı.ı~ı

~ ..:.Jü öt_,.t ·~ ıj .:ıı~ Jü ~ı ~ ~ Jy> ........ ~,~ı •<>J ,ı ~J J:t:Al'J 102 ı.silJ ~~ .:; ~J ~~ .~ J-S ~ u>-..V c.S"-'u. ,ı ..u.i ı.. ~ ıJ .u,.~ Lı.,. 0:ıı .:; ~4 tş>-

~)\1.4 j......i ~\.J:-1 .JI ı,s-(,_Jt _?>_, \.:ıt:.......l ıJ' .Jb.-}1 rıs-i ._,-I..D .:/" ..}J":!"'~I o_?'.> • .),4 ~~~ .>LWI \ro

~ ( 103~\....J..t ıj ..;..... .;ı ~ { ı .. ~ ~üı_, ~>4 ~L.ai .:; ..;..... fo

91 "F"

92 "~.,..../

93 Cevheri, Ebü Nasr İsmail b. Hammad el-Farabi, es-Sıhtihu Tdali-Luga ve Sıhôhıli-Arabiyye, (thk: Ahmed Abdulgafur Attar), Beyrut, 1987,N. bsk..,I/301.

94 "~"

95 "~" 96 "-ü:. .iıı...,.-. J"

97 "c>Ut~"

98 "ıJA"

99 "~lı)!l" 100 "~1"

101 ".Wt"

102 '',.~1"

103 "~414"

ERZURUM ISPIRLI KADlZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU 1407

ı>.ı6..hl' Jli.: .~,=.--- .rı .sıı ·WY.' .;.ı J:<; ~ .:.ıı ..;-rı ı_,ıü ._A)I Jü ~~ıs-or- .;~ ~ ~~ J:i j>f- ~ ~ _, .ô')l......ll r:;l> .:ı,..~ li\ ;l.iô':/1_, 4.la ~\.Jü .Jıı .:ı~ıı ._s-) 104..1 JLY .)~~" }..i.;':/1 J.ı~ı, J.<ılj:.<ı ...,.~ ~

(~\!) l~ü . ':1 _,ı ~':/1 ~ .ı_,.. •y-ı:' \..o .~'JI .:/" r+'t'1J j~ .J .!J..!. ':1 .)-r.-':11 p . .).1 <,ıt,; J_,> ~J .~ı .uı <.A!lı J,..-. ıo'r.w '+=-- 1o6..12.Jı.; 1os~ ~':1' ~ı,; ı...ı, .~':lı ıY •J2.i .J ı.s-.J.ı J>-~ ~ ıY ~~ jL>..I

~_, .ys. JL.; .Jıı ._;.,. .Jıı J,....ı .:r-.ı .liü:.ll.ı <J Jü y ~ ~> .:.ıı 4---.ı -~' r-' .:1-' ~!r. .ı-::.....,, j~ ~ ~., .ol,.!. ':ll .J \..o ~1..).1 cııı~ ,Y ~ .o.il

.,J!;iJI J~i ~~ tı l:) ~\..o 109 ~ ıos<;.Jll ..)s. ._,....l.ıl Jt,>-1 ~L...)I ol.> ı) JL.; Jıı .ı.:. .JI _?.ı.; li!~! ü,hJ ô..Uü .

) ı; JS' .:.ııs::ı ':lı_, ~_,-Jı .:r- ~'='' 4-o> ._;s- ;ı,;... ..r-l.ıc118a) _. 110r • r~ı e ~ ..,....ı.ıı ~ ~ ._,.uı ........... ;

;~--~>- JS' .:.ııs::ı ':lı,~-'? JL.; .Jı1 ıY cı.r- ~ r)\....)' .ys. r~i ~ ... ,..<:ı ofi" .:.ııs-':1_, ..!JJ.ıs-..r-l.ı l)lS'~ı.s ~_,-Jiı ..;1 ~ .,)1 ..J-;.ı.ı ·~' .:/ ~~ ~ ..!JJ~ ~ı ..lii !,;lS' c.j-li.ı '-!"\$. JS' .:.ııs::J ':11_, ..;_,....;_, ... ~ ofi" .:.ılS'':I.ı 111;ıs­Jıı c;...~~~., ı..L>_, ~ı, 112~ı ıY p-O>Jl ~_,.,.._ııı J:l:l:-1 ~ı r!ilı ~~ .~~;-., ;.,J.ı Jı .J')I.>.- J... .;.ıı ~ .JS"liı J~i .:;--ö .•.J5" J,i JL.; .iılı U~ .:ııs-- .;ı J)l.:. ~J wı J>l .;eı .:c)_,; ~ h~ _,1 ~ .J-Jıı ;<S' 114J>ı ı,.<b-! lll Jt..; ..,, .ı...,;....... .~ r-1-l' e p:ıı_, ~ ı.J.' Jı; -~ <A,.o.ı .J5" Jü b~.:.P .J5" Jü ıYJ . .fi" J..:Ç. ~~ ~ ... , Jli ~ .J5" ... , .:.ırJ-1 p ı... ~ ~ı ..ıı,:..ı _?..ı..:J_, .:ı!r-)-ı ô~ .J lS" ·l.!.t ,). JL.; .Jıı ,:)o 'J':Ii> c: ~ ':1 Jl.>.- ı..Si:s. 115 ... ,

~ J>..i':ll <f jfl>. ~ ~")WJ ~.) Jı.; l!J )Jt..; ..ı_,;~ .,J ~lı ~;_, Y;Lôllı ~ı .A"" .,J ~ıs::Jı ~ı_,lı

104 ~ ıJ.i:ı!"

105 "r.:b" 106 "~\..!;ll"

107 "~"

108 "~"

109 Erz. nüshasında bu ibare yer almamaktadır.

110 "i')l..JI .ı.,ıl.c."

111 "i.)IS"

112 Bu ibare Erz. nüshasında bulunmarııal."tadır.

113 Bu ibare En. nüshasında bulunmamaktadır. 114"~"

116 Bakara, 2, 30.

.;_,.....,1,1 J_,; l.i.>.ı t..u..., l.SJ::>WJ ı.SI116(

4081 KAOizAOEMEHMEO EFENDI VE KILADETO'l·MERcAN Fl AHVAU'l-<AN-1 DOç.. OR. HARUN REŞIO DEMIREL

~~ ~.} ~~" .J\.J:.I ~ j:i .hı J>.)'JI ü_r ı) .;._.6\.... l_,;lS' ı)!..i.JI .s:nw_, ~'J .)lS' yll::ı.:l.l .::,ı...ı Jü_, • .:l\.J:.I ~ .:r-.).1 U Jl<t ~1 ~-~4 ;*.~(118b) J>.ı'1.1 117..:.-o_,_<>. ..:.;lS' rWI ü_r ı.) r)UI.Js. r~l ü')l:.:. j.i <O.il

.)\l,ı ~J) .;ı~>~~ )J .:r" JW Jıı ~ S~.J:.ı 119~_, ı.._,... .;ıY,.ı ı-' ~ü_, ..,..~, 118~1 ~i .:ılS'I...S'.?-1 ~ı ı-'.:ıY:-ı, -...._,.<>. Jl ~} _, ö9 JW Jıı r~' JW .il ~ .:r" .ı.,; ~ )'_p ~~ <w:ll .y. .ıL:> -ı/1 ~ JiiJ 120(ıti (r. r!;fı;. (r. JS'" .:ı\Sj :.ı-~'j? ._.ili.:...~~ 12J.J..:i JS'" .:ı\Sj)122 .ı.,; .:ı\Sj( ~ .:ı\Sj ı~ı.ı.,; ..:e-.- ı,ılS' J-l::lı, .ı.Jı,."4, ..}>.ı~'.:r­

a...ı.... 1~( ••• ) ~W:A!I .ı..tü !l_r- oi_,ı.. J>.ı '1.1.) ~(.. ~~~.)lS'\1._, ·".!''.:>_,~.!..:,ı_, JW J:ı .)~ ~'laJı ..:e-.-~ ..ı;...ı,

!-L- ..ı..ı .r'-' J>.ı '1,ı ı.) ..:...,; ~ ı) L.:.. ~;. t~.:ı c.S!ı_, 121~ 126-~~>- .:r- r~~J .:r- ..u.lj ~ tiı.a.ı ·r.ıtı~~ r-il.or

~ ~\ ~ ·L: ~)" .!..lliı

llO~t. y_r.l r .:ıı ... , ~ı) r<.;;_, ı:ı_,~ 129~ \~ !}~~~\.!.U~ .:r" ~ ~ J)Üı J\!..1 ~ ~p .J .:ı\Sj

"'lo J-J ~ ..JI c.S~y .)l.oj Jl ~_,1.1 \.1:. .:r" .,ur ~ ~ (s!- ..j-:!. ~ .)\ ~ <O.il Js- ~4l-JI .:r" .)S"f ~1 \.1:. 112o..ı.,; (İ 19a)J..ii_, -ı'" .;:f ~ & ~u.ı ..!..lli .:ıı c.S!ı, 131~.1" !lJi !.J.o ..~aı ~ ~-' ~ ~'1. ~Y' ı.) ....s;._.;;:.~ lJ\..:> i.:s'\.- 135 •!} j"'-1 ..:.iJ ı) l.::.tı .JI ~\s. f L::ıı ~ ~ t._<>. .J .;ıl .)\.o;ll (r. 1~t;fl .r<i) ~1 .Js. 133 J~t, !.J.o ı) ~ l..J ~ ~~ ..;~ .:r- ~b-..>1 J>"'-t ..;ut 137"\l._, .r ~ .S~<- .:ııs.; .J .1~ ı36.-5ı_,.. !l~~ Y ~ ..,.._r..;

117 ~Jh"

118 "4\" 119"~

UO Rahman, 55/ 35. -

121~

122 Bu fuzl:ılık Erz. nüshasınd:ı yol'tllr.

123~

124 Erz. nüshasında "'u· düşmüştür. US Erz.. nüshasında •J..• ilavesi vardır.

U6~"

U7~"

. U8 ~J"'· U9~~ .. 130 "L..

131 ~Y."

132 Müellifbunun köpük anlamına geldiğine dair kelimenin alnna not düşmüş. 133 ~_,...., .. _

134 Bunun da l:ı.hza anlamına geldiğine d:ıir not düşmüştür.

135 "'ool_j"

136 ""JI.J"'" 137 ~ ..

· ERZURUM isPIRLJ KADlZADE MEHMED ARlF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU 1409

w • -'1 139 ..:.:_. ıJi. . ı-:tı • .3 .tt, _ı.~j U\$. .. : ... ii.S~ 138L..~. ~bı 1j ı',;:; . ........; ~l.l.t ~i ~l:. .:..AL. :! 1 <...J..!. ali ~ - J • ~ J !J" • , • J J J • \• u- .r • \ •J ;-- • J ' -

.):-1 .:ıı ):;i~ .:ıı.s- .. ı.....wı )S1 J,> t)J \*'= I...J .:ı\Sj O.:...;b- ..::...i_,ll ..!.1}~ <)~ır--~ 141.;-<ıtı Zı~1~ 140_rı.ı ..:....ı

~~::.om r..!J- ...,_.L:l.~ .tıı yı~ .. ~y. J.s- ~.ı; J.r. ..;J~.v r-*'=-' 4:.:! ı43-.._.ı\hl Jı; .:ı~ı ~~lı<) ~.r=-- l.ıiı,;ıs­~~ı ..:..:lk_, Jt.ü .tıı Jı..:.....<:. 4-# .:ı\J..ı..şı ~w~ .:r ./.;~' 144.) ~~t,ç._, ~? .. ~y. .:r ~~lı ..!J.;b- j~.:>:.ü

rr'! '1.,-.; v._,i .:r J-; .:ıı ..!J.;b- Jı .s:__,'ü -~ ~li ~~ ~y .}öi .:ıy._,:t ı,;ı.s- .:ıı ~~ .s~ .:r Jl.ü .tıı Jü ı.>.;l.,lı A J-}, JıJ.ı <) .p ~.,_,.b..;~~ v. ;_,ıs. ......ı .:ııs:; ~'.:r t.ı...ı, .rJıı j-.;li ~.#'.:r ~_y;_, .;:ı.ı Jı

Jı ı.>?' ~f ~.;'lı <119b)..:.....<;. 1 .;"k- .:r) J..u..; r?' ~-' ~~ ;1>'-' ..ı..ı .h.ı, ..:-~_, ~, c;t..........; ~ ."11 • • (""=

L<rj.ı.ı .?-' ~ ~JıJ.ı j-.>._, ..?-' .:r ~<ıı ı,ı.w ~~ .:r to.-u. ı,;..ı.ıı ._L-Iı .:r Jt.ü .tıı J-.;li r~w .:r Jı..; ..tı .. 6._, .):-ı rw <) ~<..":)~lı e:: .r-ııı &~ Sı Jt.ü J:ı r' & -~' _r.~ı 144 ;~_, ._;ü J,>. J! r+" .Jı.! Lo 14> _,ı:.. '.:;51

)IS' J.s-J .:.ı;.,;ll ~ I...J .J/ .:ııs:; .:,-Jıı 147~1 ~ ~<ı")\1.1 ~ u._, r+:ı L.J !.ei- .:ıı.s-~· .:ıı ;~~~ ~ <)

.tıı .:r t,;..ı.!ı .,.1..-11 ~<.."':)... ~ ..-~t,ç. ~ .:fJ ~ ..j..\1 c;~ ..}>.;'ll <) .:y._, ·~l,.)ı <) ~~ ~· ('Ji .:ıı.s-.;;illi ._s>- US:.,. o,;l.!!ı .,.l..........ll J! Jl.ü .tl w) ..Jı .:eJI:.!... ö,öl!!l ._l..........lı ~<.."':)......:.;IS' ._s>- »-'"-'">lı ~J loJı w) l..oJı w.; JW

~I.JI..ı_, ~~!tl·..;_, l-13\ı!:ıl i!ll.!ll ..;_, i.ı.:.!j o,;l!:lı ..;_, i..ııu, ~ J.,~ı ı) e-lı of~~ y t)J ~L.Jı .. L-Iı Jı ~ .,.l..........lı_, ./.;'11 .!.1.L-.~ JW Jıı_, J.i7-lr-! •f'J Ul 149 J! JW Jıı ..ı....} li:. ..t..ıJ L.,b ~L.Jı_, ijl.!. .._._,L.Jı_, i..!.~>. Ul <) ~1 ~ t-._;_, .,.l..........ll ,j\k ı) 0.>1:-JI .?-? ..Uy. )4_,ı:.l;LojJ O.>l:-Jı ö.:ıb.-~ ./.;~ll.ı~ ı);_._. Ul c;!i>J

i,ıu, .:ıı.s-.s":! .:ı~~~ ~<..":)111 r.?i ı.i...........;; <) Jı; ~ ~...; P .~'lt..,~.., ~<120a> ..;~ı d..; t;~:>-ı_,

138 ·~· 139~

140"~1"

141 "_jSl\"

.:ıL.....<.II ~.J.! 1..>\h&.~ ~.>\.,&- ~ı ~ı jt .;_rı 4JWı ~u, JW ..iılı .;~ı .!).!Wl <)

142 Bu ihaı:e Esat Efendi oiishasuıda yı:c almamakt:ıd1r:

143"~

144 ".J' 145 ·ı~Jr"fol"

146 "Jl»"

147 "'J>-" 148 ~IJl"

149 En.. nüshasında yer almaz.

150 .. ~~-

l51"i_F...."

410 1 KADizADE MEHMED EFENDI VE KllADETÜ'l·MERCAN Fl AHVALl'L-CAN-1 DOÇ. DR. HARUN REŞID DEMIREL

ı...,_l 154 · ·.s:.ıı LC.. ''" 153 ··ı Wı&~ 1.,_~ı-•wı ...... la.Jl!:;..ı 152..ı..:ı· """'~'1·"'" i·· ··•wı1 ı..r-~ ~;,.Jf r .s- ı.s"-'~ ~ .s- . ~ .:.ı J ~ <.> r J ~.,- y .rf'-"1. ."j

ı5JJI .P :-:--- .:Ali.J-)ıi.:,J.i JW Jıı .;~l; c.JJI ...ıs- .ı;ı J .:ı.lıı w.q ~ u-:lı' Jw .J_,.olı if t>~.h 15515_,!~ .;~~ . .:.ıı>J.ı .!.U~ .:7 ~_,,y, ~Wl .!.U~ .;1 r-l.ı f-' .J\,-o.JI -4 ıJ ~~ ~~ ~-' JW Jıı .,-ı if ...b,.J r:J1=

.:ıt.l<..":>>.l.ı.c.ı:......; Lı.s. -~ ~"' ~1 ....u. 156.d j;, !J.ı ııı.. "' .•. ~;. , .. )l.Jı ...ıs. -ı ;ı ı~~ ... , .• 6,. · · • · ~ .... :ı_, -~ cr · c.:- y .r--, . ..r--r. ~~ Y • _,

J\5:ı r)l.Jı ~ .}.i'ı-' Jw . .:;.;F 4:.. ~ ..!.1:\5:ı-.-- ts-!'-c$~ ~ t.. J_,h-l.ı c,.ııı ıs7o.r.> J;aıı <-:->w. c$' ı_,ıı; o_,.:...ı..ı if~ .:ı.,..~., .158-.,;J tP c...IJI Ub. .:ı~ c120b) ~,Piif iJ.>.I .:.ıı w_, Y)'l J'ı--'11 if{- tP uf-:4)'

ı.s"..ıı.. tP (..ıı.. .:.ı'Jı .;~ .}J~ Jl ~L>~ ı.;..ı>lx .:.ıı ı-"r\ı ~Jii_, ~ .....ıwı J_,> c!JJ ;..<..')l.l.ı .:/ .lS:,lı e) ı~ı.; <:-i)'l

u-:lı' .:ı\5) r-L ..ı~~ 1_,-:1~ r-L~>- ~_r._, .}J~ J! JlZ'1~ ı;~ Oı#l • .i.:. .:r .P.ll.. l5" t.S>" l:) y-4 J>.} ~., .~":>1.1.1

j,i_, ..:~~.:;.......;; .!l; .J_,.f .:rJ ..!.Ir)~ if .:;.,ı_,..t. ... <::ıu.ı .'1y. ~~ .:r.lWI YJ ~ Jli_, ~~~ ~-4 e) i.r.-<:-1_,;.-·<J',)_,;.ı.ı J>- ıj j.i W" .Y.., ;_,I.A.!JI JJJ ~ ;._<,')UI J>- ıJ .S~~ JW ~ı

if JW .İıl.ı ~J....; c... ....A.!I ~J i...J-_, .,-ı.......; ~J '11_, .:..~l.....ll ıJ JW 139 .iü.~ u-:lı' .:.ıı c$~1.:,-J-1 y ıSj)J ~":>\.il ıS) '1 W" riJ.ft '1 ;._(;')UJ_, .?.1 ~ J~ .;.JJI <..<..')l.l.t if Jı .JLI:-1 ıŞ! if .J\5"\.. ~1 .:ıf c_:ıl:oJI ıJ _?;_, yWI •Y

.,Y JW .Jıı~ '1! tP~I .!)..Wl Jl .J>J '11 _?/if la.Py .!lfi f ö~ı.J~ 160 ~1 öfiı ~ jl:.c u-:lıl .J\5) C:l,l <;?'" ı-"J yb...DI ~~ r:i .:ıiS'U_, (121a)~":>>.l.ı iılkl- .:ıiSj !~t.,..lı .:,_,bl ;..<.ı:ıu.ı ~-' 3--~ı ~$""..? .P .;~ı d ı) ._,.w~ ı~ı.; i&::ıu,ı if Wı .:ı_,..,... .ı_,ı js' ..:..J. .:.ıiSj JL-ı J! ·~~_,ı~ c: ..r:lı' Jı .})'1 .,.~, JJ...p .J>J'1ı ıJ .w~ 7w

J 164~1 j->l 163.:AJ 162u-:Lıı Jl 161.J>J~ı J! <.:.:.bL ~YJ ~J'11 ı)~? .:.ı~.ı JW .Jıı _,.ı~ ~J'11 ı) .;;ı..ı.....ilı ~ı >'-! .:ıts) U.... t.ıJ ;,ı.Jı (~~) j~ _, LJ!l)i:.. ı_,;IS'c..... .;lı~ ı.U tP/ ı~ü J.i'r- .:..li_,ı.....l.l r.Jl ~~ J.Wı, 165ı5JJ.Jı

.JliJ'11 ..:...ÜJ .~,. .:.ı~.ı .)>)'1 .,.~ı~ ~)'11 ıj LJ!>'j--- J;'r-tl

152 "..b,ıt~·

153 "ı,si!l"

154 "ü:!_,fill"

155 "•1..;;1!"

156 "ı.5_,f

157 "?.J"'-A"

158 ·~.) ..)"

159 "iiıl~"

160 Bu ibare En. nüshasında yer almamaktadır.

161 "~ ı,>Oj~l ~,·

162 Bu ibare Esat Efendi nüshasında bulunmamaktadır. 163 -~_,,

164 "~"

165 ·~ı"

ERZURUM ISPIRIJ KADizADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU 1411

1..>~ JLD ~ .J\5' .:ıı ~ JüJ 4&-lh!~ .:ı~)'l ~ W8 .:ı\5' .;i ~ 170>.;.;,ıs::ıı .X ;:,ıs; ;...<::....~ v.i( JW ..,_,. .:ıl$) r~i ~.,......... .:; !YIS'" '"-- .ı~...J.. ~ı,)l .:;J !-'-- <.:\... -..<.'jlj.ı .:ıı J~.,>:- ':ll .:; .~,.,.J .;r-;ts::.ıı wl.l:. .:r JL..o ).5:::ı~ .1/~ı ı..Ls.

...;~ ( ..;ı~ı .r'' Jı.:..~ 'wü _,s:::.ıı ru...:; ~ı 171~ ~_,.,........ıı.:r r+-11 ~; 11J t_b':lı .:.r r-4 'iJ ~~ }ı:t w~> ~ı -.:..~.~ı <#-~ı ;;~ı ~i •!i ..l:s- rl:lı ..;.ı.....J~; r~ı .:~-ı ..ı.:- ı~ı "~ı ..!...ı..l).4 .~,.,._, .:ı~ı _r..:; li;.. .:ııs; -.;....u .:;

..,.....~ı ~_,.,........ıı.ı 112ı.&.U.':Iı ,..w ı;~ ıJ:ı .:ı_,--ı ~ .. ..,_j4 .:r-Jı ..1"'4 r~i .:r.' •'.>l.ı_,ı, J~_, <121b)u-'Y.-' ~;. J! ..,_...lı J! r~ı ...,..~..>~!.:; '# ( ._fJ .1.-.lı.:; _,, J>;~ı.:; .:ılS'"-..<:')\).1 ~_,......_, m)r')L.Jt <#-< r~i .~.:ı ı.:; ~Fı, ı73"r--klı

~!r<ıı •r-r- Js- t....;.J_, r~i e:: 175JJU._, -..<....);! J>J':i'.:; ~ J~.,>:-':lı ..,.z J.,>.:; ı.>.,<>- .._.ı.-.:;~~ ı_,.a:,:.ı, .l......Jı

~ı ;t,ı .:; .~,.,._, .., 177)JW( .iıı u-"J ~_,.......... .:t.'.ı <.1"1.,&- .:~-' 176 J.,> ili Js-J 4.:J.ı .:; lıp li i 4&-~ Jü_, .l......Jı J! Wj_, r')I.....Jı ~ crJ Jü .,, ıaı<.:.,.Wı ~,;.:; ..lÔ ~ı ıso ı.>~ .:ıü#ı ..:J_, ı79~ t,sıJ .:ılS'"Ll )ı1a r')L.Jı ~< ~~ci

166 "ıS~yt"

167 u~n

168 "J,l_,ı .. P 169~_fo~fi""

170 Bakara,2/ 34.

171 "ıj]

172 "~U.\"

173 Bu rivayet, lafız farklılıklanyla birill.-te tefsir ve tali bazı hadis eserlerinde yer almaktadır. Bkz: el-Mervezi, Ebu'l-Muzaffer,Mansfu b. Muhammed b. Abdi'l-Cebbar b. Ahmed, Tefsint'I-Kur'ôn, (thk: Yasir b. İbrahim- Guneym b. Abbas b. Guneym ), Riyad, 1997, I. bsk., II, 245; :E:leysemi, Ebu'I-Hasen Nureddin Ali b. Ebi Bekr b. Süleyman, Mecmaılz-Zroiiid ve Menbai'I-Froiiid, (thk: Hüsamuddin el-Kudsi), Kahire, 1994, II, 284, h.no: 3687; Keffu'I-Estrir an Zevaidi'I-Be:r:dır, (thk: Habiburrahman el-Azami), Beyrut, 1979, I. bsk., I, 361, h.no: 754; ed-Dakkik, Ebu'i-Hüseyin Muhammed b. Abdilialı b. Harun el-Bağdadi, Fevaid lbn AhiMimi ed-Dakluik, (thk: Nebil Sa­duddi.n Ceırlr), R.iyad, 2005, I. bsk., I, 213, h. no: 457; Suyüti, Abdurrahman b. Ebi Bekr Celalud­di.n, Camiıli-Ehadu, (tahriç: heyet), b.y.y., txhs., ID, 231, h. no: 2105; İbnu'l-K.ayserini, Ebu'l-Fadl Muhammed b. Tahir b. Ali b. Ahmed el-Makdist e~-Şeybaru, Zahiretu'I-Huffoz, (thk: Abdur­rahman el-Fureyvru), Riyad, 1996, I. bsk., I, 327, h.no: 321 Muhakkik senette yer alan Kenane b. Halıle'den dolayı uydurma olduğunu söyler.

17 4 Bu ibare Esat Efandi nüshasında yer almamaktadır.

175 "~U."

176 "'i~"

177 Erz. nüshasında yer almamaktadır.

178 Erz. nüshasında. yer almamaktadır.

179 "~ySIJ'

180 ";,stj'

181 Benzer rivayet için bkz: Suyüti, Abdurrahman b. Ebi Bekr Calaluddi.n, ed-Diirrü'I-Menrur ji't-Tifsir bi'I-Me'sür, Beyrut, trhs., 11125; Bu rivayerin renkidi için bkz: İbn Teymiyye, Takiyud­di.n Ebu'i-Abbas Ahmed b. Alıdilhalim el-Harrani, ei-Müstedrek Ala Mecma'ii-Fetiıvd Şey-

4121 KADizADEMEHMED EFENDI VE KILADElih-MERCAN Fl AHVALI'L<AN-1 DOç. DR. HARUN RE$10 DEMIREL

.:o.ı_,;ıı if ı83ci.i ~ ':J J~~ r~i tSı J-:ıw.ı .:.r V' P-ı .;.;.;ısı~~~~~ ':J ~ J.sı ı.3;'h ~,.. .:.J...}I t::7- t,SI

~~ı.:.-.:; ~y ;\.lı~ 1 u.ıt ıF t.SI.P;'i ~.Y

d_,- ~Y .:ıı r-<J-' .tı if ..,...ıY-ı ~b.J ~~ :o.ı_,; .:.r ~' r")W' ~rP ':J J' :o.ı_,; J ~~ ~ J;> ~~ Jı.; 185>r")Wı ~< r~i ~ Js- ~ı;..ı .J-l,l.:ıiS' t.S.llı Zı\...)1 bı ..:.ı~ Jı;J 'h·;,-! tı.8 .:ıiS' v-Jıü 184r")Wı ~ r~i ~ Js­~~:...~ı rl.i. ı) JJ':ll ı) LSI~ 186r")WI ~rj Jü j..-JI U:. _r.~ <ı_,s'i ':} yü_,JI yy_;. .J\...)1 U:. <JJ .J ..ı.-.1 l ı.3ı J>.-)ı Jı; 187>r")Wı ~< r~'ı .!b_,- r..ıs. 4 ~'.:.r ..P li.ı~ .:ıı ..:.ıttı.s::J-ı (122a)J;Ih1.; ~l>.J Jı,..<:.. ':lı, ~ ...:...i'J ~~ YJ A ...,, Js- 189>r")Wı ~ r.)l .)_,- .:.r ~ .!.1 ....;.ıwı Jw .;..ı..:...:. if 188 .ı~ J ~ c.. r.?i

ö)l..alı_, JLü Jıı ..ı.....J-1 c)\.:ll ~1 ~\..:-ı J';JI f % .),_JI if ~ fo..JJ l....y:,ı ~li .:ı_,s:;J) li)4J 190ö~'J J:-.-)1 .:.tıı

o?.ı' •-Uı.; ......ıı, o.'\...J ~J .:e.;:ı c....ıı JJ':Jı t.Sjlr. if .:.ıı.r-Jı rr-1' J ~· ~J .ıı tPJ ..IJ. ...ı,....ı Js- r")Wı,

if~':} ~1% Jt...)l..:..i . .)_,-..ll if b~ ;.-<.:...ı.J l...;.:,ı ·~~ı if I..Uii 191 [ ..wll ~' 'O'\' c.. ..,_..;ı5:.lı ifJ %

[.~1 J:.-;11 ..,_..;J.i\ p~ ~1 .ı.,..ll ,ı:AAJI o.ı.r- Jlı_, ~t.J ~J .s'l c.. J_,JI (:J!J j."',l ı) .İıl .Jyo.ı ~ -.;ıı~l ~ ..... lt~~ ~_;1.1 ~J ~.)\.:...':JJ ~..l.l_,JJ .J .İıl p o.)!i ~ ~~ .rU. ..ıJ. J:hlll "'.J V.J J!

B. Değerlen~eveSonuç

1. KaynaklanAçısından

Kadızade XVIll y:y. da Erzurum ve İstanbul kütüphanelerinden ulaşabildiği kadarıyla cinlerle ilgili eseriere ulaşınaya çalıştığını düşünüyoruz. Bu çalışmasında o dönemde mütedavil olan cinlerle ilgili yapılan müstakil çalışmalardan özellikle İbn Nuceym, İbnu's-Subki ve Suyô.ti'nin eserlerine muttali olduğunu görmekteyiz. Kendi eseririsale çapında (8 varak) olmasına rağmen cinlerle alakah ahkama ait meselelere,

hi'l-İslfım, {cem: Muhammed b. Ab elirrabman b. Kasım), 1418, I. bsk., J/1 76. Burada bu iddianın batı! olduğunu söyler.

182 "'iy"

183 "c?ll" 184 .. ,. ~"

185 Erz. nüshasında bu ibare yoktur.

186 .. ,. .. ".

187 Bu ibare Erz. nüshasında yoktur.

188 "i)::.".

189 Bu ibare Erz. nüsbasında yoktur.

190 "'iyoll".

191 Bu kısım Erzurum nüshasında yer almaktadır.

ERzURUM ISPIRll KADlZADE MEHMEO ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU J413

bu eserlerden kısa kısa da olsa cevaplar vermiştir.

Ancak müellifiblisle alakah verdiği bilgilerde yaşadığı dönemde Zemahşeri, İbn Kesir gibi ulaşılması kolay olan daha muteber tefsir kaynaklardan yaralanmak yeri­ne kendisinin Farsçadan Arapçaya tercüme ettiği "Cevdhiru't-Tefiir" isimli tefsirden uzun uzun alıntılar yaptığı görülmektedir.

2. Muhteva Balaromdan

Risalenin yazılış gayesi müellifin belirttiğine göre ulemarun kendisinden konuy­la alakalı olarak bir eser talep etmesidir.

Müellif, cinlere ait değişik hükümler içeren risalede altı tane" Faide"başlığı altın­da konuyu incelemektedir. Bunlardan beş tanesinde cinlere ait farklı konulara temas eden müellif, altıncı &ide başlığı altında da iblis haklanda bilgi vermektedir.

Küçük çaplı bir risale olmasından dolayı özellikle eserinde telhis192 yolunu tercih etmiştir. Ancak telhis ederek yaptığı bu alıntılarda özellikle İbn Nuceymden ilgili yerlerden ya bazı cümlelerini hiç almamış ya da. aldıysa tamamen naklederek aldığı görülmüştür. Özellikle~, ifadeleri altında aldığı cümleleri telhis etmemiş, olduğu gibi nakletme yolunu tercih etmiştir. Kanaatimizce nakledilmesi gereken konuyla il­gili hadisiere yer vermemiştir. Mesela 3. ~ kısımda yer alan ~6......:.1 0A" dan sonra yer alan rivayeti almayıp, ondan sonra İbn Nuceym193'<:leki diğer ifadeleri olduğu gibi nakletmiştir. Yıne 5. ~İbn Nuceymin İbn Ebi'd-Dünya'dan naklettiği ~yete de hiç temas etmemiştir.

3. Rivayerlerin DeğerlendirmesiAçısmdan

A.Hadis

1-Müellif nsalesinde kullanmış olduğu 6 hadisten sadece el.:ill ~ ~1 &ı '? 7 • ı~ ı .l~ ~.}1 y4 r:ıi ~~ .,)U_,I_, Jfo_, ~<:-i.):. ı)J ~~ 4..ialll ~ ~1 ~'? :.ıı ~~ ôl~ ~ ~ ~~~.l~ f..c:-~1] ~l.b'JI ~ ul_, ~1 ü.JJ~ hadisi haklanda "sahih bir hadiste geldiğine göre" diyerek bir değerlendirmede bulunmasına rağmen araştırmamız so­nucunda bu rivayet hadis kaynaklannda değil, Sernamnin Tefsir'il94 ve el-Mirornin Fevai.d195 isimli eserinde yer aldığı görülmüştür.

192 bkz: s. 116 a.

193 Icq: İbn Nuceym Zeynelabidin b. İbrahim, el-E;ôah ve'n-Ntzôir, Beyrut, 1980, s. 328.

194 Semii.ni, Ebu'i-Muzaffer Mansıir b. Muhammed b. Abdilcebbar b. Ahmed el-Mervezi es-Semani et-Temimi, Tifrinll-Kur'dn, (thk: Yasir b. İbrahim ve Guneym b. Abbas} Riyad, 1997, ll/245.

195 Ebu'i-Hüseyin Muhammed b.Ahdillah b. el-Hüseyin b.Abdillah b. Harun el-Bağdad.i ed-Dah­hak el-Mimi,Fevdid, (thk: Nebil Sadettin Ceır.ir),Riyad,2005,II213, no: 457.

414 1 KADizADE MEHMED EFENDI VE KIL.AoETÜ'L·MERCAN Fl AHVALI'L<AN ... , DOÇ. OR. HARUN REŞIO DEMIREL

Eserinde yer alan diğer rivayetteni_,!U ı);JI ıJ.o ~_;! ~ ;jS_, .li_, )ll~ -;.:-.1 tY.> Lo Jlj 196 ~)ll ıs-i j.o~ )lS ri·.:l! "-:!le ~...!.iki .Jı ül )ll t.S4!J Jlj .Jıl J_,....; 4 ~1_, hadisi ve hadisin met­ruci vermeksizin rivayet ettiği S> j.)ll 0c ~ _, ~ 1 ! !U Ll; • ~: ·! _,1 ~ .iJ~ J 1 ili:. i ı..?.,.:.:":; ül Li~ .(.jl 197?-~ı_,şekl.inde hadis ise hadis kaynaklannda yer almaktadır ve sahih bir rivayettir.

Demiri'nin Hayfıtu'I-Hayavim'dan Ebii Hureyre'den merfu olarak rivayet ettiği "hi iJ) ? ~ t.S:HI"198 hadisi ise tefsirlerde ve delil olamayacak kadar zayıf veya uydurma rivayetlerin yer aldığı tali hadis kaynaklarında yer almaktadır. Diğer rivayet olan"~ ül..?-ll c..:ı4J 0C-"199 hadisi ise dipnotta görüldüğü gibi zayıftır. Hadis her ne kadar hadis

196 Müslim, Sahih, (thk: Fuad Abdulbaki), Beyrut, h. no: 2814,2815, IV/2167; İbn Ebi Şeybe, Mu­sannef (thk: Adil b. Yusuf el-Azari), Riyad, 1997, H. no: 281,11191.

197 Buhari, Sahih, Menakıbu'I-Ensar, bab(32); Nesai, Sıinen, İstanbul, 1981, Taharet, bab(37), h.no: 42; Müslim, Sahih, Taharet, bab(17), h. no:262; Tirmizi, Sıinen, (thk ve talik; Fuad Alıdulbaki ve diğerleri),Mısır, 1975, ll. bsk., Taharet, bab(13), h. no: 281. No: 1172,Ill/467; Ebu Davud, Sıinen, (thk: Muhammed Muhyiddim Abdulharnid), Beyrut, trhs., h.no:8, I/3; İbn Mace, Srinen, (thk: Fuad Abdulbaki), Mısır, trhs., h.no: 313, I/114; Nesai, Süıren, (thk: Abdulfettah Ebu gudde), Ha­leb, 1986, h . no: 3960, VII/72; Ahmed, Mıimed, (tlık: Şuayb Arnavud-Adil Mürşid v.d.), Beyrut, 2001, I. bsk., n. no:232.3, IV/166.

198 Yahya b. Selam b. Ebi Salebe, Tefiir Yahya b. Selam, (thk.Hind Şelebi), Beyrut, 2004, II/548; Ca­miu'l-Beyön fi Tevili'l-Kı1rön, Taberi, Muhammed b. Cerir b. Yezid b. Kesir b. Gallb el-Arnili Ebu Cafer et-Taberi, (thk: Ahmed Muhammed Şakir), 2000,XIX, 474; Semani, Tefsir Sema ni, IV/89; Bağavi, Ebu Muhammedel-hasen b. Mesud b. Muhammed b. el-Ferra ~1-Bağavi,Mea/imu't-Ten­zil.fi Tefiiri'l-Kurönffefsiru'I-Bağavi, (thk: Abdurrazık el-Mehdi), 1420, lli/499; Suyiıti, Abdur­rahman b. Ebi Bekr, Cömizll-Ehödis, ( thk: Bir gurup araştırmacı), trhs, XXXXl/151, h. no: 45144 (Taberi ve ed-Deylemi Ebiı Hureyre'den) "ul!. ~~tS ..til .l.>..l" şeklinde gelmektedir.; "u ..til .l.>..l

~ ul5. 1~" şeklinÇeki rivayet için ~kz: Suyiıti, a.g.e., I/461, h. no: 736, h. no: 736 (Ebu'ş-Şeyh, el-Aze1iıetır, İbn Mürdeveyh Tefiirve lbn Asakir Ebu Hureyre'den) şeklinde geçtiği yere atıf vardır. Muhakkikler Ebu'ş-Şeyh, el-Azeme_tı1, V/1653, no: 1096; İbn Asakir, Tarih,XXXXXXVII/69; İbn Adiy, Duifö, III/369, no: 805 şeklinde bir açıklamada bulunurlar ama hadis hakkında herhangi bir hüküm bildirmezler.; Suyiıti, el-Camiu's-Sağir, s. 12 müellif burada hadisin hükmünü be­lirtmemiştir. Münavi Feydu'l-Kadirde Senette yer alan Said b. Bişr'e dikkat çeker ve şu bilgilere yer verir: "Mizön'da İbn Main'in "zayıf"; İbn Mesher: "Bizim buralarda ondan daha hadis hafızı yoktur. Zayıf ve münkerul hadis'tir demiş ve onun münkerlerine örnek olmak üzere de bu rivayete yer vermiştir." Senette yer alan diğer ravi Beşir b. Nuhayk hakkında ise Zehebi onu Duifiı'da zik­retrniş, Ebu Hatim de "la yuhteccu bihi" demiş, Nesai ise tevsik etm.iştir."el-Münavi Zeynuddin Muhammed Abdurrauf b. Tacu'l-arifin b. Ali b. Zeyni'l-Abidin el-Haddadi, Feydu'l-Kadir Şi!rhll el-Camii's-Sağir, Mısır,l356, I. bsk., I/186.

Görüldüğü gibi senetteki zafiyetin dışında metin olarak da problem olduğu görülmektedir. Bel­kis'ın babasının Ademi annesinin de ci.nni olması, cins farklılığından dolayı nika.hın mümkün olamayaca~na dikkat çekrnişleridir. Ancak Kurtubi olabileceği yönünde görüş beyan etmiştir.

el-E ibani de rivfıyete zayıf olarak hükmetmiştir. Snhih ve Daif el- Cami e.r-Sagir ve Ziyadetuhu, (Elektronik ortam), l/1198, h. no: 1198.

199 Beyhaki, Ahmed b. el-Haseo b. Ali b. Musa el-Hüsrevcirdi el-Horasaru, es-Sünenu's-Sagir, (Ab­dulmuti Emin Kalaci ), Karaçi,l989, I. bsk., II/232; es-Sünenu'l-Kıibrö, (thk: Muhammed Alıdul­kadir Ata), Beyrut, 2003, ll. bsk., IX/527; Hindi, Alauddin Ali b. Hüsamidd.in, Kenzu'l-Umnıöl fi Sünenil Akıltil ve'l-Ff'öl, (thk: Bekö Hayyani-Saffet es-Saka), 1981, V. bsk., VI/266, h. no: 15636; Askalani, İbn Hacer Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed, et-Telhisu'l-Habir fi Tahrici Ehadi-

ERZURUM lsPIRLI KADizADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU 1415

kriterleri açısından zayıf ve mevzu olarak değerlendirilmiş olsa da dip notta da temas edildiği gibi cahiliye dö~eminde Arapların yanlış bir uygulamasına atıfta bulunduğu için hadisin manasının salıili olduğu söylenebilir.

Müellif, Peygamber (s.a.v)'in hem insanlara hem de cinlere gönderilcliğine dair "115) " ..... vUl'l_, L>;JI ~ı ..::.ıL..) a) rivayetini ise İbnu's-Subki200tarikiyle el-Kelbi'den nakletmektedir. Yaptığımız araştırmada böyle bir rivayete ne İbn Abbas'tarı ne de başka bir raviden ulaşamadık. Arıcak Peygamber (s.a.v.)'in insanlara ve cinlere gön­derilcliğine dair sağlam bir rivayerimiz Ahmed b. Hanbel'in Mü.rnedl011inde yer al­maktadır.

2- Çalışmasının tamanu nakillerden oluştuğu için aldığı kaynaklara güvenden olsa gerek rivayet ettiği hadisiere sıhhat açısından bir değerlendirmeye tutmamake tadır. Ancak İblisle alakah verdiği malumat içerisinde bir rivayet vardır ki bu rivayet hakkında da konuşmaması ve olduğu gibi nakletmesi calib-i dik.kattir. Bu; Ad kav­minin helaki için iblisin görevlendirilmesiyle alakalı rivayettir: Adem (a.s)'a secde etmedikten sonra cennetten kovulan iblisin Ad kavmini helak etmesi için meleklere nasıl komuta ettiği sorusu, cevapsız kalmaktadır. ·

Keza iblisin Tufan'da Nuh (a.s.) ile olan muhaveresirıi İbn Abbas ve İbn Me­sud'tan rivayet etmektedir. Arıcak bu rivayeti İbn Teyrniyye, batıl diyerek ret etmek-

si'r- Rofii'I-Kebir, 1995, I. bsk, Mısır, IV/358, h. no: 1979 Burada şu bilgiler yer almaktadır. "İbn Hıbban, Mecrrihin (ll/18-1 9) yer vermiştir.İbnu'l-Cevı.i Mevzuatında (Il/302) Ebu Hu.reyre'den rivayer eder.İsnadında Abdullah b. Uzeyne vardır. Bu ihtiyar birisidir her h:ı.lüka.tda kendisiyle ihticac edilemez. Bu hadisi Ebu Ubeyd Caribul Hadis'te Bcyhaki, es-Sıinenu'!-Kıibrô, IX/314'a rivayet etmiştir, der"; İbnul Cevzi Mevzıiôlında hadis hakkında şu bilgilere yer verir. Bu; bir nevi de hadisin vürud sebebidir. Cahiliye'de herhangi birisi bir ev satın aldığında ya da bir kemgöz çı­kardıklannda kendilerine zarar vermesinler diye cinler için kurban keserlermiş. Peygamber {s.a.v.) bu adeti, hadisleriyle iptal etmiştir. (li/302); Şevkan.i, Muhammed b. Ali, ei-Fevôidu'I-Mecmria fi'!-Ehôdi.si'I-Mevdıia, (Abdurrahman b. Yahya el-Muallimi el-Yemani), Beyrut, I/169-170 tah­kik eden şu bilgilere yer verir: İbn Hıbban, Ebu Hu.reyre'den merfii olarak rivayet etmiştir ancak senedinde Abdullah b. Uzeyne vardır. O da Sevr b. Yezid'den ondan olmayarı hadisler rivayet etmektedir.; Münavi Feydu'!-Kadirde, Beyhaki, Zühri'den rivayet etmiştir. Mürsel olmasına ra~ men içerisindeki bir raviden dolayı zaylftır, demektedir. Bu ra vi ise Ömer b. Harun el-Belhi'dir ve hakkında Zebebi, Duefa ve'!-Metrukin isimli eserinde "ondan hadis almayı terk etmişlerdir, İbn Main onun için yalancı demiştir." Cinler için kurban kesme sebebi olarak Zemahşeri'den nakllde bulunan müdlif daha sonra kesilen bu bayvan cinlere ziyafet için takdim edildiğini ilave eder.{bkz: VI/329, h.no: 329); el-Elbani de hadise mevı.u olarak hükmetmi§tir. (bkz: Sahih ve Daifill-Ca­mii's-Sağir ve Ziyadatihi, I/14226, h. no: 14226)

200 bkz. Subki, Fetava, ll/619.

201 bkz: Ahmed b. Hanbel,il1ümed, V/453; Ayrıca bkz: İbn Teymiyye, Takiyuddin Ebu'l-Abbas Ah­med b. Abdilhalim el-Harrani, Fetavô, IX/19 (Alimler ve İlirn Talebeleri, Fettivfı ve lstişarat Mev­k.ıfi'!-İsltimi'i-Yevm, http/www.islamtodey.net.)

i :i

i

; .

4161 KADlZADE MEHMEO EFENDI VE KllAOETÜ'l-MERCAN Fl AHVALI'L<AN-1 DOÇ. DR. HARUN REŞID DEMIREL

tedir.202

B. Tahün Sözü

Burada sadece Ka'bu'l-Ahbar'dan naklettiği rivayerlere bakacağız.

Adem (a.s.)'ın şahsında gerçekleşen olay yeryüzünde mi yoksa sepıada mı ger­çekleşti sorusuna Ka'bu'l-Ahbar'dan bir rivayerle cevap verirken(121b), yine onun Ka'bu'l-Ahbar kanalıyla cinlerin aslının meleklerden olduğunu dair Cevabinlt-Teftir tarikiyle Tevrat'tan alıntı yaptığı görülmektedir. (118b) Keza Hz. Havva'nın yaratı­lışı ile ilgili rivayet de (121h) problemlidir. Tamamen israiliyat olduğundan şüphe olmayan bu ve benzeri rivayerlere eserinde yer vermesi eserin değerine gölge düşür­mektedir.

C. Sonuç

Giriş bölümünde de ifade ettiğimiz gibi cinlerle alakalı konular insanlık a.Iemin­de oldukça geniş bir yankı bulmuş ve bulmaya da devam etmektedir. İslam öncesi cahiliye döneminde Araplann konuya vakıf olmaları İslam sonrasında da birtakım konuyla ilgili soruların Peygamber (s.a.v.)'e sorulmasını kaçınılmaz kılmaktaydı. Bu bağlamda hadis edebiyatında bilgi değerleri tartışılmak kaydıyla birçok rivayet eder almaktadır. Bildirinin konusu bu rivayetlerirı değerlendirmesi olmadığı için bu konui­ya hiç girilmedi. Hadisler ve konuyla alakah Cin suresi başta olmak üzere diğer ayeti­ler de göz önürie alındığında insaniann cinlerle alakalı inançlarının tashih edildiği, yanlış düşüncelerin ilga edildiğini söyleyebiliriz.

Müellifin eserini yazarken nakilleri alıntılama vakitlerinin farklı farklı zaman­larda olduğunu düşünmekteyiz. Zira o daha sonra gördüğü bir bilgiyi eserin akışına uygun olmasa da eserine almakta bir beis görmemektedir. Bazen de müellifin eser her ne kadar küçük çaplı da olsa tekrara düştüğü görülmektedir. Bu durumun eserin konu bütünlüğünü zed~lediğini düşünmekteyiz. Bu durumlar eserin başından sonuna dek net olarak görülmektedir.

Günümüzde cinler hakkında özellikle İmam Şibli'nin ".Akômu'I-Mercan fi Abkômi'l-Can"ı ve el-Gıman'nin "Gurretü'I-Ayni Bi Ediileti İrsali'n-Nebiyyi İ/a's-Sa­kaleyn ve Yetemesse/ü Ala Esmlii's- Sahabeti'/-Cinniyinnı03 adlı eserleri meraklılar için doyurucu bilgiler sunmaktadır.

Müellif Kadızade'nin bu risalesi kendisinden önce telif edilmiş İbn Nuceym'in

202 bkz: İbn Teymiyyı; el-Müstedrek.Ala Mecma'il-Fetava Şeyhi'I-İslôm, l/176. 203 Bkz. el-Gıman, Ebu'l-Fazl Abdullah b. Muhammed b. es-Sıddik, Gurretü'I-Ayni BiediUeti İmi­

/i'n-Nebiyyi l!iı's-Sakaleyn ve YetemesselüA/iı Esmöi's-Sahiıbeti'I-Cinniyin, Beyrüt 1986.

ERZURUM ISPIRLI KADizADE MEHMED ARiF EFENDI ve ÖMER EFENDISEMPOZVUMU 1417

el-Eşbiih ve'n-Naziıir ve es-Subkfnini Fetflvti isimli eserlerinin yanı sıra Cevtihi­ru't- Tefiir isimli tefsirden yararlannuştır. Bu risale, müelli.fin döneminde mütedavil olmayan ve kapsamlı bilgiler içeren bu eserlerin bir özetidir. Okuyucuya cinlerin ah­kam.ına dair kısa kısa bilgiler sunmaktadır. Eserde sadece cinlerin hukuki durumlan incelendiğinden cinlerin si.hirle ilgili losmı olan azaim konusuna hiç temas edilme­miştir.

Bu eserlerin olmasıyla birlikte bu yazma eserin tahkik ve tahriç edilmesi, Erzu­rumi'nin yaşadığı dönemin ilmi seviyesini görmemize ve müellifi. tanırnamıza yar­dımcı olması açısından önemli olduğunu söyleyebiliriz.

Bu tebliğimizdeki gayemiz; Kadizade'nin Kılôdetü'l-Merclın fi AhvaJi'I-Ciin isimli risalesi bağlamında verdiği bilgileri, kaynaklanru ve kullandığı hadisleri tahriç ve değerlendirmektir.

Kanaatimizce cin konusundaki eldeki dini verilerin tekrar değerlendirmeye tabi tutularak varlıklannı ve mahiyetierinin tekrar incelenmesidir. Bu vesileyle hepinize saygılar sunuyorwrL ·

Biblografya

~-------------------------------------------------

Ahmed b. Hanbel, Müsned, İstanbul, 1981.

- ----, Müsned, (thk: Şuayb Amavud-Adil Mür~id v.d.), Beyrut, 2001, I. bs k.

Ahmed Hulusi. Din-Bilim Işığıncia Ruh İnsan Cin, İstanbul1985.

Askalani, İbn Hacer Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed, et-Telhisu'l-Habir fi Tahrici Ehadisi'r-Rafii'l-Kebir, 1995, I. bsk, Mısır.

Ateş, Ali Osman, Kunin ve Hadisiere Göre Cinler-Büyü, İstanbul, 2003.

------, Kur'in ve Hadisler~ Göre Şeytan, İstanbul, 1996.

Bağavi, Ebu Muhammedel-Hasen b. Mesud b. Muhammed b. el-Ferra el-Ba­ğavi, Mealimu't-Tenzil fi Tefsiri'l-Kur':in/Tefsiru'l-Bağavi, (thk: Ahdurrazık

el-Mehdi), 1420.

Beyhaki, Ahmed b. el-Has en b. Ali b. Musa el-Büsreveirdi el-Horasani, es-Sü­nenu'l-Kübrıi, (thk: Muhammed Abdulkadir Ata), Beyrut, 2003, Il bsk.

418J KADizADE MEHMED EFENDI VE KILADETÜ'L·MERCAN Fl AHVALl'L·CAN ••• J DOÇ DR. HARUN REŞIO DEMIREL

----------, es-Sünenu's-Sağir, (Abdulmuti Emin Kalaci ), Karaçi, 1989, L bsk.

Buhar!, Muhammed b. İsmail, Salıili, İstanbul, 1981.

Cahiz, Amr b. bahr b. Mahbub, Kitabu'l-Hayavan, Beyrut, 1424, II. bsk

Cevheri, Ebu Nasr İsmail b. Hammad el-Farabi, es-Sıhahu Tacu'l-Luga ve Sıhahu'l-Arabiyye, (thk: Ahmed Abdulgafur Attar), Beyrut, 1987, IV. bsk.

Demiri, Muhammed b. Musa b. İsa b. Ali, Hayatu'l-Hayavani'l- Kübra, Beyrut, 1424, II. bsk.

Ebu Davud, Süleyman b. el-Eşas, Sünen, (thk: Muhammed Muhyiddim Ab­dulhamid), Beyrut, trhs.

Ebu'I-Hüseyin Muhammed b. Abdiilah b. el-Hüseyin b. Abdiilah b. Harun el-Bağdadi ed-Dahhak el-Mimi, Fevaid, , ( thlc Ne bil Sadettin Cerrar), Riyad, 2005.

el-Elbani, Sahih ve Daif el-Cıimi es-Sağirve Ziyadetuhu, (Elektronik ortam).

el-Gımari, Ebu'l-Fazl Abdullah b. Muhammed b. es-Sıddik, Gurretü'l-Ay­ni Biediileti İrsali'n-Nebi:yyi İla's-Sakaleyn ve Yetemesselü Ala Esmıii's-Sahabe­

" ti'l-Cin.niyin, Beyrut 1986.

F'ırUzabadi, Mecduddin Ebu Tahir Muhammed b. Yakub, el-Kamusu'l-Muhit, (İşraf: Muhammed Nuaym el Arkasılsi), Beyrut, 2005, VIII. bsk.

Hindi, Alauddin Ali b. Hüsamiddin, Kenzu'l-Ummal fi Sünenil Akval "e'l­Ef'al, (thk: Bekri Hayyani-Saft'~t es-Saka), 1981, V. bsk.

İbn Abdi'l-Berr Ebu Ömer Yusuf b. Abdiilah b. Muhammed, et-Temhid lima fi'l-Muvatta mine'I-Meani ve'l-Esanid, (thk: Mustafa b. Ahmed el-Alevi-Muham­med Abdulkebir el-Bekri), 1387, byy.

İbn Ebi Şeybe, Musannef, (thk: Adil b. Yusuf el-Azari), Riyad, 1997.

İbn Mace, Ebu Abdiilah Muhammed b. Yezid, Sünen, (thk: Fuad Abdulbaki), Mısır, trhs.

------------, Sünen, İstanbul, 1981.

İbn Nuceym, Zeynelab_idin b. İbrahim, el-Eşbah ve'n-Nezair, Beyrut, 1980.

İbn Teymiyye, Ta.kiyuddin Ebu'I-Abbas Ahmed b. Abdilhalim el-Harrani, el-MüstedrekAlaMecma'il-Fetava Şeyhi'l-İslam, (cem: Muhammed b. Abdirrah-

ERZURUM ISPIRLI KADlZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU J419

man b. Kasim), 1418, I. bsk.

İbn Teymiyye, Takiyuddin Ebu'I-Abbas Ahmed b. Abdilhalim el-Harrani, el-Müstedrek Ala Mecma'U-Fetava Şeyhi'l-İslam, (cem: Muhammed b. Abdirrah­man b. Kasım), 1418, I. bsk.,

İslamAnsiklopedisi, M.E.B. yay., İstanbul, 1977.

İslamAnsiklopedisi, T.D.V., İstanbul, 1993.

Kayravaru, Ebü Muhammed Mekki b. Ebi Talib Hammuş b. Muhammed b. Muhtar el-Kaysi, El-Hidaye İla Buluği'n-Nihaye Fi İlmMe'ıinil Kuran VeTefsirihi Ve Ahkam.ihi Ve Cürneli Min Fununi Ulum.ihi, ( thk Heyet), 2008, I. bsk.

Lecnetu'l-Feta.va, Fetava eş-Şebeketi'l-İslıiıniyye, 18 Novenber 2009, I. kısım, http:/ /www.islamweb.net.

el-Mevsuatu'l-Arabiyyetu'l-Alemiyyetu, Ri ya d, 1999, IT. bs k.

Münavi Zeynuddin Muhammed Abdurraufb. Tacu'l-arifin b. Ali b. Zeyni'l-A-bidin el-Haddadi, Feydu'l-Kadir Şerhu el-Cılınii's-Sağir, Mısır, 1356, I. bsk.

Müslim b. el-Haccac, Sahih, (thk: Fuad Abdulbaki), Beyrut.

-----------, Sahih, (thlc Fuad Abdulbaki), İstanbul, 1981.

N esai, EbU Abdirrahman Ahmed b. Şuayb, Siimm, (thk.: Abdulfettah Ebu Gud­de), Haleb, 1986.

--------, Sünen, İstanbul, 1981.

Ömer b. Süleyman b. Abdillah el-Aşkar el-Uteybi, Aıemu'l-Cin ve'ş-Şeyatin, Kuveyt, 1984.

Riyaz Abdullah. el-Cin ve'ş-Şeyatin, Dımaşk 1986.

Semaru, Ebu'I-Muzaffer Mansfu b. Muhammed b. Abdi'l-Cebbar b. Ahmed el-Mervezi es-Semani et-Temirni, Tefsir, (thk.: Yasir b. İbrahim ve Guneym b. Ab­bas) Riyad, 1997.

Som, Mehmet Nusret, Tarihçe-i Erzurum, (haz. Ahmet Fidan), İstanbul, 2005.

Subki, Ebu'I-Hasen Tak:uyiddin Ali b. Abdilkafi, Fetava, Beyrut, trhs., II/598

Suyüti, Abdurrahman b. Ebi Bekr Calaluddin, ed-Dürrü'l-Mensfu fi't-Tefsir

420 1 KADlZADE MEHMED EFENDI VE KllADET0'L-MERc:AN Fl AHVAU'L· c:AN-1 DOÇ OR. HARUN REŞIO DEMIREL

bi'l-Me'sfi.r, Beyrut, trhs.

----,Abdurrahman b. Ebi Bekr, Cıimiu'l-Eb.adis, (thk: Bir gurup araştır­maa), trhs.

Süleyman Ateş, İnsan Ve İnsanüstü Ruh, Melek, Cin, İnsan, İstanbul1985.

Şev kani, Muhammed b. Ali, el-Feviidu'l-Mecmfta fi'l-Ehıidisi'l-Mevdüa, (Ab­durrahman b. Yahya el-Muallimi el-Yemani), Beyrut, trhs.

Şibli, Bedruddin Ebi Abdillah Muhammed b. Abdillah el-Hanefi, Aka­mu'l-Merdn .fi .Ahkôm.i'l-Cin, Mısır, 1326, I. bsk.

et-Taberi, Muhammed b. Cerir b. Yezid b. Kesir b. Gıilib el-Amili Ebii Cafer et-Taberi, Cıimiu'l-Beyin fiTevili'l-Kurıin,, (t:h.k; Ahmed Muhammed Şakir ), 2000.

T ırmizi, S ün en, ( thk. ve t:a.lik: Fuad Abdulbaki ve diğerleri), Mısır, 1975, IT. b sk.

-----, Sünen, İstanbul, 1981.

TıiTilAnsiklopedisi, Ankara, 1963.

Yahya b. Selam b. Ebi Salebe, Tefsir Yahya b. Selıi.m, (thk.Hind Şelebi), Beyrut, J 2004.

Zehidi,Muh~ed b. Muhammed b.Abdi'r-Rezzak, T:iculA.riis, Beyrut, 1984.