ERZURUM iSPiRLi

KADIZADE MEHMED ARiF EFENDi ve

ÖMER EFENDi SEMPOZYUMU

(2-4 MAYIS 2014 ERZURUM)

----------------~~· --------------

-TEBLiGLER-

EDiTÖR

PROF. DR. ÖMER KARA

ERZURUM - 2014

Ömer Efendi'nin Deve ve Büyükbaş Hayvanlar'ın Zekatı lle İlgili İki Fıloh Risalesi: Değerlendirme ve

Tenkitli Neşr

Öğr. Giir. Üsmetullah SAMİ

Atatürk Üniversitesi ilahiyat Fakültesi

--------------~~------------MüellifÖmer Efendi

Müelli.fin tam adı, 'Ömer b. 'Ali b. İbrahim b. Halil el-İspiri'dir. Müderris olan bu zat Fatih Camiinde ders-i 3.mml.ık, Üsküdar'da naiplik yapmıştır. Tarih, Tefsir, Fıkıh, Kelam, Tasawuf, Arapça Dil Bilgisi (Sarf- Nahiv), Belagat ve Mantık ilimleri ile igili on iki risale yazmıştır. Tamamı el yazması olan bu risa.J.eler Süleymaniye K~­tüphanesi Esat Efendi bölümünde, Beyazıt Devlet Kütüphanesi Veliyüddin Efendi bölümünde ve Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Kütüphanesi Yazmalar bölü­münde bulunmaktadır. Müellif Ömer Efendi 1202/1788'de vefat etmiştir. Müellifin hayatıyla ilgili bir tebliğ bulunduğundan biz bu kadar bilgiyle yetineceğiz. 1

Risalelerin Tanıtımı

Ömer Efendi, devenin zekatıyla ilgili risalesini, nsalesinin sonunda belirtiğine göre, Erzurum'da, h . 1145 yılının Şevval ayında Osmanlıca olarak kaleme iılm.ıştır. Osmanlı Türkçesiyle yazma gerekçesini şöyle açıklamaktadır:

'Vevenin zekôtıyla ilgili yazı/mı; metin/erin an/Ojılması zorlaşınca, ben bu konuyu zeki veya dar anlayışlı herkesin anlaması i;in Türkçe olarak açıklamak istedim."

Müellif Arapça olarak yazdığı büyük baş hayvanların zelcltıyla ilgili risalesini Erzurum'da yazmaya başlamış, İstanbul'da bitirmiştir. Her iki risalede de konular ay­rıntılı olarak anlatılmaktadır. Risalelerde sade bir dil ve üslup kullanılmak suretiyle konuların rahatlıkla anlaşılmasının amaçlandığı gözlenmektedir.

TelifAmacı

Ömer Efendi, büyük baş hayvan zekatıyla ilgili nsalesinde Nesefi'nin muhtasar metninin ezberlenmesini istediğini açıklamıştır. Bunun yanında ezberlenecek kural-

1 Ömer Kara, "Ömer b. ~ El-İspiri'nin "Fw:Uk"la İlgili Bir Risalesinin Tenkitli Neşri", Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (s. 21), Erzurum 2004, s.188.

798j ÖMER EFENDI'NIN DEVE VE BÜYÜKBAŞ HAYVANLAR'IN ZEKATI .•. ı öGR. GÖR. ÜSMETULLAH SAMI

ların da bu risalelerle daha net bir şekilde aniaşılmasını amaçladığını yaptığı ayrıntılı açıklamalarla göstermiştir. Şerh veya haşiye yazmak sadece müellifımize özgü bir du­rum değildir. İslam tarililiı.de şerh yazıffiln11'l başlangıcı III. (IX.), haşiye yazımının ise Vlli. {XIV.) asra dayanmaktadır.2 (Muhtasar, Şerh, Haşiye ve Ta'lik yazımı. Çün­kü Osmanlı medreselerinde özellikle de alt ve orta düzey medreselerde farklı ilim dallarına ait muhtasar eserlerin okutulrnası oldukça yaygındır. Sözgelimi altı eğitim basamağından meydana gelen Sahn-ı Sernan medreselerinde Kur'an öğrenirninden sonra ilk basamaklarda "Ulılm-ı aliye" denilen dil bilgisi ve belagat ilimleriyle ilgili muhtasar metinler okutulurdu. Daha sonra "Ulüm-ı 'aliye" olarak adlandırılan Tefsir, Hadis gibi ilimlerin yanı sıra bu alanın en önemli dallarından birisi olan Fıkıh ilmi ile ilgili muhtasar kitaplar okutulurdu. İleri düzeydeki öğrencilere ise daha önce ezber­letilen temel metinlerin veya başka metinlerio şerh, haşiye ve ta'likleri okutulurdu.3

Sözgelimi Fıkıh alanında Halebi veya Kuduri ile başlayan öğrenim süreci el-Hidaye veya Fethıt'l-Kadir ile son bul urdu. Kitap türlerinim Muhtasar, Mutavassıt ve Mebsut olarak adlandırılması da bu sistematiğin bir sonucudur.4

Osmanlı medreselerinde en fazla önem verilen derslerin Fıkıh dersleri olduğu­nu söylemek mümkündür. Bunun temel nedeni, medreselerden mezun olan kişilerin imamlık, müderrislik ve kadılık gibi öncelikle :fikıh bilgisine ihtiyaç duyan görevlere atanmalarıdır.5 O halde Ömer Efendi Fıkıh bilgisine duyulan bu ihtiyaca binaen, bil-

Jhassa günlük hayatta çok karşılaşılan zekat meselesini talebderin rahatlıkla anlaya­bilmeleri için sade bir üslupla ve rafsilatlı olarak bu iki risaleyi telif ettiği söylenebilir.

Risalelerin Muhtevası

1. Zekatu'l-Bakar Risalesi: Yazar besmele, hamd; salat ve selamdan sonra Ha­nefi mezhebi ve cumhurun görüşüne göre nisap mikt~ olan otuz adet büyük baş hayvan için bir adet bir yaşını doldurmuş hayvan (~ 1 ~) verilmeli; kırk adet için de iki yaşını çloldurmuş erkek veya dişi bir hayvanın ( A..l....... 1 LJ.w:-o) zekat verilmesi gerektiğini belirtir. Kırktan altmışa kadar olan sayılarda ilave olarak ne kadar zekat vermek gerektiğini izah eder. Buna göre kırk birinekiçin üç yaşına girmiş bir ineğe ek olarak bu ineğin değerinin kırkta biri, kırk iki inek için kırkta iki, kırk üç inek için

2 Eyyüb Said Kaya," Şerh (Fıkıh)", DİA, XXXVTII, 560.

3 Şirin Gül, "Salın-ı Sernan Medreselerinden Günümüz Fıkıh Eğitimine Bir Köprü", Medrese Gele­neği ve Modemle;me Sürecinde Medreseler (I-Il), Muş Alparslan Üniversitesi, Muş 2013, c. ll, s. 627.

4 İsmail Kara, İ/im Bilmez Tarih Hatırlamax (Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not) (ll. Baskı), Dergah, İstanbul2013, s. 32.

5 Mehmet Şerif Çatakoğlu,Anadolu Selçuklu Dönemi Faaliyetleri ve Bu Faaliyetlerin Osmanlı Kurulu; Dönemi Faaliyetlerine Tesiri (Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İsparta 2002, s. 65.

ERZURUM ISPIRLI KADizADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU j799

kırkta üç ve kırk dört inek için toplam değerin onda biri ilave olarak zekat verilmeli­dir. Altmışta iki adet te bi' verilmelidir. Böylece her ilave on hayvancia zekat miktarı değişmeye devam eder.

2. Zekatu'l-İbil Risalesi: Bu risa.Ie daha önce de ifade edildiği gibi Osmanlıca Türkçesiyle yazılmıştır. Besmele, harodele ve salveleden so~a müellif devenin nisap miktarı olan beş deve· için bir koyun ve onu takiben yirmiye kadar her beş deve için birer koyun verilmesi gerektiğini ifade eder. Yirmi beş deve için bir adet iki yaşına girmiş deve yavrusu (uaV....... ~) otuz altı deve için üç yaşına girmiş bir deve yavrusu (u,.l ~) kırk altı deve için dört yaşına girmiş bir deve yavrusu ( 41:..) altmıŞ bir deve için beş yaşına girmiş bir deve yavrusu . ( 4.c4 ) yetmiş altı deve için iki bint-i lebün ve doksan birden yüz yirrniye kadar olan deve mevcudu için de iki hikka verilmesi gerekir. Yüz yirmiden yüz kırk beşe kadar yeniden her beş deve için bir koyun verilir. Yüz kırk beş deve için iki hikka ve bir bint-i lebün, yüz elli deve için üç hikka verilir. Yüz elliden sonra hüküm tazelenir. Ancak iki yüzden sonraki elli sayılarında yüz elli­de geçerli olan hüküm uygulanır. Müellifimiz deve zekatı hesaplamasını üç yüz kırk beşe kadar ayrıntılı olarak sürdürür. Daha sonra vücfib ifade eden mertebeleri tek tek saydıktan sonra bu mertebelerle ilgili olarak tekrarlara yer verir.

Kaynaklan

Ömer Efendi, Zektitu'l-İbil risa.J.esinin sonunda hangi kaynaklardan yararlandı­ğını şu şekilde açıklamaktadır.

"Ben bu konuları erdem sahiplerinin en erdemiisi olan el-Hidaye sahibinin işare­

tinden, kemalin zirvesi ve benzeri bulunmayan alim Ebu'I-Berekat Abdullah b. Ahmed

en-Nesefi'nin ibaresinden ve lütuftar zeki alim, Mülteka'l-Ebhur sahibinin sözlerinden

aldım."

Şerh edilen metnin seçilmesi aslında hangi eserin önceki dönemden itibaren daha çok benimsendiğini ve sonraki dönemde de etkili olmaya devam edeceğini or­taya koyan önemli bir göstergedir.6 Müellif Ömer Efendi'nin tercih ettiği kayaklar aslında yazıldıktan sonra Hanefi mezhebi çevrelerinde en çok rağbet gören ve şerh edilen eserlerden meydana gelmekted.if.

Müell.ifin yararlandığı eserler şunlardır:

el-Hidaye

Ebü'l-Hasen Burhanüddin Ali b. Ebi Bekr b. Abdilcelli el-Fergaru el-Mer­ginini (ö. 593/1196)'nin Bidayeti'l-Mübtedi adlı eserine yazmış olduğu şerhtir. Ha-

6 Eyyüb Said Kaya, XXXVIII, 561.

8001 ÖMER EFENDI'NIN DEVE VE B0Y0KBAŞ HAYVANLAR'IN ZEKATI--l OGR. GÖR. 0SMETULLAH SAMI

n efi mezhebinde en bilinen ve güvenilen kitaplardan biridir. Pek çok şerhi, haşiyesi ve muhtasarı yapılmıştır.7 Osmanlı medreselerinde en çok okutulan ve birinci derecede müracaat edil~n kaynakl~dan birisidir.

Ken.zu'd-Dekaik

Ebü'l-Berekat Abdullah b. Ahmed en-Nesefi (ö. 710/1310)'nin meşhur eseridir. Müelli.fin el-Vafi adlı eserinin muhtasarı olan Kenzü'd-Dekaik, Hanefi mezhebi görü­şünün etkili bir özeti olup Hanefi mezhebinin hakim olduğu bölgelerde en çok itibar görmüş eserlerden biridir. 8

Mülteka el-Ebhur

İbrahim b. Muhammed b. İbrahim el-Ha.J.ebi (ö. 956/1549)'nin meşhur eseridir. Bu kitap yukarıda adı geçen eserlerin yaru sıra Kudiiri'nin el-Muhtasarı ve el-Muh­t!ır gibi Hanefi fikhının en çok rağbet gören metinlerine dayanmaktadır. "17.000'den

fazla .ftkhi meseleyi ihtiva eden Mültelfa'l-ebhur Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak

okutulmu;, aynı zamanda kadıların ve müJtülerin başvuru kaynaklarından birini te;kil etmiştir. "1

Öze de söylemek gerekirse Ömer Efendi' nin dayandığı kaynaklar Osmanlı med­.) reselerinde en çok okutulan ve Hanefi mezhebinin yaygın olduğu çevrelerde en çok

tarunan fıkıh kitapları arasında yer almaktadır.

Risalelerin Kaynaklarıyla Karşılaştırılması ·

Müe~ Arapça olarak yazdığı bakar rlsa.J.esinde hangi eserlerden yararlan­dığını açıkça ifade etmemekle birlikte en-Nesefi'nin Kenzu'd-Dek!ıik adlı eserinin metnirıi esas aldığı görülmektedir. Ömer Efendi aslında her iki nsalesinde de Ken­

zu'd-Dek!ıik'in metoini açıklamaktadır. Zek!ıtu'l-İbil risa.J.esi Osmanlı !urkçesiyle ya­zılmış olmasına rağmen aslında adı geçeri eserin ilgili bölümünün tercümesi ve tefer­ruatlı şerhinden ibarettir. Yazar esas aldığı kaynaklarda kapalı olarak yer alan ifadeleri açıklamıştır. Ayrıca öğrenmeyi kolaylaştırmak için tafsilata ve tekrarlara başvumıuş, kolay ezberlenmesini sağlamak için de lafza seeller katarak konuyu şiirsel bir üslupla ifade etmeye çalışmıştır. Açıklamaların uzadığı noktalada esası kaybetmemek adına ezberlenmesi gereken temel kuralları yeniden hatırlatma gereği duymuştur. Ezber­lenmesini istediği kuralları özellikle «~» "ezberle/ ezberlensin" ifadesiyle vurgula­dığını görmekteyiz.

7 Ferhat Koca, "Merginini, Burhineddin", DlA, XXIX, 182.

8 Murteza Bedir, "Nesefl, Ebü'l-Berekat", D lA, XXXII, 568.

9 Şükrü Selim Has, "Halebi", DİA, XV, 232.

ERZURUM ISPIRLI KAÇlllADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU 1801

Ömer Efendi'nin en-Nesefi'den ne kadar yararlandığının daha iyi anlaşılması için karşılaştırmalı bir metin örneğine yer vermek istiyorum.

~ı)!~~ ..ılj ~.J ,4...i......) ~ _,j ~ ~) ı.}.J '~_,ı~ _,j & '.fo.~ ı.}.J ~ ıı , • . ı~ · ., · .~n• ·t:ü........ . ·w · , ~ · 6....ı..üt •. :•

• c.s". ~ ı)A .>-= ~ ı_r ~ı...>"'?'"' 'U (.):!J <r.J '(:*'.J ~ c,ş-9.J 'U ,. ~

Anlamı: "Otuz inelde bir yaşını doldurmuş erkek veya diji bir inek yavrusu, Kırk

inekte iki yaşını doldurmuş erkek veya dişi bir in ek yavrusu zekıit verilir. Kırkı aşan sayı­

larda altmı;a kadar buna göre hesap edilir. Altmış inek için, iki adet bir yaşında buzağı,

yetnıifte bir tane iki ya;ında yavru ve bir adet bir yaşında buzağı; seksen de ise iki adet iki

yaşında yavru verilir. Sayı bir buzağı nisabından iki yaşındaki bir yavru nisabına her

ulaştığında yükümlülük miktarı değifir. nıo

Müellif Ömer Efendi, Nese.ô'nin yukandaki ifadesine nsalesinde aynen yer vermekle birlikte iki yerde yukanda geçen iktibasın arasında açıklamalar yapmıştır. Bunlardan birincisi, "Kırkı aşan sayılarda altmı;a kadar buna göre hesap edilir." ifadesi içerisinde yer alan ".ı..:~ ..ılj ~_,''ibaresini açıklama gereği duymuştur. İkinci olarak şerh edilen ifade ise, "Sayı bir buzağı nisabındari iki yaşındaki bir yavru nisabına her

ulaştığında yükümlülük miktan değiJir." anlamına gelen &. ıJ-o y!:c. JS ı) fo. u-Q .)lt!" "~ ı)} ifadesidir. Müellif bu ibareden sonra, "bu kuralı ezberle! Ancak ona uyma!"

der. Kenzu'd-Dekfzik'in metnini esas aldığı halde böyle demesinin nedeni İmam Ebu Hanife'den rivayet edilen bir görüştür. Ara sayılarda zekat gerekip gerekınediği ko­nusunda İmam A'zam'a üç görüş atfedilmektedir. el-Hidtiye'ye göre İmam öncelikle kırktan altmışa kadar olan ara sayılarda zekat vermek gerektiğini belirtmiştir. ?onraki görüşlerinin birinde kırktan elliye kadar, diğer görüşünde ise kırktan altffilşa kadar olan ara sayılarda kırk nisabına ek olarak zekat vermek gerekmediğini söylemiştfr. Aslında H anefi mezhebinde İmam Muhammed'in ve Ebu Yusuf'un görüşü böyledir. Ayrıca Maliki, Şafii ve Hanbeli mezheplerine göre de kırk ile altmış arasındaki sayı­lar için ayrıca zekat vermek gerekmemektedir.11

Ömer Efendi ei-Hidaye'nin tercih ettiği İmam EbU Hanife'nin kırk ile altmış sayılan arasındaki sayılarda da zekat gerektiği görüşüne itibar ederek ara sayılarda ve­rilmesi gereken zekat miktannı ayrıntılı olarak açıklamıştır. Buna göre kırkı aşan her bir inek cinsi için ayrıca nisab miktarının zekatı olan iki yaşındaki bir ineğe ilave ola­rak, bu ineğin değerinin kırktabirinin ilave olarak verilmesi gerektiğini belirtmiştir.

10 Ebü'l-Berekat Abdullah b. Ahmed en-NesefJ.,Kenzuil-Dekiıikfi'I-Fıkhi'I-Hanifi (tbk. Said Belctaş) (1. Baskı), Daru'l-Beşairi'l-İslami -Daru's-Si.rii.c, Beyrut 2011, s.206.

11 Burhanu'd-Din Ebü'l-Hasan Ali b. Ebi Bekr el-Merğinaru, ei-Hidaye Şerh-u Bidtiyeti'/-Mübtedi (Abdu'l- H ayy el'Leknevi şerhi ile birlikte) (thk: Nuaym EşrefNur Ahmed), !ddretu'l-Kur'an ve'I­Uiumi'I-İsltimiye, Kara çi 1417 /(1.baskı} {I -VTII.) e-2, s.165; Vehbe ez- Zuhayli, ei-Fıkhu'/-lsliımi ve Edilletuhu, Daru'l-Fikr (I-VTII) (2. Baskı), D un aşk 1985, c.ll, s.843.

8021 ÖMER EFENDI'NIN DEVE VE B0Y0KBAŞ HAYVANLAR'IN ZEKATLI öGR. GÖR. OSMETULLAH SAMI

Müellif kırktan altrnışa kadar olan bütün ara sayılarda ne kadar ilave zekat verilmesi

gerektiğini de ayrıntılı olarak izah etmiştir.

Ömer Efend.i önceki ifadenin açıklamasında olduğu gibi bu ifadenin şerhinde de

büyük oranda el-Hidtiye'deki bilgilere dayandığını belirtmekte fayda vardır. Bununla birlikte kend.isinin el-Hidtiye'deki bilgilerle yetinmeyerek bazı ilaveler de yaptığını belirtmek gerekir.U

Sonuç

Ömer Efend.i'nin bu risaleleri ihtiva ettiği konuları Hanefi mezhebinin egemen görüşü doğrultusunda yazılmıştır. Müellif ele aldığı konuları günlük hayatı ilgi­

lend.ird.iği kadarıyla, soru işaretine meydarı bırakmayacak kadar ayrıntılı bir şekil­de sunmaktadır. Bu bakımdan söz konusu risaleler muhtasar değil bilakis uygulama açısından oldukça mufassal bir karaktere sahiptir. Nitekim müellif esas aldığı Ken­zu'd-Dekiıik'in metoini el-Hidtiye'deki bilgiler doğrultusunda şerh etmekle kalmamış, ayrıca şerhi de bir nevi haşiye veya ta' lik ile genişletmiştir. Dahası müellif bu metin, şerh ve ta'lik bölümlerini tek ve mufassal bir bütün halinde sunmuştur. Risaleler esas aldığı kaynakların metinlerine alışık olduğumuz şekilde yer vermek yerin bu metinle­ri kend.i izahlanyla birlikte yeniden inşa etmeyi tercih etmiştir. Her iki risalede kulla­JU.lan d.il ve üslup müellifin Arapça ve Ttirkçe'ye vukı1fiyetirıin üst düzeyde olduğunu

göstermekted.ir.

Ne var ki risalelerin saydığımız olumlu taraflım yanında tespit edebild.iğimiz kadarıyla ve benzeri eserlerle karşılaştırıldığında bazı eksik kalan taraflarının olduğu söylenebilir. Bu eksikler şunlardır:

Yazar zekat yükümlülüğünün asli kaynaklan olan Kur'an ve Sünnet'ten herhangi bir delile yer vermemiştir. Kaldı ki bakar zekatı ile ilgili görüşler ve izahlar gerçekte Muaz (r.a.)'dan rivayet edilen ve farklı birçok varyantı bulunarı bir had.ise dayan­maktadır. Peygamber Efenilimiz (s.a.s.) Hz. Muaz'ı Yemen'e gönderirken kend.isine

"Otuz inek cinsinden bir adet iki yaşına girmiş inek, kırk taneden bir adet üç yaşına girmiş in ek al!" talimatını vermiştir. Ayrıca '%-a sayılardan zekat alma!" şeklinde bir rivayet te nakled.ilmekted.ir. 13 Ancak müellif Ömer Efend.i bundan hiç söz etmemiş­tir. Oysa Fıkıh alnındaki şerh literatürü 'delil, kavram ve hüküm' gibi unsurlar la ilgili tartışmaları kapsamaktadır. 14

12 el-Merğinani, c.2, s.174.

13 Cemalü'd-Din Ebu Muhamme~ Abdullah b. Yusuf ez-Zeyla'i, Nasbılr-Raye fi Ehtidisi'l-Hiddye {Buğetu'l-.E;lma'i n Tahrici'z-Zeylai haşiyesiyle birlikte) (tsh. Muhammed Avvame) (I-N), Da­ru'l-Kıble Li's-Sel.cifeti'l-İslamiye, Cidde ts., c. 2, s. 818-819.

14 Eyyüb Said Kaya,XXXVIll,561.

ERZURUM ISPIRLI KADizADE MEHMEO ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU 1803

1. Müellif zekatın farz kılınmasının hikmetine, İslam iktisadı açısından anlam ve önemine veya Müslümanın bireysel ve toplumsal hayatına katkılanna dair bir nass,a ya da izaha yer vermediği gibi bu konuya hiç değinmerniştir.

Müellif konuyla ilgili mezhep içi veya mezhepler arası farklı görüşlere hiç yer vermerniştir. Bu risaleleri okuyan kimse sanki bu konuda mutlak görüşün orada zik­redilenlerden ibaret olduğunu düşünür. Oysa yukarıda bizi ilgilendirdiği kadarıyla kısmen değiniirliği gibi büyük baş hayvanın zelci.tıyla ilgili risaledeki görüş sadece İmam Ebu Hanife'ye nispet edilen ve el-Hidaye sahibinin tercih ettiği görüştür.

2. Müellif konuyla ilgili oldukça fazla teferruata yer vermiştir. Mesela deve zekatını anlatırken üç yüz yirmi beş deveye kadar ne kadar zekat vermek gerektiğiyle ilgili ayrıntılı olarak hesaplara yer vermiştir. Okuyucu ister istemez şunu merak edi­yor. Acaba Ömer Efendi'nin yaşadığı dönemde Erzurum'da ya da Anadolu'nun her­hangi bir yerinde bu ölçüde deve sürüleri olan biri var mıdır? D ah~ doğru bir ifadeyle bu bilgiler bir ihtiyaca karşılık gelmekte midir?

Yine her iki risalede de, bir cürnlede özedenmesi mümkün olan vücup merte­beleri arasındaki zekattan muaf olan hayvan sayılarını her seferinde tekrar tekrar anlatmaktadır.

J

804J ÖMER EFENDI'NIN DEVE VE BÜYÜKBAŞ HAYVANlAR'IN ZEKATI-. J öGR. GÖR. ÜSMETUL.lAH SAMI

Kaynakça

~-----------------------------------------------

Bedir, Murteza, "N esen, Ebü'l-Berekat", DİA, XXXII.

Çatakoğlu, Mehmet Şerif, Anadolu Selçuklu Dönemi Faaliyetleri ve Bu Faali­yetlerin Osmanlı Kuruluş Dönemi Faaliyetlerine Tesiri (Süleyman Demirel Üniver­sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İsparta 2002.

Gül, Şirin, "Sahn-ı Sernan Medreselerinden Günümüz Fıkıh Eğitimine Bir Köprü", Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler (I-II), Muş Alparslan Üniversitesi, Muş 2013.

Has, Şükrü Selim, "Halebi", DİA, XV.

Kara İsmail, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz (Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not (IT. Baskı), Dergah, İstanbul2013.

Kara, Ömer, "Ömer b. 'Ali El-İspiri'nin "Funik"la İlgili Bir Risalesinin Tenkirli Neşri," Atatürk. Üniversitesi İ!ahiyat Fakültesi Dergisi (s. 21), Erzurum 2004.

Kaya, Eyyüb Said," Şerh(Fıkıh)",DİA,XXXVTII. .

Koca, Ferhat, "Mergin:ini, Burhaneddin", DİA, XXIX.

el-Merğinaru, Burhanua-Din Ebu'I-Hasan Ali b. Ebi Bekr, el-Hidaye Şerh-u Bidayeti.'l-Mübtedi (Abdu'l-Hayy el'Leknevi şerhi ile birlikte) (thk: Nuaym Eşref Nur Ahmed),İdaretu'l-Kur'an ve'l-Ulumi'l-İslamiye,K.araçi 1417/(l.baskı) (I-VITI.)

en-Nesefi,Ebu'l-BerekatAbdullahb. Ahmed,Kenzu'd-Dek.ai.kfi.'l-Fıkhi'l-Ha-

nefi (thk. Said Bektaş) (1. Baskı), Daru'l-Beşairi'l-İslimi - Daru's-Sirac, Beyrut 2011.

ez-Zeyla'i, Cemalu'd-Din Ebu Muhammed Abdullah b. Yusuf, Nasbu'r-Raye fi Ehadisi'l-Hidiye (Buğetu'l-Elma'i fiTahrici'z-Zeyla'i haşiyesiyle birlikte) ( tsh. Mu­hammed Avvfune) (I-IV), Daro'l-Kıble Li's-Sekafeti.'l-İslimiye, Cidde ts.

ez-Zuhayli, Vehbe, el-Fıkhu'l-İslami ve Edilletuhu, Daru'l-Fıkr (I-VIII) (2. Baskı), Dımaşk 1985.