matura 2016

ergo sum

matura uStNa

matura PISEmNa

BarOK 9

2

Epoka literacka MAPA MYŚLI

Barok (XVII w.) – mapa myśli

Charakterystyczne cechy epoki:•religijnośćimistycyzmwtreścidzieł;•poczucieniepokoju,przemijalności,kruchościistnienia;•dążeniedoudziwnionej,zaskakującejformywyrazu;•atmosferaniepokoju;•dysharmonia,ekspresjawwyrażaniumyśli;•bogactwoformydziełliteraturyisztuki(czasemsztuczność).

Wydarzenia

1545-1563–sobórtrydencki–ruszakontrreformacja;1598–edyktwNantes–koniecwojenreligijnych;

XVII w.1603–umierakrólowaElżbieta.KoniecepokielżbietańskiejwAnglii;

1618-1648 –wojnatrzydziestoletnia;1600 – HamletSzekspira;1600 –spalenienastosieGiordanaBruna;1605–ukazujesiępierwszaczęśćDon Kichot z La ManczyMiguelaCervante-sa,drugaw1615;

1621–zwycięstwopodChocimiem;1636 – CydCorneille’a;1624–rządykardynałaRichelieuweFrancji;

1635–powstajeAkademiaFrancuska;

1664–MolierwystawiaŚwiętoszka;1667–Milton:Raj utracony;1640–RewolucjawAnglii;

1649–ścięciekrólaKarolaStuarta,Angliarepubliką;

1653-1658–rządyCromwellawAnglii;

1660–powrótmonarchiiwAnglii(KarolII);

1643-1715–rządykrólaLudwikaXIVweFrancji(szczytabsolutyzmu);1648–FrondaweFrancji(buntszlachtyprzeciwrządomkardynałaMazariniego);

1683–bitwapodWiedniem,zwycięstwopodwodząJanaIIISobieskiego,Euro-paniweczyzagrożenietureckie.

Wielcy filozofowie

• Kartezjusz• Blaise Pascal• Baruch Spinoza• Gottfried Leibniz• John Locke• Galileusz

motywy

• szatan• śmierć• czas• Bóg• piekło

• Barokprzypadanaczasywojenizarazy–dlategobędzieepokąmetafizyczną,dominującetematyto:śmierć,religia,Bógipiekło.

• BarokrodzisięweWłoszech–jakonurtwpoezji:marinizm.

• BarokniejestwEuropiejednorodny:wHiszpaniizaowocujepoezjąmetafizycznąiDonKichotem,weFrancji–rozkwitemkla-sycyzmuikomediamiMoliera.

• BarokwPolscetoszczytowafazasarmatyzmu–unaskulturabarokowatodwagłównenurty:ziemiańskiidworski.

• Filozofięepokiokreślałyczas,śmierć,marnośćjakogłównetematydociekań.Odnichbowiemzależyfortuna–czylilosczłowieka.

Osobowości epoki

• Ludwik XIV–KrólSłońce.Twórcamonarchiiabsolutnejorazdominują-cejpozycjiFrancjiwEuropie.

• Kardynał Mazarini.Dyplomata,szaraeminencjafrancuskiejwładzy.Przeciwniemuzbuntowałasięszlach-tafrancuska(Fronda).

• Kardynał Richelieu,mążstanu,mi-nister,umacniałwładzękrólewskąweFrancji.

• Jan III Sobieski.Polskikról,aledlaEuropyprzedewszystkimpogromcaTurkówpodWiedniem.

• Oliver Cromwell–przywódcare-wolucjiwAnglii,protektor,sprawo-wałwładzęwlatach1653–1658.

Umieszczenie w czasie:

Europa

•Początek–IIpołowaXVIw.(ma-rinizmweWłoszech)

•Koniec–latatrzydziesteXVIIIw.(rokoko–fazaschyłkowaepoki)

3

ergo summatura 2016

Hiszpania

gongoryzm

•LuisdeGóngora•MiguelCervantes•LopedeVega•Calderon

Włochy

marinizm

•GiambattistaMarino•TorquatoTasso

Anglia

poeci metafizyczni

•JohnDonne•Szekspir•JohnMilton•GeorgeHerbert

Francja

klasycyzm

• molier•PierreCorneille•JeandeLafontaine

Polska

sarmatyzm

•WacławPotocki•JanChryzostomPasek

poezja dworska

•JanAndrzejMorsztyn

Absolutyzm

Ustrójopartynaabsolutnejibezdysku-syjnejwładzykróla.RozwijałsięweFrancjiodczasówLudwikaXIII,aleapogeumosiągnąłzaczasówLudwikaXIV,zwanegoKrólemSłońcem,istałsięmodelemwzorcowymdlaEuropy.Król traktowanybył jakonieomylnynamiestnikBoga–odBogabowiempochodzićmiała jegowładza.Dwórkrólewskiolśniewałcorazwiększymprzepychem,ale społeczeństwoubo-żało.Dwórbyłcentrumpolityki,kul-tury,modyi…intryg.Takisystemdo-prowadziwkońcudowybuchurewo-lucjifrancuskiej.

Wojna trzydziestoletnia

Jedenznajokrutniejszychkonfliktówwdziejach,obejmującyswymzasię-giemniemalcałąówczesnąEuropę.Za-cząłsięodzamieszekmiędzypaństwa-miprotestanckimiakatolickiminatere-nieRzeszyNiemieckiej.Kolejnepań-stwaprzyłączałysiędowojnypojednejlubdrugiejstronie,pustoszącogromneobszaryEuropy.Obliczasię,żeupro-guwojnyCesarstwoNiemieckieliczy-ło16milionówobywateli,apodko-niec–mniejniż10milionów.Spaloneidoszczętniezniszczonezostałookołojednej trzeciej terytorium,wtymwie-lebujnie rozwijającychsięuprzedniomiast.Przyczyniłosiętotakżedoznacz-negoobniżeniasiępoziomuintelektual-negoludności.Wojniepołożyłkrespo-kójwestfalskiwroku1648–utwier-dziłon faktyczne rozbiciecesarstwa.

Kontrreformacja

RuchKościołapowołanyprzeciwre-formacji.Wlatach1545-1563wTry-dencieobradowałsobórpowszechny,którypodjąłszeregdecyzjimającychprzyczynićsiędoochronyinteresówKościoła.Sobóruznał, że tolerancjareligijna jestniemożliwa,że jestpo-wodemzamętuiupadkunormmoral-nych,należyzatemuczynićwszyst-ko,aby rozwijałasię jedna tylko re-ligia.Trybunał Inkwizycji, specjalnykościelnysąd,tropiłwszelkieodstęp-stwaodwiarykatolickiej i surowokarałheretyków.Ograniczonobardzowolnośćsłowa,tworzącindeksksiągzakazanych.

Wielkie dzieła epoki

• Jerozolima wyzwolona• Don Kichot• Świętoszek• Raj utracony• Cyd

Barokowe gatunki

•sonety–Szekspir•komedie–Molier,LopedeVega,Corneille

•tragedie–Szekspir,Corneille,Ra-cine

•epos–Tasso,Milton•tragikomedia–Corneille•bajki–LaFontaine•powieść–Cervantes•dotegowPolscerozwiniesiępa-miętnikarstwo!

Wielcy mistrzowie sztuki baroku

Hiszpanie•ElGreco•DiegoVelázquez•BartoloméEstébanMurillo

Włosi•Caravaggio•GiovanniBernini(rzeźba)•FrancescoBorromini(architektura)

Francuzi•GeorgesdelaTour•NicolasPoussin

Holendrzy•RembrandtvanRijn•FransHals

Sztuka flamandzka•PeterPaulRubens•AntonvanDyck

Ważne dzieła sztuki•Złożenie do grobuCaravaggia,•Ekstaza św. Teresy rzeźba Berni-niego,

•Wymarsz strzelców RembrandtavanRijn,

•Wykład anatomii doktora Tulpa RembrandtavanRijn,

•Panny dworskieDiegoVelázqueza,•Widok ToledoElGreca,•Maria MagdalenaGeorgesade laToura,

•Natchnienie poetyNicolasaPous-sina,

•Trzy GracjePeteraPaulaRubensa.

OKOlICznOśCI HIstOryCzne

literatura barokusztuka baroku

4

Epoka literacka MAPA MYŚLI

Przegląd gatunków literackich

•Diariusz–gatunekuprawianyodXVIw.,aleszczególniepo-pularnywbaroku;dziennik,wktórymnabieżącosązapisy-wanewydarzeniazżycia.Tedzieła–zazwyczajpisanebezdbałościoartystycznąformę–sąciekawymźródłemdlaba-daczyepoki.

• Sonet–chętniewykorzystywany,bobyłdowodemkunsztupisarza (rygorystyczna konstrukcja czternastowierszowa!).Pojawiasięnp.wpoezjiJanaAndrzejaMorsztyna(Do tru-pa czyCuda miłości).

• Erotyk–utwórmówiącyomiłości;wbarokujestonajed-nymzulubionychtematów,zwłaszczawpoezjidworskiej(unaswierszeJ.A.Morsztyna).

• Fraszka–krótkieutworylirycznepowstawałyiwtejepoce.WacławPotockizbiórswoichwierszyzatytułowałOgród fra-szek–sąwśródnichsatyryczne,aleirefleksyjne.

• Emblemat–ciekawyutwórsłowno-plastyczny,składającysięzilustracjiprzedstawiającejalegorięjakiegośzjawiskaczypojęcia,napisuobjaśniającegotreśćobrazu(inskrypcji)orazkomentującegotowierszaocharakterzeepigramatu.Przykład:EmblemataZbigniewaMorsztyna.

• Sielanka – gatunek ten uprawiają np.SzymonZimorowicczySamuelTwardowski (Dafnis w drzewo bobkowe prze-mienieła się).

• Epos –występuje takżew renesansie (np.Jerozolima wy-zwolona Tassa),arozwijasięiprzekształcawXVIIw.(wię-cejcharakteruprzygodowegoifantastyki,mniejszarolaświa-tapozaziemskiego).Powrotowidowzorcówśredniowieczne-goeposurycerskiegosprzyjaatmosferaepoki:znówpojawiasięwzorzecrycerzachrześcijańskiegowalczącegozawiarę.

Przykłady:– Transakcja wojny chocimskiejW.Potockiego(znakomiteopi-syscenbatalistycznych!),

– Raj utraconyMiltona.OdXVIIIw.gatunektenbędziewy-pieranyprzezpowieść.

• Pamiętnik–utwór,wktórymautorspisujeswojewspomnie-nia;macharaktersubiektywny.Barok,pełenwydarzeńuwa-żanychzawarteopisania(np.wojen),przyniósłwyraźnyroz-wójpamiętnikarstwa.Przykładwartzapamiętania:Pamiętni-ki JanaChryzostomaPaska.

• List–barokprzyniósłtakżerozwójepistolografii(czylisztu-kipisanialistów).Pisanolistyzpodróżyczywyprawwojen-nych (np.korespondencja Jana IIISobieskiegozukochanąMarysieńką).Dziś sądobrymprzykłademdlabadaczysty-lubarokowego.

• Tragedia –realizacjetegoantycznegogatunkuznajdziemywdorobkuklasycyzmufrancuskiego:CydPierre’aCorneil-le’aiFedraJeanaRacine’a.

• Komedia–najwybitniejszymkomediopisarzemXVIIw.byłMolier,autorm.in.Świętoszka i Skąpca.

• Opera–gatunekłączącysłowoimuzykę,odXVIIw.pozo-stajewłaściwiewniezmienionejformie.Jegopowstaniełą-czysięzpragnieniemodnowieniatragediigreckiej.Począt-kowooperymiałypoważnycharakter(tematyczerpanezmi-tologiiczyhistoriiantycznej),naprzełomieXVIIiXVIIIza-częłypowstawaćkomiczneutworytegotypu.

Inne gatunki: •kazania (F.Birkowski),elegie,hymny,poematy (Nadobna

PaskwalinaS.Twardowskiego).

Kartezjusz (rené Descartes) (1595-1650)Autor słów: Cogito ergo sum–Myślę,więcjestem.Dzieło: Krytyka czystego rozumuLudzkirozum,myślenie,poszukiwanie–tylkotegoczłowiekmożebyćpewny,Kartezjuszodrzucałpoznaniepozanauko-we.Poszukiwał„metody”–sposobuskutecznegodochodze-niadoprawdy.Zanegowałdotychczasowedokonaniafilozo-fów.Sposobyrozumowania,zktórymisięzetknął,uważałzaniewystarczające.Myśl,pracęrozumuuznawałzapodstawęmetodypozwalającejodkryćwszelkieprawidłaświata.Byłotonowatorskiewczasachbaroku,kiedywielkąrolęprzypi-sywanopoznaniuduchowemu,metafizycznemu.

Dwaj wazni filozofowie

RacjonalizmOdniegowywodzisięnajważniejszynurtXVIIwiekuuzna-jący rozum idoświadczenieza jedynąmożliwośćpozna-niaświata.

Blaise Pascal (1623-1662)Autor słów: Człowiek jest jak trzcina – najsłabsza rzecz w na-turze, ale jest to trzcina myśląca.Serce ma swoje racje, których rozum nie zna.Dzieło: MyśliPascalpostrzegaczłowiekajakoistotęwyjątkowosłabą,kru-chąisamotnąwkosmosie.Zdrugiejjednakstronyuznajejegosiłę.Siłaitragizmczłowiekatkwiwjegoświadomościośmier-ci.Pascalproponujerozwiązanie–wiaręwBoga.DoufnościBoguprzekonujesłynnymzakładem,zktóregowynika,żewie-rząc,możnazyskaćwszystko,anietracisięnic.Natomiastod-rzucającwiarę,możnastracićwszystko–aniezyskujesięnic.

EgzystencjalizmDomyśliPascalajakoźródłapoglądówsięgnęliXX-wieczniegzystencjaliści–ukazalisamotnośćczłowiekawkosmosieiabsurdistnienia,przytakwieluzagadkachiświadomościnieuchronnościśmierci.

5

ergo summatura 2016

Kontrast Pojęciekluczowedlaestetykibaroku.Zestawieniesprzecz-nych(wizualnie,słuchowo,pojęciowo)elementów.

Nakontraściewłaśnieopartesąinnepodstawowechwytyar-tystyczneepoki–koncept,oksymoron,paradoks.Właśnieoperowaniekontrastemjestpodstawowymwyróżnikiemes-tetykibarokuodróżniającymjąpodtymwzględemodestety-kiklasycystycznej.Antycznewzorceumiaruiharmoniizo-stającałkowiciezaprzeczone–towłaśniesprzeczność,kon-trast,przesadastająsiękryteriamiartystycznegokunsztu.

KonceptyzmKierunekwpoezji,szczególniepopularnywbaroku,nakazu-jetworzeniewierszy,którychistotąbyłbyzaskakującychwyt.Koncepttopomysłnaoryginalne,przykuwająceuwagęsfor-mułowaniemyśli.PrzykłademtakiegowierszajestsonetDo trupaJanaAndrzejaMorsztyna,wktórymzostałyzestawio-neiporównaneskrajnepojęcia–miłośćiśmierć.Puentaoichidentycznościjestbezwątpieniazaskakująca.

ParadoksPozorniesprzecznestwierdzenielubsformułowanie,które–gdysięnadnimzastanowić–okazujesięzaskakujące,aleprawdzi-we.Częstoopierasięnasprzecznościzpowszechnieprzyjęty-misądamiizmuszadoichzweryfikowania.

OksymoronRodzajparadoksu–wyrażeniezawierająceoczywistąsprzecz-ność;odmianametafory,wktórejzostająpogodzonerzeczyizjawiskapozorniesprzeczne:łatwatrudność(lubtrudnała-twość),żywytrup,gorącyśnieg,jasnaciemność(lubciem-najasność).Oksymoronniejestfigurąabsurdalną:połącze-niedwóchsprzecznychpojęćdajenowysens.

Hiperbola –celowewyolbrzymienie,przesadnepokazaniezjawiska,byspotęgowaćprzekazzamierzonyprzezautora.

Inwersja w budowie zdań –szykprzestawny,udziwniającywypowiedź–wzdaniachdługichmocnoutrudniającyodczytaniesensu(O nietrwałej miłości rzeczy świata tego).

Anafora –powtórzenietegosamegosłowalubzwrotunapoczątkuko-lejnychsegmentówwypowiedzi(czasemwewszystkichwer-sachutworu).

Ważne pojęcia z zakresu poetyki

Tepojęciasąniezbędnedoodczytaniapoezjibarokowej.MArInIzMNurtwpoezjibarokowejzapoczątkowanyprzezwłoskiegopoetęGiambattistaMarina.UlubionymgatunkiemMarinabyłsonet,awiększośćjegoutwo-rówpoświęconabyłamiłości.Cel,jakistawiałpoezji–zasko-czyć,zaszokowaćodbiorcę.ZanajwybitniejszegopolskiegomarinistęuważanyjestJanAndrzejMorsztyn.

Cechy marinizmu•Najważniejszywutworze jestkoncept, czyli zaskakującypomysłnautwór–wzakresiekompozycjiitreści.

•Najczęstszytemat–miłość,ukazywananaróżnesposoby(po-eciprześcigalisięwpomysłowości!).

•Obowiązkowo–kunsztownaforma,nasycenieutworówfi-guramiitropamistylistycznymi.

sArMAtyzM

Zjawiskopolskie–jednoznajważniejszychwdobiestaropol-skiej,nawiekXVIIprzypadaokresnajwiększegorozkwitu.Sarmatyzmtopojecieokreślającecałokształtkulturyiświa-topoglądu szlacheckiego.Odnosi siędo sformułowanej jużwXVIwiekuteoriihistoriozoficznej,wedługktórejpolskaszlachtawywodzisięzestarożytnegoluduSarmatów–miłu-jącychwolnośćwyśmienitychwojownikówbudzącychstałypostrachipodziwwRzymianach.Przyokazjiideologiasar-mackauzasadniałasystempolitycznyRzeczypospolitej–de-mokrację szlachecką.Owocemsarmatyzmu stała się staro-polskakulturaszlachecka.Złotawolnośćszlachecka,pewnaskłonnośćdoprzepychu,umiłowaniewojaczkiitradycji,reli-gijność.DlategoteżmówisięopostawieSarmatyjakooste-reotypowymetosiepolskiejszlachty.

POezjA MetAFIzyCznA

Intelektualna,filozoficznapoezja,którapojawiłasięwHiszpanii,Anglii,takżewPolsce.TerminkojarzymyprzedewszystkimzAn-glią–zpoezjąJohnaDonne’a,WilliamaSzekspiraczyHerbertaSpencera.WPolscenurtreprezentowanybyłprzezMikołajaSę-pa-Szarzyńskiego,SebastianaGrabowieckiego,DanielaNaborow-skiego.Rozwijałasięobokpoezjidworskiej,jestważnągałęziąli-teraturybarokowej.Twórcyjejpodejmowalimotywvanitas,upły-wuczasu,znikomejkondycjiczłowieka,miłościdoBoga.Prekur-sorempoezjimetafizycznejwPolscebyłMikołajSęp-Szarzyński.

rOKOKONurtwsztuceuważanyzaschyłkowąfazębaroku.Totakżepew-napostawaestetyczno-kulturowa.Rokokorozwijałosięwatmos-ferzedworskiej.Zasługąrokokajestrozwójsztukiużytkowej–ły-żeczki,lusterkaifiliżankitoprawdziwecacka,zdumiewającemi-sternąformąimaestriąwykonania.

Cechy rokoka•Zerwaniezmonumentalizmem,pompą,patosem.•Swoboda,flirt,maskaradyirozrywkinałonienatury.•Delikatność,zmysłowość,smakartystyczny.

najważniejsze pojęcia epoki

6

Epoka literacka MAPA MYŚLI

Barokowa europa – twórcy

Włochy

Wciąż centrum kultury europejskiej, źródło emanują-ce nowymi pomysłami, wzorami, koncepcjami. Tutaj –takjakpierwszyrozkwitł,takinajwcześniejzgasłrenesans,anarodziłysięideebaroku.Najważniejsitwórcyto:

•Giambattista Marino –zawdzięczamymu terminmarinizm inowatorskąpostaćpoezji(zwłaszczamiłosnej).ToMarinoza-początkowałpoezjękunsztowną,ustrojonąwmocśrodkówstyli-stycznych,nastawionąnazaszokowanieodbiorcy,naswoistąroz-rywkęigręmiłosną.Zaszokowaćmiałprzedewszystkimpomysł:atoniecodziennezestawieniaurodyciałaibrzydotyśmierci,kon-trasty,atowymyślnepowtórzenia,niezwykłeporównaniaobra-zująceogromuczuciaitp.,itd.Takitypdworskiejtwórczości,gdypoetaskupiasięnaformie,stylistyceutworuipragniezaskoczyć

odbiorcępomysłemnaprzedstawienietematu–towłaśniema-rinizm.Ażekluczowąrolęodgrywatupomysł(koncept),zwiesięteżtennurtwpoezjikonceptyzmem.

Uwaga! Marinoznalazłwielunaśladowców.WPolscesłynnymbaro-kowymmarinistąbyłJanAndrzejMorsztyn.

•Torquato Tasso –autorbarokowegoeposupt.Jerozolima wy-zwolonawskrzeszawnowejszacieliteraturęrycerską.WedługTassapoezjawinnaopiewaćiutrwalaćwielkiewydarzeniahisto-rii,piszewięcpoematbohaterskipoświęconypierwszejwypra-wiekrzyżowej.JestpołowawiekuXVI(pamiętajmy,żetoWło-chy)iwbrewklasykom–wpoemacieTassagórębierzeelementliryczny,nieepicki,zwersówopowieściorycerzachemanujeatmosferaniepokoju,smutku,zagubienia.Bohaterowiebywająbezsilniwobecniespełnionychmarzeńiwłasnychnamiętności. Tozmierzchrenesansu.

Hiszpania

Drugiecentrumbarokowejkultury.WXVIw.największazpotęgeuropejskich–stądpłynąstatkinapodbójświata.Hiszpańscykonkwistadorzywytyczająnoweszlaki,obejmująnowekolonie.Arabówniemajużnahiszpań-skiejziemi.Madrytstajesięstolicą,Hiszpaniarywalizujezin-nymimocarstwamioprzywództwowEuropie.

•RenesansbyłzłotymwiekiemHiszpanii,Kościółkatolickiumoc-niłtamswąwładzęjaknigdzie,tymsamymzjednoczyłkraj.ZnakiemszczególnymHiszpaniiXVIIw.będziemistycyzmiżarliwośćreligijna.Turodzisięinkwizycjaikontrreformacja.

•Madrytstajesięstolicą,Hiszpaniarywalizujezinnymimo-carstwamioprzywództwowEuropie.

•TowtedypowstałEskurial (monumentalnyzespółpałaco-wo-klasztorno-biblioteczny).

•TowtedytworząmalarzetejrangicoEl Greco i Velázquez..

•Owocemnajcenniejszymhiszpańskiej literaturybędzie po-wieśćMiquela Cervantesa Don Kichot.

Niestety,koniecwiekuXVIIprzyniesierównieżzmierzchpo-tęgitegopaństwa.

Wielcy twórcy hiszpańskiej literatury barokowej

•MiguelCervantes–autorDon Kichota•LopedeVega–dramaty•CalderondelaBarca–Książę niezłomny•LuisdeGóngora–poezje

Francja

KulturasiedemnastowiecznejFrancjiróżnisięodbarokowejEuropy.GdywAnglii jeszczepoezjametafizyczna,Milton,awHiszpaniiCalderon,aweWłoszechMarino–weFran-cjikwitniejuż…klasycyzm!Szybkozdominowałiprzyćmiłtwórczośćbarokową,szybkoteżParyżurastadopotęgistolicyeuropejskiej,akrystalizująsiętamrządyabsolutne.WłaśnieweFrancjigłównymautorytetem,dyktatoremmodyiwzorówsztuki,obyczajówstajesiędwórkrólewskiKrólaSłońce–Lu-dwikaXIV,któryzaczynapromieniowaćnaEuropę.LudwikXIV–absolutnagwiazdaabsolutyzmuoświeconego–podpo-rządkujesobiedworaków,stworzyścisłąetykietę,będzierzą-dzićsilnąręką.Dlasztukiiartystównaszczęściebędziemieć

szacunek.WParyżu,inaczejniżwbarokowejEuropie,zakwit-nieklasycyzmfrancuski.JegoteoretykNicolasBoileau–wy-łoży,jakpisaćprawidłowo,wpodręcznikuSztuka poetycka.

Wielcy twórcy francuskiej literatury barokowej

•Pierre Corneille –autorCyda;•Molier(JeanBaptistePoquelin)–autorlicznychkomedii,m.in.

Świętoszka i Skąpca;•Jean de Lafontaine –autorsłynnychbajek;•Nicolas Boileau –autorSztukipoetyckiej;•Jean Racine–autorFedryiinnychdramatów;•NajzdolniejszymkomediopisarzemokażesięMolier–itejpal-mypierwszeństwanieodbierzemudługo,długonikt.

7

ergo summatura 2016

Anglia

PoczątekXVIIwieku–totenetapliteratury,któryzdominowa-łydziełaSzekspira(przypomnijmy,iżtotwórcaprzełomuepok,premieraHamletanastąpiław1602roku).Do1603rokutrwaepoka elżbietańska–rządyElżbietyI.Angliastajesięmocar-stwem,LondynbędziewkrótcenajwiększymmiastemEuropy,powstajetupierwszystałyteatr!NajegodeskachodbywająsiępremierySzekspirowskichtragediiidramatów–dziełindywi-dualnegotwórcy,któregotrudnozaszufladkowaćwjednejepo-ce.Tymczasemzbarokiemangielskimtrzebaskojarzyćzjawi-skopoezjimetafizycznej.

Poeci metafizyczni to:•JohnDonne•GeorgeHerbert•HenryVanghan

Tworzylipoezjęintelektualną,bogatąwkonceptyialuzje,nada-waliutworomkunsztownąformę.Treśćtejpoezjiteżodzwier-ciedla„ducha”epoki–poezjaczęstokierowanadoBoga,uj-mującakosmosjakomisternąstrukturę,aczłowiekajakogarśćprochu,nicość,marność,mdłerobactwo.Powtarzasięwniejmotywśmierci,nawetkołyskajesttusymbolemgrobu.Podob-nątopikęnapotkamywbarokupolskim,wtwórczościchoćbyDanielaNaborowskiego.

Ważne nazwisko!Zsiedemnastowiecznejliteraturyangielskiejkonieczniezapa-miętaćtrzebaJohna Miltonaijegoepospt.Raj utracony.Tre-ściąjestwzasadziehistoriabiblijna:ozemścieszatana,oAda-mieiEwie,grzechupierworodnymiwygnaniuzraju.Ważnąrolęodgrywatuszatan–motywcharakterystycznydlaliteraturybaroku.Jaknaeposprzystało,Miltonodrysowujescenybatali-styczne(bojeaniołówzmieszkańcamipiekła),stwarzateżwpo-emacieniezwykłyświatpozaziemski–„mapę”niebaiziemi.

renesans Barok

• prosperitawgospodarce,wzrostzamożności,handlu,rolipieniądza

•radośćżyciadoczesnego•sława–wiedza–spokój•humanizm,pięknoświata• naśladownictwo świataw sztuce(mimesis)

•linearność•formazamknięta•jasność•symetria•człowiekwcentrumhumanizmu

•kryzyswgospodarce– tzw.mała epokalodowcowa,wojny,zarazy,głódinędza

•niepewność,poczuciekruchościistnienia•mistycyzm–religia–cierpienie•szatan,czas,śmierć,przemijanie•wyrażanieuczućwsztuce(ekspresjonizm)•malarskość•jedność•niejasność•dysharmonia–asymetria•człowiek–kruchatrzcina•nawrótteocentryzmu

Oto odmienność charakteru obu epok:

Gatunki uprawiane w barokowej europie:

•sonet–Szekspir;

•komedia–Molier,LopedeVega,Cor-neille;

•tragedia–Szekspir,Corneille,Racine;

•epos–Tasso,Milton;

•tragikomedia–Corneille;

•bajka–LaFontaine;

•powieść–Cervantes;

DotegowPolscerozwiniesiępamięt-nikarstwo!

środków stylistycznych stosowanych w poezji

• Koncept–pomysłnanowe,zaskaku-jąceujęcietematu,np.porównanietru-paizakochanego.

• Kontrast – zestawienieprzeciwieństwmiłość – śmierć.

• Paradoks – zaskakującesformułowa-nia,pozornieniemożliwe,bezsensu,ajednakodsłaniająceprawdę,np.po-dobieństwastanumiłościiśmierci.

•Oksymoron–wyjątkowyparadoksikontrast,zestawieniecech,któresięeliminują,wykluczają,np.gorący lód, żywy trup.

•Anafora–wielokrotnepowtórzenietegosamegozwrotu,wyrazunapo-czątkukolejnychwersówPrędzej ...Prędzej…Prędzej…Niż…

• Hiperbola–celowewyolbrzymieniecechylubuczucia,przesada,np.umie-ram z miłości.

• Inwersja – poprzestawianiekolejno-ścisłówwzdaniu,szykprzestawny,udziwniony,np.których każdy, póki żyw, niech jeśli chce, zażyje.

•Epatowanie brzydotą – szokowanieodbiorcyopisembólu,cierpienia,roz-kładuciałaitp.Przyklad:opisurodyukochanejijej„brzydoty”pokłótni:jagody trądem, usta czeluścią, włosy pajęczyną – NiestatekJ.A.Morsztyn.

epoka baroku ma swoistą złożoność stylu:

manieryzm•ornamentyka•wyrafinowanaforma

barok•dysharmonia•kontrast•bogactwoformy

rokoko•piękno•lekkość•wdziękmałychform

8

Epoka literacka

Barok w europieWiek XVII – czas głodu i wojny, zarazy, i śmierci, ale też przepychu w sztuce i rozkwitu królewskich dworów. Stulecie wielkich nazwisk w malarstwie i filozofii. We Francji absolutyzm. W Polsce apogeum sarmatyzmu.

Ppodział epoki

W Europie

początki baroku przypadają już na II połowę XVI wieku

W Polsce• Prebarok (wczesny barok)–

przełom wieków XVI i XVII (od lat 80. XVI po 20. XVII wieku)

• Pełny barok (dojrzały) – od lat 30. po 70. XVII wieku (wg nie-których podziałów po rok 1700)

• Późny barok (schyłek) – do lat 30. XVIII wieku (czasy saskie)

Co się dzieje?

Polatachwzględnegospokoju,dostatku,podróżyiodkryćnastaływEuropieczasygłodu,wojeniśmierci.Przyczyniłysiędotegowyniszczającewojny–wiekXVIIbyłstuleciemlicznychkon-fliktów.Zawojnąpostępujezawszegłód,śmierć,zaraza,ubóstwo.Myślludzkązdominowałnie-pokój,żeszukanotrwałejwartościwBoguireligii.

•Kontreformacja.Jesteśmyposoborzetrydenckim,naktórymKościółkatolickipodejmujesze-regdecyzjireformatorskichorazobmyśladziałanieprzeciwgroźnejdlańreformacji.Kontrrefor-macjacharakterystycznadlawiekuXVIItotakżeIndeks ksiąg zakazanych,prześladowaniain-nowierców,przesłuchaniaprzyużyciutorturorazstosy.

•Człowiekwydajesiębardzosłaby–wzrastazaświara,religijność,poszukiwaniebezpieczeń-stwaioparciawBogu.

•WEuropiespadaliczbaludzi!Liczneidługotrwałewojnyprzetrzebiłymiastaiwsie.Wciąż–choćrzadziej–powracałyzarazy:dżumaitrąd.Naskuteksrogichzimiklęskiklimatuzapanowałgłódinędza.Śmierćstałasięsprawąpowszechną.Takasytuacjawpłynęłanafilozofięiatmosfe-ręepoki–ludziezaczęliszukaćoparciawreligii,Bogu,zpogardąodnosząsiędodóbrdo-czesnych.Wanalizowanychtekstachznajdziemymotywvanitas–przemijania,kruchościżycia,dysharmonii,modnystałsiętematczasu,szatanaiśmierci.

•PotęgąimonarchiąabsolutnąstajesięFrancja.DwórKrólaSłońce(LudwikaXIV)jestwzorcemeuropejskim.WeFrancjitychczasów,wcześniejniżwEuropie,zaczynaświtaćklasycyzm–tudziałaMolier.

•WPolscerozwijasiędemokracjaszlachecka,sarmatyzm,rządząkrólowieelekcyjni.

•WiekXVIIjawisięjakowiekwojen,zarazy,powszechnejśmierci.Spowolnionyjestrozwójna-uki,spadapoziomedukacj.

•Zmniejszasiępoczuciestabilnościżycia,wzrastazaświara,religijność,poszukiwaniebezpie-czeństwaioparciawBogu.WzrastapotęgaKościoła.

•Zarazemjest towiekosiągnięć–czasyGalileusza,Kartezjusza,Newtona.Czasywielkichuczonych,filozofówiartystów.– Galileuszzastosowałteleskopdobadańastronomicznych(1609);– Blaise Pascal zaprojektowałmaszynędoliczenia(1642);– Izaak Newtonwynalazłteleskopzwierciadlany(1668).

Bardzotrudnydojednolitychocen,jakbynierówny,niespokojny.Cóż–takibył.

Nazwa:

Barok – barocco – znaczy: dziw-ny. Poławiacze pereł nazwali tak perłę wyłowioną u brzegów Por-tugalii. Oryginalną, inną, dziwacz-ną – lecz nie zwyk le wartościo-wą. Ale terminem tym określano w ogóle zjawiska oryginalne, nie-typowe, tajemnicze.

Badacze epoki użyli tego okre-ślenia do sztuki, potem literatury XVII wieku. Pasowało – ówczesne dzieła sztuki i literatury zaskaki-wały i zaskakują po dziś dzień.

Nazwa barok zaczęła się pojawiać już w XVIII wieku (oświecenio-wi ludzie okreś lali tak dziwactwo w sztuce) – a utrwalił ją badacz li-teratury Jacob Burckhardt.

Barok – znaki szczególne•Poczucieniepokoju,przemijalności,kruchościistnienia–podobieładuiuporządkowania.•Wojny,zarazy,głód–porenesansowymrozwojugospodarczym.•Religijność(tematyreligijneibiblijne)orazmistycyzmwtreścidziełliteraturyisztuki.•Dysharmoniawsztuce,ekspresjawwyrażaniumyśli.•Bogactwoformydziełliteraturyisztuki(czasemsztuczność).•Dążeniedoudziwnionej,zaskakującejformywyrazu.•Ekspresja–dziełamająwyrażaćuczuciaiszokowaćodbiorcę.

Lorenzo Bernini, Ekstaza świętej Teresy

9

ergo summatura 2016

renesans Barok

•człowiekwcentrummyśli–potężnypannatury

•człowiekjakokruszynawkosmosie,powrótwia-rywjedynąpotęgęBoga

•nauka,wykształcenie,wszechstronność •religijność,metafizyka,mistycyzm

•harmoniawfilozofiiisztuce •dysharmonia,niepokój,niepewność

•mimetycznośćsztuki(naśladownictwo) •ekspresjonizmsztuki

•humanizm, sława,piękno świata i życiajakomotywyliteratury

•przemijanie,szatan,śmierć,czas–motywysztu-kiifilozofii

•wzrosthandluirolipieniądza,bogaceniesięludzi,wzrostgospodarczy

•wojny,zarazy,głód,śmierć–spadekdemogra-ficzny,zwątpieniewdoczesnewartości

Barok – a właściwie wiek XVII – obfitował w klęski – Europę dziesiątkowały zarazy, głód i licz-ne wojny. Śmierć stała się spra-wą powszechną.

Taka sytuacja wpłynęła na filozo-fię i atmosferę epoki – ludzie za-częli szukać oparcia w religii, Bogu, z pogardą odnoszą się do dóbr doczesnych.

W analizowanych tekstach znaj-dziemy motyw vanitas – przemi-jania, kruchości życia, dysharmo-nii, modny stał się temat czasu, szatana i śmierci.

Dzieło barokowe rozpoznasz bez trudu.

• Będzie pełne ozdób, będzie być może zdobione przesadnie – za-miłowanie artysty do bogactwa ornamentów, szczegółów, zło-ceń jest aż nadto widoczne.

• Mnóstwo pucołowatych amor-ków, postacie w ruchu – wyra-żające gestem i twarzą uczucie bólu, cierpienia czy ekstazy.

• Wiersze nazwane długimi tytu-łami, w których poprzestawiano szyk słów.

Twórczość, która zadziwia – bo taki jest zamiar barokowych ar-tystów. Nazwano to bezguściem, sztucznością i zepsuciem smaku (badacze XIX-wieczni). Rehabilito-wano w naszej współczesności, odkrywano piękno i filozoficzną głębię spuścizny barokowej.

Barok a poprzednie epoki

•Barokkontynuujeśredniowiecznąpostawęreligijnościimistycyzmu,powielaśredniowiecznąhierarchięwartości.Podobnyjestdośredniowieczawswoimuduchowieniu,umiłowaniucu-downości,tematyce–choćbyśmierciiprzemijania.

•Baroknawiązujeteżdoantyku–np.wpowszechnejznajomościmitologii,łaciny(popularnemakaronizmy)czywideologiifrancuskiegoklasycyzmu.

•Barokkontynuujeczęśćmyśliipostulatówrenesansu:poezja„światowychrozkoszy”dotyczyczłowiekaiziemskiegobytu,literaturareformistniejenadal,aniektórzybadaczenazywająfilo-zofiębarokuinnymhumanizmem.

Dawne ideały

• Człowiek średniowiecza niepragnąłchwałyanisplendorówtegoświata.Wystarczałamuchłodnacelaklasztornalubzamkowemury.Gdybyłrycerzem,walczyłzawiarę,gdymni-chem–oddawałsięmodlitwieiascezie.

• Człowiek renesansuspojrzałodważniejnawszechświat.Poczułsięsilny,pragnąłbyćsławny,ceniłindywidualizm,wszechstronnąwiedzęitalent.Jegooptymizm,wiarawhar-monięwszechświataizaufaniedoBogawprawiająwpodziw.

• Człowiek barokuznówczujesięzagubiony.Optymizmispokójrenesansowystopniaływzderzeniuzrzeczywistością:wojnami,śmiercią,głodem,cierpieniem.Człowiekbaro-kuniewierzywięcwtrwałośćżyciadoczesnego–pozostajemuwiarawżyciepośmier-ci.Widzikruchośćżyciaiśmiesznośćwartości,takichjakbogactwo,uroda,sława.Jestkruchątrzcinąnawietrze,duszęmistyka,cierpinamyślotajemnicykosmosu.Takimbył-byfilozoficznyreprezentantbaroku.Niejest,oczywiście,jedynymindywiduumepoki,bowszakniktdziśnieuwierzy,żesnułysięwówczaspoeuropejskichdworachsamesmutne,cierpiętniczetypyzapatrzonewnieboskłon,wzdychającenadmarnościążycia.

Barok – znaki szczególne:

• Niepokój i niepewność istnie-nia – po dobie ładu i uporządko-wania.

• Wojny, zarazy, głód – po rene-sansowym rozwoju gospodar-czym.

• Dysharmonia w sztuce.

• Bogactwo formy dzieł literatury i sztuki (czasem sztuczność).

• Religijność i mistycyzm w treści dzieł literatury i sztuki.

• Ekspresja – dzieła mają wyrażać uczucia i szokować odbiorcę.

• Tematy religijne, biblijne w sztuce.

Uwaga

•WeFrancji,gdzieszybkozapanowałklasycyzm,wykształciłsiętypdworaka–znającegoetykietę,by-wałegonaucztachihołdującegomodzie.Nainnychdworachrównież–choćbyulotnapoezjadworskawskazuje,żebawionosięświetnie,flirtowanobezspecjalnejmyśliowłasnympogrzebie.

•WPolscepojawiłsięSarmata–charakterystycznytyppewnegosiebieszlachcica,którycałkiemnie-skromniekorzystałzdarówdoczesnegoświata–boipił,ijadałsuto,ilubiłposiadaćmajątek.Poeta-mi-styk(np.Naborowski)byłbardziejdlaideologiiepokireprezentatywny–tworzyłwierszeoprzemija-niu,potędzeczasu,groźbiepiekła,szatanaiwartościachreligii.Jakwidać,„człowiekbaroku”wystę-pujewconajmniejkilkuwersjach.

10

Epoka literacka

Uwaga!

• Barok kontynuuje średniowiecz-ną postawę religijności i misty-cyzmu, powiela średniowiecz-ną hierarchię wartości. Podob-ny jest w swoim uduchowieniu, umiłowaniu cudowności, tema-tyce – choćby śmierci i czasu.

• Barok nawiązuje do antyku – choćby w powszechnej znajo-mości mitologii, łaciny (popular-ne makaronizmy) czy w ideolo-gii francuskiego klasycyzmu.

• Barok kontynuuje część myśli i postulatów renesansu: poezja „światowych rozkoszy” dotyczy człowieka i ziemskiego bytu, li-teratura reform istnieje nadal, a niektórzy badacze nazywają fi-lozofię baroku innym humani-zmem – bowiem w rozmyśla-niach o kondycji ludzkiej, o sytu-acji człowieka wobec kosmosu, wciąż podmiotem jest los ludz-kiej jednostki.

MarinizmNurtwpoezjibarokowej–bardzopopularny–zapoczątkowanyprzezwłoskiegopoetęGiam-battista Marina.ToMarinozacząłtworzyćwtensposób–tak,byzaszokowaćodbiorcępo-mysłem,wymyślećniezwykłykoncept,którybędzieistotąutworu,używaćwymyślnych(cza-semdziwacznych)chwytówstylistycznych.Inaczejtentyppoezjizwiemykonceptyzmem.

UlubionymgatunkiemGiambattistaMarinabyłsonet,awiększośćjegoutworówpoświęco-nabyłamiłości.Włoskipoetabyłautoremliczącegoponad40tysięcywersów(!)poematupt.Adonis;Marinoobmyślał,pisałiszlifowałtenutwórprzezok.20lat,aleopłacałosię–dziełozyskałoogromnąpopularnośćwEuropieizostałoprzełożonenawielejęzyków.

ZanajwybitniejszegopolskiegomarinistęuważanyjestJan Andrzej Morsztyn.Najczęst-szymtematemjegoutworówtakżejestmiłość,opisywananawieleróżnychsposobów.Przy-kładówjestbardzowiele:Cuda miłości,Do Zosie,Do trupa,Do panny,Nieustawicznaiinne.

Cechy marinizmu•Opierał się nawykorzystywaniukonceptu, czyli zaskakującego,wymagającegokunsztuiwyobraźnipomysłunautwór

•Najpopularniejszymtematembyłamiłość,ukazywananarożnesposoby(poeciprześcigalisięwpomysłowości!)

•Artyścidbaliokunsztownąformę,nasycenie(niekiedynawetprzesycenie)utworówfigu-ramiitropami(anafora,poliptoton,gradacja,sumacjaitd.)

Gongoryzm

Tohiszpańskirodzajpoezjibarokowej.Podobniekunsztowna,zaskakującawformie,leczdodatkowoskomplikowanawtreści–trudna,filozoficzna,wymagającaododbiorcyniema-łejerudycji.

Manieryzm(wł.maniera–sposób)tendencjawsztuceeuropejskiej,rozwijającasięodlatlat20.XVIw.dopoczątkówXVIIw.NarodziłasięweWłoszechirozwijałasięgłówniewśrodowiskachdworskich.Sztukamanieryzmutonietylkoliteratura,aletakżemalarstwo,rzeźba,architek-tura.ZwiastunytakiejsztukiwidaćjużwtwórczościMichałaAnioła,zaśjednymznajwy-bitniejszychprzedstawicielijestTintoretto.Najbardziejznanymprzykładembudowlimanie-rystycznejjestzaśGaleriaUffizi.

Cechy manieryzmu•Odejścieodnaśladowanianatury;odrealizmu•Przekonanie,żemistrzowierenesansuosiągnęlinajwyższądoskonałość,więcpozostajetyl-konaśladowaćichiprzetwarzaćnarozmaitesposoby

•Wyrafinowanie,sztucznośćform,dziwacznośćkompozycji,szukanieefektówzaskoczenia•Sztukamanieryzmuadresowanabyładowykształconychodbiorców

rokoko

Nurtwsztuceuważanyzaschyłkowąfazębaroku;tonietylkonurtwsztuce,aletakżepewnapostawaestetyczno-kulturowa.Paradoksniefrasobliwego,lekkiegorokokapoleganatym,żetowarzyszyłjejrozwójnowegoruchuideologicznego–oświecenia.Rokokorozwijałosięwatmosferzedworskiej.Zasługąrokokajestrozwójdelikatnej,urze-kającejsztukiużytkowej–łyżeczki,lusterkaifiliżankitoprawdziwecacka,zdumiewającemisternąformąimaestriąwykonania.

Cechy rokoka•Zerwaniezmonumentalizmem,pompą,patosem•Swoboda,flirt,poszukiwanieprzygóderotycznych;bale,maskaradyirozrywkinałonienatury•Delikatność,zmysłowość,erotyzm,smakartystyczny

terminy do zapamietnia

ergo summatura 2016

za co zginął Giordano Bruno?

Głosiłnaukęonieskończonościwszechświata,podejrzewał,żeistniejejeszczewieleplanettakichjakZiemia.Śmiałspojrzećpozabramywszechświatainieznalazłtamanipiekła,anitakiegoBoga,jakiegoprzedstawialiteolodzy.Zanegowałtakżeistnieniejedynej,nieruchomejZiemiwzamknię-tym,skończonymświecie.Dlategozginął–oskarżonyouprawianiemagii.

Co odwołać musiał Galileusz?

I ten uczony zakwestionował kościelnąwizję „budowynieba”.Wnikliwie obserwował niebo-skłon,dochodziłdo rewolucyjnychwniosków ipragnąłwolnościwprowadzeniubadańnauko-wych.Uważał,żeświatbadaćtrzebazapomocąrozumuinauki.UznawałzaKopernikiem,żetoZiemiaobracasięwokółSłońca–wytoczonomuprocesikazanoherezjeodwołać.Schodzączka-tedry,zktórejswojetezyodwoływał,miałpowiedziećcicho:„ajednaksiękręci”.

Kartezjusz – „Cogito, ergo sum” – Myślę więc jestem

PonieważKartezjuszprzyznałkluczowąrolęrozumowiludzkiemu.Wyszedłodzwątpienia–niewiemnic,leczpewnejestjedno:wątpię,azatemmyślę.Myślę–itodowodzimojegoistnienia,jakżadeninnypewnik.Stałosiętopunktemwyjściadownioskówdużotrudniejszych,dotyczą-cychBoga,człowieka,stosunkuduszyiciała,materiiitd.OdkryciaKartezjuszastałysięrewolucjąwfilozofii.Racjonalizmoświeceniowypodążyswoimwłasnymtorem–aleźródłoracjonalizmu tkwiwwiekuXVII,wnauceKartezjusza.

Pascal – „Człowiek jest zaledwie kruchą trzciną”

Filozofwymyśliłcośwrodzajugry,któraniezbiciewykazuje„opłacalność”wiarywBoga.Jeśliwie-rzysz–możeszzyskaćwszystko:zbawienieiżyciepośmiertne,agdybyBoganawetniebyło–nicnietracisz.Jeślizaśniewierzysz–wieleryzykujesz:jeślibowiemjest,traciszwszystko,jeśligoniema–niezyskujesznic.Byłautoremwizjiczłowiekazagubionegowkosmosie–wizjipasują-cejdobarokowejideologii,ukazującejsłabośćczłowieka,azarazemjegoszczególnąsytuację.ToPascalnazwałczłowieka„trzcinąnajwątlejsząwprzyrodzie–aletrzcinąmyślącą”.

Gottfried leibniz – „Czy żyjemy na najlepszym z możliwych światów?”

Gottfried Leibnizuważał,żetak.Jegooptymistycznafilozofiagłosi,żeto,costworzyłBóg,jestjakbyoptymalnąwypadkowąwszelkichmożliwości.Stworzywszyrazpewnąharmonię,pewnere-guły–niemożenaruszyćich,stwarzającnastępnerzeczyizjawiska–takjakniemożesprawić,bytrzyrazytrzywynosiłocoinnegoniżdziewięć.Wśródtychuwarunkowańpowstałodziełonajlep-sze,jakiepowstaćmogło–naszświat.

john locke – czy istnieje jakakolwiek „wiedza wrodzona”?

Nie.Rodzimysięjakoczystetablice(tabularasa)idoświadczeniedopierojezapisu-je.Doświadczeniejestbowiemjedynymźródłemwszelkiejwiedzy–takiejestzałoże-nieLocka,takajesttakżeistotapostawyzwanejempiryzmem.Ztymżeempiryzmcharakterystycznybędziedlamyślioświecenia–ajednaknajwierniejszymufi-lozofżyłwwiekuXVII(1632-1704).ToLocketakżegłosiłmyśl,iżnienależysięgaćtam,gdziepoznaniejestniemożliwe,żelepiejpoznaćizbadaćdogłęb-nieświatznanynamidostępnyzmysłom.Ztymżepewnychtajemnicniepo-znanigdy–powiniensięczłowiekpogodzić,acieszyćsięzfaktu,żewietyle,abyurządzićsobieziemskieżyciejaknajlepiej.

Filozofia barokowa

Kartezjusz

Giordano Bruno

Były to czasy – filozofów niezwy-kłych. Wówczas to ogłosiła świa-tu swoje poglądy tzw. wielka sió-demka:• Giordano Bruno,• Galileo Galilei (Galileusz),• Kartezjusz;• Baruch Spinoza,• Blaise Pascal,• John Locke,• Gottfried Leibniz.

Galileusz

12

Epoka literacka

Giambattista Marino

Bardzo ważne przy hiszpańskim baroku pojęcie to:

• gongoryzm – od nazwiska poety Luisa de Góngory. Jest to jakby hiszpańska odmiana marinizmu, ale tu mamy do czynienia z po-ezją trudną, odtwarzającą bieg myśli, naszpikowaną aluzjami do mitologii, kunsztownymi środ-kami poetyckimi, konceptami utrudniającymi dotarcie do istoty przesłania. Poezję taką nazywa się też kultyzmem, jako że kiero-wano ten typ poezji do warstw elitarnych, wykształconych.

• mistycyzm hiszpański – to dzieła mistyków: Teresy z Ávila, Ludwika z Granady, które propa-gowały barokowy teocentryzm. Nawiązując do nauk Kościoła, głosiły, iż godność i potęga czło-wieka (bo ona jest) bierze swe źródło – od Boga.

Włochy

Wciążcentrumkulturyeuropejskiej,źródłonowychpomysłów,wzorów,koncepcji.Tutajnajpierwrozkwitłinajwcześniejzgasłrenesansitutajnarodziłysięideebaroku.Dwaogromnieważnedlaepokinazwiskawłoskichtwórcówto:Giambattista Marino i Torquato Tasso.

•Pierwszemuznichzawdzięczamyterminmarinizminowatorskąpostaćpoezji,zwłaszczamiło-snej.ToMarinozapoczątkowałpoezjękunsztowną,ustrojonąwmocśrodkówstylistycznych,na-stawionąnazaszokowanieodbiorcy,naswoistąrozrywkęigręmiłosną.Zaszokowaćmiałprzedewszystkimpomysł:atoniecodziennezestawieniaurodyciałaibrzydotyśmierci,kontrasty,atowymyślnepowtórzenia,niezwykłeporównaniaobrazująceogromuczucia.Taki typdworskiejtwórczości,wktórejpoetaskupiasięnaformie,stylistyceutworuipragniezaskoczyćodbiorcępomysłemnaprzedstawienietematu–towłaśniemarinizm.Ażekluczowąrolęodgrywatupo-mysł(koncept),zwiesięteżtennurtwpoezjikonceptyzmem.Marinoznalazłwielunaśladowców,mistrzowskoposługującychsiękonceptem,kontrastem,oksy-moronem,hiperbolą,anaforą.WPolscesłynnymbarokowymmarinistąbyłJanAndrzejMorsztyn.

•Torquato Tasso,autorbarokowegoeposupt.Jerozolima wyzwolona,wskrzeszawnowejszacieliteraturęrycerską.Uważa,żepoezjawinnaopiewaćiutrwalaćwielkiewydarzeniahistorii,piszewięcoktawąpoematbohaterskipoświęconypierwszejwyprawiekrzyżowej.JestpołowawiekuXVI–pamiętajcie,żetoWłochy–i,wbrewklasykom,wpoemacieTassagórębierzeelementli-ryczny,nieepicki,zwersówopowieściorycerzachemanujeatmosferaniepokoju,smutku,zagu-bienia.Bohaterowiebywająbezsilniwobecniespełnionychmarzeńiwłasnychnamiętności.Tozmierzchrenesansu,toatmosferabaroku.Totakżewpływprywatnychproblemów.WszakTas-socierpiałnachorobępsychiczną,gnębiłagomaniaprześladowcza,dręczyłynapadyszaleństwa,siedemlatspędziłwszpitaludlaobłąkanych.Jerozolima wyzwolona–eposwdwudziestupieśniachoktawą,opowiadaotym,jakrycerzechrze-ścijańscypodwodząGodfrydadeBouillonzdobywająJerozolimę(wiekXI).Fabułarozgrywasięnapłaszczyźniedwuświatów:realnego(bitewiromansów)ibaśniowego(zaklęć,złychmocy,czarnoksiężnikówiwróżek).Możnateżprzeprowadzićinnypodział:opróczstrefyzdarzeńze-wnętrznychTassoprezentujesferęprzeżyćpsychicznychpostaci.Jegobohaterowiecierpią.Cier-pieniemjestmiłość,boprowadzidozniszczenia.Cierpieniemjestsamotnośćwodza–GodfrydadeBouillon.Cierpiprzegranywódzniewiernych–walczącywbrewnadzieiSoliman.Łańcuchromansu(rycerzTankredkochaSaracenkęKloryndę,którązresztąnieświadomieunicestwia,azkoleiErminiakochaTankreda)tozbiórmiłościniespełnionychitragicznych,poddanychwpły-womtakichsił,jakczaryipotęgaprzyrody.

Hiszpania

Drugie centrum barokowej kultury

CzasodpołowyXVIpokoniecXVIIwiekunazywasięwHiszpaniizłotymwiekiem.Towtedypo-wstajeEskuriol.Towtedytworząmalarzetejrangi,coElGrecoiVelázquez.Madrytstajesięsto-licą,HiszpaniarywalizujezinnymimocarstwamioprzywództwowEuropie.Niestety,koniecwie-kuXVIIprzyniesierównieżzmierzchpotęgitegopaństwa.Bardzoważnepojęciehiszpańskiegobarokutogongoryzm –utworzoneodnazwiskapoetyLuisa de Gongora.Jesttojakbyhiszpań-skaodmianamarinizmu,aletumamydoczynieniazpoezjątrudną,odtwarzającąbiegmyśli,na-szpikowanąaluzjamidomitologii,kunsztownymiśrodkamipoetyckimi,konceptamiutrudniają-cymidotarciedoistotyprzesłania.Poezjętakąnazywasięteżkultyzmemlubeufuizmem.Kulty-zmem –jakożepoezjętegotypukierowanodowarstwelitarnych,wykształconych.Eufuizmem odtytułuromansuJ.Lyly’egoEuphues.

• Mistycyzm hiszpański –todziełamistyków:TeresyzÁvila,LudwikazGranady,którepropagowa-łybarokowyteocentryzm.NawiązującdonaukKościoła,głosiły,iżgodnośćipotęgaczłowiekabie-rzesweźródłoodBoga.

Don Kichot z Manchy –tonajsłynniejszedziełoCervantesa,pisarzawłaściwiezprzełomurene-sansuibaroku.Powieśćodziejachszlachcicamarzycielaprzyniosłamusławę,aleniepieniądze.

literacka europa

Epos Tassa to niezwykłe dzie-ło, poetyka należąca już do nowej epoki. Często przeciwstawiano je innemu szesnastowiecznemu utworowi – Orlandowi szalonemu Ariosta. Badacze widzieli w nich symbole dwu epok – w strofach Ariosta ufność i rozmach rene-sansu, w Jerozolimie wyzwolonej trwogę oraz kontrasty lat baroku, „światła i cienia”.

13

ergo summatura 2016

John Milton

żył lat 66, był bardzo uczony, już jako dziecko znał podobno pięć języków. Gdy miał lat 44 – stra-cił wzrok. Aktywnie uczestniczył w politycznym życiu Anglii – był purytaninem, sekretarzem Crom-wella, opowiedział się za ścię-ciem króla Karola I. W Raju utra-conym stworzył niezwykłą kreację szatana – bynajmniej nie odpy-chającego potwora, lecz skrzydla-tą istotę z niezwykłej niebieskiej substancji.

Wielcy twórcy hiszpańskiej lite-ratury barokowej i ich dzieła: • Miguel Cervantes, Don Kichot, • Lope de Vega, dramaty, np. Ro-

dryg, ostatni z Gotów, • Calderón de la Barca, Książę

niezłomny, • Luis de Gongora, poezje.

Lope de Vega

Donkiszoteria,walkazwiatrakami,straceńczyidealizmbohatera–funkcjonująwkulturzeEuropypodziśdzień.Któżbowiemnieznahistoriiubogiegoszlachcica,którynaczytałsięromansówry-cerskichi,podwpływemowychksiąg,całkiemprzewróciłomusięwgłowie?Dotegostopnia,iżuwierzył,żesamjestrycerzem,wybrałsięwświat,azabrałzesobąSanchoPansęnaośle–wroligiermka.DonKichotdziękiksięgomujrzałinnyświat.Czytelnicypowieściwidządwaświaty:tenrealnyitenzwyobraźniDonKichota.Otowiatrakiwidzibohaterjakoolbrzymy,zktórymitrze-bapodjąćwalkę.Zwyczajnakarczmaprzybierakonturyzamku.Zwykławiejskadziewczynasta-jesiędamą–DulcyneązToboso,wybrankąrycerza.DonKichotjestfantastą,aleibuntownikiem,samotnymbojownikiemnaprawiającymświat.Realizujeteżdawnywzórrycerza,ajegourojeniasprawiają,żejestszczęśliwy.DonKichotponosiklęskę(czymogłobyćinaczej?),aletonieonwydajesiężałosny,leczograniczonespojrzenieludzinietkniętychszaleństwem.LosyDonKicho-tamająwymiarfilozoficzny–towielkiepytanieodefinicjęświataijegoprzedmiotów–czymsąnaprawdęijakiesąnaprawdę,boinaczejwidzijerealista,marzyciel,szaleniec,dziecko,itd,itd.

Kim był Don Kichot?Wzorem średniowiecznego rycerzawskrzeszonymwHiszpaniiXVIIwieku.Wysokiej postury,szczupłym,obdarzonymniezwykłąwyobraźniąmarzycielemibuntownikiem,któryniegodzisięnazastanąrzeczywistość.Cóżzawzórdlaromantyków!

Kim był Sancho Pansa?Giermkiem,człowiekiemprostym,rozsądnym,twardostąpającympoziemi.Niski,gruby–bronirealności.Topierwowzórróżnychgiermkówisłużących,częstomyślącychzaswoichpanów.UDi-derotaspotkamypodobnegoosobnika–KubusiaFatalistę.

Dwajgłównibohaterowietoskrajneprzeciwieństwa.Reprezentująodmiennepostawywobecświata,realizująróżnewersjeistnienia.Niemniejsąrazem,niejakouzupełniająsięiwpływająnasiebie.PocoCervantesowitakichwyt?Możedlasportretowniazłożonościnaturyludzkiej.

Francja

zwycięstwo klasycyzmu

Uwaga!AtmosferasiedemnastowiecznejFrancjiróżnisięodatmosferybarokowejEuropy.GdywAngliirozwijasięjeszczepoezjametafizyczna,twórczośćMiltona,wHiszpaniiCalderona,aweWłoszechMarino–weFrancjikwitniejuż…klasycyzm!Szybkozdominowałiprzyćmiłtwórczośćbarokową.SzybkoteżParyżurastadopotęgistolicyeuropejskiej.Krystalizująsiętamrządyab-solutne.WłaśnieweFrancjigłównymautorytetem,dyktatoremmodyiwzorówsztuki,obyczajówstajesiędwórkrólewskiKrólaSłońce–LudwikaXIV.Autorytetamistarająsiębyćrównieżkolej-nikardynałowie.Każdy,ktoczytywałpowieściDumasa,mawpamięciobrazfrancuskiegodworu:ścisłejetykiety,intryg,przepychu,panowaniafaworytitajnychpojedynkówmuszkieterów.Otóżnatymdworzesilnąpozycjęzdobyłatradycjaklasycystyczna.Twórcyzdecydowalisięnawiązy-waćdoautorytetówstarożytnychNicolasBoileaunapisałSztukę poetycką,któranawielelatmia-łastaćsię„podręcznikiempoetów”.

Anglia

PoczątekXVIIwieku–totenetapwdziejachliteratury,któryzdominowałydziełaSzekspira(przy-pomnijmy,iżtotwórcaprzełomuepok,premieraHamletanastąpiław1602r.).Do1603r.trwaepo-kaelżbietańska–rządyElżbietyI,córkinieszczęsnejAnnyBoleyn.Angliastajesięmocarstwem.LondynbędziewkrótcenajwiększymmiastemEuropy.Powstajetupierwszystałyteatr!NajegodeskachodbywająsiępremierySzekspirowskichdramatów–dziełindywidualnegotwórcy,które-gotrudnozaszufladkować,zamknąćwjednejepoce.

•Tymczasemzbarokiemangielskimwartoskojarzyćzjawiskopoezji metafizycznej.PoecimetafizycznitoJohn Donne,George Herbert,Henry Vanghan.Tworzylipoezjęintelektualną,bogatąwkonceptyialuzje.Nadawaliutworomkunsztownąformę.Treśćtejpoezjiteżodzwierciedladuchaepoki–czę-stokierowanajestdoBoga,ujmujekosmosjakomisternąstrukturę,aczłowiekajako„garśćprochu”,nicość,marność,mdłerobactwo.Powtarzasięwniejmotywśmierci,nawetkołyskajesttusymbolemgrobu.Podobnetopikanapotkamywbarokupolskim,choćbywtwórczościDanielaNaborowskiego.

•ZsiedemnastowiecznejliteraturyangielskiejkonieczniezapamiętaćtrzebaJohna Miltonaijegoepospt.Raj utracony.Treściąjestwzasadziehistoriabiblijna:ozemścieszatana,oAdamieiEwie,grzechupierworodnymiwygnaniuzraju.Ważnąrolęodgrywatuszatan–postaćcharakterystycznadlalitera-turybaroku.Jaknaeposprzystało,Miltonodrysowujescenybatalistyczne(bojeaniołówzmieszkań-camipiekła).Stwarzateżwpoemacieniezwykłyświatpozaziemski–„mapę”niebaiziemi.

Klasycyzm – we Francji

wór Ludwika XIV nie przeniknął na wskroś przygnębiającą (lub może filozoficzną) atmosferą Eu-ropy. Tu szybko wykształcił się sposób życia i myślenia zupełnie inny – zwany klasycyzmem. Przy-wołano antyczne wzorce, powo-ływano się na klasyczne autoryte-ty, a Nicolas Boileau napisał Sztu-kę poetycką – podręcznik poetów w klasycznym duchu.

14

Epoka literacka

Barokowe dzieła i bohaterowieepika

Don Kichot z la Manchy – powieść Miguela CervantesaPierwszączęśćDonKichotanapisałCervantespodobnowwięzieniu.Ukazałasięwroku1605.Wprologuoznajmił,iżcelempowieścijest„zohydzenieksiągrycerskich”.Leczalbobyłtoprze-wrotnykamuflaż,albozamiarcałkowiciesiępisarzowiniepowiódł.Przeciwnie–nachwilęwskrze-siłdawnyświatrycerskizjegonajszczytniejszymiideałami,uosobionymiprzezbłędnegorycerzaDonKichota.Cowięcej–napisałrozprawęoczłowiekuposzukującymprawdziwegoobrazuna-szegoświata,opowieśćokimś,ktowidziświatinaczej–aprzeztojestsamotnyiniezrozumiały.Możnazatemtęproblematykęrozwijać:otolerancjidlainności,oistocieobłąkania,otym,czy-jewidzenierzeczywistościjestlepsze,aczyjegorsze,okreatywnejsileksiągitd.,itd.Imwiększemożliwościinterpretacji–tymwartościowszedzieło.

DonKichot–szlachciczManchypoprostunaczytałsięksiągrycerskich.Byłytamrozmaitero-manse,byłyopowieściOkrągłegoStołu.DziękitymksięgomDonKichotwyruszawświat,bypo-magaćnieszczęśliwymludziomipostrzegaprzestrzeńzupełnieinnąniżzwykli,przeciętniśmier-telnicy.Wjegoszalonejgłowiepoczciwewiatrakijawiąsięjakoolbrzymy,wieśniaczkazTobosojakoksiężniczkaDulcynea,karczmajakozamczyskoitd.,itd.Przeniósłsięmyśląwświatrycer-skiipragniepodjąćwalkęzezłem.Czyzatemistotnejest,jakąformętozłoprzybiera?Dlaobro-nydobraiszlachetnościpoświęcaswojeżycie–sądzi,iżdoniegonależymisjanaprawywszelkichkrzywd.Misjaszlachetna,ależeto„walkazwiatrakami”–toDonKichotprzegra.TowarzyszymuSanchoPansa,któregobohateruczyniłswoimgiermkiem.Skrajneprzeciwieństworycerza–chytrychłop,mały,pękaty,sprytnyreprezentujejaknajbardziejrealistycznespojrzenienaświati„zdro-worozsądkowy”trybżycia.Postacietozupełniekontrastowe,aleuzupełniająsięiwspierają,aPan-saulegawtokupowieściprzemianie.

DonKichottopowieść:•parodiującaromanserycerskie;•filozoficzna–poszukującaprawdyoświecie,•psychologiczna–traktującaoszaleństwie,marzycielstwie,idealizmie,•zawierającamotywpodróży,•podejmującatemat„próbynaprawyświata”iwtymetycznymwymiarzepesymistyczna.

Miguel Cervantes

Torquato Tasso

Don Kichot – ważny bohater li-teracki!

• Marzyciel, idealista – wierzy w możliwość naprawy świata i swoją misję.

• Spadkobierca ideałów średnio-wiecznych rycerzy.

• Szaleniec – obłąkaniec.

• Zbuntowany przeciw rzeczywi-stości – walczy z wiatrakami.

• Ofiara książek, które zmieniły jego życie.

Zauważ literacki motyw!

Mianowicie: duet podróżników – pan plus wierny sługa, którzy wędrują razem, dyskutują i są sil-nie związani mimo różnicy pocho-dzenia. Don Kichot i Sancho Pan-sa, Kubuś Fatalista i jego pan, książę Henryk i Falstaff, wresz-cie Sherlock Holmes i jego doktor Watson (a w Imieniu róży Umber-ta Eco – Wilhelm i Also).

Jerozolima wyzwolona – epos Torquata TassaTalekturatoeposw20pieśniachpisanyoktawą–dziełoprzełomuepok.Tassoukończyłjewroku1575–azatemwkońcuwiekuXVI,alejesttoutwórbogatywcechybarokowe.PoetazFerrarypragnąłstworzyćchrześcijańskąodmianęeposustarożytnego–zatematwziąłwięcpierwsząwy-prawękrzyżową.

15

ergo summatura 2016

BohateramisąwięckrzyżowcyiSaraceni,aletakżepostaciefantastyczne:wróżki,czarownicyipodobnenierealnepostacie.Bohatergłówny,GodfryddeBoullion–jestpostaciąhistoryczną–rzeczywiściedowodziłpierwsząwyprawąkrzyżową.WświetleeposuTassaurastadoroliwzorca,ideałurycerskiego–prawy,szlachetnyisamotny.WezwanyprzezArchaniołaGabrieladozdoby-ciaJerozolimywyruszairozpoczynaoblężenie.MiastobronisiępodwodząkrólaAladyna,któryzresztąuciekasiędoczarówimagii.Natleoblężeniarozwijająsięinnewątki–zwłaszczaskom-plikowaneukładymiłosne.MiłośćrycerzaTankredadomuzułmankiKloryndykończysiętragicz-nie–dziewczynaprzebranazarycerzastajedopojedynkuiginie,azwycięzcąizabójcąjest…Tan-kred.WdodatkuprzedpojedynkiemzdążyłaKloryndaspalićmachinyoblężniczerycerzy.Abyjenaprawić,potrzebująkrzyżowcydrzewa–bymiećdrzewo,musząwejśćdolasu,który,niestety,zo-stałzauroczonyprzezczarnoksiężnikaIsmena.JedentylkorycerzRinaldomógłbyzdjąćczar–jegojednakomamiłaprześlicznaAnnidaispędzaczaswjejwspaniałympałacuianimyśliowojaczce.Dopierogdyposłowiepokażąmulustro–ujrzyswojezniewieścienieiruszydoboju.Oczywiściepokonaczaryichrześcijaniezwyciężą.

Wszystkotorozgrywasięwprzestrzenirealnejwspółistniejącejzprzestrzeniąmagii,fabułachwilamiprzypominabaśńorycerzuzwalczającymsmoki,złemoceiczarodziejskieprzeszko-dy.Jeszczebardziejprzypomina…Iliadę.Tuitamoblężenie,tuitamdwaświaty(bogówiludziuHomera),RinaldozaśpodobnyjestdoAchillesainawettakjakonopuszczanajakiśczaspolebitwy.Mimonawiązańdostarożytności,pragnąłjednakTassodaćpanoramęczasówśredniowiecz-nych.Gdydzieładokonał,zacząłwątpić,czyniedokonałświętokradztwa,mieszająctematwypra-wydogrobuChrystusaztematemmiłościiczarami.

Komedia i tragikomediaWiekXVIItowiekMoliera,popularnośćkomediihiszpańskiegoLopegodeVegiiCydapióraPier-re’aCorneille’a.WiekXVIIjestinteresującyiważnywhistoriidramatu.PrzecieżpoczątekstuleciaprzynosinajwiększedziełaSzekspiraiszekspirowskitypdramatuwydajesięzwycięski.Tymcza-sempodwóchdziesięcioleciachukształtujesiędramatklasyczny,silnienawiązującydoantyczne-go,orygorystycznychwyznacznikachdotyczącychkompozycji.Będąsiętychregułtrzymaćtwór-cyteatralnidługo–ażdoromantyzmu.

Cyd Pierre’a Corneille’a

CzytelnicyDumasaznająteczasy:Fronda,despotycznykardynałRichelieu,trzejmuszkieterowie.WtejatmosferzeżyłitworzyłCorneille–zresztąnależałdoFrondy.JegotragikomediaCydpodbi-łasercaodbiorców,choćniekrytyki.Nicjednakniemogliporadzićkrytycynato,żebohaterutwo-ru–szlachetny,walecznyrycerzRodrygo(Cyd)stałsięulubieńcemdam–itooczywiścieprzesą-dziłosprawę.Idoleto,jakwidać,zjawiskowszechczasów.

HistoriaCydarozgrywasięwHiszpanii,wczasachśredniowiecza,temattakżepochodzizhisz-pańskiejtradycji,boprzecieżCydtohiszpańskiRoland–wzórrycerzaśredniowiecznego.Porazkolejnyzatemspotykamytenmodelbohatera.Dlaczegotakpodobałsiękobietom?Byłtorycerzpiękny,szlachetny,odważny,silny–aprzytymwrażliwy,sercemiałczułeibyłzakochany.Znamyto!Silnyfacetobudowieatletyidelikatnościuczućtostałybywalecsrebrnegoekranu.Ion–takjakRodrygo–makłopotyzeswąmiłością.Wprzypadkurycerzasprawykomplikująsięprzezkwe-stięhonoru–musiwybraćpomiędzymiłościądoChimenyawłasnymhonorem.

Akcjapędzijakszalona–widzowiebarokowiśledząjązentuzjazmem,przeżywająperype-tiemłodejparyipragnąszczęśliwegokońca,czylipołączeniaRodrygaiChimenywbrewwszyst-kiemu.Otrzymajątakifinał,aleprzedtemnajedząsięnierazstrachuizwątpienia.PrzecieżRodrygwimięhonoruswegoojcazabijaojcaChimeny(niemiałproblemuHamleta).Jakmogławydaćsięzamordercęojca?Przeciwnie,terazonapowinnapomścićpamięćswojegorodzica–wjejimie-niuwystępowaćbędzieSankty,drugikonkurent.Obojemłodzistraszliwiecierpią:czujądosiebiemiłość,amuszązesobąwalczyć,muszązsiebiezrezygnować.Wrazznimicierpipubliczność,bosytuacjawydajesięniedorozwiązania.

RodrygtymczasemrzucasięwwirwalkizMaurami,byuzyskaćukojenie,amożeśmierć.Nicztego.Odnosizwycięstwa,stajesięzbawcąojczyzny–aleniemożezdobyćprzebaczeniaChime-ny.Rzeczzostajerozwiązanaprzezpojedynek:RodrygoprzeciwSanktemuwimieniuChimeny.

Bohaterkaznajdujesięwdziwnejsytuacji:pragnieprzegrać,choćnibychcewygrać.Finałjestjeszczebardziejzaskakujący–wbiegaSankty(„Rodrygozginął”–myślimymy,widzowieiChime-na),bohaterkazatemzałamujesię,oznajmiaświatuswąmiłośćdowrogaipragnieniepójściadoklasz-toru.Wówczas–oczywiście–wbiegażywyRodrygo,boonbyłzwycięzcą,leczdarowałżycieSank-temu.Zyskujezatemrękęukochanej,aślubmasięodbyćzarok.Czyniejesttogwałtownyizmien-nybiegwypadków?ByćmożetwórcyniektórychwspółczesnychsensacjiuczylisięodCorneille’a?

Pierre Corneille

Uwaga!

Jerozolima wyzwolona i Don Ki-chot mogą świadczyć o silnym zainteresowaniu baroku średnio-wieczem i ideałami rycerstwa. Don Kichot podejmuje temat ksiąg rycerskich, Jerozolima wyzwolo-na – pierwszej krucjaty. Oba pre-zentują wzór rycerza i propagu-ją rycerskie cnoty. Również Cyd Pierre’a Corneille’a, dzieło z roku 1636, rozgrywa się w średnio-wiecznej Hiszpanii.

O czym jest właściwie Cyd?– O miłości.– O honorze.– O etyce rycerskiej.

Cyd – nowy typ bohatera

BohaterPierre’aCorneille’atoczłowiekzasad,gwałtowny,targa-nynamiętnościami,lecznieprze-jednanywsprawachhonoru.Ce-chąszczególnąjestsilnawolabo-hatera,alejestteżjegozasługą–zostajewkońcunagrodzony.

Uwaga!

Istnieją pewne kłopoty z zakla-syfikowaniem Cyda do gatunku. Tragikomedią zwał go sam autor. Tragedią nie jest – konflikt zawią-zany na wstępie (honor czy mi-łość) okazuje się rozwiązywalny i znajduje szczęśliwy finał. Obec-ność tego konfliktu jest jednak ce-chą tragedii. Nie jest to też utwór trzymający się w pełni klasycz-nych reguł (trzy jedności itp.), ale dość bliski temu schematowi. Mając świadomość tych oryginal-ności – zostańmy przy nazwie tra-gifarsy.

16

Lektury do matury

Molier

Uwaga!

Komedie Moliera to komedie oby-czajowe – dotyczą współczesno-ści autora. Wśród komediowych chwytów na czoło wysuwa się komizm charakterów (choć i sy-tuacji, i słowa też tu znajdziemy). Dlatego tak łatwo wymienić Mo-lierowską paradę niezwykłych po-staci.

Zapamiętaj!Dramat klasyczny:• reguła trzech jedności;• pięć aktów;• najwyżej trzy osoby na scenie• zasada decorum;• „bezkrwawe sceny” – unikanie

scen brutalnych.

Dramat szekspirowski:• odrzucenie reguły trzech jed-

nościł;• sceny zbiorowe;• odrzucenie decorum;• sceny brutalne: mord, zabój-

stwo, pojedynek.

O czym jest komedia Moliera?

Molierstworzyłtypkomediiklasycystycznej;komedii charakterówwyposażonejwgłębokąpraw-dępsychologicznąiobyczajową.TakimutworemjestŚwiętoszek–mistrzowskiestudiumpostaci,któremimoiżwpisanewklimatiscenerięsiedemnastegowieku,stanowiątypyuniwersalnedlakażdejczasoprzestrzeni.

•Akcję swojej sztuki umiejscowił autor w środowisku mieszczańskim. Towłaśnieonostałosięprzed-miotemwnikliwejanalizy,samazaśintryga,dośćprosta,chociażniepozbawionaswoistejdramaturgii,jestjedyniepretekstemdoukazaniaułomnościludzkiejnatury.

•Centralną postacią utworu jest Tartuffe–szalbierzihipokryta,którypodstępemwkradłsiędodomuOrgona,ujmującgoswojąfałszywąreligijnością.Autornieodrazuzapoznajeczytelnikaztąposta-cią,budujewiedzęoniejstopniowo,najpierwzapośrednictwemwypowiedziposzczególnychdomow-ników.Kreśląonidośćkarykaturalny,satyryczno-humorystycznywizerunekTartuffe’a–wielkiegopróżniakaiobłudnika,któremubliższesąziemskieprzyjemnościniżdeklarowanewartościreligijne.Sambohaterwkraczanaterenakcjidopierowtrzecimakcieicałkowiciepotwierdzawcześniejwy-głoszonenajegotematopinie.

•ŚwiętoszekwprowadzakonfliktpomiędzyOrgonemaresztąrodziny.PandomujestbowiemdotegostopniazaślepionypobożnościąTartuffe’a,żeniedostrzegajegowyrafinowanejgrypozorówifałszu,jakiekryjąsiępodmaskąrzekomejpobożności.Naiwny,prostoduszny,uczciwyOrgonstajesięprzed-miotemmanipulacjizestronytytułowegoŚwiętoszka.Niezauważa,żetenpróbujeuwieśćmużonę,chceożenićsięzjegocórką,abyzawładnąćmajątkiem.Ogłupionypozoramiświętości,nieprzyjmujeżadnychkrytycznychuwagnatematTartuffe’a,którystopniowozaczynawypełniaćcałyjegoświat,spychającresztęrodzinynadrugiplan.DopierosprytnyfortelżonyElmiryodsłaniaprzedOrgonemprawdziweobliczeŚwiętoszka.Pełnejdemistyfikacjidokonujejednakkról,któryzjawiasięwnajbar-dziejkrytycznymdlarodzinyOrgonamomencie,kiedytookazujesię,żeTartuffe,wykorzystującna-iwnośćOrgona,wszedłwposiadaniejegocałegomajątku.Władcaodkrywaprawdęorzekomymświę-toszku.Ujawnia,żejestonoddawnaposzukiwanymprzestępcą,mającymniejedengrzechnasumieniu.

•WefekciekomediaMolierawcaleniejesttakbardzośmieszna.Autorzrezygnowałzprzesadnegokomizmu,wypełniającnimprzedewszystkimdwapierwszeakty.Zastosowałprzytymróżnejegotypy,począwszyodkomizmu słowa(cięte,ironicznewy-powiedziDorynyczypowtarzanenieustannieprzezOrgonasłowo„biedaczek”,określająceTar-tuffe’aorazpowiedzenie„coniebonakaże”,ujawniająceślepąufnośćwBożewyroki),przezko-mizm postaci(spotęgowanygłówniewosobieTartuffe’aiOrgonawskutekzabieguhiperboliza-cjicechcharakteru),pokomizm sytuacji (scena,wktórejukrytypodstołemOrgonobserwuje,jakŚwiętoszekpróbujeuwieśćElmirę).

•Niemniejpodwóchpierwszychaktach,utrzymanychraczejwkonwencjihumorystycznej,wzmacniaautordramatyzmsytuacji,wprowadzanawetnastrójgrozy.Tazmianasytuacjiniejestprzypadkowa,uwydatniaprzesłanieutworu.Przestrzegaprzedbezgranicznąufnością,nawetwobecosób,którezpo-zoruwydająsięuosobieniemżarliwejwiary.Okazujesiębowiem,żepodmaskąreligijnościkryjesięfałsz,obłuda,hipokryzja,szalbierstwo.

Utwór,oprócztego,żeobnażazakłamanieibigoterię,ostrzemsatyrydotykarównieżludzinaiwnych,łatwowiernychipoprostugłupich.Orgonotrzymałchybapożytecznąlekcjężycia.Zaswojezaślepie-niezapłaciłchwilągrozy,naszczęściewsceniefinalnejzłozostałoposkromione,adobrozatriumfo-wało,takjaktozazwyczajbywawkomediach,nawettychniedokońcaśmiesznych…

treść

Akt I

SztukęrozpoczynagroteskowascenazPaniąFarnelle–matkąOrgona–wroligłównej.Przedmio-temkłótnipomiędzyniąainnymidomownikamijestpostaćŚwiętoszka.Kobietatawsposóbnie-znoszącysprzeciwubroni„zacnegoczłowieka”przedoskarżeniamioobłudęikłamstwo.Samazaś

Świętoszek Moliera

17

ergo summatura 2016

Bohater komedii Skąpiec, czy-li Tartuffe, stał się symbolem ów-czesnych stosunków społecznych – świętoszkowatej obłudy. Utwór był atakiem na Kościół i religię traktowaną jako narzędzie władzy. Arcybiskup Paryża nie tylko zabro-nił wystawiania sztuki, ale nawet jej czytania.

Autor zawarł w komedii treść i ak-cję z gruntu tragiczną, jednak zła-godził jej tragizm w taki sam spo-sób, jak złagodził budzące w nas odrazę postawy niektórych boha-terów – poprzez ironię, a nawet zabarwienie farsowe zneutralizo-wał elementy ponurego dramatu.

Ze starożytności, a konkretnie z komedii Plauta (o czym świadczy imię głównego bohatera – greckie określenie sknery, chciwca, skąp-ca) zaczerpnął Molier temat na-stępnej swojej komedii Skąpca. Opowiadając losy Skąpca – Har-pagona, przedstawił Molier stu-dium ludzkich namiętności. W ko-medii poznajemy dwa oblicza Har-pagona, jedno odrażające – nie-honorowy, bezwzględny lichwiarz i oszust, twardy, egoistyczny, sa-molubny ojciec, i drugie – komicz-ne: oblicze maniaka, zdziecinnia-łego starca.

Utwór ten ośmiesza również sto-sunki społeczne panujące w ów-czesnej Francji, a także mental-ność i zwyczaje ówczesnych lu-dzi (zawieranie małżeństw dla pie-niędzy, groźba zamknięcia niepo-słusznej córki w klasztorze).

–osoba„porządnaigłębokowierząca”–obrzucarozmówcównajgorszymiobelgami.WtymakciepoznajemywszystkichbohaterówutworuzwyjątkiemŚwiętoszka.Jednakżetoonjestprzedmio-temrozmów.Wszyscyzwyjątkiempanadomunienawidzątego„przybłędy”,węsząfałszijegozłeintencje.OrgonjestwręczzakochanywTartuffie,wychwalapodniebiosajegopobożnośćiuczci-wość.Nakoniectegoaktudowiadujemysię,żechcewydaćzaniegoswojącórkęMariannę,mimożedałjużsłowojejukochanemuWaleremu.

Akt II

Orgoninformujecórkęoswoichpostanowieniach,czymdoprowadzajądorozpaczy.Wymagaodniejpełnegoposłuszeństwa,niechcesłyszećsłowasprzeciwu.MariannazWalerym,zanamowąsłużą-cejDoryny,postanawiajązawszelkącenęniedopuścićdowprowadzeniazamiarówOrgonawczyn.

Akt III

PojawiasięwreszcieTartuffe.Tenczłowiek,wygłaszającyciąglepobożnekazaniaiumoralniają-ceprzemowy,okazujesiępożądaćżonyOrgona.Zalecasiędoniejwsposóbniezwykledosadnyijednoznaczny.ŚwiadkiemjegoamorówjestDamis–synOrgona.PostanawiaonzawszelkącenęskompromitowaćŚwiętoszka.Udajesięzeskargądoojca–tenjednakzapatrzonyw„zacnośćido-skonałość”Tartuffe’aniewierzysynowiwanijednosłowo.Wzburzony,oskarżaDamisaopodłepomówieniaiwypędzazdomu.Świętoszektryumfuje,bowiemzłynasynaOrgonpostanawiaza-pisaćTartuffe’owicałymajątek.

Akt IV

Intrygasiękomplikuje.ElmirzeudajesięnakłonićOrgonadopodsłuchaniajejrozmowyzTartuf-fem.Słynnymi„kobiecymisposobami”udajesięjejnakłonićŚwiętoszkadomiłosnychwynurzeń.Wartododać,żescenatapełnajesterotycznychdwuznaczności,naprzykładkiedyTarftuffemówi:„Ikażdetwezaklęciezniewiarąsięspotka,pókijejniepokonarzeczywistośćsłodka”.Widząc,żeŚwiętoszekwmiłosnymszalerzucasięnaElmirę,Orgonwychodziwreszciezukrycia.Tartuffejestskompromitowany.Orgonwypędzagozdomu.Jednakżesprawaniejesttakaprosta,okazałosiębowiem,żecałymająteknależyjużdoŚwiętoszka.WdodatkuOrgondałmunaprzechowaniepewną„kompromitującą”szkatułkę.

Akt V

Wyjaśniasięsprawaszkatułki.NależyonadoprzyjacielaOrgona,któryjakoprzeciwnikkrólamu-siałuciekaćzkraju.Jeżeliwydasię,żeOrgonprzechowywałrzeczynależącedobuntownika–bę-dziezgubiony.JednocześnieŚwiętoszekprzysyławoźnegosądowegoznakazemeksmisji.Rodzinaznajdujesięnaskrajuprzepaści–tylkokrokdzielijąodupadku.DotegoWaleryprzynosiwieść,żeOrgonmazostaćaresztowanyzazdradę.Kulminacjanastępujewmomencie,kiedypojawiasięnascenieTartuffezoficeremgwardiikrólewskiej–mającympojmaćOrgona.Wszystkozdajesiębyćstracone,kiedyoficernaglearesztuje…Świętoszka.Okazujesię,żekról–któremutenzade-nuncjowałOrgona–przejrzałwmigoszusta,domyśliłsięcałejniecnejintrygi.Pełenzaśwdzięcz-nościzadawnezasługiOrgonawybaczaprzewinieniepopełnionez„nadmiaruprzyjaźni”.Wszyst-kokończysiędobrzeiszczęśliwie.Zakończenieutworujesttrochęnieprawdopodobne–zdajesiębyć„doklejone”nasiłę.Molierjednakżemusiałsztukętakzakończyć–inaczejzkomediiprzero-dziłabysięw…tragedię.

Problematyka „świętoszka”

Komediataniejestzwykłymzabawnym,anitymbardziejbłahym,utworem.Totaknaprawdębar-dzoostrakrytykasiedemnastowiecznejreligijności,anawetsatyraspołeczna.WówczesnejFran-cji,inietylko,niezwyklepopularnebyłonadmierneafiszowaniesięzeswoimiprzekonaniamire-ligijnymi.Molieroskarżyłrodakówohipokryzję–wierzenienapokaz,przywdziewanieobłudnejmaskichrześcijańskiejpokory.Owychświętoszkówbyłowtedybardzowieluitooniprzyczynilisiędo,trwającegopięćlat,zakazuwystawianiasztukiMoliera.

Komedia charakterów

TakrównieżmożemynazywaćŚwiętoszkaMoliera.Pozwalanamnatoniezwykłabarwnośćwy-stępującychwnimpostaciiichniezaprzeczalnykomizm.Zaprzykładmożeposłużyć,rzeczjasna,samTartuffe–obłudnikihipokryta,zakochanywnimnaiwnyitrochętępawyOrgonorazhiste-ryczkaidewotka–PaniFarnelle.Molierumiałniezwykleszybkoicelniescharakteryzowaćkażdąwłaściwiepostać.Zatodziśgowielbią,akiedyśnienawidzili.

Hierarchia gatunków literackichKomedia na początku uznana za gorszą literaturę, przeznaczoną dla gawiedzi, z czasem została no-bilitowana. Prawdziwy renesans przeżyła wraz z rozkwitem kla-sycyzmu w drugiej połowie XVII wieku.

18

Lektury do matury

Komedia obyczajowa

Moliermożebyćśmiałonazwanymistrzemtegogatunku.Aktualneproblemyspołeczneikryty-kaobyczajowościfrancuskiejwiekuXVIInależądojegoulubionychtematów.Autorporuszałjewprawiewszystkichswoichsztukach,międzyinnymiw:Skąpcu,Mizantropie,Szkoleżon,Pociesz-nychwykwintnisiachiDonJuanie.

jak zbudowany jest świętoszek?

Toklasycznapięcioaktówka.Akcjajestjednorodna,całośćdziejesięwjednymtylkomiejscu–domuOrgona.Czasniejestwyraźniepodany–niewydajesięjednak,abyakcjatrwaładłużejniżparęgo-dzin.Możemywięcwnioskować,żeMolierzachowałwswymutworzeklasycznązasadęjednościczasu,miejscaiakcji.Nauwagęzasługujeekspozycja–czylirozpoczęcieutworu.Molierwpro-wadzagłównegobohateradopierowtrzecimakcie.Wcześniejpojawiasięonpośrednio–tozna-czywwypowiedziachinnychpostaci.

Główne postacie:

Bohaterowie negatywni

•Orgon–niezbytinteligentny(wprzeciwieństwiedocałejrodzinyślepowierzyłoszustowi),bar-dzopodatnynasugestie,bezkrytycznieprzyjmującyopinieinnych.Apodyktycznyiczęstookrut-nywobecwłasnejrodziny.

•Pani Pernelle–matkaOrgona.Złośliwa,upartadewotka.Wszystkichkrytykujeibezprzerwypoucza.JestoczarowanaTartuffe’em,onanajdłużejopierasięprzedpoznaniemprawdy.Potępiawszelkie zabawy,szczególnieostrokrytykujezachowaniesynowej.Zazdrościmłodymradościżycia,aswoją złośćwyładowujenasłużącej.

•Wawrzyniec–służącyTartuffe’a.Wprawdzieniepojawiasięwdramacie,aleinformacjeudzielaneprzezDorynęwskazują,żejestrówniezakłamanyjakjegopan.

•PanZgoda–woźnysądowy.PojawiasięuOrgona,abypowiadomićgookoniecznościopuszcze-niadomu.Udajeczłowiekamiłego,uniżonego,wrzeczywistościjestzłośliwyiwyrafinowany.Po-sługujesiępodobnymisformułowaniamijakTartuffe,bezprzerwypodkreślaswojąwiaręwBoga.

Bohaterowie pozytywni

•Elmira–drugażonaOrgona(niejestmatkąMariannyiDamisa).Młoda,świadomaswejurody,inteligentnaisprytna.UdawanarozmowazTartuffe’emwyraźniemęczyją,Elmiranielubinie-szczerości.ZwiązekjejiOrgonaraczejniejestopartynamiłości,lecznawzajemnymszacunku.

•Kleant–bratElmiry,zaprzyjaźnionyzOrgonem.JednaknawetonniepotrafiwyperswadowaćOrgonowiślepegoprzywiązaniadoTartuffe’a.Rozsądny,wdyskusjachcelniekomentujeobłu-dęŚwiętoszka.

•Damis–synOrgona.OdpoczątkubuntujesięprzeciwnarzucanymprzezTartuffe’azwyczajom.Szczery,niekryjeswychuczuć,nienawidzioszustwa.ZaswójataknaTartuffe’azostajewyrzu-conyzdomuprzezojca.Damistopięknyprzykładsynowskiejmiłości–nieżywiłurazydoojca,wrócił,abymupomócwtrudnychchwilach.

•Marianna–córkaOrgona.Posłusznaiskromna.ZakochanawWalerym,niepotrafijednakobro-nićtejmiłościprzedbezwzględnościąojca.GdybyTartuffeniezostałzdemaskowany,toonawła-śniepadłabyofiarązaślepieniaojca–musiałabypoślubićmężczyznę,którympogardza.

•Walery–narzeczonyMarianny,szczerzejąkocha.SzanujeOrgona,mimożetenniezawszetrak-towałgouczciwie.WkrytycznymdlaOrgonamomencieWaleryzachowujesiębardzoodpowie-dzialnie–organizujeucieczkędlaojcaMarianny.

•Doryna–służącawdomuOrgona.Wesołaipełnażycia.Trochębezczelna,wścibska,ironiczna.ProwokujeMariannędobuntuwobecojca,alepotrafiteżzwdziękiempogodzićzakochanych.CzęstotowłaśnieDorynaożywiaakcjęutworu(np.wtrącającswojezłośliwekomentarze).ToDorynajakopierwszaodkrywaprawdziwąnaturęTartuffe’a.

Pisząc pracę o Świętoszku, odwołuj się do• pojęcia komizmu (charakterów,

sytuacyjnego, słownego)• nowożytnej komedii• komedii klasycystycznej

Używaj terminów• uniwersalna wymowa dzieła• ponadczasowy charakter dzieła• komedia charakterów• ojciec komedii nowożytnej• intryga• galeria postaci Molierowskich

Komedia To jeden z podstawowych ga-tunków dramatycznych, którego głównym środkiem artystycznym jest komizm.

Cechy komedii:

• niezbyt poważna tematyka

• pogodna, optymistyczna wizja świata

• akcja bywa skomplikowana, pełna nieoczekiwanych zwro-tów akcji (intrygi!)

• choć celem jest wywołanie śmiechu u widza, może pełnić także funkcje dydaktyczne

Uwaga!Czym jest komedia charakterów?To taka komedia, która eksponu-je główną postać, charakter, a fa-buła jest rzeczą drugorzędną. Cha-rakter z kolei, to charakterystycz-ny typ bohatera, posiada spotę-gowaną cechę, którą reprezen-tuje, taką jak snobizm, skąpstwo czy obłuda. Paradę charakterów przedstawiliśmy wyżej.

19

ergo summatura 2016

świat komedii Molierowskich

„Najstraszliwszycioszadajesięułomnościom,wystawiającjenaszyderstwoświata”–mawiałMo-lier,acowięcej–czyniłtak.Jegokomedieszydzązułomności,jegobohaterowietotypy,którena-dalmożnaspotkaćnaswojejtrasie.

• Świętoszek–Tartuffe.Najbardziejznany,bojestpostaciątytułowąobowiązkowejlektury.Uosobie-niefałszuihipokryzji,człeknapozórpobożnyiprawy–wrzeczywistościchciwyintrygant.Wyko-rzystującswójpłaszczświętości,niszczyiwyzyskujeludzi–pragnietakżeokpićOrgona,któregocał-kiemotumanił.Wpatrzonyw„ideałcnót”Orgongotówoddaćmumajątekicórkę,rzeczjasnazako-chanąwkiminnym.NaszczęścieTartuffesięgnąłtakżepożonęOrgona,dziękiczemuzostałzdema-skowany.WsztuceMoliera–tak,aleczywzwykłymżyciuudałobysięgopokonać?

• Harpagon–toSkąpiec.Każdyznakogoś,ktojestskąpyjakHarpagon.Notujeilośćkontiprocentówzkwotodłożonychnarok,nadwalata.Oddzielnieliczygroszwskarpetkach,oddzielnieobcąwalutęwpodszewcemarynarki.AletojestHarpagonwspółczesny,natomiastMolierowskiposiadałszkatułkęzakopanąwogrodzie,szkatułkę,którastanowiładlańtreśćistnienia.Skąpstwotegobohaterajestwręczobsesją,gotówdlapieniędzyuczynićwszystko,stajesięwkońcuofiarąiniewolnikiemswojegoskąpstwa.

• Hipochondryk–takpowiedzielibyśmydziś.Moliernazwałgo,,chorymzurojenia”.Arganogarniętyjestobsesyjnymstrachemoswojezdrowie,wykorzystujągolekarze,chcegooszukaćdrugażonaitd.,itd.Naszczęściecórkikochajągoprawdziwie,aprawdęobnażybohaterzapomocąmakabrycznegochwytu–udazmarłego…

• Don Juan.Jaknazwaćgosłowemwspółczesnym?Uwodziciel,kobieciarz,flirciarz?Chybapopro-stuDonJuan…Łamałkobieceserca,rozwścieczałojców,ażgowkońculospokarał,bogoodwie-dziłposągkomandora–tatusiauwiedzionejAnny–iporwałbezbożnikadopiekła.Molierniebyłje-dynym,którypodjąłtentemat,wszakDonJuantolegendarnapostaćrodemzhiszpańskichromansówidramatuTirsodeMolina.Czytacypożeraczeserc,buntownicyprzeciwmonogamiijeszczeistnieją?Pewnietak,itobezwzględunapłeć.

• Mizantrop–odludek,człowiekzgryźliwyiwrogonastawionydoludzi.Alcest–wysokooceniawła-snąuczciwość,bardzoniskonatomiastinnych,którymiszczerzepogardza.Akuratkobieta,którąpo-kochał,jestjegoprzeciwiństwem.Wesoła,towarzyska,powiedzielibyśmydziś,,rozrywkowa”wdów-kaCelimenaniechcedzielićznimsamotności.DlategoMizantropsamzdecydujesięnaizolację,sa-motnięnapustkowiuioddalenieodspołeczeństwa.Słowo„mizantrop”pochodzizgreckiego:misán-thro-pos=nienawidzącyludzi.

• Nuworysz.Ambitnymieszczanin,któryzapragnąłbyćszlachcicem,czylipanJourdain(Żurdę).Dziśna-zwanobygomożesnobemalbodorobkiewiczemzaspiracjami.Chciałprzekroczyćgraniceswojejwar-stwyspołecznej.Zatrudniłnauczycieliikrawców,chciałposiąśćprzynajmniejmanieryszlacheckie.Oto-czenienaśmiewasięzniego,zresztąwidowniarównież,bowiempodrodzedorealizacjiswoichmarzeńjestJourdainsprawcąwielukomicznychnieporozumień.Wtymwszystkimbohaterniejestantypatycz-nąpostacią,aniektórejegouwagiokazująsięzaskakujące.Tymczasemświatsięzmienił,kastowypo-działnaszlachtęiinnychzanikł,możenawetniemajużgranicdoprzekraczania…Ajednak,ajednak…

Za co punkty?Za terminy:• komizm językowy• komizm charakteru• komizm sytuacji

Dlaczego to ważny utwór?• jest dobrym przykładem kome-

dii klasycystycznej• jest wzorcowym modelem ko-

medii molierowskiej• jest uniwersalnym utworem o

ludzkich wadach• jest protestem przeciw obłudzie

i hipokryzji

Wielkie komedie Moliera:• Świętoszek,• Skąpiec,• Mieszczanin szlachcicem,• Don Juan,• Mizantrop.

Molier (jean Poquelin)Urodziłsięw1622r.wpowszechnieszanowanejrodziniemieszczańskiej.Zrezygnowałzposadykrólewskiegolokajanarzeczniepewnejkarieryteatralnej,jużoddzieckabowieminteresowałsięteatrem.Skompletowałtrupęteatralną,zktórąpodróżowałpocałymkraju.Byłaktorem,autoremsztukireżyserem.W1965r.powróciłdoParyża.Jegoteatrbardzospodobałsięwładcy,LudwikowiXIV.Otoczonyżyczliwąopiekąkróla,odnosiłsukceszasukcesem.KomedieMolierawywoływałyoburzenieizgorszeniewśródkonserwatywnegomieszczaństwa.JednymzeskandalizakończonymnagonkąnaMolierabyłapremieraŚwię-toszka.Nazywanogo„czartemobleczonymwciałoiprzebranymzaczłowieka,zasługują-cymnakaręognia,zanimdosięgniegoogieńpiekielny”.LudwikXIVzmuszonybyłzaka-zaćwystawianiaŚwiętoszka.Molierzmarłw1673r.,podczasprzedstawieniaChoregozurojeniazasłabłnascenie;wy-niesionogozakulisyitamoddałducha.

Zapamiętaj!

Fałszywy świętoszek, skąpiec, mizantrop, pożeracz serc, nuwo-rysz – prawdziwa reprezentacja ludzkości – nie tylko siedemnaste-go wieku. Molier potrafił podpa-trywać ludzi…

Zauważmy, że wiele kobiecych postaci, jakie stworzył, to kobiety rozsądne, sprowadzające na zie-mię swoich zwariowanych mę-żów. Jego świat – rozjaśniony śmiechem – sprawił, że na chwi-lę znikła filozoficzna i metafizyczna atmosfera baroku.

20

Pytaniaiodpowiedzi

Barokwpytaniach iodpowiedziach1. Omów genezę nazwy, daty graniczne i charakter epoki baroku.

Baroktonazwaoszczególnymrodowodzie,pochodzibowiemodnazwyklejnotu–perłyogrom-nierzadkiejjakości,odziwnych,oryginalnychkształtach,perły,którąwportugalskimjęzykuna-zwanobarocco(dziwny).EpokatrwaławEuropieodkońcaXVIwieku–przezcaływiekXVIIdopoczątkówwiekuXVIII.Oczywiściekształtowałosiętorozmaiciewróżnychpaństwach.Pol-skanaprzykładjakzwyklespóźnionawobecZachodu,przeżywałabarokwnastępującychfazach:

•konieclat80.XVIwieku–lata20.XVIIwieku–prebarok(fazawstępna),•lata30.XVIIwieku–rok1700–rozkwitbaroku,•lata1700–1730–schyłekepoki–czasysaskie.

Jakwidać,wbarokumieścisięcaływiekXVII,aniebyłytoczasyspokojne,leczlatawojenpoli-tycznychireligijnych.WPolscesątoipowstanieChmielnickiego,ipotopszwedzki,iwojnazTur-cją.CzasykrólaJanaKazimierzabyłyogromnieniespokojne,zkoleiczasysaskie(AugustIIMoc-ny)toepokakryzysu.Byłotowięcstuleciepełnedramatówinapięć,pełneśmierci,pożarówigro-zy.Rozpadłsięharmonijnyładrenesansu,ludziestanęliwobecwewnętrznegodramatu:jakąposta-węzająćwobecświata,któryjesttakzmienny,kiedyżycietrwatakkrótko?Czyzgodzićsięzjegoulotnością?Czymożeszukaćtego,cotrwałe,czegoczasnienarusza?Iotobohaternowejepokitoczłowiekpostawionywobecprzemijalności,poszukującywartościtrwałychipewnych,dlategozwróconydoreligii,dlategobliskiideałomwiekówśrednich.Zmianaświatopogląduznalazłaswo-jeodbiciewwymowiesztukiiliteratury.

•Renesanswierzyłwpotęgęczłowiekaistawiałgowcentrumswoichzainteresowań–barokujrzał„kru-chątrzcinę”wystawionąnawichurylosu.

•Renesanswołałoharmonięispokój–barokukazywałdysharmonięiniepokój.•Renesansnaśladowałpięknonatury–barokpragniewyrażaćuczucia.Innesąteżwartości,nadktórymisięzastanawia:jużniesława,urokiżycia,życiegodneispokojne,ale–przemijanie,czas,śmierć,szatan,znikomośćludzkiejegzystencji.

Oto odmienność charakteru obu epok:

renesans•prosperitawgospodarce,wzrostzamożno-ści,handlu,rolipieniądza

•radośćżyciadoczesnego•sława–wiedza–spokój•humanizm,pięknoświata•naśladownictwoświatawsztuce(mimesis)•linearność•formazamknięta•jasność•symetria•człowiekwcentrumhumanizmu

barok•kryzyswgospodarce–tzw.małaepokalo-dowcowa,wojny,zarazy,głódinędza

•niepewność,poczuciekruchościistnienia•mistycyzm–religia–cierpienie•szatan,czas,śmierć,przemijanie•wyrażanieuczućwsztuce(ekspresjonizm)•malarskość•jedność•niejasność•dysharmonia–asymetria•człowiek–kruchatrzcina•nawrótteocentryzmu

2. jak rozumiesz hasło, którym często określa się barok: „przerost formy nad treścią”?

Okresbarokudoczekałsiętejetykietkiprzezto,żetwórcytychczasówskupilisięnaposzukiwa-niunowychśrodkówwyrazu,nowychform,dziękiktórymmożnadobrzewyrazićżyciewewnętrz-neczłowieka, jego lęki,cierpienia,niepewność, rozdwojenie.Barokowyśw.Sebastianmarysy

El Greco, Widok Toledo

Warto pamiętać, że…

filozofię epoki określały

czas, śmierć, marność

jako główne tematy dociekań. Od nich bowiem zależy fortuna – czyli los człowieka.

21

ergo summatura 2016

Wielcy mistrzowie sztuki baroku

Hiszpanie:• El Greco• Velázquez• Murillo

Włosi:• Caravaggio• Bernini (rzeźba)• Borromini (architektura)

Francuzi:• Georges de la Tour• Nicolas Poussin

Holender:• Rembrandt van Rijn

Sztuka flamandzka:• Peter Paul Rubens• Anton van Dyck

twarzywykrzywionebólem,całajegopostaćujawniamęczeńskieskurcze,aniepięknociałaludz-kiego.Barokowaarchitekturajestbogata,pełnaozdób,rozbudowana,poezjadworskazaskakujenagromadzeniemśrodkówstylistycznych,„powykręcanymi”zdaniami,pomysłami,zdumiewają-cymiporównaniami.Rzeczywiście–sztukatejepokima„rosłą”,bogatąinowąformę.Leczczyprzerastaonatreść?Trzebaprzyznać,żetakieokreśleniejestkąśliweioceniadorobekbarokune-gatywnie.Aprzecieżniemożnapowiedzieć,żejestonpustyibłahytreściowo,zeswoimładun-kiemmyślifilozoficznej,zmetafizyką,zciągłympytaniemopozycjęistotyludzkiejwobec„nie-trwałościświatatego”irzeczyostatecznych.CzytającNaborowskiego,Potockiego,myśliBlaise’a PascalaczyBaruchaSpinozy,trudnoposądzićtętwórczośćobraktreści,dlategomożnapowie-dzieć,żebaroktonowa,bogatatreśćwnowej,przebogatejformie.

3. jaki cel przypisywali sztuce twórcy barokowi?

Odmiennyniżichrenesansowipoprzednicy.„Naśladowaćioddawaćharmonięnatury”–tojużnieto.Twórcybarokowitwierdzą,żesztuka(wtymliteratura)musi:„zaskakiwać,wywoływaćzdu-mienieodbiorcy,wstrząsaćjegouczuciami”–słowemspowodowaćszok.Dlategoartystabaroko-wywciąższukanowegopomysłu,używacorazbardziejwyrafinowanychśrodków,stądbierzesięcałyprądpoetyckizwanymarinizmem(konceptyzmem),któryjestwielkąpogoniązawyszukanympomysłem,konceptemiozdobą.Istądefekt:iartyzm,isztuczność!

4. Przedstaw twórców tej epoki.

WiekXVIIbyłepokąwielkichtwórcówiwielkichdzieł.Różniewyglądałotowróżnychkrajach,zewzględunauwarunkowaniapolitycznerodzajwładzy,nasileniekontrreformacji,tradycjeitympodobnesprawy.Najważniejszewydająsięwydarzenianastępujące.

Kolebka baroku – Włochy

• Giambattista Marino–ojciecmarinizmuinaczejkonceptyzmuwpoezji.Zapoczątkowałnowytyppoezjiinowatorskiepodejścietwórcydoniej.Poetapragniezaszokować,zaskoczyćkoncep-tem,prześcignąćinnychtwórcówworyginalnym,pomysłowymprzedstawieniutematuluboso-by.Wkonsekwencjipowstajepoezjakunsztowna,ozdobna,pełnarozmaitychchwytów,zabiegówpoetyckich,nagromadzonychkontrastów,porównań.LubiłMarinoanaforęihiperbolę,wymyślneoksymorony,uderzałwewrażliwośćodbiorcyopisembrzydoty–azachwilęznówpiękna.Ma-rinonależałdopoetówdworskich–opisywałzatemurodędam,uczuciadonich,flirtyiwaśniekochanków.Jegopoezjatakutrafiławczytelniczcegusta,żewielupoetówzaczęłopisaćwtymwłaśnieduchu,awbarokowejEuropieugruntowałsięmarinizm.

• Torquato Tasso–nazywanyteżpoetąschyłkowegorenesansu,tworzyłbowiemwIIpołowieXVIwieku,alewjegoeposiejużwieleznaleźćmożnacechbarokowych.Jerozolima wyzwolona stajewrzędziewielkicheposów,dotyczyzaśwyprawykrzyżowej,sięgazatemwgłąbśrednio-wiecza.Cierpieniebohaterów,niepokój,tajemniczość,baśniowość,uczuciowośćdziełasytuujegobardziejwbarokowejniżwharmonijnejpoetycerenesansu.

Klasyczna Francja

Francja kardynałów (Richelieu,Mazarini) i Ludwików (odXIV poXVI) odcina się nama-pie barokowejEuropy.Narasta tu absolutyzmkrólewski, dwór francuski staje sięwzoremdlainnych, etykieta,wystawność, stroje, polowania, romanse…Wdziedzinie literatury i sztuki –zwróciłasięFrancjaraczejkuwzorcomklasycznym.Iotonajważniejszejejdzieła:

• Komedie Moliera.Wrozwojugatunku–milowykrok,postaćMolierazajmujeważnemiejscewsze-reguludziteatru.Wydajesię,żedwanajważniejszenazwiskatwórcówteatrówwiekuXVIItowła-śnieMolierweFrancji,aSzekspir(sampoczątekwieku)wAnglii.NajsłynniejszekomedieMolierato:Świętoszek,Skąpiec,Mieszczanin szlachcicem, Don Juan,Mizantrop.

• Cyd Pierra Corneille’a.Tragikomediapowstaław1636roku,ajesttokolejnedzieło,któregoakcjęumieszczonowśredniowieczu.

• Tragedie Jeana Racine’a –wtym Fedra.Racinetotypowyprzedstawicielfrancuskiegoklasycyzmu–pisałtragedie,wierszeklasycznymregułom,nawetwtreścipodejmowałwątkiantyczne.

• Jean de La Fontaine–słynnyfrancuskitwórcabajek,doliteraturywprowadziłtzw.„bajkęzwierzęcą”.Głosiłpochwałękrótkichutworówipotrafiłzawrzećwnichwielemądrościoczłowieku.Przypomninamsię,kiedyprzyoświeceniubędziemyopracowywaćbajkinaszegoklasyka–IgnacegoKrasickiego.

Bernini Apollo i Dafne

22

Pytaniaiodpowiedzi

• Nicolas Boileau – Sztuka poetycka.Wartozapamiętaćtonormatywnedzieło(skojarzzPoetyką Ary-stotelesa).Dziełonormatywnetotakie,któreustalanormytworzenia,podajeprzepisynarozmaitega-tunkiliterackie,stosownośćstyluitp.Sztuka poetycka Boileau(czyt.Bualo)stałasiętakimpodręczni-kiempoetównawielelat.Oczywiście–preferowaławzorceklasyczne.Dopieroromantyzmpokażeświatu,żewcaletakbyćniemusi,żemożnatworzyćzupełnieinaczejniżżyczysobietegopanBoileau.

Hiszpański „złoty wiek”

WHiszpaniiXVIIwiekuszalałakontrreformacja,tworzyliwielcymalarzemiaryVelazquezaiElGreco,budowanosiedzibęcesarską–Eskurial,i…powstawaływażnedlakulturyEuropydziełaliterackie:

• Don Kichot z Manchy Miguela Cervantesa–topowieśćoszlachcicu,któryzbytwieleprzeczytałksiągrycerskichiwyruszyłwświat,bywalczyćzwiatrakami–olbrzymami.DonKichot,donkiszote-ria,walkazwiatrakamipozostałynazawszewnaszejświadomościimowie.

• Dramaty Lopego de Vegi –np.Rodryg,ostatni z Gotów.• Dramaty Calderona de la Barca–np.Książę niezłomny.• Poezja: np.Luis de Gongora.

Hiszpańskapoezjabarokowauznawanajestzatrudną:łączykunsztibogactwoformyzfilozoficz-nymprzesłaniem.Pełnajestaluzjidomitologii,zawieraprzesłaniereligijne,aodczytanieichutrud-niaskomplikowanakompozycjastrof.

Anglia

• Szekspir DlaczegoSzekspir,skoroomawiasięgowrenesansie?OtóżSzekspirjesttwórcąprzełomuijakotakistwarzapotomnymtrudnościz„zakwalifikowaniem”doepoki.Wjednympodręcznikuumiesz-czasięgowrenesansie(choćbydlatego,żeczłowiekjestwciążwcentrumszekspirowskiejuwagi,aHamletczaseminterpretowanyjestjakotypowyprzykładczłowiekarenesansu).InnepodręcznikiposiadająSzekspirawpisanegowbarok.PrzecieżnajwiększedziełaprzypadająnapoczątekXVIIwieku,przecieżludzkienamiętnościicierpieniawypełniajątragedie,akompozycyjnieSzekspirodwzorcówklasycznychjestbardzo,bardzodaleki.Cóżznimzrobić?Żyłwlatach1564-1616.ŚwiatzawdzięczamurefleksjęnadzbrodniąMakbeta,rozterkąHamleta,zazdrościąOtella…Byłwielkąindywidualnością.Myślę,żewystarczyumiećwskazaćwartościjegodzieł.Ażył–naprzełomieepok.

John Milton – Raj utraconyAutorpodejmujewRaju utraconymtemat,zaktórymprzepadaliludziebaroku:szatan,piekło,wy-gnaniezraju.Uważał,żehistoriaAdamaiEwyniemniejgodnajestpoematubohaterskiegoniżwoj-nystarożytne.Opowiadawięctęhistoriębiblijnąhomeryckimstylem.Literaturazawdzięczamujedenznajciekawszychportretówszatana–zbuntowanegoanioła,inteligentnego,przypominają-cegowalecznegorycerza,czasemzaśuczonegoteologa.UMiltonadiabełposiadaskrzydła,płyn-nąpostaćidziwneciałozwane„substancjąniebieską”.Czywiesz,żeniezwykłeilustracjedoRaju utraconegoMiltonastworzyangielskipoeta–malarzWilliamBlake?Nastąpitowprawdziezastolat,aleodtądbędątowarzyszyćdziełuMiltona.

Angielska poezja metafizycznaTworząjąJohnDonne,GeorgeHerbert,HenryVaughan.Toprawdziwiebarokowapoezja:wymagapracyintelektu,wikłaswojeprzesłaniawskomplikowanąformę,traktujeoprzemijalności,osła-bościczłowiekaijegokondycji.Człowiek–togarśćprochu,jegoduszasplamionajestgrzechem,umiłowaniemzłudnejmaterii.PoecimetafizycznipróbująznaleźćdrogędoBoga,określićśmierć,zdefiniowaćinazwaćmiłość.Donne’azwiesiępoetąmiłości,Herberta–poetąśmierci.

5. Co to jest? Objaśnij nazwy: manieryzm, rokoko, marinizm i gongoryzm.

•Manieryzmemokreślasięprzejściowyetappomiędzyrenesansemabarokiem.WykwitłweWłoszech,wXVIwieku,wkulturzedworskiej.Tomanieryzm(czytowopozycji,czywpragnieniudoprowa-dzeniadodoskonałościrenesansowegoumiłowaniaformy)zaproponowałbogactwowdekoracyjno-ści,wyrafinowanieformy,ekspresjęuczucia.Wprowadzawątkifantastyczne,zaskakującepomysły.PrzykłademmanieryzmuwliteraturzesądziełaTassa.

Gatunki uprawiane w barokowej Europie:

• sonety – Szekspir;• komedie – Molier, Lope de

Vega, Corneille;• tragedie – Szekspir, Corneille,

Racine;• epos – Tasso, Milton;• tragikomedia – Corneille;• bajki – La Fontaine;• powieść – Cervantes;• do tego w Polsce rozwinie się

pamiętnikarstwo!

Epoka baroku ma swoistą złożoność stylu:

• manieryzm ornamentyka, wyrafinowana forma

• barok dysharmonia, kontrast, bogac-two formy

• rokoko piękno, lekkość, wdzięk ma-łych form

Poezja metafizyczna

– zamknięto w niej ideologię ba-rokową, przeświadczenie o zniko-mości życia, przemijaniu, śmierci.

Calderona de la Barca

23

ergo summatura 2016

•Rokokotoostatnia,późnafazabaroku–jegorozkwitprzypadanalata1720–1780.Określasiętakstylwsztukachplastycznych,wliteraturze,architekturze,dekoracjiwnętrz,anawetjesttomoda,któ-rawkradłasiędostylużyciaówczesnych(już20.lataXVIIIwieku)Europejczyków.Nazwaroko-kopochodziodrocaille–ozdobnej,oryginalnejmuszli.Charakteryzowałosięrokoko(podobniejakowamuszla)lekkością,falistąlinią,płynnościąform,upodobaniemdoegzotycznych,np.chińskichmotywów.Wliteraturzestyltenobjawiłsięwsympatiidoformulotnych,uderzającychpointą,„lek-kich”–jaknp.anakreontyk.

•Marinizmjestkierunkiemwpoezjibarokowejzapoczątkowanymiutworzonymprzezwłoskiegopo-etęGiambattistęMarina,iodjegonazwiskapochodzinazwa.Inaczejmówimyteż„konceptyzm”,bogłównezałożenietejpoezjibrzmi:zaszokowaćodbiorcęnowymkonceptem(pomysłem).Wzakresieformypoecimariniściużywalidużorozmaitychchwytówpoetyckich:anafor,antytez,paradoksów,inwersji,gdyżchcielizaprezentowaćsięjakomistrzowiesztukipoetyckiej.Wzakresietreściczęstopodejmowali„dworskie”tematy–np.miłość.ManieratwórczaMarinaznalazławielunaśladowców,wPolscenp.JanaAndrzejaMorsztyna.

•Gongoryzmtonazwakierunkuwbarokowejpoezjihiszpańskiej–odnajważniejszegojejtwórcyLu-isadeGóngoryArgote.Możnaspotkaćinnąjeszczenazwętegokierunku:kultyzm.Kultyzmwpew-nejmierzepodobnyjestdomarinizmu–takżedążydozaszokowaniaodbiorcy,posługujesięskompli-kowanymikonstrukcjamiskładniowymiimetaforycznymi.Dotegodochodzipoważne,czasemtrud-nedorozszyfrowaniaprzesłanie,aluzjedoantyku,neologizmyitp.

6. Co wiesz na temat filozofii Kartezjusza?

Pohumanizmiedominującymkierunkiemfilozoficznymkońcarenesansustałsięrównieżzasię-gniętyzantykusceptycyzm.Tadziwnaprzemiana–drogaodoptymistycznejhumanistycznejwi-zjiświata,dosceptyckiegozwątpieniawmożliwościpoznawczeczłowieka–byławynikiemkry-zysuhumanizmu,stanowiącegoczęśćwielkiegokryzysukultury,jakimiałniewątpliwiemiejscenaprzełomieXVIiXVIIstulecia.Porenesansowysceptycyzm,jakwiększośćfilozofiiczasówkry-zysu,szybkojednakmusiałustąpićmiejsca„nowemu”,araczej–jakzobaczymypóźniej–„no-wym”.Działosiętakrównieżdlatego,żezachodziłostrykonfliktmiędzyowąniewiarąsceptykówwmożliwośćpoznaniajakiejkolwiekstałejiobiektywnejprawdyazjednejstronywiarąchrześci-jańską,z drugiej zaśpotrzebamistojącejuproguswoichwielkichczasównauki.

Pierwsze„nowe”nadeszłowrazzKartezjuszem.Tenfrancuskifilozof(1596-1650,pełnenazwi-sko–RenéDescartes)rozpocząłswojądziałalnośćodposzukiwaniastałejiniezaprzeczalnejme-todydochodzeniadoprawdy.Wedleniego,wpracynaukowej,atakżewogólewpoznaniu,miarąpewnościwiedzybyłajejjasnośćiwyraźność.WzwiązkuztymKartezjuszpostulowałsprowadze-niewszystkichrozumowańpoznawczychdorozważańdziałającychwedlematematycznychwzo-rów,ideałemzdawałamusięanalitycznametodadowodzenia.Uważał,żewszystkiecechyrzeczy,całąonichwiedzęmożnauzyskaćzbadaniaichkształtuiruchu.Wartozauważyć,żejaknaswo-jeczasy,metodaDescartes’abyłabardzonietypowa–iracjonalistyczna.

JednocześnieKartezjuszzająłsięjednymznajpoważniejszychproblemówówczesnej(adzi-siejszejwłaściwieteż)filozofii–czyliodpowiedziąnasceptyckieargumentydotycząceniemoż-nościustaleniaprawdynatematnaszegoistnienia.Argumentyte,wdużymskrócie,sprowadzałysiędotrzechspraw:•Pierwsząbyłfakt,żeistniejąprzecieżzłudzeniazmysłów–niekiedyudajenamsięjezauważyć–aniemożemynijakudowodnić,czyczasemnieulegamyimprzezcałeżycie.

•Drugiargumentdotyczyłniemożnościudowodnienia,czyżyjemynajawie,czyweśnie–czybu-dzącsię,przypadkiemniezasypiamy.

•Trzecipolegałnakolejnejniemożności–tymrazemustalenia,czyabyniejesteśmybezprzerwywprowadzaniwbłądprzezjakąśpotężniejsząodnasistotę–czyniejesteśmypionkamiprzesuwa-nymidowolnieprzezjakąśgigantycznąsiłę.

Kartezjuszzaproponowałswojerozwiązanie.Wyszedłwnimzzałożenia,żeowszem,rzeczywi-ścieniemożemyodpowiedziećnatepytania–samjednakfakt,żejezadajemy,świadczyona-szymbezsprzecznymiautonomicznymistnieniu.Tojestwłaśnieowosłynne„cogito, ergo sum” (myślę,więcjestem).

Wtensposób–oparciemwzwątpieniustajesięsamowątpienie–czylimyślenie.Wtenspo-sób–drogądoprawdystajesięsceptycyzm.UczynieniefaktumyśleniapodstawowymzałożeniemfilozofiiiteoriipoznaniabyłowielkimposunięciemKartezjusza–bardzozresztąowocnymwda-lekoposuniętychskutkach–tojegonazywamydziśojcemracjonalizmu.

Ustaliwszyswą„metodę”ipowyższezałożenia,Kartezjuszprzystąpiłdokonstruowaniarozbu-dowanegoiobejmującegowszelkieówczesnezagadnieniasystemufilozoficznego.Dlanasjednaknajważniejszyjestwłaśniepoczątekjegorozumowań–stanowiącypoważneodkryciefilozoficzne.

Egzystencjalizm,

kierunek dwudziestowiecznej filo-zofii odwołał się do refleksji pas-calowskiej? Odżyła wizja czło-wieka jako słabej trzciny, samot-nej w kosmosie, świadomej swo-jej niewiedzy – i wciąż zadają-cej pytania, na które nie ma od-powiedzi.

Egzystencjaliści dodali: człowiek jest wolny, ale ta wolność jest mu ciężarem – bowiem jest samotny i zagubiony we wszechświecie.

Kartezjusz

Czy kojarzysz?

• Myśl kartezjańską z poezją współczesną? Na pewno tak, przecież jeden z najsłynniejszych cykli poezji współczesnej nosi tytuł Pan Cogito. Zbigniew Her-bert nieprzypadkowo tak wła-śnie nazwał głównego bohate-ra – Pan Myślę.

• Znawcy poezji Białoszewskie-go przytoczą z kolei wiersz pt. Wywód jestemu – bardzo inte-resującą poetycką interpretację pewnych założeń filozofii Karte-zjusza.

• Już wkrótce, przy okazji litera-tury francuskiego oświecenia, czytać będziecie powiastkę filo-zoficzną Woltera pt. Kandyd.

• Otóż w tej to powiastce Wol-ter wykpił optymistyczną filo-zofię Leibniza i jej hasło o „naj-lepszym z możliwych światów”. Kandyd osobiście sprawdzi, że naszemu światu daleko do do-skonałości i teoria Panglosa (czy-li właśnie Leibniza) zostanie skompromitowana.

24

Pytaniaiodpowiedzi

7. Przedstaw zarys poglądów filozoficznych Blaise’a Pascala.

Dwiesązwłaszczakwestie,októrychniewolnoniewiedzieć,jeślichodziofilozofięPascala.

• Pierwsza tyczysięistnieniaBoga–jesttosłynnyzakładPascala–jegograzBogiem,którązapropo-nowałwdzielept.Zakład.GrazBogiemprzypominaorłaireszkę.BógjestalboBoganiema–sta-wiamynajednozdwojgaiczekamy–cosięokaże?Otóżjeślipostawiliśmyna„Bógjest”–iOnrze-czywiściejest–wygraliśmywieczność!AjeśliGoniema–niestraciliśmynic.Ajeślipostawiliśmyna„Boganiema”?Cóż,jeśliGorzeczywiścieniema–nicniezyskujemy,ajeślijest–przegraliśmyswojąwieczność.CaływywódPascalaujawniazatem„opłacalność”wiarywBoga;wreligiiposzu-kujeonoparciaitrwałości.

• Druga kwestiadotyczykondycjiczłowieka–„Człowiekjesttrzcinąnajsłabsząwprzyrodzie,aletotrzcinamyśląca”.Człowiekjestsłaby,kruchy.Zdanynawichury,niewiedzęiśmierć.Cóżróżnigoodinnychistot?Otóż–wedlePascala–świadomośćswojejnędzyisłabości:„Alegdybynawetwszech-światgozmiażdżył,człowiekbyłbyitakczymśszlachetniejszymniżto,cogozabija,ponieważwie,żeumiera–iznaprzewagę,którąświatmanadnim.Wszechświatnicotymniewie”.Cowięcej„niejestaniołem,anibydlęciem,cierpinaniemocdowiedzeniaimaniezwalczonepoczucieprawdy”.WnioskiPascalatakpasujądobarokowejideologii.Niczymwedługniegosąwartościdoczesnegoświata,słabajestkondycjaistotyludzkiej:„Szukamyszczęścia–aznajdujemyjedynienędzęiśmierć”.

NajważniejszejegodziełoPascala–Myśli.

8. Przedstaw poglądy Innych filozofów XVII wieku.

Gottfried Leibniz

Dlaczegooptymistyczny?Bowiemgłosił,iż„żyjemynanajlepszymzmożliwychświatów”.Le-ibnizbyłczłowiekiemniezwyklezdolnymibardzowykształconym.Wielepodróżował(równieżwsłużbiedyplomatycznej),kontaktowałsięzwielkimitegoświata,otrzymywałtytułyidowodyuznania.Ale–umarłnadworzewHanowerzeopuszczonyisamotny…Wolterwkrótcewyśmiałjegooptymistycznąteorię.ALeibnizpoprostuwierzyłwwielkąharmonięwszechświatastworzo-negoprzezBoga.Najprościejmówiąc,uznał,żeBógstwarzającwszechświat,musiałprzyjmowaćzaustalonepewneprawaicechy,iwszystko,costwarzał–dostosowywaćdomisternejstruktury.Wtensposóbpowstałświatnajlepszyzmożliwych,ustalonywobeckoniecznychuwarunkowań.Natymżenaszymświecie„wszystkoskończysiędobrzedladobrych,aźledlazłych”.Złobędzieukarane,dobronagrodzone.Byćmożefaktyczniebyłzbytwielkimoptymistą?

Baruch Spinoza

Wyklętyprzezgminężydowską,samotnySpinozanależydonajwiększychfilozofówNider-landów.Zostałobłożonyklątwązapoglądy:aniwyznawcyreligii żydowskiej,aniKościółka-tolickiniepogodzilisięzpomysłem,żeBibliajestlitylkodziełemludzkim,nieboskim.Spino-zainaczejułożyłsobieżycie:zająłsięszlifowaniemszkiełoptycznych,spokojnymbytemi…wielkąfilozofią.Nigdysięnieożenił,umarłnagruźlicęwwieku44lat.

ToSpinozaogłosił,żewolnośćpoleganazrozumieniuzewnętrznychkonieczności,regułyfunkcjo-nowaniaprzyrody.ABóg,wedługSpinozy,towłaśnieprzyroda–„substancja”działającazgodniezeswymiprawami,samawsobie,przeznikogododziałanianiezmuszana.TylkoBógistnieje,za-temnaprawdę–istniejewewszystkim,awszystkowBogu.–„Istotaczłowiekajestwięcczymś,cojestwBoguicobezBoganiemożeistniećanibyćpojęte…”.

NajważniejszedziełoSpinozy–Etyka

Franciszek Bacon

Anglik–miłośnikwiedzyiideiużytecznościdziełludzkichdlaspołeczeństw.Cywilizacjaludzkamazależećodpostępunauki,uznawałteż,żewiedzaireligiapowinnybyćrozdzielone.

Galileusz

Włoskiuczony–wyznawcateoriiKopernikaoukładzieheliocentrycznym,dowodził,żetoZiemiaobracasięwokółSłońca.PrześladowanyprzezKościół,jakwiemy,publicznieodwołałswoje„he-rezje”,aletradycjaprzypisałamuprzekornezdanie,któremiałpowiedziećcichopowygłoszeniuswojejmowy:„Ajednaksiękręci”.

Baruch Spinoza

Gottfried Leibniz

Blaise Pascal

25

ergo summatura 2016

John Locke Angielskimyśliciel,żyłwwiekuXVII,leczjegoteoriestałysiępodłożemfilozofiioświeceniowej.ToLockejestautoremobrazowegoporównaniaczłowiekadoczystejtablicy–tabularasa.Uwa-żałżeczłowiekrodzisięczysty,adopierożycieidoświadczeniekształtujego,zapisująctęmeta-forycznątablicę.

9. jaki był stosunek siedemnastowiecznych twórców do antyku?

Napierwszyrzutokazdawałobysię,żezrywającyzrenesansowympojmowaniemświatabarokowiartyścizrywajątakżeztradycjąstarożytności.Tymczasemwcaletakniebyło!Zacznijmyodtego,żetrudnomówićnawetojakimśtotalnymzerwaniuzdokonaniamirenesansu–klasycystycznawi-zjasztukinastałejużzagościławświadomościkulturowej.Powiedzmysobiebardzoważnąrzecz,októrejzapominasięczęstowszkole–wieksiedemnasty,toczasnietylkobaroku,aleiklasycy-zmu–weFrancjinawettotendrugiwłaśniebyłnurtemdominującymwsztuce.Wmyślzaśpo-etykiklasycystycznejtwórcapowinienrealizowaćantycznezadaniasztuki,podrugiezaś–odwo-ływaćsiędostarożytnychwzorówitematów–conieróżnisięzbytnioodhumanistycznej,rene-sansowejwizjitworzenia.

Zkoleipisarzeiartyściściślebarokowitakżenieodżegnywalisięodantyku.Coprawdastarożytnapoetyka–zasadyharmoniiiumiaru,naśladowanianaturyiodpowiedniościstylu,jakiklasycznyideałpięknazostałyprzeznichodrzucone.Motywymitologicznejednaknadalnależałydoulubio-nychtematówsztuki,jakchoćbyulubionymitbarokowychtwórców–oWenusiAdonisie.Utwo-rybarokowepełnesązresztąmitologicznychpostaciinawiązańdowierzeńGrekówiRzymian.Jeszczejedendowódnato,żewrozwojukulturynicniedziejesięwedługustalonegoschematu.

10. scharakteryzuj osobowość i twórczość Moliera.

Molier – to artystyczny pseudonim najważniejszego komediopisarza francuskiego II połowyXVIIwieku – twórcy obyczajowej klasycznej komedii francuskiej.Był człowiekiemowiel-kiej sile oddziaływania: potrafił „zabijać śmiechembrzmiącym ze sceny”.Występował prze-ciwko obłudzie i nikczemności,wyszydzał głupotę i zaślepienie. ŻycieMoliera było nieła-twe i obfitującew różnewydarzenia.Kilkanaście latwłóczył się z trupą aktorską po prowin-cjach, po powrocie doParyża założył tu teatr („KomediaFrancuska”, po dziś dzień pierwszascenaParyża).Oskarżony był nieraz o niemoralność, skandalizującemałżeństwo zmłodąAr-mandąBejart – nie było udane.Bywało, że z opresji ratowałMoliera samkrólLudwikXIV. Słynneutworykomediopisarzato:Pocieszne wykwintnisie, Szkoła żon, Świętoszek, Skąpiec,Don Juan,Mieszczanin szlachcicem, Mizantrop czy Skąpiec.Sątokomediedziśjeszczecieszącesiępo-pularnościąigranewteatrach.ŚmierćMolierabyłasymboliczna–umarłbowiempodczasprzed-stawieniaswojejsztukiChory z urojenia.CharakterystycznedlatwórczościMolierajestto,żete-maty(anadewszystkobohaterówsztuk)czerpałzżycia,zewspółczesności.Byłbystrymobserwa-torem,podpatrywałświat,dziękitemuuzyskiwałświetneefektykomiczne.Satyra–czylirzeczy-wistośćwkrzywymzwierciadle–stałasięistotąjegosztuk.AżeżyłwczasachznamienitegoKró-laSłońce,epokadostarczyłamuarcyciekawegomateriału.

11. Czy Moliera możemy nazwać twórcą komedii nowożytnej?

Conowego,odkrywczegowprowadziłMolierdoswojejtwórczości,żemożemygonazwać–twór-cąnowożytnejkomedii?

•Przedewszystkimswobodnietraktowałregułypoetyckie,dostosowującjedopotrzebswoichutwo-rów.Łączyłwnichróżnerodzajekomizmu:intrygi,charakteru,sytuacji.

•JednązcechcharakterystycznychwkomediachMolierajestindywidualizacjajęzykabohaterów.Wjegoutworachpojawiająsiępostaciezwspółczesnegomużyciacodziennego(lokaje,służące).Mająonejednaktakwyrazisterysypsychologiczne,żenabierająwymiaruponadczasowego.Ciprzedstawicie-lepospólstwaposługująsięswoim,potocznymjęzykiem,cobyłosprzecznezprzyjętymikanonamipoetykiklasycznej.

•NiewymyślałMolierskomplikowanych,nierealnychintryg,tylkoośmieszałto,cowidziałwokółsie-bie,jaksampowiedział:zacelpostawiłsobie„ściganiezapomocąuciesznychobrazówbłędówepoki”.

•Odbiorcówczęstozaskakiwałzakończeniemswoichsztuk,wielekroćnieumotywowanymrozwojemakcji.Moliermiałwielunaśladowcówikontynuatorów.

Uwaga!

Czym jest komedia charakterów? To taka komedia, która eksponu-je główną postać, charakter, a fa-buła jest rzeczą drugorzędną. Cha-rakter z kolei, to charakterystycz-ny typ bohatera, posiada spotę-gowaną cechę, którą reprezen-tuje, taką jak snobizm, skąpstwo czy obłuda. Paradę charakterów przedstawiliśmy wyżej.

Molier był wybitnym komediopi-sarzem, można go śmiało nazwać twórcą komedii nowożytnej. Aby to udowodnić, należy cofnąć się do jego poprzedników, po czym odwołać się do przykładów. Przed Molierem komedie pisali: Arysto-fanes, Plaut, Terencjusz, Szekspir.

John Locke

26

Pytaniaiodpowiedzi

Kto pisał komedie przed Molierem?

KomediajakogatunekliterackiwywodzisięzestarożytnejGrecji,nazwatapochodzioddwóchsłów:komos–radosnypochódiode–pieśń.Pierwowzoremkomediibyłyradosnepochodyześpie-wemswawolnychisatyrycznychpioseneknacześćbogawinaiurodzajuDionizosa.Najbardziejznanychstarożytnychkomediopisarzybyłotrzech.

•ZGrecjipochodziłArystofanes–twórcakomediiocharakterzesatyrycznym,politycznymorazoby-czajowym.Zjegoutworównależywymienić:Chmury,Ptaki,Żaby.

•WRzymiemieszkałPlaut–twórcakomediipomyłekifars,atakżeTerencjusz,komediopisarz,któ-regowszystkiesześćkomediizachowałosiędodziś.

WczasachodrodzeniakomediepisałWilliamSzekspir–stosowałonwswoichutworachtradycyj-nerodzajekomizmu:komizmcharakterów,komizmsytuacjiikomizmsłowny.

12. „świętoszek” Moliera – określ wymowę utworu oraz rodzaje komizmu.

Ocelu,wjakimpisałtękomedię,Moliersampowiedział:„mierzętylkowobłudę”.Nieuchroniłogotozresztąprzedkrytykąiszykanamitych,którzyujrzelisiebiewnegatywnejpostaciŚwiętosz-ka.Moliernaraziłsię,bopotępiłwyraźnieszalbierstwoorazzaślepienieigłupotę.Śledząclosybo-haterówkomedii,wyczuwamy,żeniechodzituojednostkową,rodzinnąsensację,leczozjawiskoszerszespołecznie.Fabułajestprzecieżdośćprosta.ObłudnikTartuffewkradasiędorodzinyOr-gona,zupełnieogłupiagopozoremświętości,atakżejegomatkę–paniąPernelle,ograbiago,chcemuuwieśćżonęiożenićsięzjegocórką–Marianną,zaręczonązeszlachetnymWalerym.UmysłOrgonaogarniętyjestzaćmieniem,jesttopostaćobezwładnionaprzezŚwiętoszka.Sytuacjęratu-jeżonaOrgona–ElmiraijejsprytnasłużącaDoryna–inscenizują„naoczne”świadectwoobłudyTartuffe’a,wktóreOrgonmusiuwierzyć.Faktemjest,żerozsądekisprawiedliwośćprzychodzątutakżeodkróla–toukłonMolierawstronęwładcy.Obłudaiszalbierstwo,dewocjazostajązwycię-żoneiwyśmiane,leczprzytymautorujawnia,jaksągroźne!

Molier operuje trzema rodzajami komizmu:

•komizmemsytuacji,•komizmemcharakterologicznympostaci•komizmemjęzykowym(słowa).

Otoprzykłady.KomizmsytuacjinastępujewkluczowejscenieVII,gdyTartuffejużujmujewra-mionaElmirę,lecztaodsuwasięnabokiodsłaniaswojegomęża–Orgona.KomizmcharakterureprezentujeOrgon–spotęgowanecechyzaślepionegodewotapowodują,żesłowalubgestyOr-gonabudząśmiech.KomizmsłowazauważasięwwieluwypowiedziachDoryny,równieżwutar-tym,powtarzanympowiedzonkuOrgonaoniebiejakodecydującejsile–„Conieborozkaże”czywpełnymczułościokreśleniu:„biedaczek”,stosowanymdoobłudnika–Świętoszka.

Świat postaci Molierowskich

Miłośnicykomediibeztruduwybrnąztakiegopytania:Molierstworzyłbowiemcałyszeregposta-cicharakterystycznych–znanychnawetwówczas,gdyutwórmistrzapozostajenieznany.Wiemy,cooznaczazarzut:„jesteśskąpyjakHarpagon”albo„ależzniegoDonJuan”…Conajciekawsze:nicsięniezmieniło.TypyszykanowaneprzezMolierawciążnapotykamy,chociażonobserwowałswójwiekXVII,amyżyjemywXXwieku.Możnawciążspotkaćnaswejdrodzeharpagona,mi-zantropa,DonJuana,czasemmożnaobejrzećgowlustrze…Któregoznich?

• Harpagon–togłównybohatersztukipt.Skąpiec.SkąpstwoHarpagonawydajesięchorobliwąobse-sją:żyjemyśląoswojejszkatułcezpieniędzmi,posiadaniestajesięgłównąideąjegoistnienia.Cóżbowiemmyślećoczłowieku,którygotówoddaćswojeszczęściezanoweubranie?

• Don Juan–największychybawliteraturzeuwodziciel,postrachsercniewieścich,zostajewfinalesztu-kiprzykładnieukarany.Molierprzestrzegazatemprzedniestałościąilekceważeniemcudzychuczuć,przed„kolekcjonowaniem”kochanekiporzucaniemichjakznoszoneubrania.Ajednaktypuwodzi-ciela,którynastałezamieszkałwliteraturze,częstoniejestpotępianyprzezodbiorców–bywasympa-tycznym,przystojnymnicponiem,któremudamynawidowniłatwowybaczająkrzywdydamnascenie.PrzyMolierowskimDon Juaniewartodostrzeccośjeszcze:otorodzisięlibertyn.Jużwkrótce(wiekXVIII)będziepostaciącharakterystycznądlamodnychsalonów.Wyzutyzzasadmoralnych,pozba-wionyskrupułów,więcej:pławiącysięwrozpuścieiszukającycoraztonowychpodniet.

Jeśli chodzi o dzieła, koniecznie trzeba zobaczyć:

• Złożenie do grobu – Caravaggia,

• Ekstazę św. Teresy – rzeźbę Berniniego,

• Nocną straż – Rembrandta van Rijn,

• Wykład anatomii doktora Tul-pa – Rembrandta van Rijn,

• Panny dworskie – Velázqueza,

• Widok Toledo – El Greca,

• Marię Magdalenę – de la Toura,

• Natchnienie poety – Nicolasa Poussina,

• Trzy Gracje – Rubensa.

Caravaggio – Złożenie do grobu

de la Toura – Maria Magdalena

27

ergo summatura 2016

• Mieszczanin szlachcicem,niejakiJourdain,toczłowiek,któryzapragnąłwejśćdowyższychsfer,bo-wiembardzomuimponowały.Przykładsiedemnastowiecznegosnobizmu–Jourdainsądzi,iżbędziewartościowszy,gdyzatrudniodpowiednichkrawcówiguwernerów,będziesięodpowiednioubierałiwysławiał.Popadawobsesjęprzeobrażeniasięwszlachcica–całasztukajestobrazemciągugłupstw,jakiepopełniaówliterackinuworysz.

• Mizantrop–tojeszczeinnytypbohatera,choćniemniejoryginalny.Powiedzielibyśmy:sobek,zrzę-da,złośliwiec–poprostuczłowieknieznośny.NazywasięAlcest,ajegopostawawynikazniechę-cidoludzi.Wkońcuzresztąwybierzesamotność–odizolujesięodświatailudzi,którychnielubi…zwzajemnością.

13. Co jest przedmiotem śmiechu w komedii obyczajowej?

Komediaobyczajowajest tąodmianąkomedii,którazaprzedmiotośmieszającegoprzedstawie-niawybieraobyczajowośćokreślonegośrodowiskaspołecznego–np.szlachtylubmieszczaństwa.Wczasachwspółczesnych,chcącnapisaćkomedięobyczajową,możnauczynićtematemswoje-godziełaprzywary,przyzwyczajenia,przesądyisposóbbycia–naprzykładśrodowiskauczniów.Żebybyłosprawiedliwie–mogątobyćoczywiścieobyczajenauczycieli,ludzizewsilubzmałegomiasteczka,alerównieżśrodowiskawielkomiejskieitd.ŚwiętoszekMolierajestkomediąobycza-jową–piętnujeobyczajeipostawymieszczaństwa,panującąwówczesnejFrancjiobłudęizaśle-pienie.Niejesttojedynakomediaobyczajowategoautora:częstouderzawmieszczan(np.Miesz-czanin szlachcicem),atakujeteżstosunkipanującenadworze,krytykuje–coprzysparzamunaj-więcejkłopotów–duchowieństwo.

14. Donkiszotyzm i hamletyzm. Objaśnij postawy, odwołując się do pierwowzorów literackich.

Don Kichot

Błędnyrycerzposzukującysmokówizłychczarowników,niepoprawnymarzycielpragnącywal-czyćzezłemcałegoświata.Mimowieluprzeciwnościmaonjednakochotędowalki–będziesta-wałwszrankinawetzwiatrakamiczystadembaranów.Niemożeusiedziećspokojnienaswejza-grodzie,tylkoruszawświat,żebyszukaćprzygody,przeciwników,którychmógłbywyzwaćnapojedyneki…kobiety,którąmógłbywielbić.Wierzy,żezłomożnaprzezwyciężyć,wyplenićjakchwasty.Aleniepotrafizauważyć,żemimojegostarańzławcalenieubywa.Dlaosóbpatrzącychnaświatrealistycznie–DonKichottopostaćśmieszna,możenawetinfantylna,niespełnarozumu,boprzecieżwiadomo,żezławyplenićsięnieda,żewświecierządziprawosilniejszego.

Hamlet

Tohonorowy,aleniezdolnydoczynumłodzieniec.Jestświadomyzławświecie,alecechujegobezradnośćisłabość.Obydwiepostaciesąbardzowrażliwe,możenawetprzewrażliwione.Oby-dwajsąidealistami,choćHamletwydajesięmożewiększymrealistą,jeślichodziosamąocenęwszechobecnegozła.

WtargediiSzekspirajestwina(zamordowaniekróla),powinnabyćkara.Znamyzbrodniarza(bratkróla,Klaudiusz),powinienujawnićsięteżmściciel.Zgodniezwolązmarłego,którypokazujesięwzamkujakoduch,wrolęmścicielamawcielićsięjegosyn–królewiczHamlet.Niestety,Ham-letniemawsobiedośćsiły,abyukaraćzbrodniarza.Choćduchojcawyraźniewskazałmordercę,apospektakluZabójstwo Gonzagi niemajużżadnychwątpliwościcodowinyKlaudiusza,Ham-letwciążsięwaha.Wygłaszaswójsławetnymonolog:Być albo nie być… iczekaniewiadomonaco.Chcezałatwićsprawęhonorowo–maokazjęzabićKlaudiusza,alerezygnujezzemstynawi-dokstryjapogrążonegowmodlitwie.TymczasemKlaudiuszniewahasięprzedzgładzeniembra-tanka–nietraciczasu,bysprytnieuknućintrygę,dziękiktórejHamletzostałbyzabity.NieudałosięwysłaćgonapewnąśmierćdoAnglii,aleudasięwmieszaćpomiędzyspórbratankazbratemOfelii.HamletginiewpojedynkuodzatrutejprzezKlaudiuszabroni.JeszczerazuzyskałdowódpotwierdzającywinęKlaudiusza.Itymrazemdokonujezemsty–przebijastryjafloretemizmuszagodowypiciaresztektrucizny,odktórejchwilęwcześniejzmarłateżkrólowa.Czymożnabyłouniknąćtyluzbrodniinieszczęść.Tak,gdybyHamletdziałałszybko,gdybyniewahałsię–byćczyniebyć,zabićczyniezabić.Aletakiezachowanieniebyłobyhonorowedlahumanistyiide-alistyHamleta,którystałsięsymbolembohateraniezdolnegododziałania,trawionegowątpliwo-ściaminaturymoralnej.Hamletbędziemiałswychliterackichpotomków,równieżwnaszejlitera-turze–podobnewahaniatowarzyszyćbędąbohateromromantycznym:KonradowiAdamaMickie-wiczaiKordianowiJuliuszaSłowackiego.

Cechy sztuki barokowej

Z ogólnych przemian i cech warto zapamiętać:

• Renesansową płaskość, ja-sność, zamkniętą formę zastą-piły głębia, światłocień, forma otwarta.

• W miejsce symetrii, harmo-nii, odwzorowania wkracza-ją dysharmonia, głębia, ekspre-sja uczucia (intelekt zastępują uczucia).

• Dotąd dbano o maestrię rysun-ku – teraz malarze operują świa-tłem, barwą, perspektywą (kon-trastem światła i cienia).

• Spokój przedstawienia zastępu-je dynamika.

• Tematyka religijna,

Architektura• Oryginalny kształt konstrukcji,

architekt barokowy chce stwo-rzyć dzieło jedyne w swoim ro-dzaju.

• Zdobiony mnóstwem rzeźb, sam przypomina rzeźbę.

• Architektura podporządkowana rzeźbie (pokryty posągami, orna-mentami).

• Bogate zdobnictwo.

Cechy stylu:• Przepych, bogactwo, nadmiar.• Przerost formy nad treścią.• Ekspresja uczuć, niepokój.• Dysharmonia, asymetria.

28

Motyw literacki

Materiał – według następstwa epok

Antyk – wzorce i antywzorce

Pierwszymirodzicamicałejludzkości,zgodniezeStarym Testamentem,mielibyćAdamiEwa.Dlawszystkichstarotestamentowychpostacirodzinajestważna,alejednocześniebohaterowieciniestroniąodzdrad,rozwodówitp.WzoremmożebyćdomNoego,AbrahamaorazHioba.WNo-wym Testamencie przykładdoskonałej,tzw.świętejrodzinydadząJózefiMaryjawrazzJezusem.

Więzirodzinneniesąprzesadnieistotnedlapostacimitologicznych.Owszem,tworząonirodzi-ny,alerówniechętnieiczęstozdradzająorazwystępująprzeciwkoswoimbliskim(np.rywalizu-jącowładzę).Mająwieleżonilicznepotomstwo–jakkrólTroiPriam,któryspłodziłpięćdziesię-ciusynówityleżsamocórekzwielomażonamiinałożnicami.Wżycierodzinczęstomieszalisiębogowie,coczęsto,jakwprzypadkuroduLabdakidówczyrodzinyNiobe,miałofatalneskutki.

średniowiecze – rodzina w cieniu innych wartości

Bohaterowietejepokiczcząrodzinę,alenadszczęściedomowegoogniskaprzedkładająsłużbęoj-czyźniealboBogu.Takjestwprzypadkuśw.Aleksego(Żywot świętego Aleksego),którywnocpoślubnąporzucił swoją żonę,wybierając drogę ascetycznego życia, całkowicie poświęconegoPanu.Dlaśredniowiecznychpostacirodzinaniezawszeoznaczaradośćiszczęście,czegodowo-demsąTristaniIzolda–zawarciemałżeństwawbrewsercustałosięprzyczynąosobistejtragedii.

renesansowa sielanka z zakłóceniami

Renesansowitwórcy(Kochanowski,Rej,aletakżeSzymonowicwSielankach)przedstawiająwy-idealizowanyportretrodzinnego,ziemiańskiegożycia.Jestononadwyrazzgodne,harmonijniezwią-zanezprzyrodą,podzielonenaczaspracyiodpoczynku–słowemobraziściearkadyjski.Idyllęza-kłócaśmierćukochanejcórki,uczczonejprzezKochanowskiegowyrafinowanymiTrenami,dotejporyzarezerwowanymijedyniedlawielkichwojownikówibohaterów.Otym,żeniewszystkiero-dzinymogłystanowićwzór,świadcząteżKazania sejmowePiotraSkargi,którywystępowałprze-ciwkorozluźnieniuobyczajów.Skardzezawdzięczamyrównieżsłynnąmetaforęojczyznyjakodomu.

namiętności baroku

Idyllicznychobrazówrodzinynieznajdziemytutajwiele–wyjątkiemmożebyćdrugaczęśćPa-miętnikówPaska,wktórejautoropisujeswójharmonijnyżywotziemianina.RodzinnejharmoniitrudnoraczejdopatrzyćsięwdramatachSzekspira,twórcyprzełomurenesansuibaroku.

•WHamlecieKlaudiuszzabijabrata,abyprzejąćponimtroniożenićsięzjegomałżonką.•WMakbecieżonapodsycawmężuchorobliwepragnieniewładzy,doprowadzającdoosobistejirodzinnejtragedii.

•RodowewaśnieKapulettichiMontekichstająsięteżprzyczynątragediibohaterówRomea i Ju-lii.Pozbawionewięziuczuciowych,zatopełneobłudyicynizmusązkoleimieszczańskierodzi-nyopisaneprzezMoliera(domHarpagonawSkąpcuiOrgonawŚwiętoszku).

Wzorce i antywzorce oświecenia

•Pisarzeoświeceniowilubilipouczaćistawiaćczytelnikomwzorce,czegodowodemmożebyćPowrót posła zidealnymportretemrodzinyPodkomorzego.Wjego–nadwyrazzgodnym–domuwartościa-minajważniejszymisątradycja,staropolskagościnność,służbaojczyźnieorazszacunekiżyczliwośćdomownikówwobecsiebie.Wzórpiękny,alepapierowyinieprzekonujący.

Dom(rodzina)

Najważniejsze utwory

• Homer – Odyseja• Sofokles – Antygona• Mikołaj Rej – Żywot człowieka

poczciwego • Jan Kochanowski – Pieśni, Tre-

ny• Julian Ursyn Niemcewicz – Po-

wrót posła• Adam Mickiewicz – Konrad

Wallenrod, Pan Tadeusz• Zygmunt Krasiński – Nie-Boska

komedia• Eliza Orzeszkowa – Nad Nie-

mnem• Henryk Sienkiewicz – Rodzina

Połanieckich • Honoriusz Balzak – Ojciec Go-

riot• Gabriela Zapolska – Moralność

pani Dulskiej• Maria Dąbrowska – Noce i dnie• Zofia Nałkowska – Granica• Stanisław Ignacy Witkiewicz

– W małym dworku• Witold Gombrowicz – Ferdy-

durke• Bruno Schulz – Sklepy cyna-

monowe• Sławomir Mrożek – Tango• Gabriel Garcia Márquez – Sto

lat samotności

Motywy pokrewne• Rodzina• Rodzice – dzieci• Dwór polski• Małe ojczyzny• Dzieciństwo

29

ergo summatura 2016

•Dalekiodideałubyłrodzinnydombohatera(inarratorazarazem)powieściKrasickiegoMikołaja Do-świadczyńskiego przypadki –nieprzywiązywanownimwagidowykształcenia,aMikołajawycho-wywanonieumiejętnie,co„zaowocowało”jegobuntownicząihulaszcząmłodością.Poburzliwymżyciubohaterwracajednakwrodzinnestrony,abyosiąśćnawsiiprowadzićspokojneżyciewdbało-ści–jakKandydWoltera–o„własnyogródek”.

•RodzinnyspokójniebyłdanybohaterowiŻony modnej –„nowoczesna”małżonkadokonujewdomucoraztonowychrewolucji,którymmążniepotrafisięprzeciwstawić.

romantyzm: anty- czy prorodzinny?

Romantycyopiewaliwielkąmiłość,alemałżeństwoirodzinabyłydlatejmiłościraczejzabójstwemniżgwarantemszczęścia.PrzykłademmożebyćHrabiaHenryk(Nie-Boska komedia),któryniepotrafiłodnaleźćsięwgorseciemałżeńsko-domowychobowiązków–dałsięponieśćswemuma-rzeniu-ułudzie,cozakończyłosięrodzinnątragedią.Możnaprzypuszczać,żepodobnylosspotkał-byWertera,gdybyożeniłsięzLottą.MickiewiczstwierdzałprzecieżwIVczęściDziadówwprost:

Gdy na dziewczynę zawołają: żono! Już ją żywcem pogrzebiono!

Jakzatemtraktowanorodzinnydom?Różnie.

•DlaKonradaWallenrodarodzinatoszczęście,któregomusisięjednakwyrzec,bypoświęcićsięwal-ceointeresyojczyznypodprzebraniemkrzyżackiegomistrza.

•DlaBalladynybliscystanowiąkulęunogi,któraprzeszkadzawrealizacjiosobistychambicji(bo-haterkazabijawięcsiostrę,byzdobyćmęża,gardziteżswojąmatką).

SpecyficznycharaktermadomostwozPana Tadeusza,podwielomawzględamibliskierodzinomopisa-nymprzezFredrę.Tenieustannezabiegiomężalubżonę(albowłaściweożenieniesynaczyteżwydaniecórkizamążzaosobęmajętną,zdobregodomu–tegorodzajumyślenieodnajdziemyteżwFantazym),ciągłepodchody,intrygi…Ioczywiścierodowasolidarność,m.in.przeciwkorodzinnemuwrogowi,zktórymodlattoczonyjestspór(SoplicowieprzeciwkoHoreszkom,CześnikprzeciwkoRejentowi).

Domy epoki realizmu

Domwliteraturzetegookresuprzedstawianyjestrozmaicie,aopisuzależnionyodpozycji,jakąwspołeczeństwiezajmująjegomieszkańcy.Widaćto:

•wLalcePrusa(dombaronowejKrzeszowskiej,paniStawskiej,studentówiwreszcieŁęckich),•wNad Niemnem(domBohatyrowiczów,BenedyktaiKirłowej),•wOjcu Goriot (nowobogackiedomycórekGoriotaiobskurnypensjonatpaniVauquer).

Pisarzepozytywistycznitworząwyidealizowaneobrazykochającychsięrodzin,żyjącychwhar-moniizprzyrodą(sielskidomBohatyrowiczów),alepokazująteżnędzęwarstwnajbiedniejszych(Szkice węglem),któranierzadkoprowadzidodramatycznychdecyzji(Antek),aczasemwręcztra-gedii(Janko Muzykant, W piwnicznej izbie).

•Wwielurodzinachopisanychwpowieściachtejepokibrakujemiłości(Ojciec Goriot)–jestzatosa-lonowagra(Nad Niemnem),skrywającaczęstofinansowekłopotyiemocjonalnąpustkębohaterów(ŁęccywLalce).

•Wdomowąharmonięwkradasięnierzadkodorobkiewiczostwoikultpieniądza(Rodzina Poła-nieckich),azwykłośćrodzinnegożycianużybohaterów(np.EmilięKorczyńskączyteżpaniąBovaryzpowieściFlauberta).

•Jeślidomniedajeszczęścia,bohaterowieszukajągopozamałżeństwem,coprowadziczęstodoosobistychirodzinnychtragedii(Anna Karenina, Pani Bovary).

Młodopolskie rodziny

•Wygląddomuznamionujestatusspołeczny,cowidaćwyraźniewLudziach bezdomnych(eleganc-kiemieszkaniadoktoraCzerniszaiKalinowiczaorazskrajnieubogiedomy,araczej„legowiska”ro-botniczewZagłębiu,czworakiorazmieszkanieWiktora).Żeromskipokazuje,że„bezdomnym”moż-nabyćwznaczeniudosłownym,alerównieżprzenośnym(Judym),anawetmetafizycznym(inżynierKorzeckiczuje,żenigdzieniemadlaniegomiejscanaświecie,więcpopełniasamobójstwo).Wedługtegopisarzaspołecznikarodzinne,osobisteszczęścietrzebaczasempoświęcićwimięwyższychce-lów(takrobiąTomaszJudymzLudzi bezdomnych orazStasiaBozowskazSiłaczki).Niekiedytrzeba

Jak może brzmieć temat pracy?• Temat domu w prozie pozytywi-

stów polskich.• Dom jako symbol ojczyzny

w twórczości romantyków.

Arkadia

– to kraina wiecznego spokoju, harmonii z przyrodą, pełna beztro-skiej szczęśliwości. Niejednokrot-nie jako arkadyjski określa się kraj (dom) swojego dzieciństwa, któ-ry po latach jest często idealizo-wany.

Sielanka

– to gatunek literacki, ale również słowo określające błogą, niczym niezmąconą szczęśliwość; sie-lankowy może być dom rodzinny, dzieciństwo itp.

Ilustracja do Konrada Wallenroda

30

sięteżprzeciwstawićnp.rodzicom,jeśliichzachowaniejestnieetyczne(sprzeciwCedzynyzopowia-daniaDoktor Piotrwobecojca,któryoszukiwałrobotników,abyzdobyćpieniądzenaedukacjęsyna).

•ŚwietnyportretmieszczańskiejrodzinykreśliGabrielaZapolskawMoralności pani Dulskiej.Wdomutytułowejbohaterkiemocjonalnewięzizastąpionezostałyfałszem,obłudą,pozoranctwem(coinnegosięmyśli,acoinnegorobi)ikultempieniądza,atytułowamoralność–brakiemwszelkichzasadetycznych.

•ObrazrodzinprzedstawionychwChłopachniejestjużtakjednoznaczny.Członkowierodzinkłócąsię,rywalizujązesobą(np.okobietęalboziemię),alejednocześniesąprzywiązanidotradycji,któraspajadom.Reymontznakomicieopisujechłopskąmentalność,zgodniezktórąnp.rodzinąpowinnosięrządzićsilnąręką(MaciejBoryna,Dominikowa).

Dwudziestolecie – sagi rodzinne; utopia; awangarda

•Polskąsagąrodzinną,awięcpowieściąpokazującącodzienneżycie,wtymwypadkuNiechciców(wy-sadzonychzsiodła),sąNoce i dnie.Pracanagospodarstwie,wychowywaniedzieci,zwykłeproblemyiradości,aczasemteżprawdziwetragedie(śmierćdziecka)–otympiszeDąbrowska.Niechcicowamajednaknieustanniepoczucierozczarowania–nieotakimżyciumarzyła,nietakwyobrażałasobieszczęście.Wyznajeprzedsobąsamą,żetaknaprawdęnigdyswegomężaniekochała.Cogorsze–Bo-gumiłprzezcałyczaszdawałsobieztegosprawę…

•NiezrealizowanaizawiedzionażyciemczujesięteżRóża,bohaterkaCudzoziemki.Izaswojerozcza-rowaniamścisięnarodzinie.RozczarowanieniejestteżobcebohateromGranicy.Nałkowskapoka-zujewpowieścizpsychologicznymznawstwem,jakśrodowisko,wjakimjesteśmywychowywani,wpływananaszcharakteripóźniejszeżycie.Ziembiewiczjakodzieckobrzydziłsięfałszem,jakiob-serwowałwswoimdomu(liczneromanseojca,naktóreprzymykałaoczymatka).Ajakodorosłyczło-wiekzachowujesiędokładniejakojciec,odżonyzaśoczekujetakiejwyrozumiałości,jakądlamężamiałajegomatka.

•NiemożnateżzapominaćoutopijnejwizjiszklanychdomówzPrzedwiośnia.DlastaregoBarykiniebyłyonewytworemchorejfantazji–raczejmarzeniemoogólnymszczęściuidobrobycie,wrazzktó-rymzniknąwszelkieproblemyspołeczne.

Dwudziestolecietojednakrównieżliterackaawangarda.Awrazznią–nierealistyczne,zniekształ-cone,przerysowaneobrazyrodzin.

•TakjakwFerdydurke(rodzinaMłodziakówzeswąnowoczesnością,takżeobyczajowąimoralną,któraokazujesiępozoremimaską),

•wdramacieW małym dworku(groteskowyobrazromansów,zazdrości,zabójstwaiwizytduchów:otorodzinauWitkacego–wszystko,cosięwniejdzieje,okazujesięniespójne,niedorzeczne,aza-razemabsurdalne)

•wSklepach cynamonowych(archetypicznapostaćojcakupca,ajednocześniemarzyciela,prorokaidemiurga,matki–osobypraktycznej,zaradnejiprzyziemnej,orazsłużącejAdeli,będącejkwinte-sencjącielesności,przedmiotempożądania).

Współczesność – powrót do rodziny czy kryzys więzi?

Równieżwspółcześniepowstająwielkierodzinneepopeje–bodajnajpiękniejsząznichjestpo-wieśćSto lat samotności,przedstawiającalosyroduBuendiów,wktórychżyciucodziennośćłą-czysięzniezwykłościąitajemnicą.

Wielemówi sięwspółcześnieokryzysie rodziny i rozpadziewięzi emocjonalnych spajającychdomy.Znajdujetoodbiciewliteraturze.

•ChoćbywÓsmym dniu tygodniaMarkaHłaskiobserwujemynienawiśćdzieciwobeckonformi-stycznychrodziców,alejednocześnietroskliwąopiekęAgnieszkinadbratem;

•WNiemcachzjazdzokazjijubileuszuprof.Sonnenbruchapokazujewyraźnie,żeczłonkówro-dzinyniewielełączy.

•WBuszującym w zbożueksponowanejestosamotnienie,alienacja–Holdenczujesięwdomuobco:nikt,zwyjątkiemmłodszejsiostry,niepotrafigozrozumieć,dlategouciekaodrodziców…

•ZkoleiStomiliEleonorazTangaMrożkaprzypominająniecoMłodziakówzFerdydurke–oba-liliwszystkiezakazy,stworzylirodzinę,którejczłonkomwszystkowolnoiktórychjednocześnienicniełączy.Śmierćbabcipozostajewłaściwieniezauważona,małżeństwoArturazAląmabyćwyłączniepowrotemdodawnejformy.

Idylla – podobnie jak sielanka okre-śla gatunek literacki, ale oznacza także stan pogodnej, beztroskiej szczęśliwości.

Dom – budynek, gmach, willa, miesz-kanie, kamienica, twierdza, go-spodarstwo, domostwo, majątek, folwark, apartament, lokal, cha-ta, gniazdko, nora, piwniczna izba, dach nad głową, własny kąt, czte-ry kąty, rezydencja, miejsce za-mieszkania.

Rodzina – ognisko domowe, pielesze do-mowe, ród, familia, klan, małżeń-stwo.

Domowy – własny, intymny, prywatny, ka-meralny, swój.

Dom sparodiowany, zdeformo-wany:• Ferdydurke• W małym dworku• Sklepy cynamonowe• Utwory awangardowe

Cytat

Nie mogę mieć ani ojca, ani mat-ki, ani żony, ani jednej rzeczy, któ-rą bym przycisnął do serca z mi-łością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę wy-rzec się szczęścia. Muszę być sam jeden. Żeby obok mnie nikt nie był, nikt mię nie trzymał!

Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni

Motyw literacki

31

ergo summatura 2016

Materiał – przegląd dworów

soplicowo

MagiąbiałychścianpolskiegodomuuwodziprzedewszystkimMickiewiczwPanu Tadeuszu:

Wśród takich pól przed laty nad brzegiem ruczaju Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju Stał dwór szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany Świeciły się z daleka pobielane ściany…

DworekSędziegostanowicentrumprzestrzeniSoplicowa.Wjejopisienarratorwyraźnieekspo-nujeelementyocharakterzeidyllicznym:ruczaj,wzgórze,gaj,pola.Dwóropobielanychścianachstanowinieodłącznączęśćtejarkadii.Jestsymbolemioaząpolskościorazznakiemziemiańskiegoładu.Wnętrzedomuwypełniająrekwizytynaznaczonestygmantempolskości–obrazyprzedsta-wiającenarodowychbohaterów:KościuszkęiRejtana,staryzegarkurantowy,którywybijarytmMazurkaDąbrowskiego,rodowyserwisużywanyodświęta,obrazującyhistoriępolskichsejmi-ków.WszystkotocharakteryzujepośredniomieszkańcówSoplicowa,wskazującnaichprzywią-zaniedonarodowejtradycji.

ŚwiatPanaTadeuszaokreślaodwiecznyład,którynigdynieuleganajmniejszemunawetzachwia-niu,wyznaczonyjestbowiemprzezrytmnatury.Wschodyizachodysłońcaokreślajączasporan-negowstawaniaiwieczornegoodpoczynku.Obrazprzyrodydokładniekomponujesięzestanamipsychicznymipostaci,np.tajemniczeknowaniaGerwazegoharmonizujązmglistymponiedziałko-wymporankiem,opisowigwałtownychemocjiwtrakciebitwyodpowiadaobrazrozszalałejburzy,romantycznieupozowananaturawtórujemiłosnymuniesieniomTadeusza.Obokprzyrodygwaran-temładujestrównieżceremoniałtowarzyski,którynieprzybierasztucznej,teatralnejformy,alejestczymśnaturalnym.Wodpowiednioustalonymporządkumieszkańcyidąnaspacerczyteżza-siadająprzystole,otejsamejporzespożywająśniadanie,azawszepopołudniupijąkawę.Zwy-czajeszlacheckie,jakgrzybobranieczypolowanie,mająswójodwiecznyscenariusz.Nadjegopo-rządkiemczuwaWojski–strażnikmyśliwskiejetykiety.

OcharakterzeziemiańskiegoSoplicowadecydujenietylkoodwieczny,rytualnyporządek,aletak-żeurodaświata.BoprzecieżdwórSoplicówkojarzysięnieodłączniezbujnościąnatury,zjejswo-istymnadmiarem,naktóryskładasięniepoliczalnawręczliczbagatunkówgrzybów,drzewokala-jącychdworek,warzywrosnącychwogrodzieisadzie.Jeślisiędotegododarejestrpotrawpoda-wanychwykwintniepodczasśniadaniaczyopisprzyrządzaniabigosuwedługspecjalnejreceptury,otrzymasięwrezulatacieobrazrzeczywistościoniepowtarzalnymklimacie,któregonieznajdziesięwżadnyminnymmiejscunaziemi.

Dwór polski

Obraz dworu

ziemiańskiego w Nad Niemnem otrzymuje realistyczno-satyryczny wymiar. Realizm przeważa w pre-zentacji samego dworu i jego kondycji społeczno-ekonomicznej, satyra w opisie mieszkańców.

Najważniejsze utwory

• Adam Mickiewicz – Pan Ta-deusz

• Eliza Orzeszkowa – Nad Nie-mnem

• Stefan Żeromski – Przedwio-śnie

• Maria Dąbrowska – Noce i dnie• Witold Gombrowicz – Ferdy-

durke

Uwaga – renesans!

To wtedy tworzy się mit szlachec-kiego dworku polskiego – Czarno-lasu Jana Kochanowskiego z nie-odłączną lipą czy domostwa Mi-kołaja Reja – Nagłowic.

32

Motyw literacki

Dwórsoplicowskitowreszciejegomieszkańcy–figurydośćoryginalneibarwne.Każdazposta-ci,mimoprzynależnościdotejsamejkulturyitradycji,zostałaobdarzonarysemindywidualizmupoprzezprzypisaniejejjakiegoścharakterystycznegorekwizytu,gestulubpowiedzonka.ItaknaprzykładGerwazegorozpoznaćmożnapozwrocie,,mopanku”,Hrabiegopobiałymsurducieidżo-kejach,Podkomorzyużywatabakiery,Jankielgranacymbałach,anieodłącznymrekwizytemWoj-skiegojestbawoliróg.MimoswoichśmiesznostekiwadMickiewiczowscybohaterowiebudząsym-patię.Samnarratorpatrzynanichzprzymrużeniemoka,ponieważdwórszlachecki,będącywogó-lesynonimemszlacheckiej,parafialnejRzeczypospolitej,symbolizujeświat,któryodchodzi,mijawrazzeswojąepoką,stądtakczęstoużywaautorprzymiotnika,,ostatni”–ostatniklucznik,ostat-niwoźnytrybunału,ostatni,cotakpolonezawodzi,wreszcieostatnizajazdnaLitwie.Obserwuje-myformyżyciapolskiego,którewkrótceulegnądekompozycji,dlategoteżpisarzpróbujeutrwa-lićjewpamięci,ocalićodzapomnieniaichdawnykształt.

Korczyn

SoplicowskiejidyllipróżnobyposzukiwaćwnadniemeńskimKorczyniezpowieściElizyOrzeszko-wejNad Niemnem.Jedynymelementemwspólnymdlatychdwóchobrazówziemiańskichdworówjestwyłącznieurodakrajobrazu.Falującepolaiłąki,okalającajewstęgaNiemnaopisaneznieby-wałymwyczuleniemnadetal:barwę,światło,dźwięk,zapach–tworząprzepysznetłodlakorczyń-skiegodworuotradycyjniepobielanychścianach.Triumfującaprzyrodaletnichmiesięcyzpowodze-niemzdobipolskidom,zacieranapierwszyrzutokajegorzeczywisteproblemy,ajestichniemało.

DwórKorczyńskich,wpisanywsceneriędrugiejpołowydziewiętnastegowieku,uosabiawielepro-cesówiprzemianspołeczno-ekonomicznych,jakiedokonałysięwłaśniewtymczasie.Ukazujesięwnowej,zarównospołecznej,jakicywilizacyjnejroli.Należypamiętać,żejesttodwórokresupo-uwłaszczeniowegoichociażnadalopierasięnawładzyprzywilejuziemiańskiego,napatriarcha-lizmiedziedzica,tojednakzracjiprzeprowadzonejreformytracidarmowąsiłęrobocząiwefek-ciepopadawkłopotyfinansowe.Robotnikówtrzebabowiembyłonajmowaćiopłacać,oboktegowprowadzaćmechanizację,adoniej ludzieniebyliprzygotowani.Mimowysiłkówdziedzicówwielkiepołacieziemileżałyodłogiem.TakietrudnościprzeżywawłaśniedwórwKorczynie.Jegowłaściciel,panBenedykt,czyniwielezabiegów,abyutrzymaćjegodawnąświetność,popadana-wetztegopowoduwkonfliktzzaściankiem.Przyczynąstopniowegoupadkudworujestrównieżpostawajegoniektórychmieszkańców,przejawiającychwielkopańskiemaniery,utracjuszowskistylżyciainiechęćdojakiejkolwiekpracy.

Przestrzeńdworkuwypełniająwistocieosobliweindywidua.Wśródnichwyróżniasiężonadziedzi-ca,paniEmilia–egzaltowanaromantyczkażyjącawzamkniętymświeciesentymentalnychroman-sideł.TowarzyszyjejrówniepustaibezmyślnaTeresa,wyczekującajedyniepretendentadoswojejręki.WśródgościodwiedzającychKorczyntakżeniebrakujeutracjuszyifircyków.Tomiędzyin-nymidotknięty,,bólemistnienia”arystokrataRóżyc,pięknoduchibawidamekZygmuntKorczyń-skiczyniefrasobliwyKirło,bankrutilekkoduch.PrzeciwstawiaimautorkaszeregpostacioddanychszczerzepracyizatroskanychprzyszłościąKorczyna,jakMarta,Justyna,WitoldczywspomnianywcześniejBenedyktKorczyński.Ichobecnośćłagodziniecosatyryczno-karykaturalnyobrazwar-stwyziemiańskiejrozmiłowanejwdostatku,beztroskiejipróżnej,obchodzącej,,wieczneświęto”.

nawłoć

Podobniekrytyczneujęciamotywudworuziemiańskiegoodnaleźćmożnawliteraturzedwudzie-stoleciamiędzywojennego,wtwórczościStefanaŻeromskiegoczyWitoldaGombrowicza.

NawłoćzPrzedwiośniaŻeromskiegofunkcjonujewpowieścijakosymbolarkadiipodszytejkata-strofą.Rysujesiębowiemwyraźniewopozycjiwzględeminnychprzestrzeninakreślonychwutwo-rze:Baku,Warszawy,aprzedewszystkimpobliskiegoChłodka.DwórziemiańskiHipolitaWielo-sławskiegojestmiejscempełnymspokojuiładu,wniczymnieprzypominazdziczałegoświatawoj-nyirewolucji.Boistotnie,wNawłocizatrzymałsięczas.Wszystkodziejesięwedługodwiecznychporządkówireguł.Królujeprzedewszystkimceremoniałtowarzyski:rytuałposiłków,wielkopań-skiemaniery.Jeślisiędotegododaliczneintrygimiłosne,damsko-męskieroszady,coraztonowemiraże,otrzymasięwrezultacieobrazPolskistaroszlacheckiejwpełnejkrasie.

OpisomsielankowegoiniefrasobliwegoponiekądbytowaniawedworzeWielosławskiegotowa-rzyszyjednakironicznatonacja.Mimoniezaprzeczalnegopowabujesttowefekcieświatniecopu-styijałowy.ŻadnazpostaciwypełniającychprzestrzeńNawłoci,pozaCezarymBaryką,niezdajesobiesprawyzfaktu,żeuczestniczywczymś,cojużniebawemniebędziemiałomiejsca,żesta-

Przed przystąpieniem do pracy nad powieścią Eliza Orzeszkowa spędziła lato w nadniemeńskim dworze swoich przyjaciół, w Mie-niewiczach. Pobyt w tamtym miejscu pozwolił pisarce poznać dokładnie okolicę, przeprowadzić wnikliwe studia botaniczne na te-mat przeróżnych gatunków rosną-cych tam drzew, kwiatów, ziół. Urodę natury nadniemeńskiej od-tworzyła zatem autorka ze skrupu-latnością naturalisty.

33

ergo summatura 2016

roziemiańskarzeczywistośćstoiwobliczukatastrofy.Sielankaniebędzietrwaławiecznie,astarysłużącyMaciejunio,którynaraziezoddaniemserwujekawę,wkrótceupomnisięoswojeprawa.

AzatemdwórwNawłoci,podobnie jakMickiewiczowskieSoplicowo,symbolizujeświat,któ-ryschodzizdziejowejareny.Jużniebawemwpożarzehistoriidopaląsięizgasnąresztkidawnejświetności.Żeromskijednak,wprzeciwieństwiedoautoraPana Tadeusza,dokonujeztymświa-tembolesnegoobrachunku,wykazując,żeniektoinny,aleonsamstałsięautoremwłasnejklęski.Przesadneprzywiązaniedodobrodziejstwpłynącychzprzywilejuwładzy,jałowość,pustkaibez-myślnośćżycia,wreszciezaniedbanieludziwywodzącychsięznajniższychwarstw,przyzwolenienaichbiedęiponiżenie,towszystkozłożysięnarejestrwinziemiańskiejklasy.

Bolimowo

UwzniośleniaiuświęceniadawnychformżyciapolskiegobrakujerównieżwFerdydurkeWitoldaGombrowicza.OpisanywpowieścidwórpaństwaHurleckichpoddanyzostałmechanizmomparo-dii,groteski,ostrejkarykatury.

ZiemiańskidwórHurleckichwBolimowiestanowiwykładnięGombrowiczowskiejfilozofiiFor-my.ŚwiatjestniczyminnymjakrekwizytorniąFormigotowychwzorców,schematów,konwen-cji,stereotypów–mówiautorFerdydurkejużnawstępiepowieści,poczymkonsekwentnieudo-wadniaswojątezę,prezentująckilkaróżnychprzestrzeni.Jednąznichjestziemiańskidwóruka-zanyjakoswoistarupieciarniagotowychwzorców.SpotykamyzatemFormęciociiwujaszka,po-wtarzającychniczymkukiełkiwteatrzelalektesamesłowaigesty,Formęparobka,któregobijesiępogębie,schematpaniczastarającegosięowzględypanienki,konwencjęromansuiporwania.Samdworekstajesięsynonimemkonserwatyzmuziemiańskiego,starejtradycjiprzejawiającejsięprzedewszystkimkarykaturalnącelebracjązachowań.BohaterówzewsządotaczająFormy.Boli-mowostajesięprzestrzeniąniszczeniajednychkonwencjiitworzenianastępnych.TakdziejesięwprzypadkuMiętusa,którypostanawiazbrataćsięzparobkiem,sądząc,żeprzełamiewtenspo-sóbistniejącyschemat.Jeślitobowiemparobekuderzygopogębie,tojednazestarychFormroz-padniesiępoprzezmechanizmodwróceniaról.Okazujesięjednak,żewszystkoniejesttakiepro-ste.Szablonymyślowezaczynająfunkcjonowaćbezbłędnie.PrzyjaźńMiętusazparobkiempowo-łujedoistnieniakolejnestereotypy.Miętuszostajeuznanyzachłopcaohomoseksualnychskłon-nościachlub,,czerwonegopanicza”bratającegosięzludem.Niszczącjedenschemat,bohaterna-tychmiasturuchamiadwanastępne.

serbinów

InaczejdwórpolskiijegofunkcjępostrzegaławNocach i dniach MariaDąbrowska.Dlaniejbyłprzedewszystkim,,księgąpolskiegodomu”,ostojąpolskościwkrajupodzielonymprzezzabor-ców,atakżemiejscemzwyczajnejcodzienności,naocznymświadkiemradościitroskczłowieka,jego,,nocyidni”.Dwórserbinowskimazatemdwaoblicza:jednopodniosłe,uwznioślające,dru-giebardziejpospolite,powszednie.

DwórwSerbinowiejestdworemszczególnym,choćbyztegowzględu,żewłaścicielprzebywazagranicą.Majątkiemrozporządzaczłowiekpozbawionyprzywilejuwładzyitychwszystkichkorzy-ści,jakiezniegopłyną.BogumiłowiNiechcicowizdajesiętojednaknieprzeszkadzać.Fakt,żego-spodarujenacudzym,niemadlaniegowiększegoznaczenia.Niechcicjestczłowiekiemnowychczasów,myślinowocześnie.JegofilozofiążyciastajesiępracaitowłaśniedziękikonsekwentnymwysiłkomBogumiładwórwSerbinowieodzyskujestopniowodawnąświetnośćispełnianowe,społeczneicywilizacyjnefunkcjewobecwsi.Niesąto,jakwprzypadkuNadNiemnem,zabiegiedukacyjne,polegającenauczeniuchłopównowychsposobówgospodarowania,alekonkretnapo-mocobjawiającasięprzedewszystkimbudowąchłopskichczworaków.Dwórserbinowskiprzed-stawiasięzatemniejakosynonimegoizmu,zdzierstwaibezdusznościdziedzica,leczjakomiejsceprzyjaźni,otwartościiwspółczucia.Decydująotymjegomieszkańcy:BarbaraiBogumił,których,mimoogromnejróżnicycharakterów,łączytensam,wyznawanyodlatkodeksmoralnynakazują-cywiernośćsamemusobie,drugiemuczłowiekowiispołeczności.

IwreszcieSerbinówtoprzedewszystkimośrodekżyciarodzinnego,miejsce,,wiecznegozmartwie-nia”,kłopotówitroskżyciacodziennego,aletakżemałychradościiwiększychuniesień.TutajnaświatprzyszłydzieciNiechciców,alerównieżzmarłamatkaBarbaryiwujKlemens,tutajpodłu-giejtułaczceswojemiejscenaziemiodnalazłBogumił,aleBarbaraprzeżywałachwileżyciowejklęski,obawiającsięschłopieniaiutratyintelektualnychambicji.DlajednychbyłwięcSerbinówczymśwrodzajuprywatnejklinikiczłowieczegolosu,znakiemludzkiegodoświadczeniawpisa-negowrytm,,nocyidni”.

O dworach polskich powiedz

• że są symbolem minionej, szla-checkiej Polski

• że są uosobieniem domu pol-skiego

• że otrzymały w literaturze por-tret sentymentalny, realistyczny, ale i groteskowy, sparodiowany

• że współczesny nawrót do ar-chitektury dworku polskiego świadczy o sentymencie do nie-go i poświadcza jego urodę

Zapamiętaj nazwy dworów

• Soplicowo – ujęcie idylliczne, arkadyjskie;

• Korczyn – ujęcie realistyczno--satyryczne;

• Nawłoć – ujęcie realistyczno--satyryczne z elementami ironii;

• Bolimowo – ujęcie grotesko-we z elementami parodii, de-formacji;

• Serbinów – ujęcie realistycz-no-uwznioślające.

Prototypem Serbinowa stał się ro-dzinny dom Marii Dąbrowskiej znajdujący się w Russowie pod Kaliszem.

Dwór serbinowski to również miejsce kultu czasów powsta-nia styczniowego. Tradycji pa-triotycznej rodzina Niechci-ców była zawsze wierna i sza-cunek dla niej wniosła również w progi Serbinowa. Tutaj zresz-tą, u boku Niechciców, swych ostatnich lat dożywał wuj Kle-mens, dawny uczestnik po-wstania.

34

Motyw literacki

jak proza utrwaliła obraz XX wieku?

Topodstawowepytanie,naktórenależysobieodpowiedzieć,zanimobmyślimyukładpracy.Natrwaniekażdegostuleciaskładająsiębowiem:

•wielkie wydarzenia historyczne(onezawszepozostawiająswójśladwliteraturze),•codzienność–obyczaje,postępnauki,rozwójmiast,zmianyspołeczneitp.WiekXIXpodróżo-wałdyliżansem,niemożnamówićowiekuXXbezsamochodu,filmu,telewizji,Internetuitp.,

Iocodzienności,iowielkichwydarzeniachmożnamówićwróżnysposób–ipisarzestosująróż-nemetodytwórcze.Dlategomożeszwybieraćspośród:

•Tradycyjnejprozyfabularnejdokumentującejzdarzeniastulecia–np.wNocach i dniachMariiDą-browskiejpojawiasięobrazIwojnyświatowej.

•Literaturyfaktu–szczególnierozwiniętejiważnejwwiekuXX,począwszyodpowieściautobiogra-ficznych–popamiętniki,reportaże,wywiady.Obrazokupacjihitlerowskiejznajdujemynp.wDzien-nikach czasu wojnyZofiiNałkowskiejiPamiętniku z powstania warszawskiegoMironaBiałoszew-skiego.ReportażemzpolawalkisąBitwa o Monte CassinoMelchioraWańkowicza.

•Nowatorskiejprozy(idramatu),przedstawiającejproblemywspółczesnościwinnysposób:atozapomocągroteski,wielkiejmetaforyitp.

Powyższeformymogąbyćprzemieszane,dziełomożeposiadaćcechyipowieści,iliteraturyfaktu(Inny świat,Początek)albomożebyćwielkąparaboląutrzymanąwklasycznychramachpowieści,np.Dżuma Camusa.Ważnejestdlanas,żekażdeztychdziełzawierajakiśobraznaszegowieku.

Materiał – przegląd wieku w literaturze

Początek stulecia

Marcel Proust WwielkiejpowieściW poszukiwaniu straconego czasu pożegnawiekXIX,apowitaXX.Cho-ciażdziełomawielewymiarów,możnajenazwaćrewolucjąwrozwojugatunku–totakżemaswąfunkcjędokumentarną–utrwalaFrancjęprzełomuwieków.Jeszczezpoprzedniegostulecia–zjego„kulturąsalonu”,alejużztegonowego,spodznakuwieżyEiffla(1889),automobiluiparyskiegometra.„Powozybyłybardziejromantyczne”–stwierdzagłównybohater.

James Joyce UtrwaliłDublinwUlissesie.Powieśćstrumieniaświadomości,następnarewolucjawdziedzinienarracji,zresztąnierozerwalniezwiązanazOdysejąHomera–jestprzytymdokładnymportretemmiasta,jakimbyło16czerwca1904roku.

Tomasz Mann Dajezkolei„metaforęEuropy”wCzarodziejskiej górze –zestawiacałąpanoramępoglądówiteo-riinatematwspółczesnegosobiekontynentu.MyśloEuropiedążącejdokatastrofy,wizjetotali-tarnegopaństwa,zdrugiejstronykultdemokracji,pochwałacywilizacji–wszystkotomieszasięwpowieściowymtyglujakopoglądyróżnychbohaterów.AleakcjaCzarodziejskiej górykończysięwmomenciewybuchuIwojnyświatowej.Nicwięcdziwnego,żetakwielkiewydarzeniajakwojnyirewolucjeprzyćmiąpoczątekwiekujakotematwielkichdzieł.

I wojna światowa

•NajważniejszajestchybapowieśćErichaMariiRemarque’aNa Zachodzie bez zmian.Toniemalreportażwojenny,pełenobrazówokrutnych,nawetobscenicznych.Cociekawsze,oglądamywojnęzokopuniemieckiego–narratoremigłównymbohateremjestPawełBäumer,zwykłyniemiecki

XX wiek i współczesność

Najważniejsze utwory

Literatura obca

• Michaił Bułhakow – Mistrz i Małgorzata

• Antoine Saint-Exupéry – Zie-mia, planeta ludzi

• Albert Camus – Dżuma

• Aleksander Sołżenicyn – Archi-pelag Gułag

• Marcel Proust – W poszukiwa-niu straconego czasu

Literatura polska

• Aleksander Wat – Mój wiek

• Andrzej Szczypiorski – Początek

• Gustaw Herling-Grudziński – Inny świat

• Tadeusz Konwicki – Mała apo-kalipsa

• Czesław Miłosz – Zniewolo-ny umysł

• Jacek Trznadel – Hańba do-mowa

• Jan Józef Szczepański – Przed nieznanym trybunałem

• Tadeusz Różewicz – Kartoteka

35

ergo summatura 2016

chłopak,którywporywiepatriotyzmupodbudowanegoodpowiedniąagitacjąruszanawojnęwrazzkolegami.To,conastępujepotem,nieprzypominawojennejprzygodyzchłopięcychmarzeń.Degradacjawartości,ciągłeobcowanieześmiercią,polazasłanefalującąmasąludzkichzwłok,śmiercionośnygaziabsolutnezdeptaniejakiejkolwiekintymnościpowodująprzyspieszonedora-staniemłodychżołnierzy.Jeśliprzeżyją–będąstarzy.PawełBäumernieprzeżyje,zginiewdniuzupełnegospokojunazachodnimfroncie,wręczniezauważalnie.

•IwojnaświatowapojawiasięwfinalepowieściDąbrowskiejNoce i dnie(obrazpalonegoKaliń-ca),takżewŻółtym krzyżuAndrzejaStruga.SympatycyPrzygód dobrego wojaka Szwejkapamię-tają,żeopróczniezapomnianejkreacjibohaterówznajdujemytamobrazIwojny.

rewolucja w rosji

Wielkiewydarzeniewhistorii,oczywiście,znalazłoswojeodbiciewliteraturze.Próbowanoutrwa-lićsiłęrewolty,obrazokrucieństwa,jakiewybuchłowrazzbuntem,potemdlacelówpropagando-wych–odpowiednionakreślonąideologię.

•WpolskiejliteraturzeinteresujenasPrzedwiośnieStefanaŻeromskiego.Pisarzniepochwalare-wolucji,przecieżpokazujestosytrupów,deprawacjęmłodzieżywydającejwłasnychrodziców,wustamatkiCezaregowkładasłusznewypowiedziowątpliwychmoralnychpodstawachnowe-goładu.Niemniejprzytaczatakżeracjedrugiejstrony,widaćteżfascynacjępisarzapotęgązry-wuludzkichmas,niszczącąsiłęrewolucji.

Inneutwory:

• SzewcyWitkacego– traktująo istocieabstrakcyjnejrewolucji,ale twórcapisałdramatpodo-świadczeniurewolucjipaździernikowej–przebywałbowiemwRosjipodczaswypadkówrewo-lucyjnychitojakooficercarskiejarmii.Witkacytajemnicąotaczałswojeówczesneprzeżycia,alejegostosunekdorewolucjijestjasny:przerażeniejejokrucieństwem,katastrofizm,mechani-zacjaświata–otojegowizje.

• Doktor Żywago BorysaPasternakatobardzoważnywliteraturzerealistycznyobrazrewolucjiwRo-sji.NależałdopowieścizakazanychwswoimczasiewZwiązkuRadzieckimipaństwachsatelickich,Pasternakukazałbowiemzłotkwiącewkrwawymprzewrocie,brutalnesceny,obnażyłdziałaniafa-natycznychprzywódców–dałświadectwoprawdzietychczasów.

epoka międzywojenna

Zapisanojąwtakwieluujęciach!

•ObrazMoskwylattrzydziestych,totalitarnegopaństwaijegostolicywujęciugroteskowym,paro-diującym,aleirealistycznymukazujeMichaiłBułhakowwMistrzu i Małgorzacie.Pisarzwpadłnapomysłpoddaniaprogramowoateistycznegopaństwaniezwykłemueksperymentowi:działa-niusiłnadprzyrodzonych…To,codziejesiępóźniej,obnażamechanizmymanipulacjispołeczeń-stwem,mentalnośćludzi,ichmoralność–czyraczejamoralność.

•CzasywielkiegokryzysugospodarczegowNiemczechukazujewswoichpowieściachErichMa-riaRemarque.Czarny obelisktojednaztychksiążek,któreutrwalająproblematykętamtychcza-sówwaurzeniezwykłegohumoru.

•Epokęjazzu,AmerykizlatprohibicjiutrwaliłwgłośnejpowieściWielki Gatsby FrancisScottFitzgerald.

•Polskamiędzywojennajawisięwewszystkichpowieściachmiędzywojnia:obrazspołeczeństwa,obyczajów,problemównaturyspołecznejczymoralnejznajdujemywGranicy,iwPrzedwiośniu,iwFerdydurke,nawetwKarierze Nikodema Dyzmy.

II wojna światowa – totalitaryzmy i powstania

Trudnonazwaćtęwojnęwydarzeniemhistorycznym.Stałosięcoświęcej:kataklizm,apokalipsadosięgłaludzkośćtamtychlat.Kiedyminęła:myśloniejnieznikła.Tematwojnyzdominowałli-teraturę,film,poezję,sztukę.Artyściwszystkichdziedzinwłączylisiępoprostuwdziełoupamięt-nieniagrozytychczasów,formułowaniewielkiejprzestrogidlanastępnychpokoleń.Wyciąganownioskioczłowiekuijegomoralnościnapodstawietakpotwornejpróby.Literaturaowojnieświa-towejtomałopowiedziane.Toprzecieżnietylkoobrazdziałańmilitarnych,totakżeprezentacjeianalizasystemówtotalitarnych–faszyzmuistalinizmu.Totematpowstań:warszawskiego,wget-

James Joyce

Andy Warhol, Dyptyk Marilyn (fragment)

Epokowe wydarzenie

• 1895 – narodziny kina. Film sta-nie się X muzą w XX wieku

• 1926 – odkrycie penicyliny; antybiotyki zmienią medycy-nę wieku

• 1961 – pierwsza wyprawa w kosmos

• 1969 – pierwszy człowiek na Księżycu

• 1946 – prototyp komputera

• 1971 – pierwszy kalkulator kie-szonkowy

• 1973 – pierwsze komputery PC

• 1989 – zburzenie muru berliń-skiego

• 1997 – sklonowanie owcy Dolly

36

Epoka literacka

cie.Toobrazokupowanegokraju.Towizjaobozówkoncentracyjnych,toopowieśćosowieckichłagrach.Literaturyotychczasachjestsporo.

• Faszyzm generała Franco i walkę z nim,jeszczeprzedwybuchemwojny,ukazujeErnestHe-mingwaywsłynnejpowieściKomu bije dzwon.

• ŁagryistraszliwąegzystencjęwięźniówznajdziemychoćbywInnym świecieGustawaHerlinga--GrudzińskiegoiArchipelagu Gułag AleksandraSołżenicyna.Nietylkorealiałagrusątuistot-ne.Utrwalenieiprzestrogatojednazmisjitejliteratury,niemniejrefleksjanadczłowiekiem–itoczłowiekiemXXwieku–wydajesięrównieistotna.Toczłowiekwymyśliłłagryiwyrafinowanemetodyniszczeniadrugiegoczłowieka.Toczłowiektakżepotrafiłwznieśćsięnaszczythumani-zmuiheroiczniestawićczołobestialstwu.

• Obozy koncentracyjne,epokępiecówieksterminacjiobrazujeliteraturalagrowa.Piszącdziśotym,przymuszamyswąmyśl,bydaćwiaręczemuśtakiemujakpomysłmasowejeksterminacjiwspartypseudonaukowymidociekaniami.Podobneodczuciabudządoświadczenianaludziach,oddzielaniematekoddzieci–przycałymokrucieństwie,którejużznamy,dodatkoweuprzedmio-towienieczłowieka,traktowaniegojakrzeczy,materiałudoanaliz,wreszcie–śmiecidospaleniawkrematorium.Trudnonaprawdęuwierzyć,żeniejesttofantazjazwyrodniałejwyobraźni,leczhistoria.HistoriaXXwieku.

• Powstanie warszawskie –heroizmmłodzieży,wzniosłośćtegozrywuitragizmklęskiznaleźćmożnawpowieściRomanaBratnegoKolumbowie, Rocznik 20,równieżiuMironaBiałoszew-skiego(Pamiętnik z powstania warszawskiego),którypokazujetezdarzeniazinnejperspekty-wy:cywilapatrzącego„zzawęgła”domu–ajednakbędącegowcentrumwydarzeń.

• Powstanie żydowskie w getcie warszawskimopisujeHannaKrallwreportażupt.Zdążyć przed Panem Bogiem,opowiadaonimlikwidatorgettaJürgenStroopwRozmowachzkatemKazimie-rzaMoczarskiego.MotywpowstańpojawiasięteżwPoczątkuAndrzejaSzczypiorskiego.

•Codzienność okupacyjną takżezarejestrowałaliteratura.Głównieproza,choćprzecieżwwier-szachKolumbów(KrzysztofaKamilaBaczyńskiego,TadeuszaGajcego)pobrzmiewacałyczasatmosferatych„innych”czasówapokalipsyspełnionej.Mówiąonichopowiadania:

•Pożegnanie z Marią (TadeuszBorowski),•DziennikiZofiiNałkowskiej,•powieśćMiasto niepokonane(KazimierzBrandys),•powieśćPoczątek(AndrzejSzczypiorski).

Zjednejstronystrach,donosicielstwo,zbrodnia–zdrugiejkonspiracja,sabotażwobecwroga,ratowanieżydowskichdzieci,aoprócztego–życie:zdobywaniepieniędzy,żywności,ucieczkiprzedłapankami,praca…

Po wojnie

PonadpółwiekuXXprzypadanatęwspółczesność,azdawałobysię,żepierwszapołowawyczer-pała limitzdarzeńzastulecikilka.DrugiepółwiekubyłodlaEuropystanowczospokojniejsze,akońcowelatawręczrealizowałyideęzjednoczenia:konfliktWschód-Zachódosłabł,murberliń-skirunął,ZSRRrozpadłsię,EuropaWschodniadoganiaZachód,weszliśmydoNATO,zostaliśmyczłonkiemUniiEuropejskiej.PRL–jestjużtylkowspomnieniem.

rzeczywistość Prl-owska

Twórczość„pryszczatych”,mimożemiałapopieraćwładzęludowąiliniępartyjną,teżjestobra-zemswoichczasów.Grupa„pryszczatych”działałanaprzełomielatczterdziestychipięćdziesią-tych.PrzewodziłjejTadeuszBorowski,należelidoniej:TadeuszKonwicki,AndrzejBraun,WiktorWoroszylski.Różnebyłyichlosy:Borowskipopełniłsamobójstwo,Konwickidiametralniezmie-niłpoglądyizostałzagorzałymkrytykiemustrojuwswojejsztuce.

WramachsocrealizmupróbowanopokazaćbudowęsocjalizmuwpowojennejPolscejakowręczutopijniewspaniałezjawisko.Byłatopróbagwałtunaliteraturze–otochcianozmusićjąodpo-

Luigi Russolo, Domy + światła + niebo

Jak może brzmieć temat pracy?

Wiek XX – wiekiem zbrodni czy bohaterstwa? Odpowiedz na to pytanie w oparciu o znane Ci tek-sty kultury.

Czarny i jasny portret wieku

Czarny• wiek totalitaryzmu• epoka pieców• stulecie dwóch wojen świato-

wych• czas eksterminacji• wiek użycia bomby atomowej• stulecie terroryzmu• wiek kultury masowej

Jasny• wiek heroizmu i humanizmu• stulecie demokracji• wiek mediów i informacji• epoka powszechnej edukacji• stulecie wolontariatu• wiek rozwoju medycyny

37

ergo summatura 2016

wiednimdekretem,bystworzyłafałszywyobrazcząstkiXXwieku.Czasnatychmiastzweryfiko-wałtozjawisko,choćbywprozieMarkaHłaski.Kolejnepolityczneodwilżepozwalałycorazbar-dziejodsłaniaćkulisyPRL-owskiejrzeczywistości.Niezależniepowstawałyliteraturaemigracyj-nai(po1976roku)literaturadrugiegoobiegu.

• Tadeusz KonwickiwMałej apokalipsie odtwarzaabsurdyPRL-u.Jesttopowieśćnietypowa,pi-sarzoperujegroteskąiabsurdem,należywięcuważać,byniepomylićabsurduliterackiegoztymiwydarzeniami,którerzeczywiściemiałymiejsce.OilePałacKulturyiNaukidefactonierunął(ru-nęłaidea)czyteżdostojnicynierobilistriptizuprzedkamerami–toichdługie,wielosłowneprze-mówienianiesąfikcjąliteracką.Podobniekolejkipocokolwiek,przerwywdostawieprądu,kart-kinarozmaitetowary,manifestacje„kuczci”ipochody„zokazji”–towszystkobyłonaprawdę.

• Stanisław Barańczak dajepoetyckąwizjęrzeczywistościPolskiLudowej.Wiersze z betonu, zmę-czenia i śniegu–oprócztego,żeukazująmechanizmymanipulacjiludźmi,fałszideologii–rów-nieżrysująpoetyckiobraztamtegożycia.Wświeciebetonowychblokowisk,podsłuchu,kolejek,marzeńobajceZachodu–wierszeBarańczakaotymwłaśnieniemogłyoficjalniesiępodobać.Pozbawionypracy,zostałzmuszonydoemigracji.

• Początek Andrzeja Szczypiorskiego ogarniafabułąprawiecaływiek.TrzonakcjiprzypadanaczasyIIwojnyświatowej,alenatymniekoniec,obserwujemydalejbohaterów,którzywojnęprze-żyli.Zobserwacjitejwyłaniasięobrazpowojennegożycia,totalitaryzmu,czystekantyżydow-skichwlatachsześćdziesiątych,wreszcieczasówstanuwojennego.

•Wczesneopowiadania Marka Hłaski–sąswoistymzapisemponurejpolskiejrzeczywistościlatpięćdziesiątych.Polskaknajp,pijackichmelin,straconychzłudzeń.JejbolesnyobrazznajdzieszwÓsmym dniu tygodnia,whistoriiAgnieszki,któraprzegrałazrzeczywistościąswoichczasów.BardziejpolitycznywymiarmaopowiadanieCmentarze.Bohater–FranciszekKowalski–zo-staniezniszczonyprzezsystemzasprawąabsurdalnegozdarzenia.PrzypominatrochęJózefaK.zProcesu,ztymżekonkretnie–oskarżonegoprzezwładzę,UB,milicję.Cmentarzenależądoli-teraturyobrachunkowej.Piękni dwudziestoletni toautobiografia,wktórejm.in.znajdziesięre-fleksjaoprzełomie1956roku.

• Zniewolony umysł CzesławaMiłoszapokazuje,jakdochodzidozniewoleniaumysłówludzkichpoddanychwpływomtotalitarnegoustrojunabazieczterechbiografiipolskichtwórców.AutornazywaichAlfą,Betą,Gammą,Deltą,stądZniewolony umysł możnaczytaćjakpowieśćzklu-czem.Alfa–toJerzyAndrzejewski,Beta–TadeuszBorowski,Gamma–JerzyPutrament,aDel-ta–KonstantyIldefonsGałczyński.Sądoskonałymiprzykładamiofiarhistorii,ludziukształto-wanychprzezwymogisytuacjidziejowej.

• Hańba domowaJackaTrznadla–jestzbioremrozmówzpisarzami,rozmówprowadzącychdoocenyczasówstalinizmuwPolsce.„Rodzajludzkimazawszeskłonnośćdopopadaniawbanal-nośćzła”–mówiHannahArendt,cowydajesiękwintesencjąprowadzonychdyskusji.JanJózefLipskimówinatomiastostalinizmie:„Odbieramtojakoamokczyzbiorowąchorobępsychiczną.Jakbyjakiświruszacząłsięrozszerzać”,aJarosławMarekRymkiewiczstwierdza„Odczuwałemstraszliwą,potwornąnudężyciawtymsystemie”.

• Raport o stanie wojennymMarkaNowakowskiegotoproza,którąmożemyprzywołaćdlazobra-zowaniaczasówpo13grudnia1981.Nowakowskirejestrujezachowanieludzi,różneśrodowiskaimiejsca(kawiarnie,urzędy)podczasstanuwojennego.

Poezja ocenia wiek XX

OtonajważniejszewypowiedzipoetyckieowiekuXX:

Wisława Szymborska – Schyłek wieku

Miał być lepszy od zeszłych nasz XX wiek. Już tego dowieść nie zdąży

Noblistkaniemazłudzeńcodoocenystulecia–wtymutworzezestawianadziejeludzkościupro-guwiekuXXztym,costałosięrzeczywiście.Miałosięmiećkuwiośnie,miałosiękilkarzeczyjużnieprzydarzyć,naprzykładwojna,Bógmiałnareszcieuwierzyćwczłowieka.Dziś,podkoniecepoki,konkluzjajestjednakinna:

ale dobry i silny to ciągle jeszcze dwóch ludzi.

Gdzie szukać polskiej obyczajowości?

• Początek wieku – w Nocach i dniach Marii Dąbrowskiej

• Dwudziestolecie międzywojen-ne – w Granicy Zofii Nałkow-skiej

• Codzienność wojny – w Począt-ku Andrzeja Szczypiorskiego

• Powojenna rzeczywistość – w opowiadaniach Marka Hłas ki

• Czasy PRL – w Małej apokalip-sie Tadeusza Konwickiego

Czarny portret stulecia• wiek totalitaryzmu• epoka pieców• stulecie dwóch wojen świato-

wych• czas eksterminacji• wiek użycia bomby atomowej• stulecie terroryzmu• wiek kultury masowej

Jasny portret wieku• wiek heroizmu i humanizmu• stulecie demokracji• wiek mediów i informacji• epoka powszechnej edukacji• stulecie wolontariatu• wiek rozwoju medycyny

Inne tytuły: Kazimierz Brandys Matka Kró-

lów Tadeusz Konwicki Sennik

współczesny Leopold Tyrmand Zły Stanisław Dygat Jezioro Bo-

deńskie Jerzy Andrzejewski Miazga Jarosław Marek Rymkiewicz

Rozmowy polskie latem… Teresa Torańska Oni Gustaw Herling-Grudziński

Dziennik pisany nocą

38

Epoka literacka

Wisława Szymborska – Nienawiść

NaszawspółczesnośćmanaimięNienawiść.Żadnezuczuć,postaw,wartościniedominujetakwy-raźnie–nicniejesttakpewneprzyszłości,jakwłaśnienienawiść.Tosmutne,anawetprzerażają-ceproroctwoitakażocenaludzkichpoczynańwiekuXX:

Spójrzcie, jak wciąż sprawna, jak dobrze się trzyma w naszym stuleciu nienawiść Spójrzcie uważnie – być może można ją jakoś pokonać.

Wisława Szymborska – Dzieci epoki

Doskonaływyrazfaktu,iżczłowiekjestistotąpolityczną,ofiarąpolityki,jestuzależnionyodzda-rzeńswojejepoki.„Chceszczyniechcesz,twojegenymająprzeszłośćpolityczną”–uświadamiaodbiorcypoetka.Jesteśmydziećmiepoki,epokajestpolityczna.Aleostatniastrofadajenaszemuwiekowiokrutnyrys,niemalkatastroficzny„tymczasemginęliludzie,zdychałyzwierzęta,płonęłydomy…”tak„jakwepokachzamierzchłych”.Amożejeszczegorzej.

Czesław Miłosz – Wiersz na koniec stulecia

Pozornie„prospekt”zraju:Błogosławionaradość,winobranieiżniwa,asampoczątekutworubrzmijakbaśń.„Kiedyjużbyłodobrze/Iznikłopojęciegrzechu/Iziemiabyłagotowa/Wpowszechnympokoju…”Tenidyllicznyobraztrwałbydokońcastulecia,gdybynieto,że„...codzieńumiera/Je-dynymiłujący”.Czyfaktyczniejestdobrymrozwiązaniemnakoniecstulecia,abyśmyniepamiętaliiniemówiliocudzymcierpieniu?Ludziekońcawiekubędądobrzeczućsięwswoimżyciu,jeśliotoczymyciszącierpienienaziemi–jakbygoniebyło.„Tamto”–zło,wojna,okrucieństwo–daw-nominęło.Asprawabóluiwinywarchitekturzeświatatrwa…Bógzakpiłzmędrca:ludzieprze-stanącięchwalić,gdypowiemim,żejesteśgrzesznikiem.Mędrzecodpowiedział:gdyodkryją,jakjesteśmiłosierny–będąTobąpogardzać.Niejesttozbytpochlebnaocena.NiedlaBoga–dlalu-dzi.ŚwiadomiBoskiegomiłosierdzia,przestanąsiębać,zamiastkochać–będąpogardzać,zamiastcieszyćsięzwielkoduszności–będąjąwykorzystywać.Otoportretludzkościkońcastulecia,kre-ślonyprzezpoetę–proroka,jedynegonękanegowyrzutamisumieniazaludzkość.

Ewa Lipska – MyMy – rocznik powojenny otwarty na oścież – w pełnokomfortowym stanie swego ciała czytamy Sartre’a i książki telefoniczne.

Czytodobradefinicja,manifestpokoleniakońcawiekuXX?Togłospoetkiwimieniuurodzonychpowojnie,tych,doktórychnależyIIpołowanaszegostulecia.Sartre–toechoegzystencjalizmu,książkatelefoniczna–symboltotalnejmasowości,komunikacjiicodzienności.Czyfaktyczniewmiałkościpokojowegożyciazazdrościmydawnymbohateromwojny?My–jużniedzieci,awnukibohaterów –musimyopowiedziećsięwobecsłówEwyLipskiej.Przeciwkrzykomarmat–krzyktłuczonychgarnków.CzytakskarlałtenXXwiekwdrugiejpołowie?

Małgorzata Hillar – My z drugiej połowy XX wiekuNajtrafniejszapoetyckaanalizadwudziestowiecznejobawyprzedokazaniemzwykłegoludzkie-gouczucia.

wstydzimysię miękkichgłosów czułychspojrzeń(…) Silnicyniczni zironiczniezmrużonymioczami

AjesteśmyprzecieżzdobywcamiKsiężyca.Wtajemnicy–„umieramyzmiłości”.Wdzień–uda-jemyobojętnychwobecuczuć.

Stanisław Barańczak – utwory z tomu Wiersze z betonu, zmęczenia i śniegu

Barańczakzamknąłwswoichwierszachobrazpolskichczasówlatsiedemdziesiątych.Nietylkokrajobrazblokowisk,kolejekprzedsklepami,pustekwsklepach.Raczejpoczucieosaczeniawbez-nadziejnejPRL-owskiejrzeczywistości.Wtymświecieścianymająuszy,piecjestszpiegiem,por-celanaiwszelkimajątekmusząbyćgotowedopodróży,zapakowania,zmiażdżeniagąsienicączoł-gu…PoezjaBarańczakajestchybatą,któranajbardziejrealistyczniezarejestrowałapolskieżycietychczasów–włączniezutrwaleniemszablonówpolskiejmowy.

Wiek zbrodni

Wiek zła, upadku wszelkich war-tości moralnych, ekspozycja ludz-kiego okrucieństwa. Taka cenzura wynika z lektur wojennych, z lite-ratury łagrowej i lagrowej, z ksią-żek opisujących totalitaryzm.

Wiek bohaterstwa

Obrony człowieczeństwa, god-ności ludzkiej wobec wyżej opi-sanego zła. Te same lektu-ry, pokazujące upadek humani-zmu, potworność ludzkiej zbrod-ni – ukazują bohaterów bronią-cych dumy człowieka. Doktor Rieux i Maksymilian Kolbe, Ko-stylew, Iwan Denisowicz, cały łańcuch konspiracyjny przedsta-wiony w Początku Szczypiorskie-go – to obrońcy wiary w człowie-ka. Camus, Saint-Exupéry, Her-ling-Grudziński przekonują, że sło-wo „człowiek” wciąż brzmi dum-nie, a heroizm stanowi przeciw-wagę dla czynionego przez lu-dzi zła.

Wiek osiągnięć i problemów

Bezdyskusyjne są osiągnięcia na-uki wieku XX. Przestrzenie zmniej-szyły się dzięki szybkiej komu-nikacji. Informacja obiega świat w tak zawrotnym tempie, że rze-czywiście staliśmy się globalną wioską dzięki Internetowi, telefo-nom komórkowym, telewizji sa-telitarnej.

Symbolem naszych czasów jest tłum, masowa kultura, miasta – i coca-cola. Zmorą końca wieku były wzrastająca agresja, komer-cjalizacja, powszechna znieczulica na ludzkie cierpienie – palące pro-blemy współczesności.

Poezja stanu wojennego

Bardami stanu wojennego pozo-staną Jacek Kaczmarski i Prze-mysław Gintrowski, który popu-laryzował poezję Zbigniewa Her-berta.

Do poetów, którzy zaakcentowali w swojej twórczości patriotyzm i ówczesną atmosferę politycz-ną, zaliczyć musimy Jana Po-lkowskiego, Zbigniewa Herberta. Zbiór wierszy tego ostatniego pt. Raport z oblężonego miasta – pe-łen słów i obrazów wzniosłych, chwilami tyrtejskich – kreuje miasto – miejsce, o które w koń-cu XX wieku walczono.

39

ergo summatura 2016Nauka o jezyku

Cechy języka potocznego. Wskaż przykłady wykorzystania tej odmiany języka w literaturze współczesnej.

Językpotocznyjesttąodmianą,zktórąmamykontaktnajwcześniej.JestonawspólnawszystkimPolakominajbardziejswobodna.Komunikującsięwsytuacjachnieoficjalnych,codziennych,uży-wamywłaśniejęzykapotocznego.

Jego charakterystyczne cechy to:

•słownictwoneutralne(brakpodniosłego),

•występowanieśrodkówjęzykowychwyrażającychemocje:zdrobnień,zgrubień,wykrzykników,partykuł,np.:

Pokaż mamusi rączki. Ach, jakie ciężkie te siaty!

•prostaskładnia(równoważnikizdań,zdaniapojedyncze,urwane,elipsy),

•ograniczonaliczbaspójników(dominują:bo, i, a, więc, to),rzadkaobecnośćimiesłowówprzysłów-kowych,

•obecnośćstałychzwiązkówfrazeologicznych,np.: Miałem duszę na ramieniu. Musiała wtrącić swoje trzy grosze.

•częstewystępowaniezaimków,zwłaszczawskazujących Podaj mi to. Tamten chłopak był z tego lepszy.

Różne są przyczyny awansu języka potocznego:

•corazsilniejszeprzekonanie,żejęzykpodniosły,pełenwyszukanychfigurstylistycznychjestsztucz-ny,niejestwstanieoddaćproblemówwspółczesnegoczłowieka,żetensposóbpisaniajużsięprzeżył(zwłaszczapodoświadczeniachIIwojnyświatowej).

Przykład:twórczośćTadeuszaRóżewicza;

•rezygnacjazfikcjiliterackiej,zwrotkuformomdokumentalnym(językadekwatnydoformy),np.nie-poradnościwjęzykurozmówcówNałkowskiejwMedalionach;

•fascynacjanaturalnościąjęzykapotocznego,uznaniegozanajlepsządrogępokazaniaemocjiprzeży-wanychprzezczłowieka:

Przykład:Pamiętnik z powstania warszawskiegoMironaBiałoszewskiego;

•nasilenieeksperymentówjęzykowych,zabawasłowem,poezjalingwistyczna:MironBiałoszewski,TymoteuszKarpowicz;

•dążeniedoprostoty,bliskiegokontaktupoetyiczytelnika,np.wtwórczościksiędzaJanaTwardowskiego;

•elementypotocznejakodrogazwiększaniaekspresjitekstu,np.wulgaryzmywpoezjiWojaczkaczyBursy.

Przypomnij:Językpotocznypojawiasięcorazczęściejwliteraturzewspółczesnej.Jegoobecnośćjestoczywi-stawwypowiedziachbohaterów–wykorzystywanietejodmianyjęzykapozwalastworzyćwizjężyciabliskąrealnejrzeczywistości.Polszczyznapotocznawystępujejednakpowszechnietakżewpoezjipowojennej.

Cechy języka potocznego