T.C. SAKARYA NVERSTES KTSAD DAR BLMLER FAKLTES ALIMA EKONOMS ENDSTR LKLER BLM

ISO 14000 EVRE YNETM SSTEM

TOPLAM KALTE YNETM DERS DEV Hanifi YILDIZ B0703.06034 Fatma Beyza ARSLAN G0803.06046

dev Danman: Yrd. Do. Dr. Hayrettin ZENGN

SAKARYA 2011

ii

NDEKLER Sayfa KISALTMALAR......................................................................................................... VI EKL LSTES..... VII TABLO LSTES.............. VIII ZET........ IX GR...... 1 BLM 1: EVRE VE EVRE LE LGL ALIMALAR... 3 1.1. evre. 3 1.2. evre in Tehlikeler.... 3 1.3. evre Mevzuat. 4 1.4. evre Mevzuatndaki Baz Ynetmelikler... 5 1.5. Yeni evre Kanunu.. 6 1.6. ve evre... 7 1.7. retim Sreci ve evre likisi.... 7 1.8. letmeler in evre Ynetimi.... 8 1.9. evresel Maliyetler ve evre Muhasebesi... 9 1.10. letmeler Asndan evre Sorunlar... 10 1.10.1. Hava Kirlilii......... 11 1.10.2. Su Kirlilii..... 11 1.10.3. Toprak Kirlilii...... 12 1.10.4. Grlt Kirlilii..... 12

ii

1.10.5. Atklar 12 1.10.6. nlemler.... 12 BLM 2: ISO ve ISO 14001 EVRE YNETM SSTEM...... 14 2.1. Uluslararas Standardizasyon Organizasyonu (ISO).. 14 2.2. ISO 14000 evre Ynetim Sistemleri: Uygulama Aamalar ve Uygulayanlara Salad Faydalar 16 2.3. ISO 14000 Faaliyet Plan 17 2.4. ISO 14000 Uygulamalarnn Faydalar... 22 2.5. evre Ynetim Sistemi... 24 2.6. evre Standartlarnn Geliimi... 25 2.7. ISO 14000 Standartlar Serisi.. 25 2.8. ISO 14000 Serisi. 26 2.8.1. ISO 14000 evre Ynetim Sistemin Oluturulmas.... 27 2.9. ISO 14001... 28 2.10. ISO 14001 evre Ynetim Sisteminin Yaps.. 31 2.11. Balang Mahiyetinde Gzden Geirme.... 32 2.12. evre Politikas.... 33 2.13. evre Boyutlar 33 2.14. Yasal ve Dier Gereklilikler..... 34 2.15. Ama ve Hedefler........ 35 2.16. evre Ynetim Program..... 35 2.17. Bnye ve Sorumluluk....... 35 2.18. Eitim, Bilin ve Ehliyet..... 36iii

2.19. letiim..... 36 2.20. YS le lgili Belgeye Balama ve Belge Kontrol 36 2.21. lem Kontrol...... 37 2.22. Acil Hal Hazrl ve Bu Hallerde Yaplmas Gereken ler.... 38 2.23. zleme ve lme... 38 2.24. Uygunsuzluk Dzeltici ve nleyici Faaliyet... 38 2.25. Kayt..... 39 2.26. YS Denetimi... 39 2.27. YS Denetiminin Amac.. 39 2.28. Ynetimce Gzden Geirme.... 40 BLM 3: ISO 14000 FAYDALARI ALMA AAMASI VE SONU...... 41 3.1. ISO 14000 Alma Aamalar... 41 3.2. Belgelendirme Sreci. 42 3.3. evre Ynetim Sisteminin Temel Prensipleri.... 42 3.3.1. evre Politikas.... 42 3.3.2. Planlama.. 44 3.3.3. Uygulama ve lem.. 44 3.3.4. Kontrol ve Dzeltici Faaliyetler.. 44 3.3.5. Ynetimce Yrtlen Gzden Geirme.. 44 3.4. evre Etkileri.. 44 3.5. Yasal ve Dier Gereklilikler... 45 3.6. evresel Ama ve Hedefler.... 45 3.6.1. Amalar ve Hedefler.... 45iv

3.7. evre Ynetim Program.... 46 3.8. Uygulama ve letme.. 46 3.9. Kontrol ve Dzeltici Faaliyetler..... 47 3.9.1. zleme ve lm.. 47 3.9.2.Uygunsuzluk ve Dzeltici Faaliyetler.. 47 3.9.3. evre Kaytlarnn Tutulmas.. 47 3.9.4. Ynetimin Gzden Geirilmesi... 47 3.10. letmelerin ISO 14001 evre Ynetim Sistemine Bavurma Nedenleri. 48 3.11. Yeil Ynetim... 51 3.12. ISO 14001 evre Ynetim Sistemi Standardnn evre Koruma ve Ticaret Noktalarnda Kurulular Tarafndan Nasl Alglandn Belirlemeye Ynelik Analizler... 52 BLM 4: ISO 14000 YS ASSAN ALMNYUM ALAN ALIMASI... 56 SONU..... 57 KAYNAKA.... 58

v

KISALTMALAR BSI : ngiliz Standartlar Enstits

BVQI : ngiliz Belgelendirme Kuruluu YS DE DB : evre Ynetim Sistemi : Devlet statistik Enstits : Desibel

EMAS : evre Ynetim ve Denetim Program ISO IEC : Uluslararas Standardizasyon Organizasyonu : Uluslararas Elektroteknik Komisyonu

SAGE : Savunma Sanayii Aratrma ve Gelitirme Enstits TSE : Trk Standartlar Enstits

WHO : Dnya Salk rgt DDT BS : Dikloro Difenol Trikloroethan : ngiliz Standartlar

GATT : Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlamas

vi

EKL LSTES ekil 1: ISO 14000 evre Ynetim Sistemi Elemanlar... 20 ekil 2: ISO 14001 Standard in evre Ynetim Sistemi Modeli......... 32

vii

TABLO LSTES Tablo 1: ISO 14001, Avrupa Birlii lkeleriyle Yaplan Ticareti Kolaylatrmada nemli Bir Aratr.... 52 Tablo 2: evreye Duyarl retime ve evre Korumaya Verilen nemin Artt Uluslararas Alanda, ISO 14001, Rekabet Avantaj Yaratmaktadr.. 53 Tablo 3: ISO 14001, D Ticarette evreye likin Tarife D Engelleri Amada Ekolojik Pasaport Olarak Deerlendirilebilir... 54 Tablo 4: Yllar tibari le Trkiye de ISO 14000 YSnin Art Hz...... 55

viii

ZET evre yalnzca insanlarn iinde yaad ve hayatlarn devam ettirmeleri iin kaynaklar sunan bir ortam deil, iletmeler iin de ekonomik bir kaynaktr. retim, evreden elde edilen kaynaklar ile gerekletirilmektedir. Bu durumda kaynaklarn tkenmesi ve evrenin kirlenmesi toplum salnn bozulmasnn yan sra iletmeler iin de yeni kaynak bulunamamas anlamna gelmektedir. 1972 ylnda yaplan Stockholm Konferans'yla tm dnyada evre bilincinin oluturulmas hedeflenmi, lkelerin ve toplumlarn evre koruma konusunda gelitirilen ilkeler dorultusunda davranmas gerektii savunulmutur. Stockholm Konferans'ndan 20 yl sonra gerekletirilen Rio Zirvesi'nde de Srdrlebilir Kalknma kavramnn nemi ve nasl uygulanmas gerektii zerinde durulmutur. evreyi kirletmeden kalknmann salanabilmesi iin hem toplumda yaayan insanlara hem de retim faaliyetinde bulunan iletmelere byk grevler dmektedir. evre Koruma ve Srdrlebilir Kalknma, sanayi iin nemli konularn banda gelmektedir. Sanayi bu iki kavram ncelikleri arasnda kabul etmek, politika ve programlarn buna gre biimlendirmek ve uygulamalarnda evreye duyarl olmak durumundadr. evre konusundaki sorunlarn zm byk lde evreye duyarl bir yaklamn benimsenmesine baldr. zel sektrdeki firmalarda, "evre Koruma ve evre Ynetimi anlaynn yaygnlamas, firmalarn ksa ve uzun vadeli karlarna hizmet edecektir. evreye duyarl iletmecilik, iletmelerin tm faaliyetlerinde evreyi dikkate alan, evreye verilen zarar minimuma indiren, retim srelerini deitiren, alanlarn evre duyarll konusunda eiten, temiz teknolojileri kullanan, ekolojik evrenin korunmas iin yeni projeler gerekletirmeyi n planda tutan bir anlaytr. Firma ynetimi ile entegre olan evre Ynetimi sistemi; iyerinde alnacak kararlarda evrenin srekli gz nnde bulundurulmas, kararlarn uygulanmas iin uygun sistem ve prosesler gelitirilmesini salamaktadr. evre Ynetimi, sadece bir kontrol sistemi deil; firmann evre konusundaki sorumluluklarna cevap verici ve ayn zamanda riskleri azaltc, pazar imknlarn artrc ilevlere sahiptir. ok sayda firmann faaliyet raporlarnda, evre ynetim sisteminin, evre koruma yannda, ekonomik baarlar da getirdii belirtilmektedir. Enerji, su ve dier hammadde kaynaklarnn retimde etkin ve verimli kullanm,

ix

iletmelerde, zellikle de kk ve orta lekli iletmelerde maliyetleri drecek, evre kaynaklarnn daha duyarl kullanlmasn salayacaktr. Tketiciler, bugn satn ald rn ve hizmetin daha az atk retmesini, daha fazla geri dnm salamasn istemekte, yenilenebilir kaynaklarn daha fazla kullanmn ve rnlerin ekosistem iin daha gvenli olmasn talep etmektedirler. letmeler de deiimin gerisinde kalmamak iin bu yndeki talepleri stratejik kararlarda dikkate almak ve evreye kar daha duyarl bir ynetim anlay gelitirmek durumundadrlar(http://www.iso.org.tr).

x

GR evre sorunlarnn 1960l yllardan itibaren global olduunun anlalmaya baland grlmektedir. Birlemi Milletlerin de evre sorunlaryla ilgilenmeye bu tarihlerde baladn ifade etmek mmkndr. O yllarda ortaya kan evre kirlilii krizlerinin arpc rnekleri bunun nedenini gstermektedir. Londra ve New Yorkta 1952 ve 1966 yllar arasnda yaanan hava kirlilii, 1953 ve 1965 yllar arasnda Japonyada Minamata ve Nigatadaki ldrc cva zehirlenmeleri, Kuzey Amerikadaki baz gllerde yaayan kularn toplu olarak lmeleri ya da DDT ve dier pestisitlerin neden olduu hastalk ve lmler ... 1970li ve 1980li yllarda iyice artan sanayi faaliyetleri ve teknolojik hareketlilik, evre sorunlar ve kalknma ikileminin artk kabul edilemez bir noktaya ulatn gstermitir. 1983 ylnda BM Genel Sekreteri tarafndan deimenin kresel gndemini oluturmak zere grevlendirilen Dnya evre ve Gelime Komisyonunun raporunu hazrlamaya balad Ekim 1984ten Nisan 1987ye kadar olan srete evre krizlerinin boyutu gittike artmtr. Hindistann Bhopal yresindeki zirai mcadele ila fabrikasndaki bir szma 2000den fazla insann lmne sebebiyet vermi, ayrca 200 000 veya daha fazla kiinin kr olmasna veya zarar grmesine yol amtr. ernobil nkleer reaktrndeki patlama, nkleer radyasyonu tm Avrupaya yaym, gelecekte insanlarda kanser ihtimalini byk lde ykseltmitir. Endstriyel kazalarn etkileri, kazadaki tehlikeli maddenin younluuna ve

dayankllna bal olarak byk deiiklik gsterebilir. Yalnzca yangn ve patlamalarn bulunduu kazalarn corafi ve iklimsel etkileri snrl olabilir, ancak 2001 ylnn Eyll aynda Fransann Toulouse ehrinde bir amonyum nitrat gbre fabrikasndaki patlamada olduu gibi zehirli maddelerin havaya, suya ya da topraa yaylmasyla oluan domino etkisi sonucunda, bu etkiler ok byk boyutlara ulaabilir. Bu balamda evre sorunlar, uluslararas alanda sadece kirlilik olarak dar bir ekilde ele alnrken, gelimilik ve az gelimilik sorunlaryla btnsel bir ekilde

1

srdrlebilir kalknma temelinde deerlendirilmesi gereksinimi ortaya kmtr. Bunun yannda byk evre krizleri, evre sorunlarnn snr tanmad gereini de ortaya kararak uluslararas i birliinin ve dayanmann nemi anlalm ve evre korumada en gl unsur olmasna karn ulus devletin, snrlarnn dna taan evre kirlilikleri noktasnda yine de yetersiz kald gereiyle karlalmtr. Ortaya kan yetersizlik, uluslararas ibirliinin geliimini hzlandrarak sanayi alannda doal kaynaklarn ekonomik kullanmn ve bu faaliyetler sonucu oluan evre kirliliklerinin kaynanda nlenmesini ya da etkisinin azaltlmasn salamaya ynelik evre ynetim sistemleri gelitirilmi ve sistemler birer standart olarak ilan edilmitir(http://fbe.emu.edu.tr).

2

BLM 1: EVRE VE EVRE LE LL ALIMALAR1.1. evre Nedir? Bu soruyu ok farkl ekilde cevaplamak mmkn. Bu yzden gndelik hayatta eitli evre tanmlaryla karlayoruz. rnein evreyi, iinde yaadmz, ilikide bulunduumuz yakn muhitimiz olarak tanmlayabiliriz; evimiz, alma ortammz, sokamz ve mahallemiz evre kavram iine girer. Biraz daha ufkumuzu genilettiimizde yaadmz ehir, lke ve blgenin de bu evre kavramnn iine girdiini gryoruz. letiim ve ulam teknolojilerinin gelimesiyle birlikte dnyann kresel bir kye dnt gnmzde evrenin snrlar artk gezegenimizi kapsayacak ekilde genilemitir. Genel olarak evreyi, canllarn yaamlar boyunca ilikilerini srdrdkleri ve karlkl olarak etkileim iinde bulunduklar biyolojik, fiziksel, sosyal, ekonomik ve kltrel ortam olarak tanmlayabiliriz( http://www.iski.gov.tr). 1.2. evre in Tehlikeliler

Kaynaklarn israf, Doal ekolojik dengenin bozulmas, Sera Etkisi Kresel Isnma, Ozon tabakasnda delinme, Bitki ve hayvan trlerinde azalma, Asit yamurlar, Su kirlilii, Toprak kirlilii, Doal kaynaklarn tkenmesi(http://www.unigirisim.com).

3

1.3. evre Mevzuat evreyle ilgisi kurulan ve Trk evre Mevzuatna alnan hukuk kaynaklar yedi blmde sralanmtr.

Anayasa, Kanunlar, Kanun Hkmnde Kararnameler, Uluslar Aras Szlemeler, Tzkler, Ynetmelikler, Tebli ve Kararlar.

Trk evre Mevzuatnn her blmnde; zelliine gre sz konusu kaynan tamam veya ilgili maddeleri alnmtr.1980lerin ilk yars ile birlikte evre ynetimi ve evre mevzuat alanlarnda, lkemizde bir dizi gelime yaanmtr. 1982 Anayasasnn 56.maddesiyle balayan dzenlemeler, 1983 ylnda yaymlanan 2872 sayl evre Kanunuyla bir baka aamaya sram, gnmze kadar da evre mevzuatnda bir dizi olumlu ya da olumsuz deiiklikler yaanmtr. Trkiyede konularn/sorunlarn parac bir kavrayla ele alnmas ve sorunlara demokratik planlama ekseninde yaklam eksiklii nedeniyle sorunlar kklemekte ve yapsal bir karaktere brnmektedir. Trk evre Mevzuatnda ilk olarak Trkiye Cumhuriyeti Anayasasna deinilmitir. Trkiye Cumhuriyeti Anayasasndan sonra evre Kanunu dnda l zel daresi Kanunu, Ky Kanunu, Limanlar Kanunu, Belediye Kanunu, Su rnleri Kanunu gibi evre ile ilgili olan birok kanun aklanmtr. Ayn zamanda kanun hkmnde kararnamelerden de bahsedilmitir. Daha sonra evre ile dorudan ilikili birok uluslararas szlemeler aklanmtr. Bu szlemelerden bazlar Akdenizin Kirlenmeye Kar Korunmasna Dair Szleme, Kltrel ve Doal Mirasnn Korunmasna Dair Szleme, Ozon Tabakasn ncelten Maddelere dair Montreal

4

Protokol vs. Uluslararas szlemelerin ardndan Yeralt Sular Tz, Su rnleri Tz gibi yine evreyle ilgili tzklere deinilmitir. 1.4. evre Mevzuatndaki Baz Ynetmelikler;

Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii, Endstriyel Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii, Isnmadan Kaynaklanan Hava Kirlilii Ynetmelii, Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii, Kentsel Atk su Artm Ynetmelii, Yzme Suyu Kalitesi Ynetmelii, me suyu Elde Edilen veya Elde Edilmesi Planlanan Yzeysel Sularn

Kalitesine Dair Ynetmelik,

Tehlikeli Maddelerin Su ve evresinde Neden Olduu Kirliliin Kontrol

Ynetmelii,

Ky Kanunu Ynetmelii, Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii, Radyasyon Gvenlii Ynetmelii, Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii, Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii, Mera Ynetmelii, Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmelii, evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmelii, Atk Yalarn Kontrol Ynetmelii, Tarmsal Kaynakl Nitrat Kirliliine Kar Sularn Korunmas Ynetmelii,

5

Hafriyat Topra naat ve Yknt Atklarnn Kontrol Ynetmelii, Ambalaj ve Ambalaj Atklarnn Kontrol Ynetmelii, Atk Pil ve Akmlatrlerin Kontrol Ynetmelii, Endstriyel Kaynakl Hava Kirlilii Kontrol Ynetmelii, Doal Mineralli Sular Hakknda Ynetmelik, Endstri Blgeleri Ynetmelii, Gemilerden Atk Alnmas ve Atklarn Kontrol Ynetmelii, Zararl Kimyasal Madde ve rnlerinin Kontrol Ynetmelii,. evresel Grltnn Deerlendirilmesi ve Ynetimi Ynetmelii.

Avrupa Birliine uyum srecinde evre Mevzuatnda yer alan mevcut ynetmeliklerin ou yenilenmekte ve bunlara ek olarak daha da zelletirilmi ynetmelikler karlmaktadr. 1.5. Yeni evre Kanunu 1983 ylnda kabul edilen 2872 sayl evre kanunu 24 Nisan 2006 da deitirilmitir. 5491 sayl Yeni evre Kanununa gre, bata idare, meslek odalar, birlikler ve sivil toplum kurulular olmak zere herkes, evrenin korunmas ve kirliliin nlenmesi ile grevli olacak, bu konuda alnacak tedbirlere ve belirlenen kurallara uymakla ykml olacaktr. evrenin korunmas, bozulmasnn nlenmesi ve kirliliin giderilmesi alanlarndaki her trl faaliyette, evre ve Orman Bakanl ve yerel ynetimler, gerekli hallerde meslek odalar, birlikler ve sivil toplum kurulularyla ibirlii yapacaktr. Arazi ve kaynak kullanm kararlarn veren ve proje deerlendirmesi yapan yetkili kurulular, karar alma srelerinde srdrlebilir kalknma ilkesini gzetecektir. Ekonomik faaliyetlerin faydas ile doal kaynaklar zerindeki etkisi, srdrlebilir kalknma ilkesi erevesinde uzun dnemli olarak deerlendirilecektir. Atk oluumunu kaynanda azaltan ve atklarn geri kazanlmasn salayan evreyle uyumlu teknolojiler kullanlacaktr. Kirlenme ve bozulmann nlenmesi, snrlandrlmas, giderilmesi ve evrenin iyiletirilmesi iin yaplan harcamalar; kirleten ve bozulmaya

6

neden olan tarafndan karlanacak. Kirletenin kirlenmeyi ve bozulmay durdurmak, gidermek ve azaltmak iin gerekli nlemleri almamas veya bu nlemlerin yetkili makamlarca dorudan alnmas nedeniyle, kamu kurum ve kurulularnca yaplan gerekli harcamalar, kirletenden tahsil edilecektir. 1.6. ve evre Dorudan veya dolayl yollarla insan ihtiyalarn karlamak zere mal ve hizmet retiminde (emek, sermaye, doal kaynak) bulunan ekonomik birime iletme ad verilmektedir. letmelerdeki retim sreci faaliyet gsterdikleri alana gre eitlilik arz etmektedir. Burada ama iletmelerin evreye olan duyarllklar, retim srecinde veya retim sonras srelerde evreye gsterdikleri davranlar, verilen zararlar, zararlar minimuma indirme almalar, vb. faaliyetlerini incelemektir. zellikle evresel adan deerlendirildiinde sanayi ve retim alanndaki kt sanayi, petrol rafineleri, tekstil fabrikalar, metal ve metal kaplama sanayi, deterjan-ila ve deri sanayi ve bu sanayilerde retilen atklar, evre kirleticilik bakmndan n sray almaktadr. evre hassasiyeti sadece bu firmalar ile snrl olmakszn kk, orta veya byk lekli btn iyerlerini kendi duyarllk alan erevesinde kapsamaktadr. 1.7. retim Sreci ve evre likisi letmelerdeki retim srecinin ilki girdi faktrdr. Bu da kt kaynaklarn kullanlmas sonucu oluan doal kaynak kayplarn bize sunmaktadr. kincisi sre (retim) planlamas ve uygulamas gerekleir burada da meydana gelen kat, sv ve gaz atklarnn evreye verdii zarar nceliklidir. Son aamada artk rn grebildiimiz mal veya hizmet olarak sonucunu alabildiimiz kt srecidir. Bu srete mal ve hizmetlerin kullanm sonucu eitli ekillerde ortaya kan evre kirlenmeleridir. retim srecinin bu aamasnda da evre bir ekilde kirlenmeye veya kirletilmelere maruz kalmakta bunun nne geilmesi noktasnda eitli nlemler almak daha da nemlisi bu nlemlerin uygulama sahalarn amak lkemiz ve geleceimiz adna olduka nemlidir. letmelerin ekonomik, dinamik, bamsz, sosyal, teknik ve gelecek vadeden kurulular olduunu dnrsek, gelecek faaliyetlerini srdrlebilir klmak iin birtakm evre koruma yntemlerini benimsemek bunun iin bte ayrmak ve uygulamaya koyma zorunluluu vardr.

7

1.8. letmeler in evre Ynetimi evre ynetimi evreye duyarl iletmelerin evreyi ve retimlerini korumak adna stlenmi olduklar bir takm sorumluluktur. Bu sorumluluk kapsamna toplumun beklentileri, tketici gereksinimleri, teknik gelimeler, yasal snrlamalar, uluslararas standartlar dikkate alnarak yeni evresel plan ve programlar gelitirme almalardr. evre bilinci ve duyarll bu almalarla kantlanmakta ve bunun yaygnlamasna ynelik bir dizi almalara girilmektedir. Devlet baznda dnldnde, ynetimler bu almalarn bir plan ve program zerine oturtulmas ve gerekli evre politikasnn olumasn salar. letmeler de bu plan ve programlar sistemine uygun bir ekilde gerekli prosedrleri tamamlayarak irket ve alanlarna kazandrmaya alrlar. Tabii bu alanda katlanlmas dnlen maliyetler sz konusu olacaktr, fakat bu ynetim sisteminin iletmeye uygulanmasyla, faaliyete sreci sonrasnda irket bu maliyetin misli tutarnda kazanmlara ulaacaktr. rnein; aktif kullanldnda geri dnm sreci ciddi manada bir kazanm salayabilir. Trkiyede zellikle uluslararas alanda faaliyette bulunan iletmeler artan rekabet artlarnn bir boyutu olarak evre konusunu 1990l yllardan sonra dnmeye balamtr. letme literatrnde evre konusunun kapsam eksik bir yaplanma ierisinde olduu bu yllarda, evre deyince alanlar, mteriler, tedarikiler, hkmet, rakipler vb, akla gelmekte ekolojik dengenin oluumu hava, toprak, su ve bunlarn gelecek iin nemi, korunma ve ypranma pay dnlmemekle birlikte gerekli duyarllk gsterilmemekteydi. Trkiye son 10 ylda eskiye nazaran evreye duyarl bir lke olma yolunda nemli saylabilecek bir yol almtr. Bu erevede gerekletirilen evre duyarllk faaliyetlerinden bazlar;-

evreyi korumaya ynelik mevzuatlarn olumas, Ticari iletmelere ynelik evre koruma yntemleri, Ynetim biimlerinin oluturulmas, Sz konusu faaliyetler iin rgtsel yaplanmaya gidilmesi, evre ierikli kalite politikalar, evreye duyarl teknolojik aletlerin kullanlmas,

-

8

-

rn gelitirme abalar zellikle aratrma gelitirme konusunun ierisine evre

faktrnn girmesi, -

Geri dnm ve tekrar kullanm salanacak ambalaj gelitirme, evre korumasn destekleyici tasar, Yntem ve uygulamalar, letmelere artma tesisleri kurulmas, Artma yoluyla hammaddeyi belli oranda maliyetsiz geri kazanm, letmelerin bu konularda kendilerini sorumlu hissedip bir aba ierisine girmesi

-

rnek gsterilebilir. 1.9. evresel Maliyetler ve evre Muhasebesi letmeler faaliyet gsterdikleri alanlara ynelik kendi ilerinde bir yap olutururlar. Genelde hiyerarik yap iletmelerin byklk dereceleri de gz nne alnarak birbirinin benzeridir. Alt-orta ve st kademe yneticilerinin her birinin yetki ve sorumluluklar birbirinden farkldr. evre ynetimi noktasnda kaynaklardan edinilen genel veriler iletmelerin st ynetimi ile birlikte muhasebenin de sre ierisine katlarak bir evre maliyetleri muhasebesinin oluturulmasn mecbur klmaktadr. Bu sistem ortak bir platformda belirli bir sistem ierisinde allmasyla mmkn olabilecektir. Burada muhasebenin evreye bakan ynyle birlikte evre muhasebesi eklinde isimlendirilerek mevcut hesaplar ierisinde iki hesap trnn herhangi birinde detaylandrlacan net olarak tanmlamaldr. Bu konu evre muhasebesi, maliyet muhasebesi ve ynetim muhasebesiyle balklar veya konular altnda incelenmesi gereken kavramlardr. evre muhasebesi Devlet statistik Enstits (DE) tarafndan Ekonomi ve evre arasndaki etkileimi aklamak amacyla evrenin durumu, geliimi hakknda makro seviyede bilgi retmektir eklinde tanmlanmtr. evresel kaynaklarn kullanm sonunda doacak etkilerin muhasebeletirilmesi, Finansal Muhasebede lmleme ilevlerinin, rnein; finansal raporlama ve iletme ii ve iletme d faktrlerinin dikkatle uygulanmas eklinde tanmlamalar da mevcuttur. Genel muhasebe

9

uygulamalarnda evre muhasebesiyle ilgili detay bulmak gtr. Fakat bulduumuz bilgiler nda bir tanmlama yapacak olursak iletme ierisinde maddi ve maddi olmayan kaynaklarn deerlendirmeleri yaplrken evre mevzuatlar gereince hi bir bedel demeden kullandmz, dolayl ya da dolaysz yollarla zarara urattmz doal kaynaklarn iletme bnyesinde hesap altna alnmas ve kaynak ayrlmas eklinde tanmlanabilir. evre muhasebesinin Finansal Muhasebeye bakan yn evresel ykmllkler ile evresel maliyetlerin tahmini, tasnifi ve raporlanma srecidir. Finansal Muhasebede kayt iki ekilde mmkn olmaktadr. lk olarak mal almnda katlanlan ek evresel maliyetin evresel mallar hesabnda izlenmesinde 154 evresel mallar hesab tevik sistemi kullanlmas eklindedir. Bu maliyetler tevik sistemi ile karlanarak tketiciye yanstlmayarak evre korunmas teviki uygulanabilir (rnein; su artma, kat atk depolama veya yok edilmesi gibi dorudan evreyi korumaya ynelik bir yatrm sz konusu olduunda). kincisi normal aktifletirme ilemlerinden sonra ayrca dipnot veya ek bir bilgi olarak izlenebilir (rnein; iletme baca yaptrrken evreyi de koruma amal havaya verilen zararl gazlarn azaltlmas iin bir baca filtresini de beraberinde yaptrmas). Maliyet muhasebesi asndan evre muhasebesi, bir maliyet dneminde ilem muhasebesinin gider hesaplarna dayanarak maliyet trlerini belirlemek, o dneme den maliyet trlerini doruca ya da maliyet yerleri araclyla dolayl olarak, maliyetleri ykleyerek toplam ve birim maliyeti hesaplamak iin yaplan ilemlerin tmdr. 1.10. letmeler Asndan evre Sorunlar evre bilincinin oluturulmasyla birlikte doaya verilen zararn minimuma inecei dncesi olduka nemlidir. nk koruma faaliyetleri arttrld lde kirlilik oran azalacaktr. evre kirlilii: nsanlarn, hayvanlarn, bitkilerin ve doann kendisine verilen olumsuz zararlardr. Herhangi bir kimyasal, fiziksel ve biyolojik faktrn evrede yeterli sre ve younlukta bulunmas sonucu insanlar, hayvanlar ve bitki rtsnde yaralanmalara neden olan ya da toplumun huzurunu yaam kalitesini veya gvenliini olumsuz ynde etkileyen her

10

durumda evre kirliliinden sz etmek mmkndr. evre kirliliini genel olarak drt balkta toplayabiliriz. Bunlar; 1. Hava kirlilii, 2. Su kirlilii, 3. Toprak kirlilii, 1. Grlt kirliliidir. 1.10.1. Hava Kirlilii Hava kirlilii atmosferde bulunan kirleticilerin (toz, duman, gaz, vb.) normalin stnde bulunmas sonucu doal evreye ve insanlara verdii zarar eklinde tanmlanabilir. Bu zarar ncelikle insanlar tarafndan atmosfere gnderilen atklar eklinde oluur daha sonra atmosferin yapsnda zararl kirleticiler eklinde doaya braklarak meydana gelir. Hava kirliliinin iklime(gn nn ve yer kabuundan yansyan radyasyon miktarnn azalmas), hayvan ve bitki topluluklarna(asit yamurlar, toprak ve tarm alanlarnn verimsizlemesi), kresel alana(scaklk dengesinin bozularak kresel snma dediimiz faktr sonucu buzullarn erimesi, deniz seviyesinin ykselmesi ve tarm toprann azalmas) ve atmosfere (ozon katmannn delinmesi eklinde), dnldnde dnya geneline byk zararlar vardr. Hava kirliliini nleme adna havann doal karmlarn bozan kirleticilerin havaya karmasn nlemek gerekir. 1.10.2. Su Kirlilii Su kirlilii suyun kendi kendini temizleyebilme snrnn ald dzeydir. Ayr bir nokta ise ime suyu ve sulama suyundaki kirlilik oranlarnn farkllk gstermesidir. Su kirlilii erozyon, doal afetler ve insan faktrleriyle boy gsterir. nsanlar tarmsal alanlarda (kimyevi gbrelerinin, ilalarn, vs. sebep olduu), sanayi faaliyetlerinde (baz sanayi kurulularn braktklar sv atklar) ve dzensiz kentleme (artan nfus) ekilleriyle su kirliliine sebep olurlar. Su kirliliinin nlenmesine ynelik alc ortamn su nitelii standartlar son yllarda dikkatli bir ekilde gelitirilmektedir, Avrupa lkelerinde kullanm alan olduka geni olan bu standartlar lkemizde son 10 yldr kullanma gemitir. Bunlar atk su standartlar, ime suyu standartlar, i sal standartlar ve ekosistem sal standard eklinde sralanmaktadr.

11

1.10.3. Toprak Kirlilii Toprak kirlilii insan etkileri sonucunda topran fiziksel, kimyasal, biyolojik ve jeolojik yapsnn bozulmasdr. nsan faaliyetlerinin bir ksm topra dorudan kirletirken bir ksm da nce hava ya da su kirliliine neden olup ardndan da toprak kirliliine neden olmaktadrlar. Daha ak bir ifade ile nedenleri; hava ve su kirliliinden kaynaklanan kirlilik, tarmsal mcadele aralar ve yapay gbrelerden kaynaklanan kirlilik, erozyondan kaynaklanan kirlilik ve saysz biyokimyasal ve jeokimyasal tepkimenin olumasdr. 1.10.4. Grlt Kirlilii Grlt kirlilii dorudan deil ama dolayl olarak karmza kan bir evre kirliliidir. Ses kirlilii de dediimiz grlt kirlilii belli bir oran at taktirde sorun olmaktadr. Grlt dzeyi belirlenirken l birimi olarak desibel (db) kullanlmakta ve dnya salk rgtnn (WHO) belirledii lt ise 58 dbdir. Yaplan aratrmalara gre; grltnn insan sal zerinde hem fizyolojik hem de psikolojik sorunlara neden olduu tespit edilmitir. Rahatszlklara rnek olarak kulak nlamas, sarlk, solunum rahatszlklar, klcal damarlarda daralma ve kan basncnn artmas sralanabilir 1.10.5. Atklar-

Tehlikeli Atklar( Ya, tarm ilac, zehirli, parlayc, koroziv, nkleer, patlayc,

toksin maddeler, ar metal, laboratuar atklar ve tbbi atklar, reaktif maddeler),-

Tehlikeli Olmayan Atklar( Kt, cam, metal, ofis ve kafeterya atklar ), Kontroll Atklar( lalar, gizli dokmanlar ), rn Atklar( Kullanlm rnler, ambalaj atklar, hurdalar ).

1.10.6. nlemler-

rnlerin snflandrlmas, Alternatif rn kullanma, retim srecinde atk azaltmaya ynelik hassasiyet, Geri dnm salama,12

-

Kullanmn izlenmesi, retim vb. faaliyetlerin kontrol, Atk kontrol faaliyetleri, Yakma, kontroll yok etme, geri dnm, deerlendirme vb.

faaliyetler(http://www.unigirisim.com).

13

BLM 2: ISO 14001 VE EVRE YNETM SSTEM2.1. Uluslararas Standardizasyon Organizasyonu (ISO) Hkmet d bir organizasyon olan ISO ya 146 lkenin ulusal standartlar enstits yedir. Bununla birlikte ISOnun zel bir durumu vardr. Hkmet d bir kurulu olmasna karn kendisine ye ulusal standartlar enstitlerinin bazlarnn lkesinin devlet yapsnda yer almas, bazlarnn devlet yapsnda yer almayp yine de devlet gdmnde olmas ve bazlarnn da kknn zel sektr kurulularnda bulunmas ISOyu kamu ve zel sektr arasnda bir konuma getirmektedir. ISO hkmet d bir organizasyon olmasna karn, Avrupa Birliinin ya da Birlemi Milletlerin bir kolu olduu ynnde hatal ve yaygn bir inan olduu ifade edilmektedir. Dolaysyla ISO, standartlarnn uygulanmas iin herhangi bir g kullanmamaktadr ve bunu empoze etmemektedir. Ancak bununla birlikte standardizasyonun kresel retim ve tketim ilikilerinin gelimesinde kilit bir rol oynamas nedeniyle standartlara uyum, rgtler bakmndan yaamsal bir konu olarak alglanmaktadr. Standartlar ISO da teknik komiteler yoluyla gelitirilmektedir. Teknik komiteler bu standarda ihtiya duyup onu talep eden sektrlerdeki uzmanlardan olumaktadr. Bunun yannda hkmet kurulular, tketici rgtleri, evreciler vb. rgtlerden uzmanlar da teknik komitelere katlabilmektedirler. Bu uzmanlar, ulusal delegasyon olarak ISOnun yesi olan ulusal enstit tarafndan seilirler. Teknik komiteler ounlukla alt gruplara, alt gruplar da standardn yazmnn gerekletii alma gruplarna ayrlmaktadr. ISO standartlarnn geliim srecinde ana evreden sz edilmektedir. Bir standarda duyulan ihtiya, genellikle bu ihtiyacn ulusal ye enstitsne ileten bir sanayi sektr tarafndan gndeme getirilmektedir. Ulusal ye enstit, bu yeni alma maddesini bir btn olarak ISOya nermektedir. Bir uluslararas standarda olan ihtiyacn farkna varlmas ve bu ihtiyacn resmi olarak kabul edilmesi durumunda ilk evre, gelecekteki standardn teknik faaliyet alannn tanmlanmas olmaktadr. Bu evre, genellikle sz konusu sorunlarla ilgilenen lkelerden gelen teknik uzmanlardan olumu alma gruplar iinde yerine getirilir. Standardn hangi teknik ynlerle donatlaca zerinde anlamaya yaklaldnda, lkelerin standart iinde yer alan detayl tariflemeleri

14

mzakere ettii ikinci evreye girilmektedir. Bu, uzlamaya ulalan evredir. Son evre ise sonulanan uluslararas standart metninin resmi kabuln iermektedir. Kabul edilen metin, bir ISO uluslararas standard olarak yaynlanmasnn ardndan artk uluslararas standarttr. evre sorunlar, insanln bugnk ve gelecekteki yaam temellerini tehdit ettii srece, kresel olma zelliini koruyacaktr. evre sorunlarnn kresel olma zellii nedeniyle ortaya konulacak zmlerin de uluslararas olmas gereklilii, uluslararas kabul gren evre ynetim sistemlerinin ve buna ilikin standardn deerini daha da artrmtr ve artrmaya devam etmektedir. ster yerel dzeyde isterse kresel dzeyde etkisi hissedilsin doal evrenin kirlenmesi konusunun kurulularn faaliyetlerinde dikkate alnmas gerei vardr. Bu balamda iletme bilimi literatrndeki iki yaklam deerlendirmede fayda bulunmaktadr. lk yaklam Pay Sahipleri Yaklamdr. Bu yaklam savunanlar, iletmenin pay sahiplerinin deerlerini ykseltecek, krl faaliyetlerde bulunmas gerektiini ifade ederler. Ayn zamanda toplumsal paydalara kar sorumluluklarn da yerine getirmesini belirtirler fakat yine de iletmenin varlk nedeni, pay sahipleridir ve onlarn ama ve karlar nde gelmektedir. Dier yaklam ise Payda Grup Yaklamdr. Bu yaklam savunanlara gre, pay sahiplerinin koyduu sermayeye ek olarak alanlar, kredi salayanlar, tketiciler, vergi daireleri, resmi makamlar ve toplumsal paydalar da eitli nedenlerle iletmenin faaliyetlerini yrtebilmesi iin girdiler salamaktadr. Dolaysyla iletme pay sahiplerinin yannda dier payda gruplarnn kar ve amalarn da ayn ncelikle gzetmek zorundadr. Payda grup yaklam erevesinde deerlendirildiinde toplumun kar ve amalar ile de balantl olarak doal evrenin korunmas ve srdrlebilir kalknma erevesinde faaliyette bulunulmas konusu ne kmaktadr. Belirtilen evre ynetim sistemlerinin varl evre maliyetlerinin de iletme maliyetleri arasna girmesini salayarak iletmelerin salt kr elde etme ynndeki hedeflerine atklarn azaltlmas gibi yeni hedefler eklemi ve iletmelerin faaliyetlerinin srdrlebilir kalknma dorultusunda gereklemesine nemli bir katk salamtr.

15

ISO 14001 standard, gnll uygulanacak bir standart olmasna karn gerek iletmelerin sosyal sorumluluk boyutuyla alanlarna, mterilerine ve topluma kar sorumluluu, gerekse de doal evrenin korunmas yoluyla temiz ve evreyi koruyarak retimin yaratt yeni pazar paylamlar ve rekabet ile bu standard uygulamak fiilen bir zorunlulua dnmektedir. evre ynetim sistemi ve ISO 14001 standardna ilikin bilgiler aadaki blmde belirtilmitir( http://fbe.emu.edu.tr). 2.2. ISO 14000 evre Ynetim Sistemleri Uygulama Aamalar ve Uygulayanlara Salad Faydalar evre ynetimi konusu ilk nce uyulmas gerekli kurallar eklinde zorunlu bir ynetim biimi olarak ortaya kmtr. Yani, emir ve kontrol ile uyma zorunluluu salayan uygulamalar ile balam, gnmzde gnll olarak uygulanan ve srekli gelime gsteren bir yapya gemi ve dolaysyla kurallar ile getirilen koruma derecelerini de aan bir ilerleme yaamtr. Bilhassa 1986 ylnda Uruguayda yaplan GATT toplantsnda yer alan ticaret engellerini azaltmak zerine yaplan pazarlklar ve 1992de Rioda yaplan evre konferansnda evrenin korunmasnda btn dnya lkelerine den grevler zerine yaplan tartmalar ile dnyann bir ok lkesinde evre ynetimi ile ilgili felsefelerde oluan deiiklikler sonucunda; svire, Cenevrede bulunan ve yaklak 120 lkenin standartlar organizasyonlarnn temsilciliini yapan uluslar aras standartlar organizasyonu (ISO) ortak abalarn daha verimli olabilmesi amacyla evre ynetimi standartlar zerine almaya balamtr. Bu alma kapsamnda, ncelikle TC207 ve TC176 olarak adlandrlan teknik komiteler kurulmutur ve ISO 14000 evre ynetim standartlar serileri hazrlanmtr. Herhangi bir organizasyonun ynetiminin yaamas ve gelimesi; ister kamu kuruluu ister zel olsun, dnyann neresinde faaliyet gsterirse gstersin, hizmet verilen lkenin kltr ve gelimilik dzeyi ne olursa olsun, rn ve hizmetlerinin verimli ve etkin olmasna baldr. Dolaysyla, organizasyonlar alanlarna ve mterilerine yol gsterici nitelie sahip kurallara ve organizasyonu oluturan tm birim ve paralar amalar dorultusunda birlikte altran bir sisteme ihtiya duymaktadrlar. Gsterilen abalarn tekrar edilmemesi ve en etkin uygulamann gerekletirilmesi de temel amalar arasndadr. Btn bu ihtiyalara cevap veren kalite standartlarna ilikin ISO 9000 sistemleri, bir sredir btn dnyada bu yzden yaygn olarak kullanlmaktadr.

16

ISO 14000, artk alkn olduumuz ISO 9000 gibi ynetim sistemi ile ilgilidir. ISO 9000 mteri ihtiyalarn ve isteklerini tatmin etmek, ilemleri kontrol etmek ve srekli gelimeyi hedeflemektedir. ISO 14000 serisi bu saylanlar hedeflemekle birlikte, mteri ihtiyalar ve istekleri evre gerekliliklerini ve kurallar da kapsamakta, srekli gelime de sadece mteri beklentileri ile deil organizasyonun iinden oluan ncelikleri ve amalaryla da ynlenmektedir. ISO rnleri standartlar laboratuarlarda kontrol edilirken, ynetim standartlar ise denetleme ile belirlenmektedir. Her iki durumda da sonular resmi ve genel kabul gren bir sertifika ile belgelendirilmektedir. Dolaysyla hem alclar hem de satclar iin rn ve hizmetlerde uluslararas geerlie sahip referanslar bulunmaktadr. Yerel standartlarn deiken olabilecei uluslar aras ticarette, bu referans zellikle yardmc olmaktadr. Bunlarn yannda, ISO 14000 serisi uluslararas piyasalarda hzla yaygnlamaktadr. rnein; Avusturya, svire ve Trkiyede standart organizasyonlar Kasm 1995 itibar ile taslak ISO 14001 standartlarn ulusal standartlar olarak kabul etmilerdir. Dnyann her yerinde artan evre korumas uygulamalar ve kirlilik kayglar nedeniyle, organizasyonlar zerinde faaliyetlerinin evreye etkileri konusunda her geen gn toplum tarafndan gelitirilerek artan bir bask olmaktadr. Ynetim biimine ve uygulama prensiplerine evre korumas faktrnn eklenmesi organizasyonlar asndan yeni bir yaklamdr. Zamanla davran biimlerinin deimesi sonucu gelien evre bilinci, iletmeleri evreye duyarl olmaya zorlamaktadr. Bu zorlamann sonucunda, evre ynetim sistemlerine ilikin uluslararas standartlar olan ISO 14000 iletmelerin gndemine girmitir. ISO 14000 ile iletmelerin faaliyetlerinin yok edilmesi veya azaltlmas konusu, yani ya ilemler ya evre ikilemi ortadan kalkmtr. ISO 14000in getirdii standartlar sayesinde temiz bir evre tevik edilirken, ayn zamanda i dnyasnn, i hacminin ve ticaretin de bymesi amalanmaktadr. 2.3. ISO 14000 Faaliyet Plan evre ynetim sistemlerini gelitirmek, ISO 14001 kayt ve uygulamasna hazrlanmak ve evre ile ilgili gerekliliklerden doan maliyetlerini drmek isteyen iletmeler iin uygulanmas gereken hareket aamalar ve faaliyet plan ksaca u ekildedir;

17

1.

Sistemden sorumlu bir kii belirlenmeli, bu kii evre ile ilgili konularda

eitilmeli ve sistem sorumlusu olarak grevlendirilmelidir.

2.

Deiik fonksiyonlardan ve hiyerari derecelerinden seilen alanlardan 8

kiiye kadar bir evre ynetimi igc ekibi oluturulmaldr.

3.

evre ynetimi sistemleri deerlendirilmesi ISO 14001 kullanlarak uygulanmal

ve deerlendirme sonular rapor haline getirilmelidir. Raporda; kullanlan ilem ve kurallarn yeterlilikleri ile yeni kurallara ihtiya durumu da aklanmaldr.

4.

evre politikalar, evre korunmas ile ilgili hedefler ile hareket plan

hazrlanmal ve hazrlanan bu plan baslmaldr. Planda belirtilen politikalar st ynetim tarafndan aklanmaldr.

5.

evre duyarll yaratacak ve yaygnlatracak liderler gelitirilmelidir. Liderler

ve evre i gc ekibi anlamak ve anlatmak iin konuyu detay ile renmelidir.

6.

Organizasyon yaps ve sorumluluklar tanmlanmaldr. Tanmlanan konular

resmi bir evrak haline getirilerek, bu evrakta isimlerin, grevlerin ve benzer hususlarn srekli gncelletirilmesine dikkat edilmelidir.

7.

alanlarn; bilgilendirme seanslar, ekip almalarnn tekrarlar, tecrbe geri

bildirimleri, dier eitim ve gelitirme programlar ile sistemin gelimesine katklar ve katlmlar salanmaldr.

18

8.

Dokman kodlama ilemi eidi hakknda karar verilmelidir.

Sistem

dokmantasyonun gelitirilmesinin ilk gnnden itibaren karar verme sonucunda seilen form kullanlmaldr.

9.

Temel ilemlerin ve bunlara yardmc destek ilemlerin, sras ile gsterildii

ilem ak izelgesi hazrlanmaldr. izelgede ncelikle temel ilemler yerletirilmeli, destek ilemler bunlara gre belirlenmelidir.

10. Kabul edilen kodlama yntemine gre btn formlar kodlanmal, her form uygulamadaki bir ileme ait olmal, ie yaramaz formlar tasfiye edilmelidir.

11. Formlar ilem ak izelgesiyle uyumlatrlmaldr. Her formun bir yeri olmaldr, eer yoksa ak izelgesinin tamam olup olmad kontrol edilmelidir.

12. lem ak izelgelerinin doruluu ve gerek olaylar ile ilikisi kontrol edilmelidir.

13. lem ak izelgeleri yntem dokmanlar olarak kullanlmaldr. lem amalarnn evre korunmasna ynelik olmalarna da zen gsterilmelidir.

14. Yntemler gzden geirilmelidir. Ayrca, dier alanlar tarafndan da incelenmeli ve alanlardan gelen yorumlar da dikkate alnmaldr.

15. evre ynetim sistemlerinin denetimi ve acil durumlarda yaplmas gereken iler ile ilgili yeni ilemler ve yntemler hazrlanmal ve alanlar uygulama iin eitilmelidir.

19

16. evre ynetim program ile ilgili yeni yntemler yaymlanmaldr.

17. evre ynetimi sistemi el kitabnda kullanlan btn sistem anlatlmaldr. Bilgiler, alanlarn, satclarn ve mterilerin kolaylkla anlamas iin ksa ve ak olmaldr.

18. Bu aamada, sistemi balatmak ve revizyon isteklerini ksa srede karlamak gerekmektedir. Herkesi srekli gelime iin tevik etmek faydal olmaktadr.

19. Entegre sistemin kesintisiz gelimesini salamak iin denetim faaliyetlerine balamak gerekmektedir.

20. Kayt ilemlerinden en az 2 ay nce sistemin n deerlendirilmesinin yaplmas gerekmektedir.

21. n deerlendirmede; kaytl sistem denetisinin kullanlmasna ve btn dzeltici faaliyetlerin gncel olmasna dikkat edilmelidir. Yukarda sralanan faaliyetlerin gerekletirilmesi 6 ile 18 ay arasnda bir sre alabilmektedir. Bu srenin uzunluu kullanlan sistemin resmiyet derecesine, ii gerekletirenlerin yetenek derecesine, ynetimin katlm derecesine ve i miktarna bal olarak deimektedir. ekil 1: ISO 14000 evre Ynetim Sistemi Elemanlar 1. evre Politikas 2. Planlama

20

2.1. evre Grnts 2.2. Yasal ve Dier Gereklilikler 2.3. Hedefler ve Amalar 2.4. evre Ynetimi Program (programlar) 3. Uygulama ve Faaliyet 3.1 Yap ve Sorumluluk 3.2 Eitim ve Bilgilendirme 3.3 letiim 3.4 evre Ynetim Sistemleri Dokmantasyonu 3.5 Dokman Kontrol 3.6 lem Kontrol 3.7 Acil Durum Tedbirlerinin Hazrl 4. Kontrol Eden ve Hatalar Dzelten Eylem 4.1 Gzleme ve lm 4.2 Uygun Olmayan Durumlar Dzelten ve Hatalar Engelleyen Eylem 4.3 Kaytlar 4.4 evre Ynetim Sisteminin Denetlenmesi

ISO 9000de olduu gibi, ISO 14000in uygulanmasnda da st ynetimin prensip uygulama karar almas gerekmektedir. Uygulama kararndan sonra; zamanlama, bteleme, personel grevlendirme ve i dalm, sorumluluk ve kaynaklarn datm ile ilgili bilgileri ieren hareket plan yaplmaldr. Organizasyonun evre politikas, evre ynetim sistemi gz nne alnarak belirlenmeli ve politika dier ilkelerle birlikte; srekli gelime, kirliliin engellenmesi ile hukuk kurallarna ve yasal kararlara uyum salanmasn da kapsamnda bulundurmaldr. Hareket tarzn gsterebilmeli ve ak olmaldr. Ynetim tarafndan yaymlandnda uygulanmasna geilmeli, ayrca organizasyon iinde kolaylkla eriilebilir olmaldr. Kamuya ak olmas tavsiye edilmektedir. Plann uygulanmas aamasndan sonra, organizasyonun evre program gzden geirilmelidir. Yaplan tetkik; evreye ilikin uygulanmas olas btn kurallar, kullanlan ilemleri, dokmanlar, uygulamalar ve etkilerini kapsamaldr. evre ynetimi standartlar serisi deiik bilgilerden, tanmlardan ve standartlardan olumaktadr. Bunlardan ilki evre ynetimi sistemi klavuz dokmandr. Bu dokman;

21

evre ynetimi sistemlerini oluturmaya alan, uygulayan veya gelitirmeye istekli organizasyonlara yol gsterici niteliktedir. Dokman, evre ynetimi sistemlerinin elemanlarn belirtmektedir ve uygulayclara pratik bilgiler sunmaktadr. evre ynetimi sistemlerinin ilkeleri; uyumas gerekli kurallar, srekli gelimenin gereklilii ve periyodik olarak evre performansnn deerlendirilmesi konularn kapsamaktadr. evre ynetimi sistemleri sertifika standard; dardan nc bir grup tarafndan sertifika alnabilecek veya kayt edilebilecek ekilde evre ynetimi sistemlerinin gelitirilmesinde ve uygulanmasnda temel gereklilikleri belirtir. evre performansnn deerlendirilmesi uygun iletme amacnda karar verilen kritere gre organizasyonun evre performansnn lmn, Bu analiz edilmesini, gerekli deerlendirilmesini verilerin ve tanmlanmasn kapsamaktadr. ilem; toplanmasn,

gruplandrlmasn, hedef ve amalara ne kadar ulaldnn belirlenmesini ve ilgili kii ve gruplara verilerin rapor edilmesini gerektirmektedir. evre denetimi standartlar, evre denetilerine denetim ile ilgili gerekli genel ilkeleri, prensipleri ve deerlendirme kriterlerini salamaktadr. evre denetimleri evre ynetimi sistemlerinin nemli elemanlarndan biridir ve sistemin organizasyon ihtiyalarna uygunluk derecesinin kalifiye kiiler tarafndan periyodik olarak denetlenmesini gerekli klmaktadr. Bir baka standart yaam dngs deerlendirmesidir. Yaam dngs

deerlendirmesi; sata sunulan rn, ilem veya hizmet ile ilgili evresel zelliklerin deerlendirilmesinde yararlanlan bir aratr. Hammadde almndan, retim, datm, ulatrma, sat, sat sonras kullanm, tekrar kullanm ve yok olmaya kadar bir rnn veya hizmetin etkilerinin aratrlmasn iermektedir. Hem zel hem de kamu kurumlarna uygun olan yaam dngs deerlendirmesi; Avrupada ekolojik etiketleme kriterlerinin gelitirilmesinde, ABDde de evre korumasnda tercih edilen rnlerin gelitirilmesinde kullanlmaktadr. evresel etiketleme (ekolojik etiketleme) gn getike dnyada yaygnlamakta ve hangi nitelikteki rnlerin bu tr etiketleri kullanabileceini aklamaktadr. ISO standard eit etiket iin gereklilikler belirtmektedir. Bunlardan ilki, onay mhrdr ve belirli bir rn dizisi ierisinde belirtilen gereklilikleri yerine getiren ve yeterliliklere uyan rnler tarafndan kullanlabilmektedir. kincisi, yeniden dnml rnler veya enerji verimlilii salayan rnlere verilen tek talepli etiketlerdir. nc eit yaam dngs yaklam

22

kullanan ve rnlerin retim ve kullanmnda evreye etkilerinin mukayesesine olanak tanyan rn ve hizmetlere verilen evre rapor kartdr. rn standartlarnn evreye etkileri de rn yaplarnn, ekillerinin ve dizaynlarnn evreye olumlu veya olumsuz etkilerini aratran bir standarttr. Bu standart evreye uygun dizayn zerinde almalar yaplmasn tevik etmektedir. Ayrca, ISO 14000 serisinde kullanlan teknik terimlerin ve tanmlarn her lkede ve her lisanda ayn anlam tamas iin almalar yaplmaktadr. 2.4. ISO 14000 Uygulamalarnn Faydalar ISO 14000 standartlar serisi evre ynetimi ve srdrlebilir gelime konusunda dnya apnda bir uygulama getirmektedir. Ayn zamanda, standartlar evre koruma yaklamlarna gnll bir ortak yaklam gelitirmektedirler, bu da endstrilerin daha bamsz ve evreye ilikin emir ile kurallara daha az dayanan bir yapya ulamasn salamaktadr. Bunlarn yan sra, ISO 14000 serisi evreye etkilerin deerlendirilmesindeki uluslararas kurallar ve yntemleri uyumlu hale getirerek global ticaretteki engelleri en aza indirmektedir. Bir lke iin iletmelerinin ISO 14000 standartlarn kullanmas ok nemlidir. rnein, Trk firmalarnn ISO 14000 kullanmalar isteklerine baldr yani mecburi deildir. Fakat uluslararas evre ynetimi standartlarna uymalar ve ISO 14000 uygulamalar, uluslararas ticaret yapmak isteyen ok uluslu firmalar iin kanlmazdr. nk gerek rekabet glerini arttrmak, gerek sunduklar rn ve hizmetlerde belirli bir standart ve kalite gvencesini mterilerine salamak, gerek evreye duyarl bir imaj salamak alarndan ISO 14000 iletmelere faydal olmaktadr. Maliyeti iletmenin byklne bal olarak 12000100000 Amerikan Dolar arasnda deien kayt ve dier masraf, firmalar elde edilen faydalar sayesinde fazlas ile karlamaktadrlar. ISO 14000 serisinin dier kullanm yararlar ksaca u ekildedir:-

Enerji ve dier kaynaklarn tketiminde azalma salayacak alanlarnn tespit edilmesi, kaynaklarn etkin kullanm ile elde edilen ekonomik kazan,

-

Ykmllk ve risklerin azalmas,

23

-

evreye ilikin yasal ve dier kurallar ile gerekliliklere kolaylkla uyum salanmas,

-

evre korumasnda evre ynetimi sistemlerini kullanarak katk salayan lider iletmelere verilen tevik ve dllerden yararlanmak,

-

Kirliliin engellenmesi ve atklarn azaltlmas,

-

Hisse sahiplerinden gelen evre korumasna ilikin basklara karlk verebilmek,

-

Toplumun iyiliine olumlu katkda bulunmak,

-

stn kaliteli igc yaratma hususunda ilgi salanmas,

-

Yeil rnler pazarndan ve oluan kardan pay almak,

-

Sigorta ilemlerinde kirlilik olaylarnn kapsam dnda kalmas,

-

Pazar paynn korunmasnda ve arttrlmasnda salanan katklar.

-

halelerde elde edilen rekabet gc,

24

-

Deien koullara uyum gstermede elde edilen yetenek art.

Uzun vadede evre ynetimi sistemlerini kullanan firmalarn maliyet dmesi ve kayplarn azalmas sonucunda finansal ynden yksek kazanlarnn olmas beklenmektedir. Bunun yan sra, ISO 14000 uygulamas sonucunda iletmeler evreye duyarl firma imaj yaratmakta ve pazarlama alannda da olumlu bir pozisyona ulamaktadrlar(D Ticaret Dergisi, 1998, 137 148). 2.5. evre Ynetim Sistemi evre ynetimi ve sistem yaklam birliktelii, devletin ve sanayi sektrnn evre konusunda yetersiz faaliyetlerine iaret edip; toplumun bu konudaki beklentilerini gerekletirmeye ve srdrlebilirlii salamaya ynelik olarak gelimitir. 1970lerin bandan beri gelimi lkelerde devlet kurumlarnn zorlamasyla eitli kurulular tarafndan evre koruma uygulamalar gerekletirilmekle birlikte bu uygulamalar daha ziyade su ve gaz emisyonlar ile atklarn yok edilmesi zerine younlamtr. dari dzenlemeler, kurulular daha ok zehirli hava ve su atklarn borunun/bacann sonunda gerekleecek kontrol veya temizleme teknolojileri kullanarak azaltmaya yneltmitir. 1970lerde ve 1980lerde karmak, maliyeti yksek ve hzla deien idari dzenlemeleri uygulamaya alan kurulular artk kirlilii emisyondan sonra kontrol etme yerine bunu fabrikada ilem aamasnda azaltan gnll kirlilik nleme uygulamalarn kabul etmeye balamlardr. Baz kurulular ise, evre ynetim uygulamalarn daha geni bir sisteme entegre etmeye balamlardr. Entegre ynetim sistemlerinden biri olan evre ynetim sistemi standartlarndan ilki, Birleik Krallkn Ulusal Standartlar Enstits (British Standards Institute) tarafndan 1992de hazrlanan BS 7750 evre ynetim sistemi standarddr. Bunun devamnda Avrupa Birlii tarafndan Eko-Ynetim ve Denetim Plan (EMAS: EcoManagement And Audit Scheme) oluturulmutur. Son olarak da 1996 ylnda ISO tarafndan uluslararas ibirlii erevesinde dnyada en ok kabul gren evre ynetim sistemi standard olan ISO 14001 standard oluturulmu ve ilan edilmitir. Btnleik evre politikas ve programlar iin bir sre olarak evre ynetim sistemlerinin ilerlemesi son on ylda daha da hzlanmtr( http://fbe.emu.edu.tr).25

2.6. evre Standartlarnn Geliimi Avrupa Birlii, 1993 Hazirannda 1836 sayl tzk (EMAS-Eko-Ynetim ve Denetim Program) yaynlamtr ve 1995 Nisanna kadar tm ye lkelerin reglsyonun gereklerini yerine getirmelerini art komaktadr(http://www.1bilgi.com). Bu gelimeler paralelinde EMASn k noktas olan ve 1992de ngiliz Standartlar Enstits(BSI) tarafndan yaynlanan BS 7750 evre Ynetim Sistemi-zellikler ve Kullanm Klavuzu 1994de gzden geirilerek standartlatrlmtr. 1991 ylnda Uluslararas Standartlar Tekilat (ISO) ve Uluslararas Elektroteknik Komisyonu (IEC) ye lkeleri uzmanlarnn katlmyla bir stratejik evre Danma Grubu (SAGE) oluturuldu. SAGEnin aratrmalar sonucunda 1993de Teknik Komite 207(TC 207) kurulmu ve ISO 14000 evre Ynetim Sistemi Standartlar hazrlanmaya balanmtr. ISO 14001 evre Ynetim Sistemleri-zellikler ve Kullanm Klavuzu serinin belgelendirme standarddr. TSE, bu standardn taslan tercme edip 1996 ylnda yaynlamtr. ISO Eyll 1996da bu dokman standartlatrmtr ve bunu takiben BS 7750 Mart 1997de yrrlkten kalkm, Avrupa Birlii ISO 14001i EN (Avrupa Normu) olarak kabul etmitir. u anda EN ISO 14001 ve EMASn her ikisi birden uygulamadadr. BS 5750: ngiliz Standard (Uluslararas) BS 7750: ngiliz YS standard 2.7. ISO 14000 Standartlar Serisi evre ynetim sistemi standartlar u standartlardan oluur:-

ISO 14001 evre Ynetim Sistemi-zellikler ve Kullanm Klavuzu. ISO 14004 evre Ynetimi-evre Ynetim Prensipleri Klavuzu-Sistemler ve Destekleyici Teknikler.

-

ISO 14010 evre Ynetimi-evre Denetim Klavuzu-evre le lgili Denetimin Genel Prensipleri.

26

-

ISO 14011 evre Ynetimi-evre Denetim Klavuzu-Denetim Usul-Ksm 1evre Ynetim Sistemlerinin Denetimi.

-

ISO 14012 evre Ynetimi-evre Denetilerinin Haiz Olmas Gereken zellikler.

-

ISO 14020 evre Ynetimi-evre le lgili Etiketlemenin Temel Prensipleri. ISO 14021 evre Ynetimi-evre le lgili Etiketleme-zbeyan evreyle lgili ddialar-Terimler-Tarifler.

-

ISO 14022 evre Etiketi-Semboller (Taslak Safhasnda). ISO 14024 evre ve Etiketi-Uygulayc Kriterleri ve ok Programlar-Klavuz Programlar in Prensipleri, Sertifikasyon

Uygulamalar

lemleri(Taslak Safhasnda).-

ISO 14031 evre Performans Deerlendirmesi Klavuzu (Taslak Safhasnda). ISO 14040 evre Ynetimi-Hayat Boyu Deerlendirme Genel Prensipler ve Uygulamalar (retim, Ambalajlama, Nakletme, Kullanm ve Atk).

-

-

ISO

14041

Hayat

Boyu

Deerlendirme-Amalar

ve

Tarifler-Envanter

Analizleri(Taslak Safhasnda).-

ISO

14042

Hayat

Boyu

Deerlendirme-Etki

Deerlendirmesi(Taslak

Safhasnda). ISO 14060 evre Ynetimi-Mamullerin evresel Ynlerinin Mamul

Standartlarna Dahil Edilmesi le lgili Klavuz. 2.8. ISO 14000 Serisi a) Organizasyonun deerlendirilmesi, b) rnn deerlendirilmesi olmak zere iki ksmdan olumaktadr.

2.8.1. ISO 14000 evre Ynetim Sistemin Oluturulmas

27

ISO 14000 programna balamadan nce, ISO 9000 programnda olduu gibi bir alt ynetim birimine ihtiya vardr. Bu birim oluturulduktan sonra ISO 14000 programnn proje planlamas balar. Bu planlama; listeleme, bte yapma, personel grevlendirilmesi, sorumluluklarn datlmas, kaynaklarn deerlendirilmesi ve eer gerekiyorsa dardan alnacak bir uzman yardmn da kapsar. Bu ynetim birimi evre ynetim sisteminin kapsamnda iletmenin evre politikasnn belirlenmesi konusunda alma yapar. Bu politikalar, srdrlebilir kalknma, kirlenmenin nlenmesi ve mevzuatla uyumu saptamaldr. Bu politikalarda nemli olan somut ilevlere temel oluturacak kadar yeterli detay iermesidir. Politikalar yazl hale getirildikten sonra iletme iinde ve dnda uygulanmal, yerletirilmeli ve bilgilendirme almalar yaplmaldr. Sonra iletmenin mevcut evresel programnn gzden geirilmesi gerekir. Gzden geirme ilemi tamamlandktan sonra stratejik uygulama plan gelitirilebilir. Uygulama plan bir eit proje ynetimine benzemektedir. Etkin bir evre ynetim sistemine sahip olmak iin aamalar, kapsaml zaman izelgesi, maliyetler, proje iinde yer almaldr. Stratejik plan ile iletme iinde ykml ve etkili gruplarn katlmyla iskeleti kurulur. Daha sonra mevcut yapnn gzden geirilmesi ve devamnda da iletmenin faaliyetlerinin rn ve hizmetlerinin evre ile ilikilerinin belirlenmesi gerekir. Grlt, her trl emisyonlar, evresel bask, atklar, enerji kullanm gibi evresel deerler belirlenmek zorundadr. evre ile ilikide olan etmenler arasnda hangisinin kontrol edici, hangisinin etkili olabileceinin de belirlenmesi gerekir. Bu etkiler iletmenin evresel amalarn oluturmakta kullanlrlar. Amalar oluturulurken mevcut yasalar, mevzuat, ekonomik durum, iin gerekleri ve ilgi gruplarnn beklentileri hesaba alnmaldr. lgi gruplar, komular ya da iletmenin evresel performans ile ilgilenen kii ya da kurumlar olabilir. Amalar zel hedeflerin bir btn olacaktr. Mevzuat gereinin yerine getirilmesi ya da daha zerinde bir hedefe ulama, enerji kullanmnn azaltlmas gibi hedefler belirli rakamsal llere ulam salayacaktr. Ama ve hedefler ISO 14000 standard tarafndan deil iletmenin kendisi tarafndan belirlenir. Etki deerlendirilmesi nem srasna koyma, ama ve hedef gerekeleri ISO 14000 tarafndan hazrlanan kstaslardr. letmede ama ve hedef belirlendikten sonra yaplacak i stratejik plan uygulamaktadr. evresel hedeflerin gerisinde ynetim ilemleri, evresel ynetim sistemi standartlarn karlayacak ekilde adapte edilmelidir. ISO 14000 evre Ynetim Sistemlerinin

28

uygulanmas 6 ila 18 ay arasnda bir sre alr. Bu srenin uzunluu kullanlan sistemin resmiyet derecesine, ii gerekletirenlerin yetenek derecesine, ynetim katlm derecesine ve i miktarna bal olarak deimektedir. ISO 14000e hazrlanmak iin en st dzeyde ynetim stlenilmesini salamak arttr. ISO 14000 her trde, boyutta ve alandaki iletmeler iin geerli olduu gibi, tketicilerin, mterilerin, satclarn, bankerlerin ve yatrmclarn ve yasa yapclarn evre sorunlarnn kapsn aacak anahtar oluturmakta, bir yanda da etkinlii ve rekabet gcn iyiletirecek olana sunmaktadr. evre ynetim sistemini kuran iletmeler, bu sistemin yrtlmesini salamak zorundadr. Malzeme almnda; tketicide kullanmn ve sonrasnda evreyi kirletmeyen veya evre ve en az etkisi olan malzemeleri semek, retimin her aamasnda retim metotlarn gelitirmek ve uygulamak; doal kaynaklarn tketimini azaltan almalar yapmalar gereklidir. letmede oluacak tm kat, sv ve gaz atklar, grlt, toz, titreim ve grsel etkiler gibi faktrleri en aza indiren almalar yaplmaldr. Deinilen tm bu almalarn srekli gelitirme felsefesi ile devamlln salamak evre ynetim sisteminin temelleridir. 2.9. ISO 14001 evre Ynetim Sistemi standartlar olan TS EN ISO 14000 serisi, ISO (Uluslararas Standartlar Tekilat) tarafndan 1993de kurulan Teknik Komite 207 tarafndan hazrlanmtr. ISOnun yesi olan Trk Standartlar Enstits, evre Standartlar Hazrlk Grubu ile almalar yakndan takip etmi, taslak aamasnda gr bildirerek standartlarn gelimesine ortak olmutur. Ayrca standartlarn tercmesi yaplarak ilgili kamuoyuna sunulmutur. Bylece TSE, uluslararas ticaret yapan kurulularn evre ynetim sistemi standartlarna hazrlkl olmalarn salamtr( http://www.1bilgi.com). TS EN ISO 14000 standartlar ile kurulan evre Ynetim Sisteminin amac kuruluun evresel etkilerinin operasyon kontrol ile bir geliim program erevesinde belirlenen hedefler ve metotlarla ynetilmesidir. Kurulular; TS EN ISO 14000 standartlar olmasayd, ticaret yapt her lkede ayr evre ynetim sistemi gereklerine uymak zorunda kalacaklard. Farkl evre ynetim sistemi programlarna uyum salamak yksek masraflara neden olacakt. Gelimekte olan lkelerdeki kurulular, uygunluun belgelendirilmesi iin her ithalat lkenin sertifikasyon birimleri tarafndan deerlendirilmek zorunda kalacaklard ve durum ilave29

klfetler getirecekti. Oysa TSE EN ISO14000 evre Ynetim Sistemi standartlar kreselleen dnyada evre iin ortak bir dil olmutur. Kendi iinde hassas bir dengede olan evre ancak, kuruluun tm faaliyetlerinin kapsand, byle bir sistemle korunabilecektir. Haziran 1992de Rio de Janerioda toplanan Birlemi Milletler evre ve Kalknma Konferansnda, yz akn lke bir bildirge imzalayarak evre ynetim programlarnn daha da gelitirilmesi gerei zerinde anlamaya varmlardr. ISOnun, evre Ynetim Sistemleri ile ilgili 14000 numaral belgeler dizisi ite bu erevede ortaya kmtr(http://www.1bilgi.com). ISO 14000 serisi, kurululara evre sorunlarn sistematik ve anlaml bir biimde ele almalarn salayacak bir dizi ara sunmaktadr. Bu standartlar atklar zerinde kstlamalar ya da st snrlar getirmek yerine karar alma fonksiyonuna pozitif bir katlm sunmakta, her evre sorununu ayr ele almak yerine birok alanda ayn anda deiim yaratacak kapsaml bir yaklam getirmektedir. ISO 14000in anahtar, ynetim zerindeki vurgusudur. Planlama, rgtleme, eitim, inceleme ve karar verme gibi ynetim alanna giren birok fonksiyon zerinde sistem yaklam, personelin ve rgtn uyaca kesin bir kurallar dizisi ile nemli lde gelitirilebilir. Standartlar genel olarak irketlere evresel zorunluluklarn karlamak iin birleik bir yaklam oluturmalarna yardm eder. ISO 14001in artlarna uygunluk ve bunun bir belge ile kantlanmas, globalleen dnya ticaretinde yaayabilmenin gn getike bir n art olmaktadr. Birok sanayi kuruluu iin ISO 14001e uygunluk belgesine sahip olmak, rettii mallar zellikle yurtdna satabilmek iin bir zorunluluk olmaya balamtr. Bu balamda, kurululardan ISO 14001 belgesinin sorulmas, uluslararas ticarette tarife d bir engel olarak da deerlendirilmektedir. Bu standart; Bir evre Ynetim Sistemi uygulayan, bu sistemi srdren ve gelitiren, Kendi evre Politikasna riayeti taahht eden, Bu riayeti bakalarna da gsterebilen,

30

-

evre Ynetim Sistemini kendi bnyesi dndaki bir kurulua tescil ettirmek ve bu konuda sertifika almak isteyen,

-

Kendi isteiyle bu standarda uyma konusunda kararl olan ve bu hususu beyan eden,

tm kurululara uygulanabilmektedir. Genel bir standart olduundan her tip byklkteki organizasyon iin imalat, ticaret veya hizmet sektrlerinde uygulanmas mmkndr. ISO 14001 standard, kurulularn politika ve amalarn tespit edebilmelerini mmkn klmak amacyla mevzuatta koulan artlarla, nemli evre etkilerini dikkate alarak, bir evre ynetim sistemi iin gerekli artlar belirlemeleri ile ilgili hususlar kapsamakta, kurulularn kontrol altnda tutabildikleri ve etkileyebildikleri evre etkilerine uygulanmaktadr. ISO 14001in amac, organizasyonlar ve almalar evre ynetimi konusundaki bir politika erevesinde yrterek dier kurululara rnek tekil etmektedir. ISO 14000in ana zellikleri unlardr; NLEYCDR. evreye verilen zararlarn olumadan nlenmesini hedefler, GELMCDR. Srekli kontrol ve denetimlerle performans iyiletirmeye yneliktir, GNLLLK esasna dayanr. Ancak sistem bir kere kurulursa, standardn gereklerine uymak zorunludur, SSTEM temellidir. Kullanlan sistem dokmante edilmi belge prosedrlerle desteklenmektedir. Sistemin kurulup iletilmeye balatlmasndan sonra kurulu, tarafsz bir belgelendirme kurumunu davet ederek sisteminin ISO 14001 standardna uygunluunun tetkik edilmesini isteyebilir. Bu tarafsz(nc taraf) belgelendirme kurumu yapt inceleme sonucu evre ynetim sisteminin varl, alt ve etkinlii konusunda olumlu karar verirse, kurulu ISO 14001e uygunluk belgesi ile dllendirilir.

31

Verilen bu belge, belgelendirilen kurulu kadar belgelendirmeyi yapan kurum iin de prestij konusudur; yersiz ve hatal verilen bir belge isimlerini ve dnya zerindeki akreditasyonlar zedeleyebilir. Bu sebeple tarafsz belgelendirme kurumlar, verdikleri belgelerin geerliliini, belli aralklarla yaptklar sistem denetimleri ile snarlar. Bunun yan sra, belgelendirme yapan tarafsz kurumlarn ISO 14001 konusunda danmanlk vermeleri mmkn deildir(http://www.1bilgi.com). 2.10. ISO 14001 evre Ynetim Sisteminin Yaps Bu standart bir kuruluun kendisinin beyan ettii evre politikas, amalar ve hedeflerini gerekletirmesini amalayan bir ynetim sisteminin tasarlanmasn, gelitirilmesini, yerletirilmesini ve uygulanmas iin gereken maddeleri aklar.ISO 14000 serisi evresel etiketlemeden rnlerin hayat dngsn belirlemeye kadar 20 ayr standart ierir. ISO 14001, ISO 14000 serisi iinde sertifikasyon iin kullanlan tek standarttr (Fresner, 1998; Orecchini, 2000).

32

ekil 2: ISO 14001 Standard in evre Ynetim Sistemi Modeli Taahht ve Politika

Planlama

Uygulama

lme ve Deerlendirme

Gzden Geirme ve yiletirme

Srekli yiletirme

2.11. Balang Mahiyetinde Gzden Geirme Kuruluun evre ynnden mevcut durumu, evreye ynelik konularn balang mahiyetindeki gzden geirme ile tespit edilir. Balang mahiyetindeki gzden geirme genelde;-

Yasal ve dzenleyici artlarn belirlenmesi,

- evre yn ve nlemlerinin belirlenmesi, - lgili kriterlerle karlatrlarak, baarnn deerlendirilmesi,

33

- Mevcut evre ynetim uygulama ve prosedrleri, servis szlemesi ve tedariki ile ilgili mevcut politika ve prosedrlerin belirlenmesi(http://ekutuphane.cmo.org.tr). 2.12. evre politikas Kurulular evre korunmas ile ilgili felsefe ve yaklamlarn st ynetim tarafndan belirlenen ve firmann evresel etkilerine yaklamlarn ieren evre politikalar ile ortaya koyarlar. evre politikalar firmann evre konusunda gsterebilecei zveriyi iermelidir.Standardn evre politikasna ynelik gerekleri unlardr;

1. Firmann leine, yapsna ve etkilerine uygun olmal. 2. Taahhtler iermeli. - Srekli geliimi, - Kirliliin nlenmesi, - evre kanun ve mevzuatlarna uyum. 3. Ama ve hedefler iin temel oluturmal 4. Dokmante edilmeli, uygulanmal ve iletilmeli 5. Topluma ak olmal evre politikalar st ynetim tarafndan belirlenmeli ve taahhdn delili olarak imzalanmaldr( http://e-kutuphane.cmo.org.tr). 2.13. evre Boyutlar Bu alt madde, kuruluun YS tarafndan ncelikli bir konu olarak ele alnmas gereken evre boyutlarnn belirlenmesi konusunda bir usul gelitirmesi amacna yneliktir. Kurulular, evre boyutlarnn ne olduunu, halen yrtmekte olduklar ve gemite yrttkleri faaliyet, rn ve hizmetlerle ilgili girdi ve ktlar gz nnde tutularak belirlemelidirler. letme birimindeki faaliyetlerle ilgili nemli evre boyutlarnn belirlenmesinde;

34

-

Havaya yaplan emisyonlar, Su ortamna yaplan boaltmlar, Atk ynetimi, Toprak kirlilii, Hammadde ve doal kaynak kullanm, Dier yerel ve yerleimlerle ilgili konular.

Bunlar yaplrken; sistemin veya sistemlerin durdurulmas ve altrlmas durumunda ortaya kabilecek zel durumlarda gz nnde bulundurulmaldr. Ayrca kurulular evre boyutlarn belirlerken nemli evre etkisine sahip faaliyet, rn ve hizmetlerini incelemeleri yeterlidir(http://e-kutuphane.cmo.org.tr). 2.14. Yasal ve dier gereklilikler Kurulu, faaliyet, rn ve hizmetlerine uygulanabilecek olan kanundan doan veya gnll olarak uymay kabul ettii, artlar belirlemeli ve bunlar salamak iin de bir usul gelitirmelidir. Kuruluun gnll uymay taahht ettii dier ykmllklere rnek olarak unlar verilebilir,-

Endstriye ait uygulama kurallar, Kamu kurulular ile yaplan anlamalar, Kural koymayan klavuzlar.

Kanuni ykmllkleri takip edebilmek amacyla kurulu kendi faaliyet, rn ve hizmetleriyle ilgili kanun ve idari dzenlemelerin bir listesini yaparak korumaldr (http://e-kutuphane.cmo.org.tr).

35

2.15. Ama ve Hedefler Ama ve hedefler, kuruluun evre politikas ile tutarl olarak, evre ynetim sistemini ieren konu ve bu sisteme dolayl etkide bulunan tm konularda, her yl artan bir taahhd iermelidir. Amalar llebilir olmal ve en fazla ihtiya duyulan alanlara ncelik verilerek sralanmaldr. evre ama ve hedefleri belirlenirken cevaplanmas gereken sorular unlar olmaldr(http://e-kutuphane.cmo.org.tr );-

evre ama ve hedefleri, kuruluun evre politikasn, faaliyet, rn ve hizmetleriyle ilgili evre etkilerini yanstmakta mdr?

-

Ama ve hedeflerin gereklemesinden sorumlu grevliler, bunlar iin nasl bir girdi salamaktadr?

-

lgili taraflar grleri nasl gz nnde tutulmaktadr? Ama ve hedefler iin hangi llebilir gstergeler belirlenmitir?

evre ile ilgili gelimeleri yanstmak iin ama ve hedefler uygun aralklarla nasl gzden geirilmektedir? 2.16. evre Ynetim Program evre ynetim program, evre ama ve hedeflerine ulamak iin uygulanacak yntemleri iermektedir. evre ile ilgili hedeflere ulamak iin yaplacaklar, izelgeleri, kaynak ve sorumluluklar belirleyen ksa vadeli bir plandr. Bu plan her yl dzenlenmeli, gerekleenler ve gereklemeyenler, sebep ve sonular ile birlikte ele alnmaldr. 2.17. Bnye ve Sorumluluk evre ynetiminin etkinliini salamak amacyla, grevler, sorumluluk ve yetkiler tarif edilmeli, belgeye balanmal ve ilgililere duyurulmaldr. evre ile ilgili i denetim, dokmantasyon ve sertifika ilemlerinin hangi makamlarca yrtlecei aka belirtilmelidir. Sistem dahilinde dier sorumluluklardan bamsz olarak ynetim temsilcisi atamal ve ynetim temsilcisinin grevleri;

36

-

Sistemi kurmak, uygulamak ve srdrmek, Sistem performansn st ynetime raporlamak olmaldr.

2.18. Eitim, Bilin ve Ehliyet evre bilincinin etkin bir biimde gerekletirilebilmesi ve evre ynetim sisteminin etkinliinin artrlmas ile ilgili olarak, uygun bir eitim salanmaldr. Etkin bir eitim sisteminin olumas iin;-

alanlarn eitim ihtiyalar belirlenmeli, Tespit edilen ihtiyalar iin eitim plan yaplmal, alanlarn ald eitim belgelenmeli, Eitim program srekli olarak gelitirilmeli, Kurulula birlikte i yapanlarda eitime dahil edilmeli, evre politikas ve amalarna uyum salanmaldr(http://e-

kutuphane.cmo.org.tr). 2.19. letiim Kurulu, evre boyutlar ve evre ynetim sistemi ynnden eitli kademeler ve eitli grevleri yapan birimler arasnda iletiim salamaldr. Ayrca kurulu dndaki ilgili taraflardan gelen belgelerin kabul, kayd ve cevaplandrlmas ile ilgili usuller belirlenmeli ve bunlarn sreklilii salanmaldr (http://e-kutuphane.cmo.org.tr). 2.20. YS le lgili Belgeye Balama ve Belge Kontrol Bu aamada evresel dokmanlar ve dokman kontrol prosedrleri hazrlanr. YS de belgeleme ilemlerinde kilit unsur evre el kitabdr. Bu kitabn yaps, kurulu yap ve sistemine gre farkllklar gsterebilir. evre el kitabnda, dokmanlar okunakl, tarihli, sral ve dzenli bir ekilde hazrlanm olmaldr.

37

evre el kitabnda ayrca;-

Sistemin btn tanmlanmal, Organizasyon, sorumluluklar ve bunlarn arasndaki ilikiler ortaya konmal Kuruluun ilev ve faaliyetleri belirtilmeli, evre hedef ve detaylar bulunmaldr.

Kurulu; bu TS ISO standard tarafndan gerekli grlen btn belgelerin; -

Yerinin tayini, Belirli sreler ierisinde gzden geirmeleri, gerektiinde bu ilemin uygun ekilde yaplmasnn ve yeterliliklerin yetkili personel tarafndan onaylanmasn,

-

En son kopyalarnn, YSnin etkin bir biimde almas iin nemli grlen ilemlerin yapld btn mahallerde bulundurulmasn,

-

Geerliliini yitirmi yazlarn, gnderildikleri ve kullanldklar yerlerden hemen toplatlmasn ve istenilmeyen kullanmlarnn nlenmesini,

-

Hukuki sebeplerden dolay bilgilerin saklanmas gereken yazlarn uygun ekilde belirtilmesini salamak amacyla gerekli usulleri belirlemeli ve bunlar srdrmelidir.

Belgeler okunabilir olmal, yrrlk ve gzden geirme tarihini tamal, kolayca belirlenebilmeli, belirli sre boyunca dzgn bir ekilde saklanmaldr. Deiik belgelerin uygulamaya konmas ve deitirilmesi ile ilgili usul ve sorumluluklar belirlenmelidir (http://e-kutuphane.cmo.org.tr). 2.21. lem kontrol Kurulu, politika ama ve hedeflerine uygun olarak tespit edilmi nemli evre boyutlaryla balantl ilem ve faaliyetleri bakm ilemlerini de iine alacak ekilde belirlemelidir. Bunu da u ekilde planlamaldr;-

Usullerdeki ilem kontrol kstaslarna uyumun salanmas,38

-

Kurulu tarafndan kullanlan mal ve hizmetlerin nemli evre boyutlar ile balantl usullerin tedarikilere ve mteahhitlere bildirilmesi,

Yokluklar evre politika ve amalarndan sapmalara yol aabilecek, belgeye balama usullerinin tespit edilmesi ve srekliliinin saptanmas(http://e-kutuphane.cmo.org.tr). 2.22. Acil hal Hazrl ve Bu Hallerde Yaplmas Gereken ler Kurulu, kazalara ve acil hallere maruz kalma ihtimalinin belirleme ve bu hallerde ortaya kabilecek evre etkilerinin nlenmesi veya hafifletilmesi iin usuller koymal bu usulleri uygun aralklarla denemeli ve bunlarn srekliliini salamaldr. Kazalarn ve acil hallerin ortaya kmasndan sonra, acil hal hazrl ve bu hallerde yaplmas gerekenler gzden geirilmeli, gerektiinde dzenlemeler yaplmaldr. 2.23. zleme ve lme Kurulu, evre zerine nemli etkileri olan faaliyet, rn ve hizmetlerini izlemek ve lmek iin dokmante prosedrler oluturmal ve srdrlmesini salamaldr. Bu prosedrler, performansn izlenmesi, ilgili iletme kontrolleri ve kuruluun evre ama ve hedeflerini de iermelidir. zleme aletleri kalibre edilmeli, sreklilii salanmal ve bu ilemin kaytlar, kuruluun prosedrlerine gre saklanmaldr. Kurulu; lme ve dorulama ile ilgili yntemleri de belirlemelidir. Bu amala;-

Kalibrasyon sertifikalar bulunmal, Dorulama yntem ve lm zaman ile yerleri belirlenmeli, Elde edilen veriler deerlendirilmelidir.

2.24. Uygunsuzluk, Dzeltici ve nleyici Faaliyet Uygunsuzluklar ile ilgilenilmesi, aratrlmas ve nleyici faaliyetlerin balatlmas iin prosedrler oluturulmaldr. Bu prosedrlerde uygunsuzluklarla ilikili olarak yetki ve sorumluluklar da belirtilmeli ve u admlar kapsamaldr; Uygunsuzluklarn sebeplerinin belirlenmesi,

39

-

Gerekli dzeltici faaliyetlerin belirlenmesi ve uygulanmas, Uygunsuzluklarn tekrarn belirlemek iin gerekli kontrollerin veya kontrol mekanizmalarnda gerekli deiikliklerin yaplmas,

-

Yaplan deiikliklerin kaytlarnn tutulmas.

Fiili veya potansiyel Uygunsuzluklarn sebeplerinin ortadan kaldrmak iin yaplan faaliyetler, problemin byklne uygun ve ortaya kan evre etkisiyle orantl olmaldr (http://e-kutuphane.cmo.org.tr). 2.25. Kayt Kurulu, YSnin gereklerine uygun olara, elde edilen ve planlanan evresel ama ve hedeflere ait deerlerin kaytlarnn tutulmasna ait bir kayt sistemi oluturmaldr. Kurulu, evreyle ilgili kaytlarn belirlenmesi, sreklilii ve ynetimi iin gerekli usul koymal ve bunlar srdrmelidir. YS kaytlar anlalr, okunakl ve ilgili faaliyet, rn ve hizmetin izlenebilirliine elverili olmaldr. YS kaytlar kaybolmayacak ve zara grmeyecek bir ekilde saklanmal ve korunmaldr. Bu kaytlarn saklanma sreleri belirlenmeli ve kaydedilmelidir (http://e-kutuphane.cmo.org.tr). 2.26. YS Denetimi evre faaliyetleri ve sonularnn planlanan dzenlemelere gre etkin uygulanp uygulanmadn ve bu hedeflere ulamak iin yeterli olup olmadnn denetlenmesidir. YS denetimi, kurulu ii seilen personel ve kurulu dndaki taraflarca yrtlebilir, her iki durumda da bu denetimi yapan kiiler objektif, tarafsz olmal ve konuda eitimli olmaldr. ISO 14000 serisinin denetlenen ve sertifika verilen tek standard ISO 14001dir(http://e-kutuphane.cmo.org.tr). 2.27. YS Denetiminin Amac Denetime tabi olan kuruluun YSnin nceden belirlenen kriterlere uygun olup olmadnn, Kuruluun YSnin gerektii ekilde uygulanp uygulanmadnn,

40

-

Kuruluun YSnde iyiletirmeye msait alanlarn mevcut olup olmad, Kuruluun dahili net,mini gzden geirme konusundaki faaliyetlerinin, YSnin uygunluk ve etkinliinin srekli klnmasna msait olup olmad,

-

Kuruluun, baka kurulularla mal ve hizmet salama veya ortaklk kurma arzusunda olduu durumlarda YSnin buna elverili olup olmadnn belirlenmesi.

2.28. Ynetimce Gzden Geirme Kurulu ynetimi, srekli gelimenin, YSnin kurulu ve mevcut artlara uygunluunun, dolaysyla kurulu almalarndaki baarnn devam ettirilebilmesi iin YSni belirli aralklarla gzden geirip deerlendirmelidir. Gzden geirme faaliyetleri mmkn olduu kadar kapsaml olmal ve kuruluun evresel performansnn ISO 14000 ile uyumluluunu gstermelidir(http://ekutuphane.cmo.org.tr).

41

BLM 3: ISO 14000 FAYDALARI, ALMA AAMASI VE SONU3.1. ISO 14000 Alma Aamalar 1. Balang Mahiyetinde Gzden Geirme Kuruluun o andaki evre durumunun deerlendirilmesidir. Balang mahiyetinde gzden geirme, evre konularnn, ynlerinin, etkilerinin, performansnn ve kuruluun kontrol faaliyetlerin detayl bir analizini kapsar. Balang mahiyetinde gzden geirme aadakilerden oluur: 1. Potansiyel evre konularnn ve operasyonlardan kaynaklanan ilgili hususlarn belirlenmesi ve deerlendirilmesi, 2. Mevcut ynetimsel ve operasyonel uygulama ve prosedrlerin belirlenmesi, 3. Daha nceki evresel kazalar, olaylar ve bunlarn sonucunda azaltc ve nleyici tedbirlerin belirlenmesi, 4. Yasal ve dzenleyici artlar ve bu artlarla ilgili yaplanlarn durumu. Balang mahiyetinde gzden geirme, normal ve anormal alma koullaryla birlikte, potansiyel acil durum koullarnn tanmlanmasn da ierir. Balang mahiyetinde gzden geirme genelde; Yasal ve dzenleyici artlarn belirlenmesini , lgili kriterlerle karlatrarak baarnn deerlendirilmesini, Mevcut evre ynetim uygulama ve prosedrleri, servis szlemesi ve tedariki ile ilgili mevcut politika prosedrlerinin belirlenmesini, Daha nceki uygunsuz olaylarn aratrlmasndan yararlanlmasn ierir.

Avantajlar: evre ynetim sistemi iin temel oluturur. nemli risk alanlarnn ve nceliklerinin belirlenmesine yardmc olur.

42

-

Potansiyel problemleri daha net gsterir ve bu problemlerin nlenmesine yardmc olacak bilgiyi salar.

-

Mevcut ve gelecekte olabilecek yasal artlar belirler.

3.2. Belgelendirme Sreci ISO 14001 Belgelendirme srecinin 8 ile 18 ay arasnda deimektedir. ISO 14001 evre Ynetim Sistemi kurmak iin bir danman kurulua bavurmak esastr. Danman kurulular, ISO 14001 belgesi almak isteyen kurululara hem i denetim hakknda eitim vermekte olup hem de d denetimi yaparak ISO 14001 sertifikas verme yetkisi olan kurululardr. Ayrca niversitelerin ilgili blmlerinden de yardm alnabilir. Bu belge 3 yl iin geerli olup evre Ynetim Sisteminin iletilmemesi durumunda belgeyi askya alma veya belge iptali mmkndr(http://ekutuphane.cmo.org.tr). 3.3. evre Ynetim Sisteminin Temel Prensipleri Bir YS sisteminin kurulmas ve gelitirilmesi iin atlacak ilk adm kuruluun faaliyet ve hizmetlerinin evre ynlerinin ynetimde baar derecesinin ykseltilmesi amacyla, en st ynetimden bir taahht almaktr. ISO 14000 serisinin belgelendirme standard olan ISO 14001 5 ana balkta toplanmaktadr. Bunlar; 3.3.1. evre Politikas evre Politikas, organizasyonun tm evre performans ile ilgili niyet ve ilkelerini dile getiren beyandr ve evre ynetim sisteminin ynn gsterir. Faaliyetler ve daha spesifik evre ama ve hedeflerinin gelimesi iin ereve grevini grr. evre Politikas; Yazl olmal, Firma st ynetimince hazrlanp onaylanmal, Kamuya ak olmal, Kuruluun tm kademelerince anlalp uygulanmal,43

-

Kuruluun evre ile ilgili faaliyetlerinin evreye olan etkileri ile balantl olmal,

-

evre

ynetim

sisteminin

kuruluun

hangi

faaliyetlerini

kapsadn

aklamaldr. Ayrca st ynetim bu evre politikasnn; Kuruluun srekli gelime ve kirlenmenin nlenmesine ilikin taahht iermesini, Kuruluun yrrlkte bulunan evreyle ilgili mevzuat ve idari dzenlemelere, kendiliinden tabi olduu dier artlara uyacana dair taahhd iermesini, evre ama ve hedeflerinin tespiti ve gzden geirilmesi iin bir ereve grevi ifade etmesini salamaldr. evre politikas, kuruluun i stratejisinin iine entegre edilmeli ve dier politikalarla uyumlu olmaldr (Kalite, salk ve gvenlik gibi). Bu yzden en st dzeylerde balatlmal, gelitirilmeli ve bilfiil desteklenmelidir. evre Politikas, halka ynelik ilk beyan olmasnn yannda, tm alanlara kuruluun evre ynetimini ve neden gerekli olduunun, ibirliinin ve desteklerinin nemini anlatmak iin ideal bir frsattr. evre Politikasna aadakiler ya da bunlarn birleimi gibi bir yaklam olabilir. Hedef ya da vizyon, evre korumasna veya srdrlebilir kalknma zerine younlaan beyan, Temel deerler, Rehber prensipler, Uluslar aras evresel inisiyatif iin destek, Ama ve hedeflerin belirlenmesi, evre Ynetim programnn belirlenmesi.

44

3.3.2. Planlama TS-EN-ISO 14001e gre, evre politikas oluturulduktan sonra kurulu, evre ynetim sisteminin planlarn hazrlamaldr. Planlamada, kuruluun faaliyetlerinin, servisinin evreye etkisi belirlenmeli, evre yasa ve ynetmelikleri ile uyumlu ama ve hedefler saptanmal ve evre ynetim program oluturulmaldr. 3.3.3. Uygulama ve lem TS-EN-ISO 14001e uygun bir sistem iin uygun bir sistem iin uygulama ve iletme basamaktr. evre ynetim sisteminin kurulabilmesi iin gerekli kaynak; teknoloji, finans ve insan gc salanmal, uygulama ve ilemi srekli kontrol altnda tutabilmek iin bir ynetim temsilci seilmelidir. Acil hal planlar yaplmal ve olas bir kaza annda kimin sorumlu olaca, ne yaplaca belirlenmelidir. 3.3.4. Kontrol ve Dzeltici Faaliyetler TS-EN-ISO 14001e gre, evre ynetim sisteminin iinde dzeltici ve nleyici faaliyetler yaplmaldr. letme srekli iyiletirilmeli ve ynetimce belirlenmi olan hedeflere ulalmaldr. evre ynetim sistemi srekli kontrol altnda tutulmal, olas aksaklklar iin dzeltici ve nleyici faaliyetler balatlmaldr. Ayrca, kurulu kendi iinde sistemi TS-EN-ISO 14001e gre denetiminden geirmeli ve sonular st ynetime sunmaldr. 3.3.5. Ynetimce Yrtlen Gzden Geirme Kuruluun st ynetimi, evre ynetim sisteminin uygunluunu, yeterliini ve etkinliini srdrebilmek iin kendisinin tayin ettii aralklarla evre ynetim sistemini gzden geirmelidir. evre politikas, ama ve hedefleri gerekirse deitirmeli, i denetim sonular incelenmeli, evreyle ilgili yasa ve ynetmeliklerdeki deiiklikler uygulanmaldr. 3.4. evre Etkileri Kurulu faaliyet, rn ve hizmetlerin neden olduu dolayl ve dorudan evresel etkileri belirlemeli, deerlendirmeli, ve bunlar hakknda bir prosedr oluturulmaldr.

45

Prosedr, kuruluun btn fonksiyonlar, faaliyetleri ve prosesleri ile ilgili etkileri belirleyecek ekilde tasarlanmaldr. Oluturulacak prosedr unlar iermelidir; alanlarn sal ve gvenlii zerindeki akut olumsuz etkilerin

deerlendirilmesi, evrenin en yakn bileenleri zerindeki akut olumsuz etkilerin

deerlendirilmesi, Etkilerinin yasalara uygunluunun belirlenmesi, Etkilerin kuruluun dier standartlar ve politikalar ile uygunluunun deerlendirilmesi, Etkilerin mmkn olan en iyi endstriyel teknolojiler kullanlarak kontrol edilip edilmediinin belirlenmesi, alanlar ve evre zerindeki kronik etkilerin deerlendirilmesi.

3.5. Yasal ve Dier Gereklilikler rgt, faaliyetleri, rnler ve hizmetlerinde dorudan uygulanabilecei ve bal bulunduu yasal ve dier gereklilikleri tanmlamal veya katalog hazrlamaldr. Yasal gereklilikleri karlamak iin prosedr gelitirilip uygulanmal ve soruna kar rgtn abalarna delil olarak sertifikasyon sresi boyunca gsterilmelidir. 3.6. evresel Ama ve Hedefler ISO 14001in amalar; uyguland yerde llen ve rgtn ulalmak iin oluturduu evre politikasndan doan gayedir eklinde tanmlanmtr. Hedefler ise rgtsel amalardan doan ve bu amalara ulamak iin oluturma ihtiyac duyulan rgtn veya bir blmnn bavurabilecei detay performans gerekleridir. 3.6.1. Amalar ve hedefler; Atklarn ve kaynaklarn kullanmnn azaltlmas, evreye salnan kirleticinin azaltlmas ve tamamen ortadan kaldrlmas,

46

-

rnlerin; retim, kullanm/tketim ve atlma safhalarnda evre zerindeki etkilerin en dk seviyeye indirecek ekilde tasarlanmas,

-

Hammaddelerin evre etkilerinin kontrol altna alnmas, Yeni gelimelerin evre etkilerinin en dk seviyeye indirilmesi

Gibi konularda taahhtler ierebilir. 3.7. evre Ynetim Program evre ynetim programnn unsurlar unlardr; Ynetim yaps, sorumluluklar, rgt ve otorite, evre ynetim i sreci, Kaynaklar(insan ve abalar, finansal kaynaklar ve aralar), Uygulama ve sre kontrolleri, Eitim, lme sistemi ve denetim, Ynetimin gzden geirilmesi.

3.8. Uygulama ve letme letmeler, etkin uygulama iin politikalarn ama ve hedeflerini gerekletirmek maksadyla yetenek ve kapasitelerini gelitirmek iin gerekli destekleri salayacak mekanizmaya sahip olmaldr. ISO 14001 YS uygulama ve ilemleri 7 unsurda deerlendirmektedir: Yap ve Sorumluluk (evre, hukuk, mhendislik, satn alma vs. departmanlar), Eitim, Bilinlendirme ve Yeterlilik (evre bilinci, kuruluun evre politikas, evre becerilerinin arttrlmas, ynetmelik ve standartlara uygunluk, evre ynetimi, vs), letiim (ikyetler, mektuplar, basn aklamas, halka ak gnler, ziyaretler, kurulu d raporlar),

47

-

evre Ynetim Sistemi Dokmantasyonu(evre el kitab, prosedrler, talimatlar, emalar, vs.),

-

Dokman Kontrol, letme Kontrol, Acil Durumlara Hazrlk ve Cevap Verme.

3.9. Kontrol ve Dzeltici Faaliyetler Kontrol ve dzeltici faaliyetler 4 ana balkta incelenmektedir; 3.9.1. zleme ve lm zleme ve lm dokmante edilmi prosedrlere uygun olarak rgtn amalar ve hedefleri dorultusunda yaplmaldr. zleme ve test iin kullanlan ekipmanlar kalibre edilmelidir. zleme ve lm, evre ile ilgili yasa ve mevzuatlara uygun olarak gerekletirilmelidir. 3.9.2.Uygunsuzluk ve Dzeltici Faaliyetler ISO 14001, rgtten uygunsuzluklar iin dzeltici ve nleyici faaliyetleri oluturma, aratrma ve balatmay salayan prosedrler meydana getirmesini ister. Ek olarak, uygunsuzlukla ilgili tm faaliyetler iin yetki ve sorumluluun tespit edilmesi gerekir. 3.9.3. evre Kaytlarnn Tutulmas Kaytlar, ynetim sisteminin yrrllkte bulunan iletme ile ilgili ilemlerinin belgelenmesidir. Kaytlarn, uygulama ile ilgili olmasna ve onunla snrl kalmasna zen gsterilmelidir. Bu kaytlar, kuruluun evre politikasna uygun hareket edip etmediini belirtmeye, ama ve hedeflere ne lde ulaldn tayin etmeye elverili bir ekilde planlamal ve dzenli bir ekilde korunmaldr. 3.9.4. Ynetimin Gzden Geirilmesi Ynetimin gzden geirilmese, YSnin baars iin son derece nemlidir. Bu gzden geirme, rgtn evre politikas, uzun dnem amalar, ehresel sonular ve srekli geliim iin geribildirim salar. evre Ynetim Sistemi srecinde ynetimin sorumluluklar;48

-

evre politikas ve strateji, YS gzden geirme ve denetim sonular zerine yorumlar ve nlemler, evre performans sonular ve zerine yorumlar ve nlemler, Srekli gelime faaliyetleri, Personel seimi, rgtsel yap ve kltr, Finansal ve teknolojik kaynaklar.

3.10. letmelerin ISO 14001 evre Ynetim Sistemine Bavurma Nedenleri Literatr incelendiinde son zamanlarda, yeil ynetim ve evre bilinci konusunda pek ok almann gerekletirildii grlmektedir. Yeil ynetim anlaynn amalarn belirlemek ve evre bilincinin olumasna ynelik almalar yapmlardr. evre ynetim sistemleri ile ilgili almalarn bir ksm iletmelerin evre ynetim sistem standartlarn uygulama nedenlerini belirlemeye yneliktir. rnein; ISO 14001 evre ynetim sistemi standartlarna geii etkileyen faktrleri belirleme konusunda almalar yapmlardr. letmelerin yeil olma ve yeil ynetim anlayna uygun faaliyetlerde bulunma nedenlerini tespit etmeye ynelik aratrmalar yapmlardr. Kk iletmeler erevesinde ynetim sistemlerini deerlendirmi ve evre ynetim sistemlerinin iletmelerin hem i etkinliklerini hem de evresel performanslarn artrmada ok gl bir ara olabilecei konusunda almalar yapmtr. ISO 14000 serisinin denetlenen ve sertifika verilen tek standard olan ISO 14001 sertifikasnn geliiminde, 2001 ortalarna gelindiinde Dnya apnda 30.300den fazla organizasyonun ISO 14001 sertifikasna sahip olduu grlmektedir. letmelerin ISO 14001 sertifikasna sahip olmalarnda pek ok faktr etkili olmaktadr. Yeil ynetimin iletmelerde baarl bir ekilde uygulanmas her eyden nce tepe ynetiminin desteine baldr. Buna gre yeil ynetim uygulamalarnn baars, iletmenin yeil ynetim grne sahip olarak faaliyetlerini evreye uygun bir lekte gerekletirmesine baldr. Bunun yannda tepe ynetimince teknolojinin, yeil ynetime duyarl olarak seilmesi, geleneksel ynetim anlayndan uzak ve evre merkezli bir ynetim anlaynn benimsenmesi ynnde almalarn yaplmas baary artran dier unsurlar arasnda yer alr. Yaplan aratrma sonular iletmelerin ISO

49

14001 uygulama nedenlerinden birisinin tepe ynetimin evreye kar duyarll olduunu ortaya koymaktadr. rnein; iletmelerin ISO 14001 uygulamalarnda ana iletmenin evre uygulamalarn takip etme ihtiyacnn etkili olduunu ileri srmlerdir. Btn bu unsurlara dayal olarak tepe ynetiminin evreye duyarllnn, iletmenin yeil ynetime duyarlln etkileyecei varsaylm ve Hipotez 1 gelitirilmitir. Hipotez 1. Tepe ynetimin evreye kar duyarll, iletmenin yeil ynetime duyarlln etkiler. ISO 14001 standartlar, uzun dnemde geliecek, olgunlaacak ve sermayedarlar asndan bir iletmenin performansn lmede, sz konusu organizasyon ile i yapmak isteyip istemediklerine karar vermede maliyet etkili bir aratr. Bu balamda ISO 14001 standartlar potansiyel mteriler, kredi salayanlar, sigortaclar ve kanun uygulayclar tarafndan gerekletirilen evre kontrolndeki tekrar azaltabilmektedir. ISO 14001 standartlar, kresel i dnyasna baarl bir ekilde uygulandnda, brokrasiyi azaltmakta ve bilgi akndaki etkinlii artrmaktadr. Yaplan aratrma sonular iletmelerin ISO 14001i uygulama nedenleri arasnda evre ynetim standartlarnn maliyet avantaj salamas olduunu ortaya koymaktadr. rnein; ISO 14001 evre ynetim standartlarna bavurma amalarnn maliyetleri azaltma dier bir ifade ile tasarruf salama olduunu belirtmilerdir. Btn bu grlere dayal olarak potansiyel maliyet tasarruflarnn iletmenin yeil ynetime duyarlln etkileyecei varsaylm ve Hipotez 2 gelitirilmitir. Hipotez 2. Potansiyel maliyet tasarruflar, iletmenin yeil ynetime duyarlln etkiler. Yeil ynetim uygulamalarnn alanlar motive etmek gibi bir faydas da bulunmaktadr. Yeil ynetimin iletmelerde baarl bir ekilde uygulanmas iletmede ynlendirici bir ynetim tarznn benimsenmesi, evreyle ilgili konularda srekli geliimi, iyilemeyi ifade eden srekli gelime tekniinin kullanlmas ile yakndan ilgilidir. Bunun yannda evre ynetim sisteminin, ortak sosyal sorumlulua dair gl bir imaj ortaya koyduu iddia edilmektedir. Btn bu grlere dayal olarak alanlarn refahn salamann, iletmenin yeil ynetime duyarlln etkileyecei varsaylm ve Hipotez 3 gelitirilmitir. Hipotez 3. alanlarn refahn salama ihtiyac, iletmenin yeil ynetime duyarlln etkiler. ISO 14001 evre ynetim sistemi standartlar, iletmelerin evreyle ilgili faaliyetlerini yerine getirirlerken evre performanslarn artrmak iin yasal dzenlemelere uyum salamalarn kolaylatrc unsurlardr. Bu sebeple ISO 14001 sertifikas uygulamalarnda etkili olan dier bir faktr iletmelerin

50

evreyle ilgili yasal prosedrlere uyma ihtiyac olmaktadr. rnein; Danimarka yasalarna gre baz endstrilerde belgelendirilmi bir evre ynetim sistemine sahip olmak zorunluluktur ve bu sebeple Danimarkada, kat atk brakan, hurda ve motorlu ara hurdas ile ilgilenen iletmelerin yer ald endstrilerde yaklak 800 iletme evre ynetim sistemini uygulamaktadr. Btn bu grlere dayal olarak yasal dzenlemelere uyma ihtiyacnn, iletmenin yeil ynetime duyarlln etkileyecei varsaylm ve Hipotez 4 gelitirilmitir. Hipotez 4. Yasal dzenlemelere uyma ihtiyac, iletmenin yeil ynetime duyarlln etkiler. Gnmzde pek ok iletme, evresel sorumluluk yndeki bilinciyle hareket etmekte, ve srdrlebilir evre uygulamalarn iletmeler, benimsemeye ya da korumaya istekli olan tedarikilerle almakta, tedarikilerinin bu abalarn desteklemekte dllendirmektedir. Ayrca yenilenebilir kaynaklar kullanmakta, tehlikeli atk malzemeleri kullanmaktan kanmakta, evre ile en fazla dost imalat ve paketleme malzemelerinin seimi gibi sorumluluk sahibi i uygulamalarn benimsemektedir. Literatrde ISO 14001e bavurma nedeni olarak rekabet ve ticari engelleri ortaya koyan pek ok alma bulunmaktadr. rnein; ISO 14001e bavurma kararlarn etkileyen faktrleri belirlemek zere yaptklar almalarnda; yneticilerin ve perakende kurulularn, ISO 14001 standartlarn kendilerini baarya ulatracak faktrleri, bnyesinde bulundurmalar nedeniyle aldklarn belirtmilerdir. Ayrca ISO 14001i kullanan ve kullanmak iin gerekli artlar yerine getirmeye alan iletmelerde yaptklar aratrmalarndan elde ettikleri verilere gre, ISO 14001in rekabet avantajna yn verebilecek bir kavram yapsna sahip olduunu ileri srmlerdir. ISO 14001 belgesine sahip olmann iletmelere olan yatrmc gvenini artraca ve rekabeti stnlk salayaca grndedirler. Benzer ekilde ISO 14001 sertifikasna sahip iletmelerin, bu sertifikaya sahip olmayanlara kar bir stnl olduunu ifade etmilerdir. Tpk ISO 9001 sertifikasna sahip Japon iletmelerin Avrupa pazarnda bu sertifikaya sahip olmayan dier iletmelerden daha ok i yapt gibi; ISO 14001 alanlar iin de bu durumun tekrar edecei beklenmektedir. Tedariki iletmenin istei ISO 14001 uygulamalarnda etkili olan bir faktr olmaktadr. rnein Amerikada balangta ISO 14001in cazip olmad, 1997de dnya apnda ISO 14001 sertifikasna sahip iletme says 2300 iken bu saynn Amerikada 70le snrl olduu ancak 1998lerin sonlarna doru bu saynn artt ve 1999 balarnda 330a ulat grlmtr. Bu konuda en

51

byk basknn 2002de byk otomobil irketinin tedarikilerinden ISO 14001 sertifikasn istemesiyle ortaya kt ileri srlmektedir. Benzer ekilde Ford Motor, tm retim imknlarna dnk olarak ISO 14000 ilkelerini benimseyen ilk ok uluslu iletmelerden biridir. 1999 yl itibariyle tedarikilerini, dnya apndaki retim tesislerinde Ford ile ticaret yapmay srdrebilmelerinin bir art olarak bir evre ynetim sisteminin kabuln ve belgelendirilmesini zorunlu tutmutur. Btn bu grlere dayal olarak rekabet ve ticari engellerin, iletmenin yeil ynetime duyarlln etkileyecei varsaylm ve Hipotez 5 gelitirilmitir. Hipotez 5. Rekabet ve ticari engeller, iletmenin yeil ynetime duyarlln etkiler(http://www.sbe.deu.edu.tr). 3.11. Yeil Ynetim Yeil ynetim anlay, iletmelerin evresel sorumluluk duygusu ile faaliyette bulunmalarn ifade etmektedir. Yeil ynetim anlay, ksacas evrenin korunmas ile ekonomik byme kavramlarnn uzun dnemli ve birlikte dnlmesi esasna dayanmaktadr. Yeil ynetimin k noktas srdrlebilir gelime anlaydr. Srdrlebilirlik, doadaki kaynaklarn korunarak, insan yaamnn kalitesinin arttrlmas anlamna gelir. Bu kapsamda, sosyal, ekonomik, ekolojik amalarn birlikte deerlendirilmesi ve her birinin yararna olacak ekilde faaliyetlerin dzenlenmesi, srdrlebilir gelimeye yardmc olacaktr. Bu gelimenin temel ilkesi, doal kaynaklarn, doal reme hzlarn amayacak ekilde tketilmelerinin gvence altna alnmasdr. Aklc bir ekilde kullanlmamas nedeniyle bugn toplumumuz, kaynak ktl ile kar karyadr. Ynetim, yenilenebilen ve yenilenemeyen kaynak rezervleri ile atk ve rnlerin bileimleri arasnda bir denge kurmaldr. Denge ise tm iletmelerin yeile daha fazla yatrm yapmalaryla, dier bir ifadeyle, yeil ynetim anlayna uygun faaliyetlere ncelik vermeleriyle salanabilir. Yeil ynetim anlaynn hedefi; iletmelerin amalarnda, fonksiyonlarnda, organizasyon yapsnda ve retim srelerinde evreyi n plana alacak ekilde faaliyetlerini dzenlenmesidir. Ayrca yeil ynetimin dier amalar arasnda; iletmeleri ekonomik olarak glendirmek, doal kaynaklarn daha etkin kullanmn salamak ve emisyon hacmini azaltmak, evre korumann ve daha temiz retimin gereklemesini salayacak teknolojilerin gelimesine katkda bulunmaktr. Yeil ynetim uygulamalarnn

52

maliyetli olmas gibi bir dezavantajnn yan sra pek ok avantaj olduu da grlmektedir. letme imajn artrmak, enerji kaynaklarnn kullanmn