200 lekë

VASIL S. TOLEKRISTI POPA

9

9

Për klasën e nëntë të arsimit 9-vjeçar

ISBN: 978-9928-08-061-5

9 789928 080615

Akademik Vasil S. ToleKristi Popa

9Për klasën e nëntë të arsimit 9-vjeçar

©

Të gjitha të drejtat e autorit lidhur me këtë botim janë ekskluzivisht te zotëruara/rezervuara nga Shtëpia Botuese “Mediaprint” sh.p.k..Ndalohet çdo prodhim, riprodhim, shitje, rishitje, shpërndarje, kopjim, fotokopjim, përkthim, përshtatje, huapërdorje, shfrytëzim dhe/ose çdo formë tjetër qarkullimi tregtar, si dhe çdo veprim cënues me çfarëdo lloj mjeti apo apo forme, pjesërisht dhe/ose tërësisht, pa miratimin paraprak me shkrim nga Shtëpia Botuese

Ky botim, në tërësi dhe/ose në pjesë të tij, ndalohet të transmetohet dhe/ose përhapet në çdo lloj forme dhe/ose mjet elektronik, mekanik, regjistrues dhe/ose tjetër, të ruhet, depozitohet ose përdoret në sisteme ku mund të cënohen të drejtat e autorit, pa miratimin paraprak me shkrim nga Shtëpia Botuese “Mediaprint” sh.p.k..Çdo cënim i të drejtave të autorit passjell përgjegjësi sipas legjislacionit në fuqi.

Kontaktet:www.mediaprint.alShtëpia Botuese Sektori i Shpërndarjes dhe Marketingut: Shtypshkronja:Kutia Postare 7467 - Tiranë Tel.: 04 4500605

Cel.: 069 40 50 380Tel.: 04 2251614 Cel.: 069 40 44 441Cel.: 069 20 79 021Cel.: 069 40 44 443 Cel.: 069 40 20 201

botime@mediaprint.al distributor@mediaprint.al print@mediaprint.al

Komente dhe sugjerime janë të mirëpritura në email: botime@mediaprint.al

Të gjitha të drejtat janë të rezervuara

“Mediaprint” sh.p.k.

S H T Ë P I A B O T U E S E

Tel.: 04 4500605

Miratuar nga Ministria e Arsimit dhe e Shkencës, maj 2012

Titulli:

Autorë: Akademik Vasil S. ToleKristi Popa

Drejtuese botimi: Anila Bisha

Redaktor shkencor: Akademik Vasil S. Tole

Recensentë: Prof. Dr. Fatmir HysiSofokli Tole

Redaktore:

Punoi shembujt muzikorë: Andi Bajraktari

Design: VisiDesign

Kopertina: VisiDesign

Shtypi: Media-print

ISBN: 978-9928-08-061-5 Botimi i parë: 2012

Edukim muzikor 9

Ma. Ingrit Prizreni Faviola Shahinaj

3

9

Kapitulli I - Këndimi muzikor Shembujt muzikorëMësimi 1 Himni Kombëtar 7 1.1 Mbi himnet 7 1.2 Himni i Flamurit si simbol kombëtar 8 9 - “Himni Kombëtar” 1.3 Këngët patriotike djepi i Himnit Kombëtar 10 11 - “Këngë patriotike”Mësimi 2 Harta e muzikës popullore shqiptare 14 2.1 Veçoritë e hartës muzikore popullore 14 2.2 Këngë popullore shqiptare 16 17 - “Këngë korçare”Mësimi 3 Iso-polifonia 19 3.1 Iso-polifonia “Kryevepër e trashëgimisë shpirtërore të njerëzimit” 19 3.2 Iso-polifonia me dy, tre dhe katër zëra 20 3.3 Shembuj muzikorë të iso-polifonisë me dy, tre dhe katër zëra 21 21 - “Lule manushaqja” 22 - “Ç’u mbush mali plot me dushk” 23 - “Janinës ç’i panë sytë”Mësimi 4 Monodia popullore shqiptare 25 4.1 Ç’është monodia? 25 4.2 Llojet e veglave muzikore tradicionale monodike 27 4.3 Të njohim, këndojmë dhe interpretojmë muzikën monodike 29 29 - “Lule borë”, S. Gjoni 30 - “Popullore shkodrane” Mësimi 5 Muzika e kultivuar dhe format vokale klasike 31 5.1 Gjninitë dhe format e muzikës 31 5.2 Të njohim, këndojmë dhe interpretojmë format e muzikës së kultivuar 32 33 - “Kyrie”, Monteverdi 34 - “Minuet”, HajdenMësimi 6 Si të këndojmë në grup, me organizim, emocion, me dy dhe tre zëra 38 6.1 Koret muzikore dhe llojet e tyre 38 6.2 Mënyrat e shkrimit të muzikës vokale 40 6.3 Të këndojmë dhe interpretojmë në grup muzikën vokale 42 44 - “Korale”, Mendelson 6.4 Të këndojmë dhe interpretojmë në grup këngët e muzikës xhaz dhe bluz 50Mësimi 7 Aria si forma më e spikatur e këndimit solistik vokal 50 7.1 Aria 46 7.2 Shembuj të arieve muzikore 48 48 - “Arie për soprano” Bah Kapitulli II - Bazat e edukimit muzikorMësimi 8 Cikli i kuintave dhe historiku i tij 56 8.1 Cikli i kuintave 56 Mësimi 9 Shkallët muzikore ngjitëse me diez # 57 9.1 Shkallët muzikore me diez 57 9.2 Melodi në shkallët me diezë 57 58 - “Këngë në Sol+”, Mozart 59 - “Këngë në Re+”, Hajden 60 - “Melodi në La+”, PergoleziMësimi 10 Shkallët muzikore zbritëse me bemol b 62

PËRMBAJTJA

Përmbajtja

EDUKIMI MUZIKOR

4

9 10.1 Shkallët muzikore zbritëse me bemol 62 10.2 Melodi në shkallët me bemolë 62 63 - “Melodi në Fa+”, Brukner 64 - “Melodi në Re–”, Shopen 65 - ““Marsh në Do –”, Moxart 10.3 Akordet maxhore dhe minore 66 10.4 Trioleti, kuptimi dhe përdorimi i tij në muzikë 67 Kapitulli III - Luajtja në instrumentet muzikoreMësimi 11 Fyelli shqiptar dhe veçoritë e tij sipas zonave 72 11.1 Roli i fyellit në muzikën popullore shqiptare 72 11.2 Ndërtimi i fyellit 73 11.3 Këndojmë “Këngën e fyellit” 75 75 - “Fyelli” Nikolla Zoraqi 11.4 Instrumenti i kitarës, historia dhe ndërtimi i saj 79 Kapitulli IV - Dëgjimi muzikorMësimi 12 Hyrje në etapat e zhvillimit të muzikës 82 12.1 Mesjeta, Rilindja dhe Baroku në muzikë 82 12.2 Të njohim partiturën muzikore të Mesjetës, Rilindjes dhe Barokut 84 85 - “Korale”, De LasoMësimi 13 Muzika klasike, përfaqësuesit, veprat dhe veçoritë 87 13.1 Klasiçizmi 87 13.2 Kompozitorët më të njohur klasikë 87 88 - “Për Elizën”, Bethoven 13.3 Të njohim partiturën muzikore të klasiçizmit 89 90 - “Sonata e Hënës”, Bethoven 91 - “Romancë”, ShubertMësimi 14 Muzika romantike 92 14.1 Romantizmi 92 14.2 Kompozitorët më të njohurromantikë 93 14.3 Të njohim partiturën muzikore të romantizmit 94Mësimi 15 Muzika shqiptare në shek. XIX-të, përfaqësuesit dhe veprat e tyre 97 15.1 Sinfonia e parë shqiptare e Çesk Zadesë-1952 98 15.2 Opera e parë “Mrika” e Preng Jakovës-1958 99 15.3 Baleti i parë “Halili dhe Hajria” i T. Daisë, 1963 101Mësimi 16 Muzika e shek. XIX - XX 102 16.1 Shkollat kombëtare në muzikën europiane në shek. XVIII-XIX. 102 16.1 Tiparet e përgjithshme të muzikës në shek. XX 104 16.2 Kompozitorët më të njohur të shek. XX 105 105 - “Loja”, BartokMësimi 17 Muzika moderne, krijimet dhe përfaqësuesit e muzikës bluz, xhaz, reggae, swing, pop dhe rok 107 17.1 Blues 107 17.2 Jazz 108Mësimi 18 Historiku i regjistrimeve muzikore 111 18.1 Regjistrimet diskografike të muzikës 111Mësimi 19 Historiku i studiove muzikore 112 19.1 Roli i studiove muzikore në përhapjen e muzikës 112

Kapitulli V - Shprehja dhe krijimi muzikorMësimi 20 Shprehja e muzikës përmes letërsisë 115 20.1 Muzika dhe letërsia 115 20.2 “Këngë pa fjalë” nga Mendelson 117Mësimi 21 Muzika dhe letërsia shqiptare 119 21.1 Veçoritë e marrëdhënieve mes muzikës dhe letërsisë 119Mësimi 22 Kanë thënë për muzikën 121 22.1 Rëndësia e muzikës në thëniet e personaliteteve 121

5

9

Hyrje

Të dashur nxënës!

Teksti “Edukimi muzikor - 9” është i fundit hap për thellimin e edukimit tuaj muzikor gjatë ciklit të studimeve 9-vjeçare. Me të mbyllet seria e teksteve të “Edukimit muzikor” dhe paralelisht me të, ai hap një horizont të interesave të reja, të mëtejshme, mbi muzikën, krijuesit dhe interpretuesit e saj. Përmes teorisë, informimit dhe praktikës muzikore, “Edukimi Muzikor -9” sjell njohuritë më të fundit për zhvillimin dhe vendin e muzikës në shoqërinë moderne dhe rolin e saj në formimin e identitetit kulturor kombëtar dhe më gjerë. Me të do të jeni dhe do të ndiheni më të ditur rreth muzikës (asaj tradicionale dhe moderne), më të aftë për ta dëgjuar, kuptuar dhe për të folur mbi kulturën muzikore në përgjithësi. Jemi të bindur se “Edukimi muzikor - 9” do të mbetet një libër i vlefshëm gjatë gjithë kohës. Suksese!

Nxënësit Mësuesit

Të nderuar mësues!

“Edukimi muzikor - 9” është teksti i cili prezanton zhvillimin dhe veçoritë e përmbajtjes së kulturës muzikore, asaj tradicionale, kombëtare dhe botërore deri në ditët tona. Në të respektohen të gjitha etapat e zhvillimit të muzikës e në mënyrë të veçantë thellohen njohuritë në tiparet e muzikës gjatë shekujve të fundit. Si i fundit nga tekstet e “Edukimit muzikor”, në të mbartet mesazhi që nxënësit ta duan dhe ta bëjnë muzikën pjesë të formimit të tyre edhe pas përfundimit të ciklit IX-vjeçar, gjatë shkollimit të mëtejshëm, si dhe në jetën e tyre si qytetarë bashkëkohorë të Shqipërisë europiane. “Edukimi muzikor - 9” është një libër dijeje mbi kulturën muzikore bashkë-kohore dhe vendin e saj në shoqërinë komunitare moderne. Bëjeni të qartë për nxënësit këtë dimension njerëzor të çdo lloj muzike dhe të artistëve të shquar të saj.Punë të mbarë!

Hyrje

EDUKIMI MUZIKOR

6

9Kapitulli I

Këndimi muzikor

Këndohet “Himni Kombëtar” me solemnitet, saktësi dhe individualitet muzikor.

Thellimi i njohurive dhe i praktikës në këndimin muzikor popullor iso-polifonik. Shpjegohet rëndësia e iso-polifonisë, si “Kryevepër e trashëgimisë gojore të njerëzimit”, UNESCO.

Thellimi i njohurive dhe i praktikës në këndimin muzikor monodik. Përvetësohen format vokale klasike në muzikën e kultivuar si dhe mënyrat

e këndimit vokal në grup. Bëhet njohja teoriko-muzikore me arien si gjinia muzikore më e veçantë

e repertorit operistik botëror.

Në këtë kapitull do të mësoni, si:

Orfeu duke kënduar me veglën e lirës

7

9

mbi Himnet dHe Himni kombëtar

Këndimi IMësimi 1

1.1 Mbi himnet

Fjala himn në Greqinë e Lashtë nënkuptonte një krijim me karakter fetar.Himni më i vjetër është ai japonez, rreth shek. IX, tekst i cili rrjedh

kryesisht nga folklori, kurse himni më i gjatë është “Marcha de la Patria”, i Argjentinës kompozuar nga Blas Parera në vitin 1813.

Himni kombëtar me më shumë vargje është himni i Greqisë. Shkenca e muzikës, muzikologjia, daton si të parin himn atë të Holandës,

viti 1572 - “Wilhelmus van Nassouwe”.

“Wilhelmus van Nassouwe”

EDUKIMI MUZIKOR

8

9Himni dhe Flamuri kombëtar në Kushtetutën e Shqipërisë dhe në Ligjin Nr.

8926, dt. 22.7.2002 “Për formën dhe përmasat e Flamurit Kombëtar, përmbajtjen e Himnit Kombëtar, formën dhe përmasat e Stemës së Republikës të Shqipërisë dhe mënyrën e përdorimit të tyre”, konsiderohen simbole të shenjta kombëtare.

1.2 Himni i Flamurit si simbol kombëtar

U vodh kanga nga zemra e kombit,shpërtheu në vaj të dikuem mjerimit,këndoi ujen e së bijës, këndoi ujen e të birit,qau jetën e thyeme nga rrufe e fatit,i mbyti në lotë shpirtënt që ndjejnë dhimbë

për të ngratit.

Kangë a vaj? Çë je? Thuejma, zemër kombi!Zemër që ke vuejtun, që ende po vuen…Këngë a vaj? Çë je? Çë në ty po vluen?Mallkimi ndaj fatit që ditët t‘i helmuen,që dëshirat e jetës të gjitha t‘i gozhduen?

Oh-jo! Kanga jote asht shprehje e dhimbsune një jetese që dergjet e dergjetdhe t‘ue dergje ndoshta do hesht e molisun…

Pjesë për lexim:

“Kanga që s`kuptohet” - melodisë kombëtare

Himni kombëtar në poezinë e Migjenit

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë

«...Duke përfunduar, s’më mbetet gjë, veçse t’i drejtoj një lutje Zotit të Madh, që, bashkë me bekimet e Tij, të pranojë që këtej e tutje të jem unë dëshmori më i parë i Atdheut, ashtu siç pata nderin dhe fatin që të jem i pari ta puth e ta bëj të valëvitet i Lirë. Flamuri i ynë, n’atdhenë t’onë të lirë.»Rroftë Flamuri! Rroftë Shqipëria!

Fjalimi i Ismail Qemalit në Vlorë, 28 Nëntor, 1912

9

9Melodia e Himnit Kombëtar

Rreth flamurit të përbashkuar

Me një dëshir’ e një qëllim,

Të gjith‘ atij duk‘ ju betuar

Të lidhim besën për shpëtim.

Prej lufte veç ay largohet

Që është lindur tradhëtor,

Kush është burrë nuk frikohet,

Po vdes, po vdes si një dëshmor!

Në dorë armët do t’i mbajmë

Të mprojmë atdhenë më çdo kënt,

Të drejtat tona ne s‘i ndajmë;

Këtu armiqtë s’kanë vënt.

Se Zoti vetë e tha me gojë

Që kombe shuhen përmi dhe,

Po Shqipëria do të rrojë;

Për të, për të luftojmë ne!

O flamur, flamur, shenj’ e shenjtë,

Te ty betohemi këtu,

Për Shqipërin‘ atdhen‘ e shtrenjtë,

Për nder‘ edhe lavdimn‘ e tu.

Trim, burrë quhet dhe nderohet

Atdheut kush iu bë theror;

Për jet‘ ay do të kujtohet

Mi dhet, mi dhe si një shenjtor!

Pyetje1. Ç’thotë Kushtetuta për simbolet kombëtare?2. Ç’janë himnet dhe cila është origjina e tyre?3. Si pasqyrohet fryma dhe përmbajtja e

Himnit Kombëtar në poezinë e Migjenit?

Detyra Përshkruani rëndësinë që ka Himni

Kombëtar dhe Flamuri për kombin tonë. Këndoni këngët patriotike “O trima

luftëtarë”, “Të gjithë ne o djema” etj.

Këndimi I

200 lekë

VASIL S. TOLEKRISTI POPA

9

9

Për klasën e nëntë të arsimit 9-vjeçar

ISBN: 978-9928-08-061-5

9 789928 080615