Download - AFET YÖNETİMİNDE SİVİL TOPLUM KURULUŞLARININ YERİ · Daha kapsamlı bir ifadeyle afet yönetimi “afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması, afet sonucunu doğuran

3. Türkiye Deprem Mühendisliği ve Sismoloji Konferansı14-16 Ekim 2015 – DEÜ – İZMİR

AFET YÖNETİMİNDE SİVİL TOPLUM KURULUŞLARININ YERİ

Fahriye Yavaşoğlu1

1Araştırma Görevlisi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Gazi Üniversitesi, Ankara

Email: [email protected]

ÖZET:

Türkiye'de yaşanan yakın tarihli afetler bazı yapısal değişiklikler ve yasal düzenlemeler gerçekleştirilerek krizyönetimi ağırlıklı afet yönetimi anlayışından risk yönetimi ağırlıklı afet yönetimi yaklaşımına geçilmesine nedenolmuştur. Kriz yönetimi yaklaşımına kıyasla daha kapsamlı ve paylaşımcı bir yapı öngören risk yönetimi afetyaklaşımı, afet öncesi aşamada mevcut tehlikelerin kavranması, bu tehlikelerden doğacak zararların azaltılmasıve afete duyarlı toplumun inşası konularında sorumluluğu yerel yönetimler, sivil toplum kuruluşları paylaşarakfarklı birimlerle ortaklaşa hareket etmeyi amaç edinmektedir. Bu noktada, STK'ların afet yönetimine aktifkatılımı esas teşkil etmektedir. Türkiye’de mevcut haliyle afet yönetim sisteminde paydaşların etkinliği- katılımıve sorumlulukların paylaşılması açısından eksiklikler/aksaklıklar bulunmaktadır. Bu bildirinin amacı, afetyönetim sistemi içerisinde gönüllülük esasınca hizmet veren STK’lara düşen görev ve sorumluluklarıgerçekleştirmek için gerekli yetki ve kaynak durumunu değerlendirmek, afet yönetimindeki etkinlik durumlarınıortaya koymak, STK ve diğer paydaşları da içeren afet yönetim sisteminin yeniden yapılanma ihtiyacınıkarşılayacak strateji ve politikalar geliştirmektir. Bu bildiride, afet yönetimi çerçevesinde STK’ların etkinliklerive STK’lara düşen rol özetlenerek, sürdürülebilir risk yönetimi politikaları geliştirilecektir.

ANAHTAR KELİMELER: Afet Yönetimi, Risk Yönetimi, Doğal Afetler, Afete Duyarlı Toplum, SivilToplum Kuruluşları (STK)

1. GİRİŞ

Jeolojik-jeomorfolojik, klimatik-meteorolojik, hidrografik, biyolojik, sosyal ve teknolojik kökenli tehliketürlerine bağlı olmak üzere meydana gelen afetler; insan can ve mal kaybına neden olarak normal yaşamı veinsan aktivitelerini kesintiye uğratan veya durduran, fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplara neden olanolaylardır. İnsanların, meydana gelen bu gibi olaylardan haberdar olmaları, bunların nedenlerini tanımaları ve buolayların tekrarı durumunda en az oranda etkilenmelerine veya hiç etkilenmemelerine imkân sağlayançalışmaların tümüne “afet yönetimi” denilmektedir. Daha kapsamlı bir ifadeyle afet yönetimi “afetlerinönlenmesi ve zararlarının azaltılması, afet sonucunu doğuran olaylara zamanında, hızlı ve etkili olarak müdahaleedilmesi ve afetten etkilenen topluluklar için daha güvenli ve gelişmiş yeni bir yaşam çevresi oluşturulabilmesiiçin, toplumca yapılması gereken top yekûn bir mücadele sürecini ifade etmektedir” (Ergünay ve vd., 2008).

Afet yönetimi, afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması amacıyla, afet öncesi, sırası ve sonrasında alınmasıgereken önlemler ve yapılması gereken çalışmaların planlanması, koordine edilmesi, bu çalışmalarınplanlanması ve yapılması aşamalarında toplumun tüm kurum ve kuruluşlarıyla işbirliği gerektiren çok yönlü, çokdisiplinli ve çok aktörlü bir yönetim sürecidir. Bu süreç içerisinde, afet yönetim döngüsü (Şekil 1) olarak datanımlanan; müdahale, iyileştirme ve yeniden inşa, zarar azaltma, hazırlık aşamalarına ayrılmaktadır ve buaşamalar süreklilik gerektirmektedir. Afet yönetim döngüsünün her bir aşamasının başarısı bir sonraki aşamanınbaşarısını etkilemektedir. Afet yönetim döngüsünün bu yapısı bütünleşik ve entegre bir yönetim anlayışıgerektirir.


Şekil 1: Afet Yönetim Döngüsü (Kadıoğlu, 2011)

Afet yönetimi, afet öncesi, afet sırasında ve afetin meydana gelmesinden sonraki aşamalarda farklı yaklaşım vemüdahale yöntemlerini kapsamaktadır. Afet öncesi aşamada, afetin yıkıcı etkilerini azaltmak için gereken teknik,idari ve yasal tüm önlemleri almak, yapısal ve yapısal olmayan önleyici tedbirler almak, toplumda afet bilinciningeliştirilmesi ve zarar azaltma kültürünü geliştirmek amaçlı eğitim programları oluşturmak gibi faaliyetlerinoluşturulması, projelendirilmesi ve gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Afet sırasında ise, arama-kurtarma veilkyardım çalışmalarını başlatmak ve organize etmek, ulaşım ve iletişim olanaklarını tekrar sağlamak, boşaltmave tahliye işlemlerinin gerçekleştirilmesi, geçici iskân alanlarının oluşturulması ve yerleştirme işlemlerininyapılması faaliyetleri gerçekleştirilmektedir. Afet sonrası aşamada gerçekleştirilen müdahaleler ise, afettenetkilenen canlıların yaşamsal gereksinimlerini en kısa zamanda karşılamak ve fiziki, ekonomik ve sosyal hayatınnormal hale getirilmesini sağlamak amacıyla gerçekleştirilen faaliyetlerin bütününü kapsamaktadır.

Modern afet yönetimi kavramı afet öncesi aşamada korumaya yönelik çalışmaları kapsayan “Risk Yönetimi” veafet sonrası düzeltme ve yeniden inşaya yönelik çalışmaları kapsayan “Kriz Yönetimi” olmak üzere ikili bir yapıiçermektedir. Risk genel olarak; “bir tehlikenin bölgenin sakinleri, özellikleri, etkinlikleri, özgün tesisleri, tabi vekültürel kaynakları üzerine olan tahmini kötü etkisi” olarak tanımlanabilir (Kadıoğlu, 2008:4). Risk yönetimi ise,belirlenen risklerin bir afete dönüşmeden belirli bir plan çerçevesinde alınan önlemlerle önlenmeye çalışılmasıve/veya etkilerinin mümkün oranda azaltılmasını sağlayacak; kayıp ve zarar azaltma, hazırlık, tahmin ve erkenuyarı faaliyetlerin tümü olarak ifade edilebilir. Müdahale, iyileştirme ve yeniden inşa faaliyetlerini kapsayanKriz yönetimi ise; “afet olayının meydana gelmesinden hemen sonra başlayarak, etkilenen toplulukların tümihtiyaçlarını zamanında, hızlı ve etkili olarak karşılamayı amaçlayan yönetim sürecini ifade eder. Sürekli

Afet Öncesi AşamaRİSK YÖNETİMİ

Hazırlık

Risk Azaltma Koruma Tahmin ve Erken Uyarı

KALKINMA AFET

Yeniden İnşa Düzeltme Acil Yardım

İyileştirme

KRİZ YÖNETİMİ

Afet Sonrası Aşama


olmayıp, acil durum olarak değerlendirilen bir olayın meydana gelmesi ile başlayıp, acil durumu gerektirennedenler ortadan kalktığında sona eren bir yönetim şeklidir” (Ergünay ve vd., 2008).

Afet yönetimi ve afetle mücadele idarenin görevidir. Ancak afetlerin toplum yaşamını etkilemesi nedeniyleafetle mücadele ve afet yönetiminde toplumun tüm kesiminin sorumluluk üstlenmesi gerekmektedir. Afetyönetimin yerine getirilmesi, görev ve sorumlulukların paylaşılması ve denetlenmesi devletin görevidir. Afetyönetiminin başarısı, afetlerin önlenmesi için sorumluluk üstlenen kurum ve kuruluşların bu sorumluluğu siviltoplum inisiyatifleri ve gönüllülerle yani toplumun her kesimiyle paylaşarak sağlanabilir.

1. YENİ AFET YÖNETİMİNİN YAPISI VE “TÜRKİYE AFET MÜDAHALE PLANI”

Yaşanan büyük afetler, afet mevzuatı ve kurumsal yapının değişmesine neden olmuştur. Bu durum, afet sırasındave sonrasında eksikliği duyulan yapıdan gereksinim duyulan yapıya geçmek için yaşanan doğal bir gelişimdir.1999 yılında yaşanan 17 Ağustos İzmit körfezi ve 12 Kasım Düzce depremleri, Türkiye’de afet yönetimsisteminde önemli eksikliklerin olduğunu ortaya koymuştur. 1999 depreminde “toplam 18373 kişinin yaşamınıyitirmesi, 48901 kişinin yaralanması ve 113000 konut ve iş yerinin yıkılması veya ağır hasar görmesi ve olayamüdahale ve acil yardım hizmetlerinin önemli ölçüde aksaması” (Ergünay, 2011), “merkezi yönetim, yerelyönetim ve sivil inisiyatifler arasında ortaya çıkan koordinasyonsuzluk ve işbirliği zafiyeti, yasaldüzenlemelerdeki sıkıntılar, afet zararlarını minimize etme adına yapılan politika ve planlama eksiklikleri”(Kaya, 2013: 97) yeni kurumsal yapılanmalar ve yeni yasal düzenlemeler yapılması gereğini ortaya koymuştur.Nitekim bu iki büyük depremi takiben, 1999-2000 yıllarında depremlerin yol açtığı hasarların giderilmesi ile afetyönetimi kurumsal yapısı ve mevzuatının yeniden yapılandırılmasına yönelik bir dizi yasal düzenlemeleryapılmıştır.

Marmara Depremi’nden sonra idarenin afetlere müdahalede gönüllülerin katılımıyla ilgili bazı düzenlemeleryaptığı görülmektedir. 27.12.1999 tarih ve 586 sayılı KHK ile 7126 Sivil Savunma Kanunu’nda gönüllü kişi vekuruluşların Sivil Savunma Teşkilatının koordinasyonunda sivil savunma ile ilgili görevlere katılımlarınındüzenlenmesine yönelik değişiklik yapılmış ve Belediye Kanunu’na mülki idare amirinin emriyle afetbölgelerinde arama, kurtarma ve yardım hizmetlerinde bulunmak görevleri eklenmiştir. Yerel idarelere afetler veacil durumlarla ilgili olarak verilen görevler, 5302 Sayılı Özel İdare Kanunu ile 5393 Sayılı BelediyeKanunu’nda daha ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Sivil Savunma Kanunu’nda yapılan değişikliğe ek olarak,İçişleri Bakanlığı tarafından “Sivil Savunma Hizmetlerine Gönüllü Katılımların Düzenlenmesiyle” ilgili yönergeçıkarılmış ve bu yönerge sonucunda STK’larla protokol yapılmıştır.

Oluşturulan yeni yapıda, afetlerle ilgili yetki ve sorumluluklarının yeniden tanımlanması ihtiyacı afet ve acildurumlarda yetki ve koordinasyonun tek bir elde toplanması temelinde oluşturulan afet yönetimi yeni kurumsalyapısı Başbakanlık’a bağlı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı çevresinde şekillenmektedir. 29.05.2009tarih ve 5902 sayılı kanunla kurulan Başkanlık’ın görevleri, afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması, afetve acil durum hâlinde müdahale edilmesi ve afet sonrasındaki iyileştirme çalışmalarının tamamlanması amacıylagereken faaliyetlerin planlanması, yönlendirilmesi, desteklenmesi, kurum ve kuruluşlar ile sivil toplumkuruluşları arasında işbirliği ve koordinasyonu sağlamaktır. Afet Yönetimi’ne ilişkin temel hukuki kaynak olan5902 sayılı kanun esasınca hazırlanan Türkiye Afet Müdahale Planı (TAMP), Afet Yönetimi konusunda temelstratejik belgedir.

Türkiye Afet Müdahale Planı’nın (2013) amacı; “afet ve acil durumlara ilişkin müdahale çalışmalarında görevalacak hizmet grupları ve koordinasyon birimlerine ait rolleri ve sorumlulukları tanımlamak, afet öncesi, sırasıve sonrasındaki müdahale planlamasının temel prensiplerini belirlemektir”(TAMP,2013). Şekil 2’de ifadeedildiği üzere TAMP, stratejik, taktik ve operasyonel plan türlerini içeren afet ve acil durumlara ilişkin müdahaleçalışmalarında görev alacak, hizmet grupları ve koordinasyon birimlerine ait rollerin ve sorumlulukları


düzenlendiği genel bir plandır. Taktik plan grubu; Türkiye Afet Risk Azaltma Planı, Türkiye Afet MüdahalePlanı, Türkiye Afet İyileştirme Planı olmak üzere üç gruptan oluşmaktadır.

Şekil 2: Afet Yönetimi “Plan Türleri” (TAMP, 2013)

Türkiye Afet Müdahale Planı operasyonel kısmı yatay ve dikey entegrasyonu sağlamak amacıyla ulusaldüzeyden yerel düzeye indirgenen bir yapıya sahip olup, Ulusal Düzey Hizmet Grubu Planları, İl Afet MüdahalePlanı ve Yerel Düzey Hizmet Grubu Operasyon Planları’nı kapsamaktadır. Hizmet grubu planlarındagörevlendirilen çözüm ortağı AFAD, ilgili bakanlıklar, kurum ve kuruluşlar, yerel yönetim birimleri, özel sektörve STK’ları sorumlu tutmaktadır. TAMP, ulusal ve yerel ölçekte koordinasyonun sağlanabilmesi, ülke çapındastandardın sağlanması amacıyla, yerel düzeydeki afet müdahale yönetiminin ulusal düzey tarafından tek birmodel olarak tasarlanmasını hedeflemektedir. Bu amaca uygun olarak, afet türlerini ve bu afet türlerindemüdahalede yer alması gereken hizmet grupları faaliyet alanlarına göre belirlendiği Ulusal Hizmet Modeli ve bumodele uyumlu olarak geliştirilen alt modeller ulusal afet müdahale sisteminin temelini oluşturmaktadır.

TAMP’nda, afetlere hazırlanma sürecinde, afet öncesi, sırası ve sonrasında afete yönelik gerçekleştirilecekhizmet türlerinin ve hizmet gruplarının belirlenmesi ve işbölümü yapılması esaslarına yer verilmiştir. Afetlerdemüdahale gerektiren durumlar seviyelere göre etaplandırılarak afet türü ve ölçeğine göre farklı koordinasyonbirimleri müdahalede yetkili kılınmıştır. Müdahale seviyelerine göre hangi hizmet grubunun söz konusu afetemüdahalede bulunacağı ve hangi kapsamda ve müdahale alanında görevlendirileceği koordinasyon birimlerinintakdirine bağlıdır.

2. AFET YÖNETİMİNDE STK'LARA DÜŞEN ROL

Net bir tanımı olmamakla birlikte, STK’ları sivil nitelikteki, kar amacı gütmeyen, gönüllülük esasınca kamuyararına faaliyet gösteren kuruluşlar olarak tanımlayabiliriz. 1990’lı yıllar, Türk Sivil Toplum Örgütlerinindeğişiminde önemli bir dönüm noktası olmuştur. Bu dönüşümün şekillendiren üç temel gelişme bulunmaktadır;
















1992 Rio Zirvesi, 1996 HABITAT II Konferansı ve 1999 Marmara Depremi. 1992 Rio Zirvesi sonrası Gündem21’in uygulanması, yerel demokrasinin geliştirilmesi ve daha demokratik, katılımcı bir yerel idare sisteminegeçilmesi dolayısıyla tabandan gelen kuruluşlarla işbirliği kurulmasına zemin oluşturmayı amaçlamıştır. Dahasonra HABITAT II konferansında kabul edilen eylem programı ile afet sonrası müdahalede ve afete hazırlıksürecinde yerel düzeydeki katılımcılar ve yerel otoritelerin katılımlarının sağlanmasını daha etkili ve verimli birafet yönetimi için önemine yer verilmiştir. Buna ek olarak, aynı programda, yerel ölçekte, ulusal düzeyde veulusüstü düzeyde işbirliklerinin önemine vurgu yapılarak, sivil toplum örgütlerinin önemi yinelenmiştir. Gerek,çok düzeyli işbirliği geliştirilmesi, gerek yerel demokrasinin geliştirilmesi ve yönetişim yaklaşımınınbenimsenmesi, STK’ların ciddi anlamda kapasitelerinin ve etkinliklerinin geliştirilmesi çabasına neden olmuştur.

Birleşmiş Milletler Konferanslarında alınan kararlar sonrasında STK’ların geliştirilmesi, yerel yönetim yapısınındaha işbirlikçi ve katılımcı bir sisteme dönüştürülmesi gibi olumlu gelişmeler yaşansa da uygulamada STK vediğer yerel katılımcıların yönetim yapısına ve alınan kararlara ne derece dahil edileceği konularında açıkça yerverilmemesi oluşturulması beklenen sistemi en başından sorgulanır hale getirmiştir. Yönetim yaklaşımında veSTK’lar boyutunda yaşanan bu kuramsal dönüşümü takiben meydana gelen 1999 Marmara Depremi, Türkiye’dekısıtlı kaynaklarıyla kamu yararına faaliyet gösteren dernek, vakıf vb. sivil toplum inisiyatiflerinin gelişmesi veetkinliklerinin artmasında daha etkili olmuş, toplum yaşamını sekteye uğratan afetlerde yaptıkları çeşitliçalışmalarla afet yönetimi aşamalarının her bir basamağında önemli bir yere sahip olduklarını ortaya koymuştur.

Arama kurtarma faaliyetlerinde bulunan sivil toplum inisiyatifleri, Marmara’da gerçekleşmesi muhtemel yakıntarihli depreme hazırlanmak için kaybedecek vakit olmadığı görüşünü paylaşmaktadır. Nitekim 1999Depremi’nden sonra bu faaliyet türünde hizmet veren birçok yeni STK’nın kurulması, deprem öncesinde varolan STK’ların ise uluslararası ajanslar ve yabancı STK’lar ile işbirliği yaparak, koordinasyon kabiliyetleriniarttırmış, çalışma kapasitelerini ve kurumsal kapasitelerini geliştirerek daha aktif bir hale gelmeleri bu bilinççerçevesinde gelişmiştir.

Afetler ve afetlere müdahale faaliyet gösteren sivil toplum örgütleri yerel ölçekten başlayarak ulusal ve ulusüstüölçeğe uzanan bir faaliyet alanına sahiptir. Mahalle ölçeğinde örgütlenen STK’ların faaliyet alanı daha çokörgütlendikleri alan ile sınırlıdır. Ancak, farklı hizmet türlerinde faaliyette bulunan, ulusal düzeyde örgütlülükgösteren STK’lar ulusal sınırlar içerisinde ve ihtiyaç duyulması halinde, çalışma kapasitelerine ve işbirliklerineuygun olarak uluslararası sınırlarda da faaliyet göstermektedir.

Afet yönetimi açısından faaliyet gösteren STK’lar kuruluş biçimleri, müdahale konuları açısından çeşitlilikgöstermektedir. Ülkemizde afet yönetimi açısından faaliyet gösteren STK’lar genel olarak şu şekildegruplanabilir;

Faaliyet alanı afetlerle doğrudan ilgili olmayan örgütlenmeler, (yardım kuruluşları vb.) Faaliyet alanı afetlerle kesişen, afet yönetimi süreçlerinden haberdar olan örgütlenmeler ve meslek odaları

(destek hizmetleri, eğitim, sağlık vb. alanlarında faaliyet kuruluşlar) Afete hazırlık amaçlı/ acil müdahale temelli yerel ve ulusal örgütlenmeler (arama-kurtarma, acil tıp,

haberleşme vb. örgütlenmeler) İnsani yardım amaçlı hizmet veren ulusal ve uluslararası kuruluşlar (Kaya, 2013).

Arama- Kurtarma ve ilkyardım faaliyetleri gösteren STK’lar esnek ve sonuç odaklı yapıları ile gerek afetbölgesine erişim gerekse afetzedelere erişme ve kurtarma açısından önemli bir yere sahiptir. Tablo 1’ deözetlenen kurtarılan afetzedelerin durumu ve kimin tarafından kurtarıldığına yönelik istatistiki veriler STK’larınarama kurtarma ve ilkyardım faaliyetleri kapsamında önemini ortaya koymaktadır. Nitekim 1999 Marmaradepreminde yaşanan acı deneyimde de görülmüştür ki sivil toplum inisiyatifleri afet bölgesine kamu


yetkililerinden önce ulaşmış ve arama-kurtarma-yardım faaliyetlerine başlayarak birçok afetzedeyeulaşmışlardır.

Tablo 1: Afetler sonrası kurtarılanlarla ilgili istatistiki veriler (Çakacak, 2008)Kurtarılanların Durumu Kimin tarafından Kurtarıldığı %Basit yaralanmalar, sıkışma yok Aileler, komşular, ilk anda yardıma

koşanlar50

Yapısal olmayan elemanlarınaltında kalanlar

Toplum afete müdahale gönüllüleri 30

Enkaz boşluklarında mahsurkalanlar

Profesyonel kurtarıcılar tarafından 15

Enkazda sıkışmış kalanlar Teknik kurtarma ekipleri 5

Afetlere yönelik mevzuatta STK’ların koordinasyon ve afetlere müdahalesi hizmet türüne göre ilgili bakanlık vekurumların koordinasyonunda gerçekleştirileceği yer almaktadır. Mevzuatta, afet yönetiminde STK’larınhizmetleri genel olarak afet sırasında ve sonrasında müdahale faaliyetleri çerçevesinde ele alınmıştır. Afetemüdahale edecek STK’lar ile ilgili koordinasyon kurumu arasında yapılacak protokoller ve protokolleriniçerikleri bu aşamada STK’ların görevleri ile faaliyet alanlarının açıkça belirlenmesinde ve STK’lar ile STK-Kamu kurumları arasındaki koordinasyonun sağlanması konusunda önemlidir. Önceki bölümde özetlenmeyeçalışıldığı üzere, STK’lar hizmet sundukları faaliyet türlerine göre farklı “Hizmet Grubu”nda yer almaktadır vemeydana gelen afetin türü ve seviyesine bağlı olarak ilgili koordinatörlükçe görevlendirilmeleri halindemüdahalede bulunabileceklerdir. Nitekim Türkiye Afet Müdahale Planı’nda da belirtildiği üzere, ulusal veuluslararası desteğe ihtiyaç duyulan seviye 3 ve seviye 4 müdahale çalışmalarında yapılan planlama ve afetehazırlık protokolleri doğrulusunda STK’ların afet bölgesinde çalışmalara ivedilikle başlaması öngörülmektedir.Afet bölgesinde görev almak isteyen STK’ların afete müdahalede koordinasyonu konusunda ise, ilgili olduklarıulusal düzeyde ulusal düzey hizmet grubu ana çözüm ortağı tarafından, yerel düzeyde ise hizmet grubunun serviskoordinatörü tarafından koordine edileceği belirtilmiştir. (STK’ların hangi hizmet türünde hangi ana çözümortağı tarafından koordine edileceği konusunda ayrıntılı için Bkz. EK 1)

Afetler sonrasında yaşanan kayıplar afetler ve acil durum yönetimi konusunda bütün toplumun daha iyi bireğitim ve öğretime ihtiyacı olduğunu ortaya koymuştur. Bu noktada, afet öncesi aşamada, afetlere hazırlık vezarar azaltma önlemleri çerçevesinde halkın tümünün afetlere hazır hale getirilmesi ve afet bilincininoluşturulması, yaşanacak olası afetlerin etkilerinin azaltılmasında en önemli aşamadır. Afet yönetiminin başarısıaçısından önemli bir yere sahip olan, afet öncesi aşamada halkın afetlere hazır hale getirilmesi, ülkemizdeSTK’ların gösterdiği eğitim ve bilgilendirme faaliyetleri kapsamında gerçekleşmektedir. Bu açıdan, STK’lar riskazaltma çalışmaları kapsamında farkındalık yaratma ve toplumun afetlere hazırlanmasında önemli bir yere sahipolduğu açıktır. 1999 sonrası yürürlükte olan Afet Yönetim Sistemi, afet öncesi aşamada gerçekleştirilmesigereken bu gibi hizmetleri içermesi yerine kriz yönetimi yaklaşımının ağırlıklı olarak devam ettiğigörülmektedir. Bu durumda, afetlere hazırlık aşamasında STK’ların sağladığı katkı ve afet yönetim yapısındakiyerleri eksik kalmaktadır.


3. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

Afet yönetimi, devlet kurumları, sivil toplum kuruluşları ve halkın katılımını esas alan ve birbirleriyle eşgüdümiçerisinde çalışmasını gerektiren geniş kapsamlı bir yapıyı ifade etmektedir. Nitekim 1999 depreminde yaşananbüyük kayıplar, Türkiye’de kriz yönetimi konusunda da risk yönetimi konusunda da, kamu, özel sektör ve siviltoplum örgütlerinin daha iyi bir koordinasyona sahip olması gerektiğini ortaya koymuştur.

Özellikle 1999 Depremi’nin acı deneyimi sonrası oluşturulan afet yönetimi yaklaşımı ve mevzuatının krizyönetimi merkezli değil risk yönetimi merkezli olarak kurgulanması beklenmekteydi. Afet sırası ve sonrasıaşamalarda gerek organizasyon yapısı gerekse koordinasyon mekanizmasındaki yeniden yapılanma dahakapsamlı bir kriz yönetimi yaklaşımı oluşturulduğunu göstermektedir. Ancak yeni afet yönetim yapısı afet öncesiaşamada, afetin yıkıcı etkilerini azaltmak için gereken teknik, idari ve yasal önlemleri almakla sınırlı kalan,yapısal ve yapısal olmayan önleyici tedbirler almak, toplumda afet bilincinin geliştirilmesi ve zarar azaltmakültürünü geliştirmek amaçlı programları kapsamak konusunda eksik kalan bir yapıya sahiptir. Bu nedenle;gerek afet öncesi aşamada yürütülecek faaliyetlerin organize edilememiş olması, gerekse de afet yönetimininyeniden yapılandırılması ve afet planlarının yapılması aşamasında STK ve özel sektörün katılımınınsağlanmaması modern afet yönetimi yaklaşımına ne derece geçildiğini ve yeni yaklaşımın ne derece başarılıolacağı sorularını gündeme getirmektedir.

Ülkemizde risk azaltma, toplumun afetlere hazırlanması devletin görevleri arasındadır. Ancak afet bilincininoluşturulması ve risk azaltma önlemlerinde başarının sağlanması sadece devlet aktörlüğündegerçekleştirilebilecek bir olgu değildir. Risk azaltma ve afetlere hazırlık sivil toplum inisiyatiflerinin etkinfaaliyet alanları arasında yer almaktadır. Bu noktada, devlet kurumları ve STK’lar arasında eşgüdüm içerisindebir çalışma gerekmektedir. STK’ların sahip olması gereken özerklik, siyasi erk karşısında bağımsız olmasınıifade ederken devlet organlarıyla ortak hareket etmeleri ve işbirliği yapmalarına engel değildir. Ancakişbirliğinin sınırları ve yerine getirilen görevlerin bu yapıya uygun olarak geliştirilmesi gerekmektedir. 1999Marmara depreminin STK’lar açısından iki önemli noktaya işaret etmiştir; bunlardan ilki STK’larıngelişmesinde önemli bir etkisinin olması, diğeri ise, STK’ların afet yönetim sistemi içerisinde önemli bir yeresahip olduğunu göstermesidir. STK’ların afet yönetiminin her aşaması açısından önemi göz önüne alındığında,STK’ların sistem içerisindeki gerekliliği kabul edilerek, desteklenmeli ve teşvik edilmelidir.

STK’lar için gerekli olan kuruluş biçimleri ve işleyiş mekanizmalarına yönelik yasal zorunluluklar, afetkonusunda faaliyet gösteren STK’lar için bazı olumsuzluklara neden olmaktadır. “Afet yönetimine dayalı olarakkurulan sivil toplum kuruluşları, vakıf ve dernek olmak üzere iki çeşit olarak sınıflandırılabilir” (JICA,2002).Kamu hizmeti veren vakıflar tek bir faaliyet türünde girişimde bulunabilirler, faaliyetlerini yürütmek için gereklimaddi kaynakları bağışlarla sağlamaktadırlar ve vakıfların kar güden faaliyetler yapması yasaktır. Birçoketkinlik türünde faaliyette bulunan derneklerin maddi kaynakları ise vakıflara kıyasla çeşitlilik göstermektedir;bağışlar, aidatlar, vergi gelirlerinden alınan paylar, sergi, konser ve piyangolardan sağlanan maddi kaynaklarasahiptirler. Yasal yapıdaki bu durum, STK’ların afet yönetimi kapsamında farklı etkinlik türlerini aynı zamandayapmalarına olanak tanımamaktadır. STK’ların yapısı ile ilgili bir diğer önemli konu; STK’ların mali kaynaklarve işgücü kaynaklarıdır. STK’lar faaliyetlerinin çoğunu üyelerinin sağladığı kaynaklarla gerçekleştirmekte,başlıca işgücü kaynaklarını ise gönüllü katılımcılardan sağlamaktadır. Bu durum, STK’ların aktivitekapasitelerini ve sürdürülebilirliklerini etkilemektedir. Kuruluşun başarısı ve sürdürülebilirliği bahsedilenkaynaklarda istikrarın sağlanmasına bağlıdır. Yasal ve kaynak yapısındaki bu durum, STK’ların afet yönetimikapsamında farklı etkinlik türlerini aynı zamanda yapmalarına olanak tanımamaktadır. Bu nedenle, kar amacıgütmeyen, gönüllülük esasınca kamu hizmeti veren STK’ların yükümlü olduğu yasal çerçevenin basitleştirilmesigerekmektedir.


Arama-kurtarma çalışmaları sonucunda çok sayıda hayat kurtaran STK’lar, 1999 Marmara Depremi’nde krizyönetimi koordinasyonunun zayıf olması nedeniyle kargaşa yaşamıştır. 1999 depreminden sonra afet yönetimialanında gerçekleştirilen yasal ve yönetsel değişim önemli bir gelişme olsa da yeterli değildir. Afet ve acildurumlarda yetki ve koordinasyonun tek bir elde toplanması temelinde oluşturulan afet yönetimi yeni kurumsalyapısı devlet anlayışında ağır işleyen bürokratik yapı geleneğini sürdürmektedir. Bu durum, afet yönetimsisteminde, gönüllük esasınca hizmet veren özerk-esnek ve sonuç odaklı hareket eden sivil toplum inisiyatifleriile eşgüdüm içerisinde nasıl çalışılacağı- nasıl koordinasyon sağlanacağı sorusunu ortaya koymaktadır.

Afet Yönetimi kapsamında çok sayıda kamu kurum ve kuruluşları ile çeşitli STK’lar arama-kurtarmaoperasyonlarından sorumludur. Bu nedenle arama- kurtarma operasyonlarında Sivil Toplum Örgütleri ile kamuotoriteleri arasında koordinasyon sorunu ve yetki çatışması ortaya çıkmaktadır. Arama- kurtarma operasyonlarıve dolayısıyla afet yönetimi yapısında kamu organizasyonları ile STK’ların rol ve görevleri net bir şekildebelirlenmelidir.

Yaşanan yakın tarihli afetler sonrası STK’lar deprem sonrası süreçte acil durum müdahale ve iyileştirmeaşamalarındaki faaliyet yeterliliklerini ve kapasitelerini geliştirmiş ve afet öncesi aşamada faaliyet alanlarınıgenişletmiştir. STK’ların afet anı ve afet sonrası aşamadaki önemli katkılarınınım yanı sıra afet öncesi aşamadaafetler konusunda farkındalık yaratmak, halkın bilgi ve bilinç düzeyini arttırmak, eğitim faaliyetlerindebulunmak gibi işlevleriyle Afet Yönetim Sistemi içerisinde daha aktif olmasının sağlanması ve desteklenmesigereğini ortaya koymaktadır.

KAYNAKÇA

Akşit, B., Tabakoğlu, B., Serdar, A., (2003). Deprem Bağlamında Sivil Toplum Kuruluşları ve Devletİlişkilerinin Yazılı Medyada Kuruluşu Üzerine Gözlemler. Kültür ve Modernite, Türkiye Kültür Araştırmaları veTetragon yayını, Ankara, 157:179.

Çakacak, Ö., (2008). Toplum Afet Müdahale Ekipleri. Afet Zararlarını Azaltmanın Temel İlkeleri, JICA TürkiyeOfisi, Ankara, 243:251.

Erkal, T., Değerliyurt, M. (2011). Türkiye’de Afet Yönetimi. Doğu Coğrafya Dergisi. 147:164.http://www.deu.edu.tr/userweb/yunusemre.ozer/AFET%20YONETIM%20MODELLERI.pdf

Ergünay, O., (2011). 1999 Depremleri Afet Mevzuatını Nasıl Değiştirdi: Mevzuat Açısından Neredeyiz?. 1.Türkiye Deprem Mühendisliği ve Sismoloji Konferansı. Ankara.

Ergünay, O., vd., (2008). Afet Yönetimi ile İlgili Terimler Açıklamalı Sözlük. Afet Zararlarını AzaltmanınTemel İlkeleri, Jıca Türkiye Ofisi, Ankara, 301:353.

Japon Uluslararası İşbirliği Ajansı (JICA), İstanbul Büyükşehir Belediyesi (BB), (2002), Türkiye Cumhuriyetiİstanbul İli Sismik Mikro-Bölgeleme Dahil Afet Önleme/Azaltma Temel Plan Çalışması Sonuç Raporu, DökmanV, İstanbul.

Kadıoğlu, M. (2008). Modern, Bütünleşik Afet Yönetimin Temel İlkeleri. Afet Zararlarını Azaltmanın Temelİlkeleri, Jıca Türkiye Ofisi, Ankara, 1:35.


Kadıoğlu, M., (2008). Toplumda Afet Bilincini Artırma Yöntemleri, Afet Zararlarını Azaltmanın Temel İlkeleri,Jıca Türkiye Ofisi, Ankara, 223:243.

Kadıoğlu, M., (2011). Afet Yönetimi Beklenilmeyeni Beklemek En Kötüsünü Yönetmek, Marmara BelediyelerBirliği Yayını, İstanbul.

Kadıoğlu, M., Özdamar, E., (2008). Afet Zararlarını Azaltmanın Temel İlkeleri, Jıca Türkiye Ofisi, Ankara.

Özey, R., (2006). Afetler Coğrafyası. Aktif Yayınevi, İstanbul.

Kaya, M. (2013). Türk Kamu Yönetiminde Gönüllülük Ve Afet Yönetimi. Yüksek Lisans Tezi, AtılımÜniversitesi, Ankara.

AFAD, (2013). Türkiye Afet Müdahale Planı, Ankara.


EK 1: Afetlere Müdahalede STK’ların Yer Aldığı Hizmet Grupları ve Koordinatörlük MerkezleriHizmet Grubu Ana Çözüm Ortağı/ Koordinatör Hizmet Grubundaki STK’lara İlişkin Görev Ve

Sorumluluklar

HaberleşmeHizmet Grubu

Ulaştırma, Denizcilik Ve Haberleşme BakanlığıAfet ve acil durumlarda ulusal ve yerel düzeyde kesintisiz vegüvenli haberleşmenin sürdürülmesine yönelikkoordinasyondan sorumludur.

Mevcut haberleşme kaynaklarını belirlemek ve kurumlararası entegrasyonu sağlamak.Afet alanındaki faal iletişim tesislerini belirlemek.Geçici iletişim tesisleri kurmak, koordine etmek veişletmek.Afet bölgesi ile iletişimin sürekliliğini sağlamak içinalternatif haberleşme sistemlerini çalıştırmak.İkaz ve alarm sistemlerini işler halde tutmak.İkaz ve alarm haberlerinin halka duyurulması için gerekençalışmaları yapmak.

Arama Ve KurtarmaHizmet Grubu

AFADAfet ve acil durumlarda arama ve kurtarma hizmetlerineyönelik koordinasyondan sorumludur.

Arama ve kurtarma türünü belirlemek, arama ve kurtarmaçalışmalarını yürütmek için ihtiyaç duyulacak personel,ekipman, araç gereç ve malzeme tespitini yapmak, teminetmek.Afetzedeler için arama ve kurtarma çalışmalarınınyürütülmesini sağlamak.Kurtarma çalışmalarına yönelik keşif hizmetlerini yapmak.Ulusal ve uluslararası arama ve kurtarma ekiplerini afetbölgesine yönlendirmek ve koordinasyonu sağlamak.Kurum/kuruluş hizmet binaları, enkaz haline gelen diğerbinalar, tesisler vb. yerlerde arama ve kurtarmaçalışmalarını belirlenecek öncelik sırasına göre yapmak

SağlıkHizmet Grubu

Sağlık BakanlığıAfet ve acil durumlarda olay yerindeki ilk müdahale, halksağlığı ve tıbbi bakım ihtiyaçlarının karşılanması ile çevresağlığı hizmetlerinin aksamadan en hızlı şekilde normaledönmesini sağlamaya yönelik koordinasyondan sorumludur.

Mobil ve sahra hastanelerini hazır bulundurmak ve afetsonrası gerekebilecek acil durum ekipmanıyla donatmak.Afet bölgesine yeterli personel ile araç gereç vemalzemeyi göndermek, sevk ve idare etmek.Afet bölgesinde triaj, ilkyardım, acil tıbbi yardımıyapmak.Hasta ve yaralıların tahliyesi ve tedavisini yapmak.Salgın hastalıklarla mücadele kapsamındaki hizmetler ilekarantina izolasyon hizmetlerini yürütmek.Salgın hastalıklar açısından çevresel ve suya bağlı riskfaktörlerinin önlenmesi hususunda ilgili kurumlarınkoordinasyonunu sağlamak.Referans bölge kan merkezlerini belirlemek vekapasitelerini geliştirmek.


Çevre ve su sanitasyonu bakımından risk oluşturacakfaktörler ile ilgili tüm tedbirlerin alınmasını sağlamak.Ülkede referans hastaneleri ve referans laboratuarlarıbelirlemek, kapasitelerini artırmak.Hudut kapılarında tehlikeli madde ve salgın hastalıklarakarşı önlem almak ve aldırmak.Resmi yaralı sayısını belirlemek.

Tahliye YerleştirmeVe PlanlamaHizmet Grubu

İçişleri BakanlığıAfet öncesi, sırası ve sonrasında yapılacak tahliyeninplanlaması, uygulaması ve yerleştirme işlemlerininyapılmasına yönelik koordinasyondan sorumludur.

Afet öncesi, sırası ve sonrasında tahliye öncelikleri,tahliye yolları ve tahliye edilecek bölgeleri saptamak,planlamak ve uygulamak.Acil durum toplanma alanlarını belirlemek ve alanlarınkullanıma uygunluğunu kontrol etmek.Afet bölgesindeki halka tahliye yapılacağınınduyurulmasını sağlamak.Tahliye edilenlerin afet bölgesinden güvenli bölgeleretaşınarak yerleştirilmesini sağlamak.Taşınabilir milli servet, kıymetli evrak, eşyalar vegerektiğinde hayvan tahliyesi yapmak

NakliyeHizmet Grubu

Ulaştırma, Denizcilik Ve Haberleşme BakanlığıAfet ve acil durumlarda personel, afetzede ve kaynaklarınnakliye hizmetlerine yönelik koordinasyondan sorumludur.

Afet bölgesinde görev alacak öncelikli personelin, araç,gereç ve malzemelerin afet bölgesine naklini sağlamakGörevli personelin konuşlanma alanı ile operasyon alanıarasındaki naklini sağlamak.Afetzedelerin acil barınma yerlerine naklini sağlamak.Dışarıdan gelen yardım malzemelerinin toplandığıdepolardan, yardım dağıtım merkezlerine nakliyesinisağlamak.İş makinalarının operasyon alanına naklini sağlamak.Afet bölgesine gidecek araçlara geçiş üstünlüğünüsağlamak için logo vb. işaretlemeleri yapmak.Araç takip sistemi kurmak.Kültür varlıklarının nakliyesini sağlamak.Tahliye edilenlerin nakliye işlemlerini yapmak.


Ulaşım Alt YapıHizmet Grubu

Ulaştırma, Denizcilik Ve Haberleşme BakanlığıAfet ve acil durumlarda afet bölgesine en hızlı ve güvenliulaşımın sağlanmasından ve seyrüsefer düzenlenmesineyönelik koordinasyondan

Afet mahalline ve afet mahallinde ulaşımın en kısazamanda sağlanmasının gerektirdiği tertip ve düzenlerialmak, aldırmak.Alternatif yolları ve öncelikli kullanılacak yollarıbelirlemek ve duyurmak.Trafik güvenliği yönünden gerekli istikamet ve kilometrelevhaları ile diğer işaretleri düzenlemek.Hasar görmüş kara ve demiryolları ile hava ve denizlimanları, köprü ve viyadüklerin onarımlarını yaptırmak.Başta ana arterler olmak üzere tıkanan yollar üzerindekienkazı öncelikle kaldırmak ve molozları temizlemek.Deniz ve hava limanları ile demiryollarındaki seyrüsefer,yükleme ve boşaltma ile ilgili özel tedbirleri almak.

Barınma Hizmet Grubu AFADAfet bölgesinde afetzedelerin acil ve geçici barınmahizmetlerine yönelik koordinasyondan sorumludur.

Afetzedelerin acil barınma hizmetlerine yönelikçalışmaları yürütmek.Afetzedelerin acil barınmaları, temizlik, sağlık ve sosyalihtiyaçları için gerekli tesislerin hazırlanmasını sağlamak.Geçici barınma ve bakım ünitelerinin alt yapısınınkurulmasını sağlamak.Çadır kent, konteynır kent vb. acil barınma merkezlerinikoordineli bir şekilde yönetmek, kayıtlarını tutmak.Kamu kurum ve kuruluşlarının sosyal tesislerininkapasitesini belirlemek,Acil barınma alanlarına ilişkin standartları belirlemek.

BeslenmeHizmet Grubu

KIZILAYAfet bölgesinde afetzedelerin beslenme hizmetlerine yönelikkoordinasyondan sorumludur.

Afetzedelerin beslenme hizmetlerinin yürütülmesinisağlamak.Beslenme için gerekli tesisler kurulmasını sağlamak.Afet bölgesine yiyecek, içecek, su teminini sağlamak.Gıda dağıtım standartlarını belirlemek.Gıda tedarik zincirini kurmak ve dağıtımını yapmak.

Psikososyal Destek Hizmet Grubu Aile Ve Sosyal Politikalar BakanlığıAfet bölgesinde afetzedelerin psikososyal destekhizmetlerine yönelik koordinasyondan sorumludur

Afetlerde çalışacak olan bütün personele psikososyaldestek eğitimlerinin verilmesini sağlamak.Afet hallerinde afetzedelerin temel ihtiyaçlarının vepsikososyal destek ihtiyaçlarının tespit edilmesinisağlamak.Tespit edilen ihtiyaçların ve ihtiyaç sahiplerinin ilgilihizmet gruplarına bildirilmesini sağlamak.Afetzede vatandaşlara ve afet alanında çalışan personelepsikososyal destek vermek.İncinebilir grupların ihtiyaçlarına özel güçlendirmeçalışmaları yapmak.Afetten etkilenen korunmaya muhtaç bireyleri kurum


bakımına almak.Afetzedelerin normal hayata uyum sağlaması için sosyo-kültürel etkinlikler planlamak ve yapmak.

Gıda, Tarım Ve Hayvancılık Hizmet Grubu Gıda, Tarım Ve Hayvancılık BakanlığıAfet ve acil durumlarında etkilenen tarım alanlarının hasartespitini yapmak, gıda güvenliğini sağlamak ve ölen, itlafedilmesi gereken ve etkilenen hayvanların sağlığı konusundagerekli çalışmaları yürütmeye yönelik koordinasyondansorumludur.

Afet bölgesinde sahipsiz ve barınaksız hayvanların tespitve değerlendirmesini yapmak.Afet sonrasında hayvan kaynaklı her tür salgın hastalığınönlenmesi için gerekli tedbirleri almak.Afetzede çiftçilerin bitkisel, hayvansal ve su ürünleriüretimindeki zarar tespitlerini yapmak.Afet sonrasında evcil hayvanlar, sokak hayvanları,büyükbaş/ küçükbaş ve kümes hayvanlarında ortayaçıkabilecek hastalıklarla mücadele için gerekli aşılama vetedavi çalışmaları yapmak, bu amaçla aşı, dezenfeksiyonve hijyen malzemeleri temin etmek.Gıda güvenliği konusunda gerekli çalışmaları yapmak

DefinHizmet Grubu

İçişleri BakanlığıAfet ve acil durumlarda vefat edenlerin defin işlemlerineyönelik koordinasyondan sorumludur.

Vefat edenlerin kimliklerini tespit etmek ve gerekenhallerde, DNA, foto film, parmak izi vb. yöntemlerlekimlik tespiti yapmak.Vefat edenlere ait ölüm raporlarını gereken birimlereiletmek.Cesetlerin bozulmasını önlemek soğuk hava depolarını vetoplu mezar yerlerini belirlemek.Defin işlemleri için cenaze nakil araçları, seyyar ölüyıkama aracı, kefen, tabut, ceset torbası, insan gücü vb.ihtiyaçların tedariki ile ilgili planlamaları ve gerekli dinihazırlıkları yapmak.Hayatını kaybeden yabancı ülke vatandaşlarının kimlik,defin veya ülkesine gönderilmesine yönelik planlamayapmak.Resmi ölü sayısını belirlemek.


Hizmet Grupları Lojistiği Hizmet Grubu AFADTüm hizmet gruplarının beslenme ve barınma hizmetlerinelojistik destek sağlamaya yönelik koordinasyondansorumludur

İl Afet Acil Durum Yönetim Merkezi’nin kullanılamazdurumda olması halinde mobil afet yönetim merkezisistemlerini devreye sokmakOperasyon planlarında belirlenmiş olan konuşlanmaalanında hizmet gruplarının hizmet vereceği alanlarıihtiyaca göre oluşturmak.Afet bölgesine giden personelin beslenme ve barınmasınısağlamak üzere gerekli tesisleri kurmak, işletmek120 saatten sonra afet bölgesinde bulunan hizmetgruplarına ve hizmet grupları ile birlikte görev yapanSTK’ lara ihtiyaçlar dahilinde beslenme ve barınmahizmetleri sunmak.

Ayni Bağış Depo Yönetimi Ve DağıtımHizmet Grubu

Aile Ve Sosyal Politikalar BakanlığıAfetzedelere yapılan ayni bağışların depo hizmetleri vedağıtımına yönelik koordinasyondan sorumludur.

Dağıtım kriterlerini belirlemek.Gıda güvenliği için denetim yaptırmak ve soğuk havadepoları kurdurmak.Talep edilen ihtiyaçları ilan etmek ve tedarik zincirikurmak.Afetzedelere gönderilen ayni bağışların öncedenbelirlenmiş depolarda toplanmasını ve tasnifini sağlamak.İleri dağıtım noktaları kurmak, yönetmek.Ayni bağışların kayıtlarını tutmak.Gelen talep doğrultusunda yardımların dağıtımmerkezlerine iletilmesini sağlamak.Yardım dağıtım merkezlerini belirlemek ve çalıştırmak.Yardım dağıtım çalışmalarını yürütmek.

Ulusal Ve UluslararasıNakdi BağışHizmet Grubu

AFADUlusal ve uluslararası nakdi bağış hizmetlerine yönelikkoordinasyondan sorumludur.

Ulusal ve uluslararası nakdi bağışların, banka hesaplarındatoplanmasını sağlamak.Ulusal bağışlar için kampanyalar koordine etmek ve hesapaçmak.Toplanan nakdi bağışların takibini yapmak.

Kaynak: TAMP, 2013.

Download - AFET YÖNETİMİNDE SİVİL TOPLUM KURULUŞLARININ YERİ · Daha kapsamlı bir ifadeyle afet yönetimi “afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması, afet sonucunu doğuran

Top Related