1

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ H Δευτέρα Παρουσία και τα φλαμανδικά της πρότυπα (Πρβλ. και την Όραση του Ιεζεκιήλ που αποδίδει (εικονογραφεί) το 11ο άρθρο του Συμβόλου της Πίστεως (Ρηγόπουλος 1998, 279 κ.ε.) 1. Jan Sadeler1: Δευτέρα Παρουσία Διαστ.: 40,6x45,5 εκ. Κάτω στη μέση σε τρεις γραμμές το ονοματεπώνυμο του σχεδιαστή Christoph Schwarz και του χαράκτη Jan Sadeler1 και η αφιέρωση: Pinxit / Pro Serenissimi Principe Renata Sereniss. Celstitud. Suae / B. Ducis Guilielmi V. Conzage Cris. Schwarz Chalcog. Joan Sadeler fecit. (εικ. 1)

1. Jan Sadeler1, Δευτέρα Παρουσία. Χαλκογραφία. Η χαλκογραφία του Jan Sadeler1 που έγινε με βάση σχέδιο του Christoph Schwarz ανήκει στη σειρά «ICONES OPERUM / MISERICORDIAE / quae ad corpus / pertinent». Όμοια είναι και η χαλκογραφία του Marco Sadeler (Albertina, LXXVII, τόμ. 4, φ. 125, αρ. 403 [για τη χαλκογραφία του Jan Sadeler1] και Albertina, τόμ. 4, φ. 124, αρ. 402 [για τη χαλκογραφία του Marco Sadeler]). Βιβλιογραφία: Hollstein, XXI, 123, αρ. 260 και ΧΧΙΙ, 129, εικ. 260 και Ρηγόπουλος 1979, 43, σημ. 23, εικ. 74, πίν. 68. 1α. Θεοδώρου Πουλάκη: «Ἐπί σοῖ χαίρει...», δεύτερο μισό 17ου αι. (εικ. 2 και 3)

2

2. Θεοδώρου Πουλάκη, «Ἐπί σοῖ χαίρει...», δεύτερο μισό 17ου αι. Μουσείο Μπενάκη.

3

3. Θεοδώρου Πουλάκη, «Ἐπί σοῖ χαίρει...», δεύτερο μισό 17ου αι. Μουσείο Μπενάκη. Λεπτομέρεια. Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 1979, 153 (όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία), 43, σημ. 23 και 26, εικ. 58-59. Για νεότερη βιβλιογραφία βλ. Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 308, σημ. 42, εικ. 212 και Ρηγόπουλος, λήμμα στο Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών, τόμ. 4, 59-61, η εικόνα «Ἐπί σοῖ χαίρει...» στη σελ. 59. Όπως η ως τώρα έρευνα έχει δείξει στη Δευτέρα Παρουσία η οποία καταλαμβάνει όλο το κάτω μέρος της εικόνας «Ἐπί σοῖ χαίρει...» έχει ενσωματωθεί ένα μεγάλο μέρος δανείων που προέρχονται από φλαμανδικές χαλκογραφίες (Ρηγόπουλος 1979, ό.π. κ.ά.). Από τη χαλκογραφία του Jan Sadeler1 (ό.π. αρ. 1) αντέγραψε ο Πουλάκης μέρος των ανιστάμενων νεκρών που εικονίζονται στο κάτω αριστερό μέρος του έργου (εικ. 3). Την ίδια προέλευση έχει και η ημικυκλική διάταξη των αγγέλων και ο τρόπος με τον οποίο κρατούν τα Όργανα του Πάθους. Στην ίδια χαλκογραφία του Jan Sadeler1 (ό.π. αρ. 1) απαντά η μορφή του ανιστάμενου νεκρού που σχεδιάζεται από τη ράχη με τα χέρια σηκωμένα ψηλά και δεμένα· την επαναλαμβάνει τη μορφή αυτή ο Πουλάκης αλλά τη μετακινεί και την τοποθετεί στα δεξιά της ομάδας των νεκρών που ανέρχονται στους ουρανούς (ό.π.). Και ο άγνωστος ζωγράφος της Δευτέρας Παρουσίας στην εικόνα του Κιέβου θα αντιγράψει τη σχετική μορφή (Ρηγόπουλος 2006β΄, τ. Β΄, εικ. 384). 1β. Αγνώστου: Δευτέρα Παρουσία, 18ος αι. Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006β, τ. Β΄, 44-45, εικ. 48.

4

Στην εικόνα στο ναό του Ταξιάρχη της Κιμώλου έχουμε εντοπίσει τα εξής εικονογραφικά στοιχεία που βλέπουμε στο χαρακτικό του Jan Sadeler1 (ό.π. αρ. 1): 1) τον άγγελο σε ωοειδή δόξα ο οποίος εγείρει νεκρό από τον τάφο στο κάτω μέρος της παράστασης (εικ. 4) Για άλλα παραδείγματα με τον άγγελο να εγείρει νεκρό σε φλαμανδικά χαρακτικά βλ. Mauquoy, εικ. 392· χαλκογραφία του Jan Sadeler1 (Ρηγόπουλος 1979, εικ. 77)

4. Jan Sadeler1, Δευτέρα Παρουσία. 16ος αι. Χαλκογραφία. και 2) τις ομάδες νεκρών που ανέρχονται στους ουρανούς· αυτές (προέρχονται) αποσπάστηκαν από την ομάδα των νεκρών στην οποία αναφερθήκαμε πιο πάνω (ό.π. αρ. 1α). Και στην εικόνα της Κιμώλου αντιγράφεται από τη χαλκογραφία του Jan Sadeler1 (ό.π. αρ. 1) η μορφή που σχεδιάζεται από τη ράχη και με τα χέρια σηκωμένα ψηλά και δεμένα. Η γονιμοποίηση του φλαμανδικού χαρακτικού στην εικόνα της Κιμώλου προϋποθέτει πιθανόν πρωιμότερη χρήση του από ζωγράφο Κρητικό της διασποράς· τον Εμμανουήλ Σκορδίλη ή του εργαστηρίου του; 2. Jan Sadeler1: Δευτέρα Παρουσία Κάτω αριστερά σε μία γραμμή: Τ(heodor) Bern(ard) A(msterdam) in(ventor) Sad(eler) scalp(sit) ex(cudit) (εικ. 5). Σχεδιαστής: Τheodor Bernard και Jan Sadeler1 χαλκογράφος. Βιβλιογραφία: (Albertina, LXXVII, τόμ. 4, φ. 118, αρ. 393· Hollstein, XXI, 155, αρ. 452 και ΧΧΙΙ, 144, εικ. 452 και Ρηγόπουλος 1979, 44, εικ. 75.

5

5. Jan Sadeler1, Δευτέρα Παρουσία. 16ος αι. Χαλκογραφία. 2α. Θεοδώρου Πουλάκη: «Ἐπί σοῖ χαίρει...», δεύτερο μισό 17ου αι. Η ανδρική μορφή που παριστάνεται πάνω από τις λέξις «ΚΟΠΟC κ(αι) CΠΟΥΔΗ...» της υπογραφής του Πουλάκη παραπέμπει στη χαλκογραφία του Jan Sadeler1 (ό.π. αρ. 2α) και στη μορφή που σχεδιάζεται σε πρώτο πλάνο να εξέρχεται από τον τάφο και να στηρίζει στο έδαφος τα δύο του χέρια. Η μορφή απαντά στη Δευτέρα Παρουσία του Μιχαήλ Αγγέλου (Ρηγόπουλος 1979, 44, σημ. 35 όπου αναφέρονται αντίγραφα-χαλκογραφίες του έργου του Μιχαήλ Αγγέλου· σ’ αυτά να προστεθούν και τα εξής: χαλκογραφία του Jan Wierix [Mauquoy, εικ. 393· πρβλ. και Michael Bury and Katharine Lockett “Béatrizet’s Last Judgement, after Michelangelo in the Courtauld Gallery”, στο Print Quarterly, September 2011, 266 κ.ε., εικ. 157, 150, 160. Να προστεθεί και επιτάφιος με την ανάσταση των νεκρών, δεύτερο τέταρτο του 17ου αι. στην ευαγγελική εκκλησία στο Holzkirch, Ulms [Martin Scharff, Evangelische Andachtsbilder. Studien zu Intention und Funktion des Bildes in der Frömmigkeitsgeschichte vornehmlich des schwäbischen Raumes, Stuttgart 1968, εικ. 159. Πρόσθεσε και Αγνώστου: Δευτέρα Παρουσία, δεύτερο μισό 17ου αι.(;), Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (ΒΧΜ 02040). Σε τρία φύλλα (τρίπτυχον) αναπτύσσεται η Δευτέρα Παρουσία, η οποία αποτελεί «αντίγραφον» του έργου του Μιχαήλ Αγγέλου (εικ. 6 και 7).

6

6. Αγνώστου, Δευτέρα Παρουσία, δεύτερο μισό 17ου αι.(;) Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών.

7

7. Αγνώστου, Δευτέρα Παρουσία, δεύτερο μισό 17ου αι.(;) Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. Λεπτομέρεια. Στα άλλα φύλλα του πολύπτυχου ιστορούνται τα εξής θέματα: η Σταύρωση του Χριστού που ιστορείται σε τρία φύλλα: στο κεντρικό ο Χριστός στο σταυρό και εκατέρωθεν οι δύο ληστές. Στο εσωτερικό φύλλο παριστάνονται η Πεντηκοστή και η Γέννηση του Χριστού. Εκτός από τη Δευτέρα Παρουσία και η Σταύρωση έγινε με πρότυπο έργο του Μιχαήλ Αγγέλου. Το πολύπτυχο θα τύχει ιδιαίτερης διαπραγμάτευσης. 2β. Αγνώστου: Δευτέρα Παρουσία, 1715 Κέρκυρα. Μονή Παλαιοκαστρίτσας. Καθολικό (εικ. 8). Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006β΄, τ. Β΄, 28, εικ. 29.

8

8. Αγνώστου, Δευτέρα Παρουσία, 1715. Κέρκυρα. Μονή Παλαιοκαστρίτσας. Η χρονολογία άψιε [1715] γράφεται με άσπρα γράμματα σε μαύρο έδαφος στο κάτω μέρος στην περιοχή της ανάστασης των νεκρών (εικ. 9).

9

9. Η χρονολογία της εικόνας άψιε [1715]. Λεπτομέρεια της εικόνας 8. Από τη χαλκογραφία του Jan Sadeler1 (ό.π. αρ. 2) δανείστηκε ο ζωγράφος τα εξής εικονογραφικά πεδία: 1) τους νεκρούς που εικονίζονται σε πρώτο επίπεδο στην περιοχή των νεκρών που εγείρονται από τους τάφους τους αλλάζοντας τις θέσεις που έχουν στο φλαμανδικό έργο (εικ. 5). Αλλαγή που οφείλεται στο μεταβυζαντινό ζωγράφο, 2) την κατανομή των ομίλων των νεκρών στο βάθος· εκείνων που οδηγούνται από άγγελο στον Παράδεισο και των άλλων που εξωθούνται στην Κόλαση από διάβολο. Μια περαιτέρω ιχνηλάτηση δυτικών στοιχείων από φλαμανδικά χαρακτικά στην εικόνα της Παλαιοκαστρίτσας επισήμανε ακόμη τα εξής: Την ομάδα των νεκρών στο αριστερό μέρος της εικόνας με την ίδια διάταξη βλέπουμε σε χαλκογραφία του Jan Sadeler1 σε σχέδιο του Μ. de Vos που εικονογραφεί το 11ο άρθρο του Συμβόλου της Πίστεως (εικ. 10). Το θέμα του χαρακτικού είναι η Όραση του Ιεζεκιήλ, στην οποία δομικό μέρος αποτελεί η ανάσταση των νεκρών (Ρηγόπουλος 1998, 279 κ.ε., εικ. 206).

10. Jan Sadeler1, Η Όραση του Ιεζεκιήλ. Χαλκογραφία. Στη χαλκογραφία οι εν λόγω νεκροί βρίσκονται πίσω από τον όρθιο Ιεζεκιήλ. Διεξοδικότερη ανάπτυξη του θεματικού αυτού πεδίου ενταγμένου στην παράσταση της όρασης του Ιεζεκιήλ γίνεται στην παρουσίαση του «Πιστεύω» και των φλαμανδικών του προτύπων σε άλλο μέρος του Corpus.

10

Από άλλη χαλκογραφία του Jan Sadeler1 (εικ. 4) αντέγραψε όλο το επάνω μέρος με τη Δέηση και τους Αποστόλους (Ρηγόπουλος 1979, εικ. 77 και ο ίδιος 2006β, τ. Β΄, 28). Σε χαλκογραφία του Jan Sadeler1 που χαλκογράφησε σχέδιο του Τheodor Bernard με σκηνές της Κόλασης (εικ. 11) ο ζωγράφος της εικόνας βρήκε και αντέγραψε την ολόσωμη και γυμνή γυναίκα που έχει επωμιστεί διάβολος στο δεξιό μέρος κάτω από τη γέφυρα της Κόλασης (Η. ΧΧΙ, 155, αρ. 454 και ΧΧΙΙ, 144, εικ. 454). Ο ζωγράφος μάλιστα φρόντισε να διαχωρίσει την Κόλαση από τον Παράδεισο με επιγραφές: Ο ΠΑΡΑΔΕΙCOC και ἡ KOΛACIC. Από την ίδια χαλκογραφία δανείζεται τη γεροντική ημίτομη μορφή που ζωγραφίζεται πάνω στη γέφυρα.

11. Jan Sadeler1, Κόλαση. 16ος αι. Χαλκογραφία. Εντυπωσιάζει όχι μόνον ο αριθμός των δανείων που έχουν χρησιμοποιηθεί για τον απαρτισμό της Δευτέρας Παρουσίας στην εικόνα του ζωγράφου στη Μονή της Παλαιοκαστρίτσας άλλά και η διαδικασία χρήσης και σύνταξής τους. Δεν πρόκειται βέβαια για μια δουλική μεταφορά των δανείων στην εικόνα· διαδικασία που θυμίζει τους συνθετικούς τρόπους κυρίως του Πουλάκη. Από αυτή την άποψη ο ζωγράφος μας κινείται και εργάζεται σ’ ένα περιβάλλον, στην Κέρκυρα, στην οποία οι ζωγράφοι έχουν αναγάγει σε σύστημα την υποδοχή και αποδοχή των δυτικών έργων, ιδίως των φλαμανδικών, στο δεύτερο μισό του 17ου αι. και στον επόμενο αιώνα. 2γ. Ηλία Μόσκου: Δευτέρα Παρουσία, 1653 Συλλογή Μ. Λάτση (εικ. 12). Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 1998, 144 κ.ε.· Μετά το Βυζάντιο, Αθήνα 1996, αρ. 40 (κείμενα Μ. Καζανάκη)· Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, αρ. 39. Βλ. προηγούμενη βιβλιογραφία στον Πελεκάση 1933, 7, εικ. 3· Ξυγγόπουλος 1957, 294 κ.ε. και Ρηγόπουλος 2006β΄, τ. Β΄, 142, σημ. 20.

11

12. Ηλία Μόσκου, Δευτέρα Παρουσία, 1653. Συλλογή Μαριάννας Λάτση. Πολλές από τις σκηνές της Κόλασης έχουν αφετηρία φλαμανδικά χαρακτικά. Απομονώνω τρεις σκηνές που βλέπουμε κάτω από τη γέφυρα της Κόλασης: Για τη γυμνή ολόσωμη γυναίκα (εικ. 13) βλέπε τη χαλκογραφία του Jan Sadeler1 (ό.π. αρ 2β)· για τις δύο άλλες (εικ. 14) παραπέμπω στη χαλκογραφία του Jan Sadeler1 που έγινε σε σχέδιο του Μ. de Vos (Hollstein, M. de Vos, XLIV, 190, αρ. 877 και ΧLVI, 45, εικ. 877) (εικ. 11). Η χαλκογραφία αποδίδει το έκτο άρθρο του Συμβόλου της Πίστεως (Ρηγόπουλος 1998, 271-272, εικ. 201). Από τις δύο μορφές η μία εικονίζεται στη χαλκογραφία σε πρώτο επίπεδο και η άλλη στο βάθος· στην εικόνα του Ηλία Μόσκου η τελευταία μετατίθεται στα δεξιά της ολόσωμης κολαζόμενης.

12

13. Λεπτομέρεια της εικόνας 9.

14. Λεπτομέρεια της εικόνας 9. Η χρονολογία 1653 δείχνει την πρώιμη χρήση (των) φλαμανδικών χαρακτικών στη Ζάκυνθο με πρωιμότερη βέβαια γονιμοποίησή τους στην Κρήτη (Ηράκλειο [Χάνδακας], Χανιά, Ρέθυμνο) πριν από τον εκπατρισμό των Κρητών.

13

Δεν συζητώ εδώ την επιλεκτική διαδικασία και την ανασύνθεση των δανείων στις μεταβυζαντινές εικόνες· πάντως δεν είναι μηχανιστική η διαχείριση των οφειλών. Μεγαλύτερη σημασία έχει να απαντηθεί το ερώτημα, γιατί προσφεύγουν οι μεταβυζαντινοί ζωγράφοι στο δανεισμό κυρίως από τη φλαμανδική τέχνη του Δεύτερου Διεθνούς Μανιερισμού; Σ’ αυτή τη διαδικασία εντάσσεται και η ενσωμάτωση στο πεδίο με την ανάσταση των νεκρών (στην εικόνα του Ηλία Μόσκου) μιας ομάδας ανιστάμενων νεκρών που επιλέγει ο ζωγράφος από χαλκογραφία του Jan Sadeler1 η οποία αισθητοποιεί το 11ο άρθρο του «Πιστεύω» (Ρηγόπουλος 1998, εικ. 206· βλ. πιο πάνω αρ. 2β). 2δ. Αγνώστου: Δευτέρα Παρουσία, αρχές 18ου αι. (;) Κίεβο. Μουσείο Ανατολικής και Δυτικής Τέχνης. Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006β΄, τ. Β΄, 196-197, εικ. 384-387. Και στην εικόνα του Κιέβου η οποία προέρχεται κατά πάσα πιθανότητα από τα Επτάνησα (Κέρκυρα;) εμφανής είναι η χρήση φλαμανδικών χαρακτικών, άμεση ή έμμεση, κυρίως για τις σκηνές της Κόλασης. Αναφέρω μόνο δύο: την ολόσωμη γυμνή γυναίκα που φέρει στους ώμους του διάβολος και άλλη που σύρεται ύπτια από διάβολο επίσης (ό.π. αρ. 2γ). Η έρευνα έχει αναφερθεί στη σχέση της εικόνας του Κιέβου με το «Ἐπί σοῖ χαίρει...», του Πουλάκη (Ρηγόπουλος βιβλιογραφία). Σχέσεις εικονογραφικές και υφολογικές μπορεί κανείς να επισημάνει και με την εικόνα της Δευτέρας Παρουσίας στη Μονή της Παλαιοκαστρίτσας (ό.π. αρ. 2β). 3. Jan Sadeler1: Διάλογος σώματος και ψυχής, 16ος αι. Στην κάτω αριστερή γωνία της χαλκογραφίας του Jan Sadeler1 διαβάζουμε: Frid. Sustr. figur. και κάτω δεξιά: Joa Sadeler scalpsit (εικ. 15). Βιβλιογραφία: Hollstein XXI, 123, αρ. 262 και XXII, 130, εικ. 262).

15. Jan Sadeler1, Διάλογος σώματος και ψυχής, 16ος αι. Χαλκογραφία 3α. Θεοδώρου Πουλάκη: Διάλογος σώματος και ψυχής, δεύτερο μισό 17ου αι. Σκηνή στην εικόνα «Ἐπί σοῖ χαίρει...» στο Μουσείο Μπενάκη. Στο διάγραμμα των παραστάσεων η σκηνή έχει τον αριθμό 72 (Ξυγγόπουλος 1936, 56, εικ. 8). Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 1979, 44, πίν. 52, εικ. 58.

14

Στη χαλκογραφία που είδα στην Albertina, LXXVIIΙ, τόμ. 4, φ. 111, αρ. 379 δεν αναγραφόταν ούτε το επώνυμο του σχεδιαστή ούτε του χαράκτη· η βιβλιοθήκη την απέδιδε στους Sadelers (Ρηγόπουλος, ό.π. βιβλιογραφία, πίν. 70) και το θέμα χαρακτήριζε «Δευτέρα Παρουσία». Στον Hollstein (ό.π. αρ. 3) δημοσιεύεται χαρακτικό με τα στοιχεία ταυτότητας του σχεδιαστή και τον χαράκτη (ό.π. αρ. 3)· το θέμα ορίζεται από την επιγραφή που γράφεται σε δύο στήλες από δύο στίχους ως Διάλογος σώματος και ψυχής. Εικονίζεται νεκρός ανακαθισμένος σε φέρετρο με τα σάβανά του να διαλέγεται με νεκρή γυμνή μορφή· έτσι παρουσιάζεται ο διάλογος στη χαλκογραφία του Jan Sadeler1 και σε σχέδιο του Fridrich Sustris (ό.π. αρ. 3). Στην εικόνα του Πουλάκη ο νεκρός δεν παριστάνεται σε φέρετρο αλλά στο έδαφος, ενώ λείπει η ψυχή. Ο Πουλάκης γνώριζε τον Fridrich Sustris σε πρωιμότερο (;) έργο του, τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου ή την αποστολή του Γαβριήλ στη Θεοτόκο (Ρηγόπουλος 1979, 65, 95, 130, 133, 254-255, εικ. 3-4). Το θεματικό μοτίβο του Διαλόγου του σώματος και της ψυχής δεν επαναλήφθηκε σε άλλο έργο του Πουλάκη. Δεν είναι όμως άπαξ στη μεταβυζαντινή τέχνη. Απαντά στην εικόνα του Κιέβου (ό.π. αρ. 2δ) και στην ίδια θέση που έχει και στην εικόνα του Πουλάκη. Και στις δύο αναπαραγωγές του χαρακτικού του Jan Sadeler1 (ό.π. αρ. 3) ακυρώνεται εν μέρει ο διάλογος του σώματος και της ψυχής από την απουσία της δεύτερης (ψυχής) αλλά αποκτά μια ευρύτερη θεματική σημασία, γίνεται μέρος της ανάστασης των νεκρών. Το θέμα του διαλόγου σώματος και ψυχής εντάσσεται στην εικονογραφία της ψυχοστασίας (Ρηγόπουλος 1998, 81 κ.ε.): της memento mori, της ars moriendi, της mancipatio animae κ.ά. Το σχετικό θέμα του Διαλόγου του σώματος και της ψυχής ενταγμένο στην παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας απαντά και σε χαλκογραφία του Adriaen Collaert σε σχέδιο του Johannes Stradanus (εικ. 16) (NHD, The Collaert Dynasty, part II, 190, εικ. 397) και σε χαρακτικό αγνώστου αλλά σε σχέδιο του Crispijn van den Broek με το ίδιο θέμα (ενν. τη Δευτέρα Παρουσία) (NHD, Crispijn van den Broek, part I, 154, εικ. 143) (εικ. 17). Αν όμως στα έργα αυτά έχουμε το θέμα του Διαλόγου του σώματος και της ψυχής θα χρειαστεί να εξεταστεί διεξοδικότερα· έχουμε τον νεκρό με το σάβανο στο κεφάλι, αλλά δεν είμαι βέβαιος ότι αυτό συνιστά μέρος του θέματος του σχετικού διαλόγου.

15

16. Adriaen Collaert, Δευτέρα Παρουσία, 16ος αι. Χαλκογραφία.

17. Άγνωστου χαλκογράφου, Δευτέρα Παρουσία, 1575. Σχέδιο του Crispijn van den Broek. Χαλκογραφία.

16

4. Jan Sadeler1: Δευτέρα Παρουσία, 16ος αι. Στο κάτω περιθώριο της χαλκογραφίας του Jan Sadeler1 γράφεται: G. Mostaert pinxt, Jah. Sadeler sculpsit, Ferdinard Peael excudit. Βιβλιογραφία: H XXI, 123, αρ. 263 και XXII, 130, εικ. 263 και Ρηγόπουλος 1979, 43-44, σημ. 28 στη σελ. 229, εικ. 75α, πίν. 69. 4α. Θεοδώρου Πουλάκη, Δευτέρα Παρουσία, δεύτερο μισό 17ου αι. Λεπτομέρεια από την ανάσταση των νεκρών στην εικόνα «Ἐπί σοῖ χαίρει...» του Μουσείου Μπενάκη (ό.π. εικόνα 2). Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος ό.π. Σε όσα έχουν αναφερθεί ως τώρα ως προερχόμενα από φλαμανδικά χαρακτικά του Jan Sadeler1 (ό.π. αρ. 4 και Ρηγόπουλος 1979, 43-44, σημ. 28) να προστεθούν ακόμη και τα εξής: Ο νεκρός που εγείρεται από τον τάφο του στο πίσω μέρος του χαρακτικού του Jan Sadeler1 μεταφέρεται στην εικόνα του Πουλάκη με μικρές διαφορές· πρόκειται για τον νεκρό που ζωγραφίζεται πίσω από τη μορφή του νεκρού που βγαίνει από τον τάφο και έχει στηριγμένα τα χέρια του στο έδαφος (ό.π. αρ. 2α).

Πίνακας εικόνων 1. Jan Sadeler1, Δευτέρα Παρουσία. Χαλκογραφία. 2. Θεοδώρου Πουλάκη, «Ἐπί σοῖ χαίρει...», δεύτερο μισό 17ου αι. Μουσείο Μπενάκη. 3. Θεοδώρου Πουλάκη, «Ἐπί σοῖ χαίρει...», δεύτερο μισό 17ου αι. Μουσείο Μπενάκη. Λεπτομέρεια. 4. Jan Sadeler1, Δευτέρα Παρουσία. 16ος αι. Χαλκογραφία. 5. Jan Sadeler1, Δευτέρα Παρουσία. 16ος αι. Χαλκογραφία. 6. Αγνώστου, Δευτέρα Παρουσία, δεύτερο μισό 17ου αι.(;) Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. 7. Αγνώστου, Δευτέρα Παρουσία, δεύτερο μισό 17ου αι.(;) Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. Λεπτομέρεια. 8. Αγνώστου, Δευτέρα Παρουσία, 1715. Κέρκυρα. Μονή Παλαιοκαστρίτσας. 9. Η χρονολογία της εικόνας άψιε [1715]. Λεπτομέρεια της εικόνας 8. 10. Jan Sadeler1, Η Όραση του Ιεζεκιήλ. Χαλκογραφία. 11. Jan Sadeler1, Κόλαση. 16ος αι. Χαλκογραφία. 12. Ηλία Μόσκου, Δευτέρα Παρουσία, 1653. Συλλογή Μαριάννας Λάτση. 13. Λεπτομέρεια της εικόνας 9. 14. Λεπτομέρεια της εικόνας 9. 15. Jan Sadeler1, Διάλογος σώματος και ψυχής, 16ος αι. Χαλκογραφία 16. Adriaen Collaert, Δευτέρα Παρουσία, 16ος αι. Χαλκογραφία. 17. Άγνωστου χαλκογράφου, Δευτέρα Παρουσία, 1575. Σχέδιο του Crispijn van den Broek. Χαλκογραφία.