Η πρόσληψη του παρελθόντος μέσα από τα έργα Τέχνης

1

Ζ πξφζιεςε ηνπ παξειζφληνο κέζα απφ ηα έξγα Σέρλεο

1 Θεσξεηηθφ πιαίζην γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο Τέρλεο

Λίθνο Αζαλαζφπνπινο

Ωο Πξεινχδην

laquoΈηζη ινηπφλ πξφθεηηαη λα είκαη επηζεηηθφο θαη δε θνβάκαη λα ην παξαδερηψ Θα

γίλσ επηζεηηθφο φρη γηα λα ππεξαζπίζσ ηνλ εαπηφ κνπ αιιά γηα λα πξναζπίζσ κε

ηα ιφγηα ηε κνπζηθή θαη ηηο αξρέο ηεο αθξηβψο φπσο ηελ πξναζπίδνκαη κε δηα-

θνξεηηθφ ηξφπν ζηηο ζπλζέζεηο κνπraquo1

ηελ παξνχζα δνθηκή ζα επηρεηξήζσ λα πεξηγξάςσ αθξνζηγψο ηνπο γεληθνχο κεραληζκνχο

κε ηνπο νπνίνπο αληηιακβαλφκαζηε ην παξειζφλ κέζα απφ ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο

laquoεξκελεχνπκεraquo ηα έξγα ηέρλεο ηνπ παξειζφληνο - ελ πξνθεηκέλσ ην ζπλζεηηθφ έξγν ηνπ W

A Mozart ηελ πξνζπάζεηα απηή ζα εμεηάζσ επηθνπξηθά πσο θαηαζθεπάδεηαη θνηλσληθν-

πνιηηηζκηθά ε ηέρλε ζηε βάζε ηεο Θεσξίαο ησλ Παξαδεηγκάησλ ηνπ Thomas Kuhn (1922-

1996) αιιά θαη ζηε ζπκπιεξσκαηηθή βάζε ηεο πιαηζηνθξαηίαο θαη ηνπ Δπηζηεκνινγηθνχ

Αλαξρηζκνχ φπσο εθθξάζηεθε απφ ηνλ Paul Karl Feyerabend (1924-1994) Σαπηνρξφλσο

ζηε βάζε ησλ παξαπάλσ ζα πξνζπαζήζσ λα θαηαζηήζσ ζαθή θαη θαηαλνεηή ηελ νπζηα-

ζηηθή αλππαξμία θαηεγνξηψλ φπσο laquoπςειή ηέρλεraquo laquoγιψζζα () ηεο κνπζηθήοraquo laquoζνβαξήraquo

() είηε laquoιφγηαraquo () κνπζηθή θιπ αθνχ δελ κπνξεί λα ζηνηρεηνζεηεζεί θακία ινγηθή θαη

θπζηθή ζεκειηψδεο θαη νπζηψδεο ηδηφηεηα ηεο ηέρλεο (γεληθψο) θαη ηεο κνπζηθήο (εηδηθψο)

πνπ λα κπνξεί λα δηθαηνινγεί ηελ χπαξμή ηνπο

1 Ίγθνξ ηξαβίλζθπ Μνπζηθή Πνηεηηθή Λεθέιε Αζήλα 1980 ζ 29 (ζην εμήο ηξαβίλζθπ

1980)

Νίκος Αθανασόπουλος ΔΔοοκκίίμμιιαα ππεερρίί ττέέχχννηηςς ΙΙ

2

Ι Γενικό πλαίζιο παραδοτών και ζσμβάζεφν

ΗΗ ηηέέρρλλεε ααππννηηεειιεείί έέλλαα ααππφφ ηηαα ππννιιηηηηηηζζκκηηθθάά εεππηηηηεεχχγγκκααηηαα ηηννππ ααλλζζξξψψππννππ Απηφο ν νξηζκφο ηεο

ηέρλεο πνπ είλαη θαη ν κφλνο ν νπνίνο κπνξεί λα απνδψζεη ηα νπζηψδε ραξαθηεξηζηηθά ηεο

σο (απνθιεηζηηθά θαη αλαληίξξεηα) έιινγεο ελαζρφιεζεο θαηεπζχλεη εμ ππαξρήο ην ζπιιν-

γηζκφ πξνο ηελ εμέηαζε ησλ ηξφπσλ κε ηνπο νπνίνπο απηφ ην πνιηηηζκηθφ επίηεπγκα δεκη-

νπξγείηαη σο επίηεπγκα απαηηεί θάπνηα έιινγε θπζηθή χπαξμε (άλζξσπνο) πνπ ζα ην επη-

ηχρεη σο πνιηηηζκηθφ απαηηεί έλα θνηλσληθνπνιηηηζκηθφ πιαίζην εληφο ηνπ νπνίνπ ζα επηλν-

εζεί θαη ζα δεκηνπξγεζεί θαη ην νπνίν (πιαίζην) ζα ην απνδερηεί σο έρεη ή ηξνπνπνηψληαο

θαη πξνζαξκφδνληάο ην ή ζα ην απνξξίςεη

Κε απηέο ηηο πξψηεο επηζεκάλζεηο ακέζσο θαζίζηαληαη θαηαλνεηά ηα εμήο

i δελ κπνξεί λα ππάξμεη laquoηέρλεraquo είηε ηέρλε ρσξίο ηελ αλζξψπηλε παξνπζία (θαη

άξα δελ κπνξεί λα ππάξρεη θαλέλα έξεηζκα ζνβαξφηεηαο ζε κεηαθπζηθέο θαη

ελνξαηηθέο ηδενιεπηηθέο αληηιήςεηο γηα παξάδεηγκα ε κνπζηθή κπνξεί λα νξη-

ζηεί κφλνλ σο δεκηνπξγία ήθαη παξάζεζε ήρσλ νξγαλσκέλσλ απφ ηνλ αλζξψ-

πηλν εγθέθαιν νη νπνίνη (ήρνη) πξννξίδνληαη λα εθιεθζνχλ (λα laquoαθνπζηνχλraquo)

σο κνπζηθή2 - γηα λα ηειεηψλνπκε επζχο εμαξρήο κε ηηο -αξθνχλησο- laquoπνηεηη-

θέοraquo αιιά εμφθζαικα επηζηεκνινγηθά αζηήξηθηεο θαη θαιιηηερληθά αλνχζηεο

laquoαπφςεηοraquo πεξί κνπζηθήο ηεο θχζεο αξκνλίαο ησλ ζθαηξψλ θιπ)3 ήδε ην

2 Γηφηη ππάξρνπλ θαη ήρνη νη νπνίνη δεκηνπξγνχληαη ή νξγαλψλνληαη απφ ηνλ αλζξψπηλν εγθέ-

θαιν αιιά δελ πξννξίδνληαη λα εθιεθζνχλ (λα laquoαθνπζηνχλraquo) σο κνπζηθή - βι ηελ πνιχ ελδηαθέ-

ξνπζα ζπδήηεζε laquoCollideCERN κε Ήρν Κνπζηθή θαη ζφξπβνοraquo πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζηε ηέγε

Γξακκάησλ θαη Σερλψλ ηελ 5 Λνεκβξίνπ 2013 (httpswwwyoutubecomwatchv=fE9keKnCPLw) 3 Άιισζηε αλ δελ είρε ππάξμεη ν αλαγελλεζηαθφο λενπιαησληζκφο (πνπ πξνέθπςε επίζεο εμαη-

ηίαο θαη εληφο ελφο ζπγθεθξηκέλνπ θνηλσληθνπνιηηηζκηθνχ πιαηζίνπ) θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ νπνίνπ νη

επξσπαίνη δηαλνεηέο ηεο πεξηφδνπ ήξζαλ ζε επαθή κε έξγα δηαθνξεηηθά απφ ην επηθξαηψλ αξηζηνηε-

ιηθφ παξάδεηγκα θαη ηελ αξηζηνηειηθή γξακκαηεία (θπξίσο δειαδή κε ηελ ππζαγφξεηα -καζεκαηηθή-

θαηαλφεζε ηνπ θφζκνπ) ελδερνκέλσο λα κελ γλσξίδακε φζα γλσξίδνπκε γηα ηελ ππφινηπε πλεπκαηη-

θή παξαγσγή ηεο θιαζηθήο πεξηφδνπ Βέβαηα ήδε ζην πιαίζην ηνπ νπκαληζκνχ ε καζεκαηηθνπνίεζε

ηεο θχζεο δηνιίζζεζε ζε έλαλ άθξαην κπζηηθηζκφ πνπ παξά ηηο πεξί ηνπ αληηζέηνπ απφςεηο ελ πνι-

ινίο δηαηεξείηαη αθφκα (βι γηα παξάδεηγκα ηελ δηαζθεδαζηηθή φζν θαη δηαλνεηηθά επηθίλδπλε ζεσξία

ησλ laquoιεμαξίζκσλraquo θαη άιιεο αλαιφγνπ ειαθξφηεηαο αλνεηίδνπζεο ζεσξίεο) ε απηφ ην πιαίζην α-

θφκα θαη ν πνιχο Johannes Kepler (1571 - 1630) ζην έξγν ηνπ Harmonice mundi (Η αξκνληθή ηνπ

θφζκνπ) [1619] εθηφο απφ ηελ δηαηχπσζε ηνπ Τξίηνπ Νφκνπ ηνπ επηρεηξνχζε θαη έλαλ ζπλδπαζκφ ηεο

καζεκαηηθήο ζρέζεο ησλ πιαλεηηθψλ ηξνρηψλ κε ππζαγφξεηεο κπζηηθηζηηθέο εηθαζίεο ζρεηηδφκελεο κε

ηε κνπζηθή () ε νπνία ερεί θαηά ηελ θίλεζε ησλ πιαλεηψλ Βι ζρεη Πεξηθιήο Βαιιηάλνο Οη Δπη-

ζηήκεο ηεο Φχζεο θαη ηνπ Αλζξψπνπ ζηελ Δπξψπε η Βrsquo laquoΖ Δπηζηεκνληθή Δπαλάζηαζε θαη ε Φηιν-

ζνθηθή Θεσξία ηεο Δπηζηήκεο Αθκή θαη Τπέξβαζε ηνπ Θεηηθηζκνχraquo 2ε εθδ ΔΑΠ Πάηξα 2008


3

1939 - 1940 έγξαθε ν Igor Stravinsky (1882 - 1971) laquoΖ ηέρλε δελ καο εκθαλί-

δεηαη ζην ηξαγνχδη ελφο πνπιηνχ φκσο θη ε απινχζηεξε κεηαηξνπία πνπ εθηε-

ιείηαη ζσζηά είλαη ήδε ηέρλε ρσξίο ηελ παξακηθξή ακθηβνιία Σέρλε κε ηελ

αιεζηλή ζεκαζία ηνπ φξνπ είλαη έλαο ηξφπνο λα θαηαζθεπάδεηο έξγα ζχκθσλα

κrsquo νξηζκέλεο κεζφδνπο πνπ έρνπλ απνθηεζεί είηε απφ ηε καζεηεία ή απφ ηελ

εθεπξεηηθφηεηα Οη κέζνδνη κε ηε ζεηξά ηνπο δελ είλαη άιιν παξά ηα ζίγνπξα

θαη πξνθαζνξηζκέλα εθείλα θαλάιηα πνπ εμαζθαιίδνπλ ηε νξζφηεηα ησλ ελεξ-

γεηψλ καοraquo4

ii δελ κπνξεί λα ππάξμεη laquoηέρλεraquo είηε ηέρλε ρσξίο αλαθνξά ηεο ζε ζπγθεθξηκέλν

θνηλσληθνπνιηηηζκηθφ πιαίζην Ωο πνιηηηζκηθφ επίηεπγκα ηεο έιινγεο παξνπζί-

αο ησλ αλζξψπσλ (δει θάηη πνπ απνηειεί θαηάθηεζε ηνπ αλζξψπηλνπ πλεχκα-

ηνο θαη κφλνλ αθνχ δελ κπνξεί λα δεκηνπξγεζεί απφ ηε θχζε ή εμσ-

αλζξψπηλα) δεκηνπξγείηαη ζπλεηδεηά απφ ηνλ αλζξψπηλν εγθέθαιν κέζσ ηεο

νξγάλσζεο ησλ δεδνκέλσλ ελφο -αλαγθαζηηθά- παξφληνο θαη ηζρπξνχ ζεσξε-

ηηθνχ ππνβάζξνπ κε ρξήζε κέζσλ θαη ηερληθψλ πνπ είλαη εξγαιεηαθά απνδε-

θηά απφ ην ζπγθεθξηκέλν ζεσξεηηθφ πιαίζην θαη νπσζδήπνηε κε θάπνην ζθνπφ

ζπγθεθξηκέλεο ρξήζεο πνπ είλαη επίζεο εληφο ηνπ πιαηζίνπ θαη απνδεθηφο απφ

απηφ

iii αθνχ δελ κπνξεί λα ππάξμεη laquoηέρλεraquo είηε ηέρλε εθηφο πιαηζίνπ αλαθνξάο ηεο

ε νπνηαδήπνηε αμηνινγηθή θξίζε ηεο ζα αλάγεηαη ππνρξεσηηθά ζην πιαίζην

αλαθνξάο ηεο θαη ζα έρεη -θαηαξρήλ- ηζρχ κφλν γηrsquo απηφ θαη γηα φπνηνλ βξίζθε-

ηαη εληφο ηνπ θαη ην απνδέρεηαη

iv απφ ην ζπλδπαζκφ ησλ (ii) θαη (iii) πξνθχπηεη ην ζπκπέξαζκα φηη αμηνινγηθέο

θαηαηάμεηο ζε laquoαλψηεξεraquo θαη laquoθαηψηεξεraquo laquoηέρλεraquo δελ έρνπλ θακία θπζηθή

ππφζηαζε νχηε θαη κπνξνχλ λα έρνπλ νπνηαδήπνηε ηζρχ εθφζνλ δηαθνξεηηθά

πιαίζηα laquoπαξάγνπλraquo δηαθνξεηηθέο ηέρλεο θαη πάλησο θάζε πιαίζην παξάγεη

ηελ ηέρλε πνπ θαιχπηεη ηηο ηδηαίηεξεο αλάγθεο ηνπ Ωο εθ ηνχηνπ ε ηέρλε ηνπ

θάζε πνιηηηζκνχ έρεη αθξηβψο ηελ ίδηα αμία κε νπνηαδήπνηε άιιε αιιά θαη ηε

κεγαιχηεξε γηα ην ζπγθεθξηκέλν πνιηηηζκφ ε πηνζέηεζε πνιηηηζκηθψλ πξαθηη-

ζει 43-44 (ζην εμήο Βαιιηάλνο 22008) Παξφια απηά πεξηπηψζεηο ζαλ ηνπ Kepler πξέπεη λα εμεηάδν-

ληαη κφλν θαη απνθιεηζηηθά εληφο ηνπ πιαηζίνπ ηεο ζπγρξνλίαο ηνπο γηα λα απνθεχγνληαη ζθάικαηα

ηζηνξηθνχ αλαρξνληζκνχ 4 ηξαβίλζθπ 198035


4

θψλ πξνηχπσλ θαη ζεσξηψλ ελφο πνιηηηζκνχ απφ άιινλ ή άιινπο δελ κπνξεί

λα εθιακβάλεηαη σο έλδεημε αλσηεξφηεηαο ηνπ πξψηνπ έλαληη ησλ ππνινίπσλ

αθνχ δελ έρεη ππάξμεη κέρξη ηψξα θαηαγξαθή ηέηνηαο δηαπνιηηηζκηθήο επαθήο

ε νπνία λα κελ πεξηέρεη ηελ ζχλζεζε ησλ επείζαθησλ πνιηηηζκηθψλ ζηνηρεηψλ

κε ηα πξνυπάξρνληα παξά -ίζσο- κφλνλ ζε πεξηπηψζεηο πνπ ν αξρηθφο πνιηηη-

ζκφο έπαςε λα πθίζηαηαη αθαξηαία

v ε επφκελε παξαδνρή πξνθχπηνπζα αβίαζηα απφ ην (iv) είλαη φηη εθφζνλ δελ

κπνξεί λα ππάξμεη θπζηθή ηεξαξρηθή θαηάηαμε ησλ laquoηερλψλraquo είηε ηερλψλ θαη

ησλ παξαγσγψλ πνιηηηζκψλ ηνπο δελ κπνξεί λα ππάξμεη θαη αλάινγε θαηάηα-

με ησλ θνξέσλ απηψλ ησλ πνιηηηζκηθψλ θαηαζθεπψλ θαη δηαλνεκάησλ αθνχ ε

laquoεθπαίδεπζεraquo ζηελ laquoηέρλεraquo είηε ηέρλε είλαη ζε θαζνξηζηηθφ (αλ φρη ζε απφιπ-

ην) βαζκφ δήηεκα πιαηζίνπ Άξα δελ κπνξεί λα ππάξρεη laquoηέρλεraquo είηε ηέρλε

πνπ laquoείλαηraquo (θαηάιιειε ή αληηιεπηή θαη δηαλνεηηθά ηαηξηαζηή) γηα θάπνηνπο

ελψ laquoδελ είλαηraquo γηα θάπνηνπο άιινπο κηα εκκέλνπζα παξαδνρή ζαλ θη απηή

απνθξχπηεη κηα πξνθαλή αλ θαη -ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο- ππφξξεηε πίζηε ζηνλ

βηνινγηθφ ληεηεξκηληζκφ ηεο επθπΐαο παξφηη ε ζχγρξνλε βηνεπηζηήκε έρεη ζέ-

ζεη ζε ακθηζβήηεζε αλάινγεο -θνηλσληθνπνιηηηζκηθήο πξνέιεπζεο- παξαδνρέο

ηνπ παξειζφληνο5

vi ηέινο ζα πξέπεη ζηε βάζε φισλ ησλ παξαπάλσ θαηαξρήλ λα δερηνχκε ηελ

άπνςε φηη αθνχ ε laquoηέρλεraquo είηε ηέρλε είλαη έλα αθφκα απφ ηα πνιιά πνιηηηζκη-

θά επηηεχγκαηα ηεο έιινγεο δξάζεο ηνπ αλζξψπνπ (κεηαμχ ηεο επηζηήκεο ηνπ

αζιεηηζκνχ ηεο ηερλνινγίαο θ ιπ) ηφηε δελ (κπνξεί λα) έρεη θακία ηδηαίηεξε

ηεξαξρηθή αμία έλαληη ησλ ππνινίπσλ (φπσο θαη ηα ππφινηπα δελ κπνξνχλ λα

έρνπλ θακία ηδηαίηεξε ηεξαξρηθή αμία έλαληη ηεο laquoηέρλεοraquo είηε ηέρλεο ή έλαληη

5 laquoπσο γξάθεη ν γελεηηζηήο Jacquard ldquoδε γλσξίδνπκε γνλίδηα ζηα νπνία νθείιεηαη κηα ηδηαίηε-

ξε δσεξή επθπΐα Ζ επθπΐα είλαη κηα παξαηεηακέλε δφκεζε θαη φρη έλα δψξνrdquo (Jacquard 1997106)

Δπνκέλσο νηηδήπνηε εθδειψλεηαη κέζα ζηα άηνκα είλαη απνηέιεζκα βηνινγηθψλ κεραληζκψλ πνπ

εμαξηψληαη απφ ην έκθπην (γελεηηθφ) θαη ην επίθηεην (πεξηβάιινλ) θαη ε κεηαμχ ηνπο ζρέζε δελ είλαη

αζξνηζηηθή αιιά αιιειεπηδξαζηηθή θαη ζπλεξγαηηθή (Ιπξζά 1981 119) γηα ηελ εθδήισζε ηεο αλ-

ζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο (Jacquard 1995 35) - βι Θψζηαο Θπξηάθεο Σρνιηθή Δπίδνζε θαη Δπθπΐα

httpconstantinoskyriakisblogspotgr201303blog-post_19htmlspref=fb 2452014 ηε ζπλέ-

ρεηα ζα εμεγήζσ ηνπο κεραληζκνχο κέζσ ησλ νπνίσλ ν άλζξσπνο laquoκαζαίλεηraquo Δπίζεο ηέηνηεο αληη-

ιήςεηο δηαηεξνχλ δσληαλή κηα ζπληεξεηηθή θαη εμφρσο ζπληερληαθή θαηξνζθνπηθή θαη άθξσο ζπκ-

θεξνληνινγηθή έπνςε γηα ηελ (ζεσξνχκελε σο) laquoπςειήraquo laquoηέρλεraquo πνπ ζρεηίδεηαη κε ηνλ έιεγρν ηεο

εθπαίδεπζεο ησλ νξγαληζκψλ θαη ζεζκψλ πνπ εμ -ππεξεηνχλ κηα ηέηνηα laquoηέρλεraquo θαη πνπ -ηηο πεξηζ-

ζφηεξεο θνξέο- ζπλδέεηαη επζέσο κε δεηήκαηα νηθνλνκηθνχ ειέγρνπ θαη εμνπζίαο Θα επαλέιζσ ζηε

ζπλέρεηα


5

ελφο εθάζηνπ) Ωο ζπλέπεηα ν δηελεξγψλ ηελ laquoηέρλεraquo είηε ηέρλε (πξέπεη λα)

είλαη έλαο θπζηνινγηθφο άλζξσπνο κεηαμχ θπζηνινγηθψλ αλζξψπσλ (φπσο

πξέπεη λα είλαη θαη ν επηζηήκνλαο ν αζιεηήο θ ιπ) ηνπ νπνίνπ ε θχξηα ή κία

απφ ηηο ελαζρνιήζεηο ηνπ είλαη θαη ε laquoηέρλεraquo είηε ηέρλε Σν πνιηηηζκηθφ πξφηπ-

πν ηνπ επηζηήκνλα ή θαιιηηέρλε (θαη κέρξηο ελφο ζεκείνπ θαη ηνπ αζιεηή) σο

απφκαθξε ηδηνθπΐα ππήξμε απφηνθν ηνπ επηθξαηνχληνο εξκελεπηηθνχ θαη πε-

ξηγξαθηθνχ ζρήκαηνο - κνληέινπ ηνπ ζεηηθηζκνχ ηνπ 19νπ αηψλα ζχκθσλα κε ην

νπνίν απνδηδφηαλ ηδηάδνπζα βαξχηεηα ζηελ πξνζσπηθφηεηα (laquoκεγαινθπΐαraquo)6

Ση κπνξεί λα ζεκαίλνπλ φκσο νη παξαπάλσ ζέζεηο σο πξνο ηελ αμία ηεο ηέρλεο θαζαπηήο

(θαη ζπλαθφινπζα κε κεγάιν βαζκφ νκνηφηεηαο ησλ ππνινίπσλ πνιηηηζκηθψλ επηηεπγκά-

ησλ ηνπ αλζξψπνπ κε ηηο πξνυπνζέζεηο θαη δηεπθξηλήζεηο πνπ ζεκεηψζεθαλ παξαπάλσ)

Ζ κεγαιχηεξε αλαηξνπή ησλ παξαδνζηαθψλ ζεηηθηζηηθψλ αληηιήςεσλ πξνθχπηεη απφ

ηελ απνδνρή ησλ (v) θαη (vi) αλ δελ ππάξρεη θακία ηεξαξρηθή αμία θαλελφο δηαλνεηηθνχ επη-

ηεχγκαηνο ηνπ αλζξψπνπ αλ φια έρνπλ ηελ ίδηα αμία θη αλ φιεο νη δηαθνξεηηθέο εθθάλζεηο

ηνπο έρνπλ ηελ ίδηα βαξχηεηα - αλ laquoφια παίδνπλraquo ηφηε πνην (κπνξεί λα ) είλαη (αλ ππάξρεη)

ην δηαλνεηηθφ θαη laquoςπρνινγηθφraquo ζηήξηγκα ησλ αλζξψπσλ ζηελ αέλαε πνξεία ηνπο ηεο αλα-

δήηεζεο ηεο laquoαιήζεηαοraquo ηνπ θφζκνπ (επηζηήκε) θαη ηνπ εαπηνχ ηνπο (ηέρλε)

Γξάθεη ν ηέθαλνο Σξαραλάο laquoΖ αμίσζε ηεο laquoδπηηθήο επηζηήκεοraquo λα ζεσξείηαη αληη-

θεηκεληθή θαη ζπλεπψο αλψηεξε απφ άιιεο κνξθέο επηζηήκεο δελ έρεη βάζε Ζ επηζηήκε καο

6 Ζ laquoπξνζσπηθφηεηαraquo ε νπνία laquoπξνο δφμαλ ηεο επηζηήκεοraquo (ελίνηε θαη ηεο ηέρλεο κε αλάινγν

ηξφπν) απνθνκκέλε θαη απνκαθξπζκέλε απφ ηα ηεηξηκκέλα θαη ηα θαζεκεξηλά θνηλά εξγάδεηαη πξν-

ζεισκέλε laquoαφθλσοraquo θαη κε laquoελδειέρεηαraquo παξάγνληαο απνιχησο θαηλνθαλέο θαη πξσηφηππν έξγν

αλεπεξέαζην θαη ρσξίο νπνηαδήπνηε δηαιεθηηθή ζρέζε κε ην πεξηβάιινλ αθνχ (απηφ ην έξγν) απνηε-

ιεί απνηέιεζκα πξσηνγελνχο αηνκηθήο laquoέκπλεπζεοraquo κηαο laquoπςειήο δηάλνηαοraquo - γηα έλα παξάδεηγκα

ζρεηηθά κε ηελ απνδηδφκελε αμία ζηελ πξνζσπηθφηεηα βι Θφδσξνο Αξακπαηδήο amp Θψζηαο Γαβξφ-

γινπ ldquoΟ Ατλζηάηλ θαη ε ζεσξία ηεο ζρεηηθφηεηαο ζηελ ηζηνξία θαη ζηε θηινζνθία ηεο επηζηήκεοrdquo ζην

Θφδσξνο Αξακπαηδήο amp Θψζηαο Γαβξφγινπ (επηκ) Ο Ατλζηάηλ θαη ε ζρεηηθφηεηα - Ιζηνξηθέο Μειέ-

ηεο Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Θξήηεο Ζξάθιεην 2006 ζει xlii-xliii (ζην εμήο Αξακπαηδήο amp Γα-

βξφγινπ 2006) φπνπ αλαθέξεηαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν πξνβαιιφηαλ ε Θεσξία ηεο Σρεηηθφηεηαο αι-

ιά θαη ε πξνζσπηθφηεηα ηνπ εκπλεπζηή ηεο κέρξη θαη ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 θαη πσο ν

ηξφπνο εκθάληζεο ηνπ Ατλζηάηλ σο πξφηππν κεγαινθπΐαο (αθεξεκέλνο πνπ δελ έδηλε ζεκαζία ζηελ

εκθάληζή ηνπ αγαζφο αλζξσπηζηήο θαη ζπλαηζζεκαηηθά πξνβιεκαηηθφο θίινο θαη νηθνγελεηάξρεο)

ζπλαληηφηαλ κε ηε ζπιινγηθή ζπλείδεζε πνπ απνδερφηαλ θαη ελίζρπε πεξαηηέξσ ην κχζν ηεο κεγαιν-

θπΐαο ην ίδην ρξεζηκνπνηψληαο ην παξάδεηγκα ηνπ Ατλζηάηλ δηαηππψλεηαη ν πξνβιεκαηηζκφο ζρε-

ηηθά κε ην αλ θαη πψο ζα κπνξνχζε λα γίλεη θνηλά απνδεθηή κηα νπνηαδήπνηε ζεσξία πνπ δελ ζα επέ-

ιπε εκπεηξηθά πξνβιήκαηα ηεο επηζηήκεο αιιά ζα πξνεξρφηαλ κφλν απφ πξνζσπηθά ηδηνζπγθξαζηα-

θά θίλεηξα (δειαδή σο εζσηεξηθή αηνκηθή έκπλεπζε αλεμάξηεηε απφ ην θνηλσληθνπνιηηηζκηθφ πιαί-

ζην θαη ηηο πνιπδηάζηαηεο δηαιεθηηθέο επηξξνέο ηνπ) Σα ίδηα ελ πνιινίο ηζρχνπλ θαη γηα ηελ laquoηέρλεraquo

είηε ηέρλε


6

-ε δπηηθή επηζηήκε- είλαη απιψο κηα απφ ηηο πνιιέο ηζνδχλακεο επηζηήκεο πνπ δεκηνπξγνχλ

νη αλζξψπηλνη πνιηηηζκνί γηα λα laquoνηθεησζνχλraquo ηνλ θφζκν γχξσ ηνπο Σειηθά ldquoφια παίδνπλrdquo

Σν έξγν είλαη γλσζηφ θαη ρηιηνπαηγκέλν Άιιε κηα ldquoαπνδφκεζεrdquo εθ ηνπ αζθαινχο Γηφηη βε-

βαίσο θαλείο απφ ηνπο απνδνκεηέο δελ πξνζθεχγεη ζην ldquoκάγν ηεο θπιήοrdquo γηα ηαηξηθή βνή-

ζεηα αιιά ζε γηαηξνχο θαη ηαηξηθέο ηερλνινγίεο πνπ κάιινλ ζrsquo απηήλ ηελ ldquoθαηαξακέλεrdquo δπ-

ηηθή επηζηήκε βαζίδνληαηraquo 7

Πξνζπάζεηεο ππεξάζπηζεο ηεο παξαδνζηαθήο αληίιεςεο γηα ηα επίδηθα δεηήκαηα φ-

πσο ε παξαπάλσ πξνθαιεί θάπνηεο ζνβαξέο ελζηάζεηο Ζ ίδηα ε εθθίλεζε ελφο ηέηνηνπ

πξνβιεκαηηζκνχ δεκηνπξγεί ην πιαίζην ηεο απάληεζήο ηνπ γηαηί ε laquoδπηηθήraquo επηζηήκε (θαη

ηέρλε) λα ζεσξείηαη αληηθεηκεληθή θαη αλψηεξε απφ ηηο άιιεο Γελ ππήξμαλ άξαγε πξνγε-

λέζηεξεο δηαθνξεηηθέο θαη ελαιιαθηηθέο επηζηεκνληθέο ζεσξήζεηο πνπ ηθαλνπνηνχζαλ ηνπο

πνιηηηζκνχο πνπ ηηο επηλφεζαλ (ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ θαη ηνπ laquoδπηηθνχraquo) θαιχπηνληαο ηηο

αλάγθεο ηνπο φπσο ηηο αληηιακβάλνληαλ νη ίδηνη Θαη γηαηί θάζε αληη - ζεηηθηζηηθή θαη αληη -

παξαδνζηαθή άπνςε λα ζεσξείηαη laquoαπνδνκεηηθήraquo (δειαδή επζέσο αξλεηηθά θνξηηζκέλε)

θαη φρη -αο πνχκε- laquoκεηαδηαδηθαζηηθήraquo (αθνχ μεπεξλάεη ηελ θξαηνχζα laquoδηαδηθαζηηθήraquo) ά-

πνςε πεξί επηζηήκεο ηέρλεο θ ιπ

Γηα ρηιηάδεο ρξφληα νη άλζξσπνη απεπζχλνληαλ ζην laquoκάγν ηεο θπιήοraquo γηα λα γηαηξεπ-

ηνχλ (θαη ίζσο ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο απεπζχλνληαη αθφκα) αιιά απηφ δελ εκπφδηζε ηελ

επηβίσζε ηνπ αλζξψπηλνπ είδνπο νχηε θαλ ηελ εμέιημή ηνπ Αληηζέησο αλάινγεο α - επηζηε-

κνληθέο ηάζεηο θαη ζηάζεηο νδήγεζαλ (π ρ κέζσ ηεο εκπεηξηθήο πξαθηηθήο laquoζσζηφ - ιάζνοraquo

θαη ηεο παξαηήξεζεο) απφ ηελ laquoηαηξνρεκείαraquo ηνπ Παξάθειζνπ ζηελ εμέιημε ηεο ρεκείαο σο

απηφλνκνπ θαη ηζφθπξνπ κε ηε θπζηθή επηζηεκνληθνχ θιάδνπ αιιά κφλνλ φηαλ ην θνηλσλη-

θνπνιηηηζκηθφ πιαίζην κπφξεζε λα ππνζηεξίμεη απηνχ ηνπ είδνπο ηε κεηάβαζε ή εμέιημε Ά-

ξα απηνχ ηνπ είδνπο ηα δεηήκαηα δελ θαίλεηαη λα είλαη ηφζν ζέκα laquoπεξηερνκέλνπraquo φζν -

θπξίσο- ζέκα πιαηζίνπ ην πνηέο πίζηεηο δνμαζίεο ή επηζηεκνληθέο θαηεπζχλζεηο ζα επηθξα-

ηήζνπλ εμαξηάηαη απφ ην πιαίζην πνπ πεξηέρνληαη θαη εμαηηίαο ηνπ νπνίνπ παξάγνληαη εμε-

ιίζζνληαη επηθξαηνχλ ή απνξξίπηνληαη θαη αληηθαζίζηαληαη πσο ζεκεηψλνπλ νη Αζεκα-

θφπνπινο amp Σζηαληνχιαο νχηε θαλ laquoΖ αλάγθε γεληθψο δελ κπνξεί λα ζεσξεζεί κεηέξα ηεο

αλαθάιπςεο Αλάγθεο πάληα είραλ νη άλζξσπνη ε αλάγθε δξα ζε ηζηνξηθή θιίκαθα φηαλ γί-

λεηαη αηζζεηή γηα ζπγθεθξηκέλνπο ιφγνπο θαη φηαλ ε πξνεγνχκελε ηερλνινγηθή αλάπηπμε

θαζηζηά δπλαηή ηελ επίιπζε ησλ πξνβιεκάησλraquo8

7 ηέθαλνο Σξαραλάο Τν Φάληαζκα ηεο Όπεξαο - ε επηζηήκε ζηνλ πνιηηηζκφ καο Παλεπηζηε-

κηαθέο Δθδφζεηο Θξήηεο Ζξάθιεην 2014 ζει 115 (ζην εμήο Σξαραλάο 2014) 8 Κηράιεο Αζεκαθφπνπινο amp Αλαζηάζηνο Σζηαληνχιαο Οη Δπηζηήκεο ηεο Φχζεο θαη ηνπ Αλ-

ζξψπνπ ζηελ Δπξψπε η Αrsquo laquoΖ ηζηνξία θαη ε ζεσξία ησλ Δπηζηεκψλ θαηά ηνλ Κεζαίσλαraquo 2ε εθδ

ΔΑΠ Πάηξα 2008 ζει 166 (ζην εμήο Αζεκαθφπνπινο amp Σζηαληνχιαο 22008)


7

Λνκίδσ φηη ε αξρηθή άπνςε πνπ ππνζηεξίδεηαη ζηελ αλα ρείξαο δνθηκή κεγαιφθσλα είλαη

μεθάζαξε ην πλαίζιο (ηζηνξηθφ θαη θνηλσληθνπνιηηηζκηθφ) είλαη πνπ κεηξάεη θαη θαζνξίδεη

ην πεξηερφκελν θαη ηνλ ηξφπν εκθάληζεο δνθηκήο θαη επηθξάηεζεο ή απφξξηςεο νπνηνπδή-

πνηε παξαδείγκαηνο (θαηά ην θνπληαλφ πεξηερφκελν ηνπ φξνπ)9

ΙΙ Χρηζηικόηηηα ηης Τέτνης

Ζ ηέρλε σο πνιηηηζκηθφ επίηεπγκα ηεο έιινγεο παξνπζίαο ησλ αλζξψπσλ ππήξμε (θαη είλαη)

θαηαξρήλ ηξφπνο δσήο θαη φρη αθαδεκατθφ αληηθείκελν Απηφ ζεκαίλεη φηη ην κεγαιχηεξν

κέξνο (αλ φρη νιφθιεξε ε παξαγσγή ) ηεο ηέρλεο (θπξίσο) ηνπ παξειζφληνο (αιιά θαη ζε

κεγάιν βαζκφ θαη ηνπ παξφληνο) ήηαλ (θαη είλαη) ρξεζηηθή ηέρλε είρε δειαδή δεκηνπξγε-

ζεί απφ θαζεκεξηλνχο θαλνληθνχο αλζξψπνπο γηα λα ρξεζηκνπνηεζεί απφ θαζεκεξηλνχο

θαλνληθνχο αλζξψπνπο Βεβαίσο ζε θάπνηεο ηζηνξηθέο πεξηφδνπο γηα ηειείσο ζπγθεθξηκέ-

λνπο θαη κειεηεκέλνπο πιένλ ηζηνξηθνχο (θνηλσληθνπνιηηηζκηθνχο θαη νηθνλνκηθνχο) ιφ-

γνπο ππήξμαλ θάπνηεο πιεζπζκηαθέο νκάδεο νη νπνίεο ήηαλ απνθιεηζκέλεο απφ ηε ζπκκεην-

ρή ηνπο ζε ζπγθεθξηκέλεο κνξθέο πνιηηηζκηθήο δξάζεο (παξαγσγή θαη ρξήζε) πεξηνξηδφκε-

λεο ζε επαθή κε ζπγθεθξηκέλεο κνξθέο ηέρλεο κσο απνηειεί αληεπηζηεκνληθή επθνιία

θαη ζηξέβισζε ησλ πξαγκαηηθψλ δεδνκέλσλ ε ζεψξεζε απηνχ ηνπ γεγνλφηνο σο απφδεημε

ηεο αδπλακίαο θαηαλφεζεο απηνχ ηνπ είδνπο ηεο ηέρλεο απφ ηηο κεγάιεο πιεζπζκηαθέο νκά-

δεο πνπ -θαηά πεξίπησζε- απνθιείνληαλ απφ απηή ε βηνγξαθία ηνπ Mozart είλαη έκθνξηε

απφ πεξηγξαθέο φπνπ πιήζε ζπγθεληξψλνληαλ αθφκα θαη ζηηο πξφβεο απφ ηηο φπεξέο ηνπ

θαη κάιηζηα ζε θάπνηεο πεξηγξαθέο ηνπ ν Leopold πεξηγξάθεη πσο κεηαθηλνχληαλ απφ laquoπί-

ζσ πφξηεοraquo γηα λα απνθεχγνπλ ηνλ ζπγθεληξσκέλν θφζκν Άξα αλ ην 1791 αθφκα θη έλαο

laquoρεηξψλαθηαο πιεβείνοraquo κπνξνχζε λα εθηηκήζεη ην πεξηερφκελν θαη ηε ζπλνιηθή αμία ηνπ

9 Σν πιαίζην είλαη ν θαζνξηζηηθφο παξάγνληαο γηα φια ηα πνιηηηζκηθά επηηεχγκαηα ηνπ αλζξψ-

πνπ πσο πεξηγξαθεί ραξαθηεξηζηηθά ν A F Chalmers (Τη είλαη απηφ πνπ ην ιέκε Δπηζηήκε Παλε-

πηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Θξήηεο Ζξάθιεην 2012 ζει 90-91) laquo[] ν Υεξηδ επηθχξσζε ηε ζεσξία ηνπ

Κάμνπει φηαλ αλίρλεπζε γηα πξψηε θνξά ξαδηνθχκαηα Θη εγψ επίζεο επηθπξψλσ ηε ζεσξία ηνπ Κά-

μνπει θάζε θνξά πνπ αθνχσ ξαδηφθσλν [] Ο Υεξηδ πξνρψξεζε έλα ζεκαληηθφ βήκα κπξνζηά ηαλ

εγψ αθνχσ ξαδηφθσλν απιψο θάλσ βήκα ζεκεησηψλraquo - ζην εμήο Chalmers 2012 Σν ίδην ζπκβαίλεη

θαη ζηε κνπζηθή ν Arnold Schoumlenberg (1874 - 1951) επηλφεζε κηα λέα κεζνδνινγία ζχλζεζεο έλα λέν

ηξφπν λα δεκηνπξγεί έξγα θαηά ηε δηαηχπσζε ηνπ Stravinsky ν Schoumlenberg έθαλε ην άικα πξνο ηα

εκπξφο φηαλ εγψ ζπλζέησ κε ηε κέζνδν ηνπ δσδεθάθζνγγνπ ή κε ζεηξέο ζηελ θαιχηεξε πεξίπησζε

laquoδεκηνπξγψraquo (πξσηφηππα) έξγα ρξεζηκνπνηψληαο ηελ θαηλνθαλή επηλφεζε θάπνηνπ άιινπ θη σο εθ

ηνχηνπ δελ θάλσ εγψ θάηη laquoθαηλνχξγηνraquo ή laquoπξψηνraquo - κηα απαξαίηεηε δηεπθξίληζε γηα ην laquoηζνπλάκηraquo

laquoπξσηνπνξηαθψλraquo θαη laquoπξνσζεκέλσλraquo θαιιηηερλψλ (θαη ζπλζεηψλ) πνπ εζράησο εκθαλίζηεθε ζηα

θαζrsquo εκάο


8

laquoΚαγηθνχ Απινχraquo ηη ζπλέβε άξαγε θαη ζήκεξα αλάινγα έξγα ζεσξνχληαη laquoδχζθνιαraquo θαη

laquoφρη γηα φινποraquo

Δίλαη πξνθαλέο φηη ν ζθεηεξηζκφο ελφο ηεξάζηηνπ πεδίνπ ηεο ηέρλεο απφ laquoεηδηθνχοraquo

θαη εηδηθνχο (θαζψο θαη ην απηνθαληαζησλψκελν laquoεμεηδηθεπκέλν θνηλφraquo) νδήγεζε ζηελ

απνθνπή ηεο απφ ην θπζηθφ απνδέθηε ηεο πνπ είλαη νη άλζξσπνη θαζηζηψληαο ηελ αθχζηθα

θαη αδηθαηνιφγεηα laquoαθαδεκατθφ αληηθείκελνraquo θαη (ζηελ πεξίπησζε ηεο κνπζηθήο) φρη δσ-

ληαλή δηεξγαζία θαη αιιειεπίδξαζε δεκηνπξγνχ - κνπζηθψλ εθηειεζηψλ - θνηλνχ φπσο

πξάγκαηη πξέπεη λα είλαη ηελ πεξίπησζε ηεο Κνπζηθήο ε κεγάιε αιιαγή ζηα κέζα (νξρή-

ζηξα) θαη ζηελ αληίιεςε πεξί παξνπζίαζεο ησλ έξγσλ (νξγαλσκέλν θαη επίζεκν δεκφζην

πιαίζην) πνπ ζπλέβε θαηά ηε κεηάβαζε απφ ην αξηζηνθξαηηθφ πιαίζην ηνπ 18νπ ζην αζηηθφ

ηνπ 19νπ αηψλα είλαη πξνθαλέο φηη ρξεζηκνπνηήζεθε κε ιάζνο ηξφπν ην λνεκαηηθφ πεξηε-

ρφκελν πνπ επηβαιιφηαλ πνιιέο θνξέο εθ ησλ πζηέξσλ θαη γηα άζρεηνπο κε ηελ ηέρλε ιφ-

γνπο ζεσξήζεθε αλαπφζπαζην κέξνο ηνπ ίδηνπ ηνπ έξγνπ αλ φρη θαη ν κνλαδηθφο ζθνπφο θαη

ιφγνο χπαξμήο ηνπ νδεγψληαο ζε εξκελείεο εμεγήζεηο θαη αλαιχζεηο πνπ εμππεξεηνχζαλ

ζπγθεθξηκέλνπο ζθνπνχο θαη ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθνπνιηηηζκηθέο θαηαζηάζεηο ηεο επνρήο

θαη πνπ ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο δελ είραλ θακία ζρέζε κε ηα δεηνχκελα ηνπ ίδηνπ ηνπ δεκη-

νπξγνχ - αιιά πνπ απνκάθξπλαλ ην δσληαλφ επξχ θνηλφ απφ ηα έξγα απηά θαζηζηψληαο ηα

αληηθείκελν κηαο λνκελθιαηνχξαο laquoεμεηδηθεπκέλνπ θνηλνχraquo θαη εηδεκφλσλ Σν πην θιαζηθφ

παξάδεηγκα είλαη ε εξκελεία ηνπ εηζαγσγηθνχ κνηίβνπ ηεο 5εο πκθσλίαο ηνπ L Van Bee-

thoven laquoε κνίξα πνπ ρηππά ηελ πφξηαraquo ηνπ (αλήκπνξνπ θαη αδχλακνπ λα ηελ αληηκεησπί-

ζεη) αλζξψπνπ σο πιάζκα πνπ είλαη αλαγθαζκέλν θαη ππνρξεσκέλν λα ππαθνχζεη ζηα

γξακκέλα ηα νπνία κηα δχλακε αλψηεξε πέξα θαη πάλσ απφ απηφ έρεη απνθαζίζεη θαη επη-

βάιιεη ελδερνκέλσο λα πξνθαινχζε ζπκεδία ζηνλ ίδην ην ζπλζέηε αθνχ ε κνλαδηθή laquoκαξ-

ηπξίαraquo γηα ηελ παξαπάλσ εξκελεία ηνπ παζίγλσζηνπ κνηίβνπ πξνέξρεηαη απφ ηνλ Anton

Schindler γξακκαηέα θαη βηνγξάθν ηνπ ζπλζέηε ηνπ νπνίνπ ε εηιηθξίλεηα θαη εληηκφηεηα

ειέγρνληαη αθνχ ζεσξείηαη φηη εηζήγαγε αθφκα θαη δηθέο ηνπ πεξηθνπέο ζηα ηεηξάδηα ζπλν-

κηιίαο ηνπ ζπλζέηε ηα νπνία ρξεζηκνπνίεζε γηα ηε ζπγγξαθή ηνπ έξγνπ ηνπ10

Παξφια απηά αλ θαη είλαη πξνθαλέο πρ φηη ν Franz Joseph Haydn (1732 ndash 1809) έγξαθε

ηε κνπζηθή ηνπ θαηά παξαγγειία θαη ππφ ηελ πξνζηαζία ηνπ πάηξσλά ηνπ εληνχηνηο θαη απ-

ηή ε θαηά παξαγγειίαλ κνπζηθή είρε κηα ζπγθεθξηκέλε ρξήζε ν κεγάινο Γάζθαινο ηεο

10 Ο Beethoven ηα ηειεπηαία ρξφληα ηεο δσήο ηνπ θαη εμαηηίαο ηεο θσθψζεψο ηνπ ρξεζηκνπνη-

νχζε ηεηξάδηα θαη ζεκεησκαηάξηα ζηα νπνία νη ζπλνκηιεηέο ηνπ έγξαθαλ θαηά ηηο ζπλαληήζεηο ηνπο

Πεξίπνπ ηεηξαθφζηα απφ απηά βξέζεθαλ ζηελ θαηνρή ηνπ Schindler θαη πιηθφ απφ απηά καδί κε ηηο

δηθέο ηνπ καξηπξίεο ρξεζηκνπνίεζε γηα ηε βηνγξαθία ηνπ ζπλζέηε (Anton Schindler Biographie von

Ludwig van Beethoven Muumlnster 1840 [2nd ed 1845 3rd ed 1860 5th ed 1927])


9

Σπκθσλίαο δελ ζπλέζεηε μόνο γηα λα ζπλζέηεη (ή ηνπιάρηζηνλ δελ ζπλέζεηε θπξίσο κφλν

γηα λα ζπλζέηεη) - ζπλέζεηε γηα λα παηρηνχλ θαη λα αθνπζηνχλ ηα έξγα ηνπ απφ αλζξψπνπο11

Σν γεγνλφο φηη γηα έλα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα ζε απηφ ην ζπγθεθξηκέλν είδνο κνπζηθήο

είραλ πξφζβαζε ζπγθεθξηκέλεο νκάδεο αλζξψπσλ είλαη αλακθηζβήηεην αιιά δελ κεηψλεη ζε

ηίπνηα ηελ αμία ηνπ πξνθαλνχο φηη ηα κεγάια κλεκεία ηεο παγθφζκηαο πνιηηηζηηθήο θιεξν-

λνκηάο (γηα λα ρξεζηκνπνηήζσ κηα απφ ηηο πην αλφεηεο θαη θιηζαξηζκέλεο εθθξάζεηο πνπ

έρνπλ θπθινθνξήζεη πνηέ) πξηλ γίλνπλ κλεκεία απφ εκάο είραλ θηηαρηεί γηα λα ρξεζηκν-

πνηνχληαη απφ ηνπο αλζξψπνπο ηνπ παξειζφληνο12

Αλ θαη ελδερνκέλσο ηα παξαπάλσ αθνχγνληαη ινγηθά θαη πξνθαλή δελ είκαη ζίγνπ-

ξνο φηη ηα αληηιακβάλνληαη φινη έηζη θαη ζίγνπξα δελ ηα αληηιακβάλνληαη έηζη νη laquoεπαγγει-

καηίεο ζεσξεηηθνί ηεο αλάιπζεο θαη ηεο θξηηηθήοraquo Δμίζνπ πξνθαλέο είλαη θαη ην γεγνλφο φηη

11 laquo[] Ο Haydn έβαδε ηα θαιά ηνπ φηαλ ζπλέζεηε θαζψο ζεσξνχζε ηε ζχλζεζε ηεξφ ιεηηνχξ-

γεκαraquo γξάθεη ν Γηψξγνο Υαηδελίθνο ζην βηβιίν ηνπ Τν ξεηζηηαηίβν ζηηο φπεξεο ηνπ Mozart - Ππμίδα

γηα ηελ αλαγέλλεζε ηεο κνπζηθήο αληίιεςεο Λεθέιε Αζήλα 2007 ζ 66 (ζην εμήο Υαηδελίθνο

2007) ελψ ιίγν παξαπάλσ αλαθέξεη laquoΘαλέλαο απφ ηνπο κεγάινπο ζπλζέηεο δελ μεθίλεζε κε ζθνπφ

λα δεκηνπξγήζεη απηφο θαη κφλνλ θάηη ην νπσζδήπνηε λέν ην απαξαίηεηα πξσηνθαλέο Σνπο νδεγνχ-

ζε κηα εζσηεξηθή επηηαγή κηα ππνζπλείδεηε αλάγθε λα ζπλζέζνπλraquo (ζην ίδην ζ 66 - ε έκθαζε είλαη

ηνπ ζπγγξαθέα) Παξφια απηά ν Haydn ζα έπξεπε έηζη θη αιιηψο laquoλα θνξάεη ηα θαιά ηνπraquo γηαηί σο

ζπλζέηεο ηεο Απιήο είρε λα αθνινπζήζεη έλα ζπγθεθξηκέλν πξσηφθνιιν ζην νπνίν πξνθαλψο δελ

ππήξρε ρψξνο γηα θαλέλα είδνο ηδησηηθφηεηαο θαη ην γεγνλφο ηεο εζσηεξηθήο αλάγθεο γηα δεκηνπξ-

γία δελ αλαηξεί ην γεγνλφο ηεο (αλαγθαζηηθήο φζν θαη απαξαίηεηεο) ρξεζηηθφηεηαο ηεο ηέρλεο ηνπ

αθφκα θαη ζε έξγα πνπ εηθάδεηαη φηη δελ ππάξρεη ζαθήο εμσηεξηθή αηηηφηεηα (φπσο πρ ζηηο ηξείο

ηειεπηαίεο πκθσλίεο ηνπ Mozart νη νπνίεο πεξηβάιινληαη απφ ηελ ακθηζβεηνχκελε άπνςε φηη δελ

ήηαλ απνηέιεζκα θάπνηαο -ηνπιάρηζηνλ γλσζηήο- παξαγγειίαο θαη ηηο νπνίεο agrave propos ν ζξχινο ζέ-

ιεη λα κελ άθνπζε πνηέ ν δεκηνπξγφο ηνπο πξηλ πεζάλεη) ε ρξεζηηθφηεηα πθίζηαηαη αθνχ ην έξγν

πξνθχπηεη απφ κηα αλάγθε (έζησ εζσηεξηθή) θαη απεπζχλεηαη ζε αλζξψπνπο κε έλα ζθνπφ (έρνληαο

δειαδή ζπγθεθξηκέλε ρξήζε) έζησ θη αλ απηή είλαη ε έθθξαζε ησλ πην εζψηεξσλ αθεξεκέλσλ ή

απξνζδηφξηζησλ ζπλαηζζεκάησλ ηνπ δεκηνπξγνχ 12 Δίλαη πξνθαλέο φηη φια ηα θαηάινηπα ηεο αλζξψπηλεο δξάζεο ηνπ παξειζφληνο (laquoκλεκείνraquo)

πνπ εκείο ζήκεξα δηεπξχλνληαο επαλαμηνινγψληαο αλαδηαηάζζνληαο θαη αλαρσξνζεηψληαο ηα ηα

ζεσξνχκε ζπιιήβδελ laquoέξγν ηέρλεοraquo (πξνζδίδνληαο ηνπο κηα κεηαρξνλνινγεκέλε θαη ακθηβφινπ απ-

ζεληηθφηεηαο ζέζε αμία θαη νπζία) θαηά ηε δηαδηθαζία λνεηηθήο ζχιιεςεο θαη δεκηνπξγίαο ηνπο εί-

ραλ κηα ηειείσο δηαθνξεηηθή αθεηεξία θαη ηειηθφ ζθνπφ Έλα απφ ηα βαζηθά ζθάικαηα πνπ ζπλέβαη-

λε - θαη ελ πνιινίο ζπκβαίλεη αθφκα- θαηά ηε κειέηε ηνπ παξειζφληνο (πξφζιεςε θαη εξκελεία ηνπ)

είλαη φηη αληηκεησπίδνληαο ηα αλζξψπηλα έξγα ηνπ παξειζφληνο κε απηφ ηνλ ηξφπν θαηαξράο ηα α-

πνθφπηνπκε βίαηα απφ ην θπζηνινγηθφ πιαίζηφ ηνπο - ην νπνίν ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο κπνξεί λα καο

πεη πεξηζζφηεξα γηα ην παξειζφλ αιιά θαη γηα ην ίδην ην έξγν απrsquo φηη καο ιέεη ην έξγν θαζαπηφ Θαηά

δεχηεξνλ απηή ε απνζπαζκαηνπνίεζε θαη θαηάηκεζε ηνπ παξειζφληνο ζε απνθνκκέλα θαη απνμελσ-

κέλα θαηάινηπά ηνπ δελ κπνξεί λα παξαγάγεη κηα νινθιεξσκέλε εηθφλα ηνπ νδεγψληαο ζε απνζπα-

ζκαηηθά ελ πνιινίο παξαπιαλεηηθά θαη εληέιεη αηειή ή θαη ιαλζαζκέλα ζπκπεξάζκαηα θαη απηφ

έρεη εθαξκνγή ηφζν ζηα ζπαξάγκαηα ησλ καξκάξσλ ηνπ Παξζελψλα φζν θαη ζηε κνπζηθή ηνπ πα-

ξειζφληνο ηελ νπνία laquoκαξκαξνπνηνχκεraquo αληηκεησπίδνληάο ηελ ζαλ laquoκλεκείνraquo ηηο επφκελεο ζειίδεο

ζα αζρνιεζψ ηδηαίηεξα κε ηε ζχγρξνλε πξφζιεςε ηνπ παξειζφληνο ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο

γίλεηαη θαη θαηά πφζνλ κπνξεί λα έρνπλ νπζηαζηηθή ζεκαζία θαη πξαγκαηηθή ρξεζηκφηεηα νη ππνηη-

ζέκελεο laquoαπζεληηθέοraquo αλαπαξαζηάζεηο ηνπ


10

ε δσληαλή ηέρλε -σο ηξφπνο δσήο θαη δεκηνπξγίαο- πξνυπήξμε ηεο θαηαζθεπήο ηεο ζεσξε-

ηηθήο ηέρλεο -σο λνεηηθήο εθγχκλαζεο- πνπ καζαίλεηαη κέζσ απνζηήζηζεο θαλφλσλ θαη ηε-

ρληθψλ

κσο αλ θαη ε laquoζεσξεηηθή ηέρλεraquo δελ είλαη παξά ην απφζηαγκα ηεο δεκηνπξγηθήο

εκπεηξίαο-αιιά θαη ηεο (ελ πνιινίο απζαίξεηεο θαη επηιεθηηθήο)- εθινγίθεπζεο απηήο ηεο ε-

κπεηξίαο ησλ παιηφηεξσλ δεκηνπξγψλ13 ελ ηνχηνηο θάζε ηέηνηα laquoεκπεηξηθήraquo δεκηνπξγηθή

ελαζρφιεζε απνθηά ηελ ηαπηφηεηά ηεο κφλν εληφο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ζεσξεηηθνχ πιαηζί-

νπ14

Γηα παξάδεηγκα είλαη γλσζηφ φηη ε Τνληθή Αξκνλία παξήρζε σο γλσζηηθφ αληηθείκε-

λν απφ ηε κειέηε ησλ έξγσλ ησλ παιηφηεξσλ δεκηνπξγψλ θαη ηελ εμαγσγή θάπνησλ θαλφ-

λσλ απφ απηά Σν πνηνη θαλφλεο ζα ζπκπεξηιεθζνχλ ζην ζεσξεηηθφ κέξνο απηνχ ηνπ γλσ-

ζηηθνχ αληηθεηκέλνπ θαη ην πψο ζα νξγαλσζεί γηα λα κπνξεί λα δηδαρζεί κε ζπγθεθξηκέλν

καζεζηαθφ πξνζαλαηνιηζκφ θαη γηα ζπγθεθξηκέλνπο καζεζηαθνχο ζθνπνχο είλαη πξνθαλέο

φηη έγηλε κε ζπγθεθξηκέλεο επηιεθηηθέο δηαδηθαζίεο πνπ -ηνπιάρηζηνλ ζrsquo εκέλα- ζπκίδνπλ ηηο

αλάινγεο δηεξγαζίεο ησλ Οηθνπκεληθψλ πλφδσλ γηα ηελ επηινγή θαη δεκηνπξγία ηνπ επίζε-

κνπ ζψκαηνο ησλ θεηκέλσλ Πίζηεο - δειαδή πξν - θαζνξίζηεθαλ απφ ην ηζρχνλ πιαίζην ηεο

επνρήο πνπ επηζπλέβεζαλ ελψ ην ζεσξεηηθφ ζψκα πνπ ζπγθξνηήζεθε επηβεβαίσλε εθ λένπ

ηελ ηζρχνπζα πξαθηηθή

Δάλ ε ζεσξία ηεο ηέρλεο κπνξεί λα είλαη επραξηζηεκέλε κrsquo απηφ εάλ ζα κπνξνχζε λα είλαη

ηθαλνπνηεκέλε κε ηα θέξδε πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ ηίκηα έξεπλα δε ζα είρε θαλείο θακία

αληίξξεζε ζrsquo απηφ Αιιά είλαη πην θηιφδνμε Γελ είλαη επραξηζηεκέλε λα είλαη πξνζπάζεηα

απιή πξνζπάζεηα γηα ηελ εχξεζε λφκσλ παξνπζηάδεηαη ππνθξίλεηαη φηη έρεη βξεη ηνπο αηψ-

ληνπο λφκνπο παξαηεξεί έλα αξηζκφ θαηλνκέλσλ ηα θαηαηάζζεη ζχκθσλα κε θάπνηα θνηλά

ραξαθηεξηζηηθά θαη ελ ζπλερεία παξάγεη απφ απηά λφκνπο Απηή βεβαίσο είλαη ζσζηή δηαδη-

θαζία γηαηί δπζηπρψο δελ ππάξρεη άιινο δξφκνο Αιιά ηψξα αξρίδεη ην ιάζνο Γηαηί εδψ ζα

13 Βι ην (i) παξαπάλσ θαη ηελ αλαθνξά ζηελ άπνςε ηνπ Stravinsky 14 Θπκίδνληάο καο έηζη ην laquoηειεζθφπην ηνπ Γαιηιαίνπraquo φπσο παξαηεξνχζε ν Kuhn θάζε θνξά

πνπ ζπγθεληξψλεηαη έλαο φγθνο λέσλ εκπεηξηθψλ δεδνκέλσλ ν νπνίνο δελ κπνξεί λα ζηεγαζηεί θάησ

απφ ηα ηζρχνληα παξαδείγκαηα θαζίζηαηαη αλαγθαζηηθή ε δεκηνπξγία λέσλ αληηιεπηηθψλ πιαηζίσλ

ε απηφ ην πιαίζην νη θαηλνχξγηεο παξαηεξήζεηο ηνπ Γαιηιαίνπ κε ηε ρξήζε ηνπ ηειεζθνπίνπ δελ ή-

ηαλ αξθεηέο απφ κφλεο ηνπο γηα λα δηαςεχζνπλ ηελ επηθξαηνχζα γεσζηαηηθή θαη αξηζηνηειηθή νξζν-

δνμία Απηφ φπσο ζπκπιήξσζε ν Feyerabend έγηλε δπλαηφ κφλνλ φηαλ απηέο νη παξαηεξήζεηο εληά-

ρζεθαλ ζην λέν ζεσξεηηθφ πιαίζην πνπ ηηο εμεγνχζε θαη ην νπνίν επηβεβαίσλαλ έηζη ε άξλεζε ησλ

αληηπάισλ ηνπ Γαιηιαίνπ λα laquoδνπλraquo κέζα απφ ην ηειεζθφπηφ ηνπ δελ πξέπεη λα εθιακβάλεηαη σο ζηε-

λνθεθαιηά ή ζηείξνο αξλεηηζκφο αθνχ αθφκα θη αλ θνίηαδαλ δελ ζα laquoέβιεπαλraquo ηίπνηε κε δηαζέην-

ληεο ην ζεσξεηηθφ πιαίζην κε ην νπνίν ν ίδηνο ν Γαιηιαίνο εξκήλεπε ηα παξαηεξεζηαθά επξήκαηά ηνπ

- Βαιιηάλνο 2200847


11

βγεη ην ιαζεκέλν ζπκπέξαζκα φηη απηνί νη λφκνη επεηδή είλαη θαηλνκεληθά ζσζηνί φζνλ α-

θνξά ηα θαηλφκελα πνπ παξαηεξήζεθαλ πξνεγνπκέλσο πξέπεη κε βεβαηφηεηα λα ηζρχνπλ

γηα φια ηα κειινληηθά θαηλφκελα Καη ην πην θαηαζηξεπηηθφ απrsquo φια είλαη ε πίζηε φηη έρεη

βξεζεί έλα κέηξν κε ην νπνίν λα κεηξεζνχλ νη θαιιηηερληθέο αμίεο αθφκα θαη ησλ έξγσλ πνπ

πξφθεηηαη λα δεκηνπξγεζνχλ ζην κέιινλ Μνινλφηη νη ζεσξίεο έρνπλ απνδεηρζεί ζπρλφηαηα

εζθαικέλεο σο πξνο ηελ πξαγκαηηθφηεηα νζάθηο εδήισλαλ σο κε θαιιηηερληθφ θάζε ηη πνπ

δελ ζπκβάδηδε κε ηνπο θαλφλεο ηνπο αθφκε δελ κπνξνχλ λα εγθαηαιείςνπλ ηελ ηξέια ηνπο

[] Τη ζα ήηαλ απηέο αθνχ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ε ηέρλε δηαδίδεηαη κέζσ ησλ έξγσλ ηεο ηέ-

ρλεο θαη φρη κέζσ αηζζεηηθψλ λφκσλ Θα απέκελε νπνηαδήπνηε δηάθξηζε πξνο φθειφο ηνπο

αλ ζπγθξίλνληαλ κε κάζηνξα επηπινπνηφ15

(Δπίζεο θαη θπξίσο αλ π ρ νη εμεηάζεηο ζην κάζεκα ηεο Αξκνλίαο δελ πεξηειάκβαλαλ ηε

laquoιχζεraquo ζπγθεθξηκέλσλ laquoζεκάησλraquo αιιά εμεηαδφηαλ ε δπλαηφηεηα ηνπ καζεηή λα ιεηηνπξ-

γήζεη θαηrsquo νπζίαλ δειαδή δεκηνπξγψληαο δηθέο ηνπ αξκνληθέο ζπλδέζεηο [πνπ ζα θαηαδεί-

θλπαλ φρη ηελ απνζηήζηζε ησλ απαγνξεχζεσλ ηεο αξκνλίαο αιιά ηελ θαηαλφεζε ησλ δνκη-

θψλ ιεηηνπξγηψλ ηεο] ζα δηαηαξαζζφηαλ ε ηεξαξρία δελ ζα ήηαλ ν laquoδάζθαινοraquo ε απζεληία

πνπ γλσξίδεη ηα laquoκπζηηθάraquo ηεο laquoηέρλεοraquo θαη επηπιένλ ν εμεηαζηήο - δηνξζσηήο ζα έπξεπε

15 Arnold Schoumlenberg Θεσξεηηθή Αξκνλία ΛΑΟ Αζήλα 1992 ζ 20 - 21 (ζην εμήο Schoumlen-

berg 1992) Δίλαη εθπιεθηηθφ φηη ν Schoumlenberg κε ηηο παξαπάλσ γξακκέο (πξψηε έθδνζε Βηέλλε

1911) πνπ αλαθέξνληαη ζηε ζεσξία ηεο ηέρλεο πεξηγξάθεη επαθξηβψο ην κνληέιν ηνπ ινγηθνχ ζεηηθη-

ζκνχ θαηά ηνλ 19ν αηψλα (ν ζεηηθηζκφο) είρε παξαγάγεη έλα εξκελεπηηθφ θαη πεξηγξαθηθφ κνληέιν

ζρεηηθά κε ηελ επηζηήκε ην νπνίν θαηέζηεη θπξίαξρν γηα πνιιά ρξφληα κε βάζε απηφ ην θαζνδεγεηη-

θφ πξφηππν επηρεηξήζεθε λα εμεγεζεί νηηδήπνηε επηζηεηφ (αθφκα θαη ε κεζνδνινγία ηεο ηέρλεο) κε

ηνπο φξνπο ησλ ζεηηθψλ επηζηεκψλ ην βαζηθφ ζρήκα ήηαλ φηη ε επηζηήκε παξνπζηάδεη κηα γξακκηθή

εμειηθηηθή πνξεία πνπ εδξάδεηαη ζηελ επαιεζεπηηθή ζπζζψξεπζε εκπεηξηθψλ (πεηξακαηηθψλ) επξε-

κάησλ ηα νπνία δηαηεξνχλ κία δηαιεθηηθή ζρέζε κε ηε ζεσξία αθνχ φρη κφλν πξνθαινχληαη απφ απ-

ηή αιιά απνηεινχλ ηα κέζα ειέγρνπ ηεο νξζφηεηαο θαη ηζρχνο ηεο κε ηηο πηζαλέο απνθιίζεηο λα νδε-

γνχλ ζηελ απφξξηςε ή αλαδηαηχπσζε θαη δηφξζσζή ηεο Σαπηφρξνλα ζην ίδην εξκελεπηηθφ ζρήκα

απνδηδφηαλ κηα εμαηξεηηθά ηδηάδνπζα βαξχηεηα ζηελ πξνζσπηθφηεηα (laquoκεγαινθπΐαraquo) - βι θαη παξα-

πάλσ εκ 6 Γελ είλαη ρσξίο ζεκαζία ην γεγνλφο φηη ζηελ ίδηα γεσγξαθηθή πεξηνρή θαη -ζρεδφλ- ηελ

ίδηα ρξνληθή πεξίνδν αλαπηχρζεθε ε λέα επηζηεκνληθή θνζκναληίιεςε ηνπ Κχθινπ ηεο Βηέλλεο (δε-

θαεηία 1920) κε θπξηφηεξνπο εθπξνζψπνπο ηνπο Schlick Carnap Waismann θαη Neurath επεξεάδν-

ληαο ην έξγν δηαλνεηψλ φπσο ν Wittgenstein θηάλνληαο κέρξη ηνλ Bertrand Russell - βι γεληθά Γηψξ-

γνο Ρνπζφπνπινο Ο θχθινο ηεο Βηέλλεο - ε επηζηεκνληθή θνζκναληίιεςε Δθδφζεηο ΟΘΣΩ Αζήλα

2010 (ζην εμήο Ρνπζφπνπινο 2010) Δπίζεο θαηαδεηθλχεηαη πεξίηξαλα πφζν αλεδαθηθή ςεπδεπί-

γξαθε θαη αλνχζηα είλαη νπνηαδήπνηε ζηεγλή εμεηδίθεπζε πνπ επηρεηξεί λα πξαγκαηεπηεί δεηήκαηα

θνηλσληθνπνιηηηζκηθνχ πεξηερνκέλνπ κε ηα δεδνκέλα κεκνλσκέλσλ επηζηεκνληθψλ πεδίσλ Γηα ηελ

laquoεμεηδίθεπζεraquo ζα επαλέιζσ


12

λα αζρνιεζεί πεξηζζφηεξν γηα λα laquoδηνξζψζεηraquo ηα δηαθνξεηηθά γξαπηά πνπ γη΄απηφ ην ιφγν

ζα απαηηνχζαλ ην δηάβαζκά ηνπο αιιά θαη ηελ θαηαλφεζή ηνπο16)

ΙΙΙ Η δημιοσργία ηοσ laquoδημιοσργούraquo και η εθεύρεζη ηης laquoσυηλής ηέτνηςraquo17

Ταιέλην ή κάζεζε - Δλ ζπλερεία κηα βαζηθή ζπληζηψζα ηνπ δεηήκαηνο είλαη -θαηά ηελ ά-

πνςή κνπ- θαη ε εμήο αλ απνθηήζνπκε κηα γεληθή πνιππξηζκαηηθή θαη νιηζηηθή αληίιεςε

γηα δεηήκαηα Σέρλεο θαη Πνιηηηζκνχ γίλεηαη απφιπηα επδηάθξηην ην ηζηνξηθφ πξνθαλέο φηη

δειαδή ν δεκηνπξγφο - θαιιηηέρλεο ιεηηνπξγεί θαη δεκηνπξγεί κέζα ζε έλα -ηζηνξηθά θαη

θνηλσληθά- ζπγθεθξηκέλν πνιηηηζκηθφ-θνηλσληθφ πιαίζην (context) ην νπνίν (ελ πνιινίο)

πξν-θαζνξίδεη (αιιά θαη επεξεάδεηαη κε ηε ζεηξά ηνπ ζε ζεκαληηθφ βαζκφ απφ) ηνλ ηξφπν κε

ηνλ νπνίν ζα ιεηηνπξγήζεη ν δεκηνπξγφο αθφκα θη αλ ν ίδηνο δελ έρεη απφιπηε -ή θαζφινπ-

ζπλείδεζε ηνπ γεγνλφηνο απηνχ18 Κε απιά ιφγηα ν δεκηνπξγφο δελ είλαη έλα άπιν πιάζκα

16 laquoην δηάβνιν φιεο απηέο νη ζεσξίεο εθφζνλ πάληνηε εμππεξεηνχλ κφλν ην κπινθάξηζκα ηεο

αλαπηχμεσο ηεο ηέρλεο θαη ην ζεηηθφ ηνπο επίηεπγκα δελ είλαη ηίπνηε πεξηζζφηεξν απφ ην λα βνεζή-

ζνπλ εθείλνπο νη νπνίνη ζα ζπλζέζνπλ νπσζδήπνηε άζρεκα λα εθκάζνπλ γξήγνξα ηε ζχλζεζε []

Γηαηί νπνηεδήπνηε ν καζεηήο έρεη ηα κέζα λα ην θάλεη ν ίδηνο κπνξεί λα ην θαηαιάβεη πνιχ θαιχηεξα

αθξηβψο θάλνληάο ην παξά κέζσ ηεο αλαιχζεσο - δειαδή λα θαηαιάβεη ην αξκνληθφ ζηνηρείν ηεο

κνπζηθήοraquo - Schoumlenberg 199222 amp 30 γεληθά βι ηα κέξε laquoΑrsquo - Θεσξία ή ζχζηεκα παξαζηάζεσοraquo (ζ

19 - 25) laquoΒrsquo - Ζ κεζνδνινγία ηεο Θεσξεηηθήο Αξκνλίαο (ζ 26 - 31)raquo θαη laquoΓrsquo - πκθσλία θαη Γηαθσ-

λία (ζ 32 - 37)raquo ζην ίδην Δπίζεο νιφθιεξν ην Arnold Schoumlenberg Γνκηθέο Λεηηνπξγίεο ηεο Αξκνλίαο

ΛΑΟ Αζελά 1989 (ζην εμήο Schoumlenberg 1989) ζην νπνίν ν Arnold Schoumlenberg επηβεβαηψλεη απφ-

ιπηα φια ηα παξαπάλσ κέζα ζε κηα κφλν θξάζε laquoΖ ελαξκφληζε δεδνκέλεο κεισδίαο απνηειεί α-

ληίθαζε ζηε δηαδηθαζία ηεο ζπλζέζεσο ν ζχλζεηεο εθεπξίζθεη ηε κεισδία θαη ηελ αξκνλία ηαπην-

ρξφλσοraquo (ζ 15) 17Κηα a posteriori απφδεημε ηεο εηξσλείαο ηεο θαηάζηαζεο -θαη ηαπηφρξνλα ηεθκήξην ηεο χ-

παξμεο ηνπ θνηλσληθνπνιηηηζκηθνχ πξν - θαζνξηζκνχ (ν νπνίνο είλαη έλα επαλαιακβαλφκελν θαηλφ-

κελν ζε θάζε πνιηηηζκηθή πεξίνδν θάζε πνιηηηζκνχ θαη ν νπνίνο ζα κε απαζρνιήζεη πνιιέο θνξέο ζηε

ζπλέρεηα) είλαη θαη ε -ζρεδφλ λνκνηειεηαθή- απνδνρή νπνηαζδήπνηε πξαγκαηηθά λεσηεξηθήο ηάζεο

(αιιά ζε δεχηεξν θαη ηξίην ρξφλν) απφ ηε ζπληεξεηηθή θαη θξαηνχζα laquoδηαλφεζεraquo φηαλ ζεσξήζεη φηη

κπνξεί λα ηε ρξεζηκνπνηήζεη ή φηαλ -πάιη γηα ιφγνπο θνηλσληθνπνιηηηζκηθνχο- θαζίζηαηαη laquoκφδαraquo

laquo[] Ο Καλψιεο Θαινκνίξεο [] φηαλ ήξζε ζην Κφλαρν ην 1952 [] κφιηο αλαθεξζήθακε ζηε κφδα

(sic) ηεο δσδεθάθζνγγεο κνπζηθήο πνπ είρε αξρίζεη ηφηε λα επηθξαηεί [] καο είπε γειψληαο ldquoΈρνκε

θη εκείο θάησ ζηελ Διιάδα έλαλ ηέηνην ηξειφ ηνλ θαιθψηαrdquo []raquo - Γηψξγνο Υαηδελίθνο Λίθνο θαι-

θψηαο - Κηα αλαλέσζε ζηελ πξνζέγγηζε ηεο κνπζηθήο ζθέςεο θαη εξκελείαο Λεθέιε Αζήλα 2006

ζ 58-59 σο εληζρπηηθφ ζηνηρείν ησλ παξαπάλσ ππελζπκίδσ εδψ ζηνλ ελεκεξσκέλν αλαγλψζηε φηη ν

J S Bach είρε πξνζιεθζεί ζηε Ιεηςία φηαλ νη δχν laquoθαιχηεξνί ηνπraquo Telemann θαη Graupner πξνηίκε-

ζαλ λα απνδερηνχλ πην ειθπζηηθέο πξνζθνξέο εξγαζίαο (δειαδή ειιείςεη θαιχηεξνπ) ελψ ην

Salzburg (κε ην ζχγρξνλν θαχρεκά ηνπ ην Mozarteum) είρε αδηαθνξήζεη ηειείσο γηα ηνλ λεαξφ (θαη

είρε γεκίζεη πίθξα ηνλ πξεζβχηεξν) Mozart 18 Θαη δελ είλαη ρσξίο ζεκαζία ην γεγνλφο (παξφηη κάιινλ δελ είλαη επξέσο γλσζηφ) φηη δηαθν-

ξεηηθνί ζεσξεηηθνί ηνπ Πνιηηηζκνχ αζρνιήζεθαλ -θαη αζρνινχληαη- κε ηε κειέηε θαηαλφεζε θαη πε-

ξηγξαθή ησλ δηαδηθαζηψλ κε ηηο νπνίεο ην πιαίζην (context) [θνηλσληθφ - πνιηηηζκηθφ] επεξεάδεη θαη

πξνθαζνξίδεη ηε δεκηνπξγία ησλ λνεηηθψλ πξνηχπσλ κέζσ ησλ νπνίσλ καζαίλνπκε θαη ηαπηφρξνλα


13

ηεο θαληαζίαο νχηε εμαυισκέλε αηζεξηθή θαη εμσ-αλζξψπηλε νληφηεηα αιιά έλαο θπζηνιν-

γηθφο άλζξσπνο πνπ δελ έρεη θακία ζρέζε κε ην ζεηηθηζηηθφ - ξαλθηθφ πξφηππν ηεο laquoζενπνί-

εζεοraquo ηεο πξνζσπηθφηεηαο19 θαη ηνπ -κέρξη πξφηηλνο- θπξηαξρνχληνο παξαδείγκαηνο ηεο

κεγαινθπΐαο

Σν εξψηεκα ηίζεηαη απιντθά εδψ θαη δεθάδεο ρξφληα κε ηε κνξθή ηαιέλην ή κάζεζε

Σν laquoηαιέληνraquo ηνπνζεηεί ηνλ laquoπξνηθηζκέλνraquo δεκηνπξγφ ζε κηα ζέζε ππεξάλσ ησλ απιψλ αλ-

ζξψπσλ (αθνχ δελ κπνξνχλ λα είλαη φινη Mozart) ε laquoκάζεζεraquo laquoππνβηβάδεηraquo ηελ (πςειή)

ηέρλε ζε αλζξψπηλν επίπεδν (αθνχ φπνηνο δελ έρεη ην (ππνηηζέκελν) laquoράξηζκαraquo ηνπ Mozart

απιά ππάξρεη - φπσο θαηάιαβε κε ιχπε ηνπ ν πάληα laquoδεχηεξνοraquo Salieri - θαηά Milos

Forman) Σν γεγνλφο φηη νιηζηηθά θαηλφκελα ηεο Σέρλεο (φπσο πρ ε Πνιπθσλία20) θαηα-

εληαζζφκαζηε ζε νκάδεο θαη απνθηνχκε ηηο ηαπηφηεηέο καο αιιά θαη δεκηνπξγνχκε είλαη πξνθαλέο

φηη φια ηα παξαπάλσ -θαη πνιιά άιια- δελ κπνξνχλ παξά λα είλαη παξφληα ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν

laquoγελληέηαηraquo θαη laquoδεκηνπξγείraquo έλαο laquoθαιιηηέρλεοraquo Βι Peter Burke Τη είλαη Πνιηηηζκηθή Ιζηνξία

ΚΔΣΑΗΥΚΗΟ Αζήλα 2009 ζ 113 - 149 θαη ηδηαίηεξα ην θνκκάηη laquoΣέζζεξηο ζεσξεηηθνίraquo ζ 115 - 124 19 laquoΟ Ranke ήζειε λα γξάςεη κηα θαζνιηθή θαη παγθφζκηα ηζηνξία αιιά ζηε δηάλνηα ηνπ απηή ε

θαζνιηθφηεηα θαη παγθνζκηφηεηα ηαπηηδφηαλ κε ηελ ηζηνξία ησλ θεληξνδπηηθψλ γεξκαληθψλ θαη ιαηη-

ληθψλ θξαηψλ - δειαδή κε ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθννηθνλνκηθέο πνιηηηζκηθέο θαη θνηλσληθέο ζπλζήθεο

Θαη καδί κε απηφ ηνλ απζαίξεην [αιιά απνιχησο εληφο ηνπ επξχηεξνπ δηαλνεηηθνχ πιαηζίνπ ηεο επν-

ρήο ηνπ] πεξηνξηζκφ είρε ζέζεη θαη ηελ πξναπαίηεζε ε επηινγή αληηθεηκέλνπ ηεο ηζηνξηθήο έξεπλαο λα

πξνζαλαηνιίδεηαη πξψηα θαη θχξηα ζηελ πνιηηηθή ησλ εζληθψλ θξαηψλ (εζσηεξηθή θαη εμσηεξηθή) θαη

ζπλαθφινπζα ζηνπο δεκηνπξγνχο απηήο ηεο πνιηηηθήο δειαδή ζηηο κεγάιεο πξνζσπηθφηεηεο δξψλ

ππνθείκελν γηα ηνλ Ranke ήηαλ φπνηνο κπνξνχζε λα ιακβάλεη ή λα επεξεάδεη πνιηηηθέο απνθάζεηο

Τπφ απηέο ηηο ζπλζήθεο ηα επξχηεξα θνηλσληθά ζηξψκαηα απνπζίαδαλ εληειψο απφ ην πεδίν έξεπλαο

ηνπ Ranke θαη ηα θνηλσληθά δεηήκαηα πνπ αθνξνχζαλ ηε βάζε ηνπ θνηλσληθνχ νηθνδνκήκαηνο εμεηά-

δνληαλ - ηνπιάρηζηνλ ζηε Γεξκαλία - κφλν θαηά πεξίπησζε θαη πάληα ζε ζρέζε κε δεηήκαηα πνιηηη-

θήο Ζ πξνζέγγηζε άιισλ αληηθεηκέλσλ ηνπ παξειζφληνο εθηφο ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο - ζηελ νπνία ζα

πξέπεη λα ζπκπεξηιάβνπκε επίζεο ηε ζηξαηησηηθή θαη δηπισκαηηθή ηζηνξία - απσζνχληαλ ζε laquoππν-

θιάδνποraquo ειάζζνλνο ζεκαζίαο γηα ηνπο ηζηνξηθηζηέο έρνληαο κηα ζρέζε κε ηελ θαζαπηφ ηζηνξία αδη-

επθξίληζηε εθφζνλ δελ ζρεηίδνληαλ άκεζα κε πνιηηηθέο ελέξγεηεο θαη απνθάζεηοraquo [Λ Γ Αζαλαζφ-

πνπινο Τα δηαθνξεηηθά ηζηνξηνγξαθηθά ξεχκαηα ηνπ 19νπ θαη 20νπ αηψλα ε Πνιηηηθή Ιζηνξία σο

θιάδνο ησλ Ιζηνξηθψλ Σπνπδψλ θαη ν ξφινο ηεο πξνζσπηθφηεηαο ζην Ιζηνξηθφ Γίγλεζζαη παλεπηζηε-

κηαθή εξγαζία (αδεκ) Αζήλα 2008] 20 Ζ ινγνηερληθή πνιπθσλία ζην έξγν ηνπ Κηγθέι ληε Θεξβάληεο (Don Miguel de Cervantes y

Saavedra 1547 ndash 1616) εκθαλίδεηαη -ζρεδφλ ηαπηφρξνλα- κε ηε κνπζηθή πνιπθσλία ζην έξγν ηνπ

Σδηνβάλλη Πηεξινπίηδη ληα Παιεζηξίλα (Giovanni Pierluigi da Palestrina 1515 ή 1526 - 1594) Ο φξνο

laquoπνιπθσλίαraquo ζηε ινγνηερλία αλ θαη σο ζεσξεηηθφο φξνο είλαη κηα ζχγρξνλε εηζαγσγή ζηε Θεσξία

ηεο Λνγνηερλίαο πνπ εηζήρζε απφ ηνλ Mikhail Mikhailovich Bakhtin (1895 - 1975) εληνχηνηο -σο πν-

ιηηηζκηθφ θαηλφκελν- έρεη απφιπηε εθαξκνγή θαη ζε πξνεγνχκελεο πεξηφδνπο θαη ξεχκαηα ηφζν ηεο

Ινγνηερλίαο φζν θαη ηεο Σέρλεο γεληθφηεξα (βι Κηραήι Κπαρηίλ Εεηήκαηα ηεο πνηεηηθήο ηνπ Λην-

ζηνγηέθζθη [κηθξ Αιεμάλδξα Ησαλλίδνπ επηκ Βαγγέιεο Υαηδεβαζηιείνπ επίκεηξν Γεκήηξεο Σδηφ-

βαο] Αζήλα Πφιηο 2000) Δίλαη έλαο φξνο ηεο ινγνηερληθήο ζεσξίαο πνπ δεκηνπξγήζεθε απφ ην Ρψ-

ζν θηιφζνθν θαη΄ αληηζηνηρία βεβαίσο ηνπ κνπζηθνχ φξνπ ηεο πνιπθσλίαο θαη ζεκαίλεη αθξηβψο ην

ίδην πξάγκα ηελ χπαξμε πνιιψλ παξάιιεισλ θαη ηαπηφρξνλσλ laquoθσλψλraquo (ζηελ πεξίπησζε ηεο Ιν-

γνηερλίαο ελλννχληαη νη δηαθνξεηηθέο νπηηθέο [laquoθσλέοraquo] ησλ δηαθνξεηηθψλ πξνζψπσλ θαη εξψσλ


14

δεηθλχνπλ ηελ χπαξμε ελφο πιαηζίνπ (context) ην νπνίν δεκηνπξγείηαη ηζηνξηθά απφ ζπλζή-

θεο πνπ αθελφο δελ επεξεάδνληαη θαη αθεηέξνπ δελ δεκηνπξγνχληαη απφ κεκνλσκέλα ά-

ηνκα εθηφο πιαηζίνπ (φζν laquoηαιαληνχραraquo θαη laquoπξνηθηζκέλαraquo θη αλ είλαη) αιιά αληηζέησο

κπνξνχλ λα laquoδεκηνπξγήζνπλraquo πξνυπνζέζεηο laquoεκθάληζεοraquo θαη δξάζεο ηέηνησλ αηφκσλ πνπ

-νπσζδήπνηε- ζα έρνπλ κεγαιχηεξε πξνδηάζεζε ή δπλαηφηεηα γηα αλάινγεο δξάζεηο αιιά

πνπ -επίζεο νπσζδήπνηε- ρξεηάδνληαη θαη ην θαηάιιειν πιαίζην γηα λα ιεηηνπξγήζνπλ δελ

κπνξεί παξά λα δεκηνπξγεί έλα επηθίλδπλν πεδίν γηα φπνηνλ πξνζπαζεί λα δηαθπιάμεη ζπ-

γθεθξηκέλα laquoθεθηεκέλαraquo αλ ε εκθάληζε θαη δξάζε ησλ δεκηνπξγψλ κπνξεί λα ππάξμεη θαη

λα πξνθιεζεί (αλ φρη λα δεκηνπξγεζεί) αλάινγα κε ην (θάζε) θνηλσληθφ-πνιηηηζκηθφ πιαίζην

ηφηε ε laquoπςειήraquo ηέρλε παχεη λα είλαη laquoπςειήraquo θαη laquoππφζεζε ιίγσλ θαη εθιεθηψλraquo - άξα θαη

ν ηνκέαο ηεο ζεσξεηηθήο ελαζρφιεζεο κε ηελ laquoπςειήraquo ηέρλε παχεη λα είλαη ρσξάθη ησλ ν-

ιίγσλ θαη εθιεθηψλ εηδεκφλσλ (βι κνπζηθνιφγνπο ηερλνθξηηηθνχο θ ιπ) Κε άιια ιφγηα ε

αιήζεηα γηα ηελ Σέρλε - φπσο θαη γηα ηελ Δπηζηήκε (αλ θαη θαηαβάιιεηαη εδψ θαη εθαηνληά-

δεο ρξφληα κηα πξνζπάζεηα λα παξακείλεη έλα πνιχ θαιά πξνζηαηεπκέλν κπζηηθφ) είλαη φηη

νη πεξηζζφηεξνη πγηείο άλζξσπνη21 -ζην θαηάιιειν πιαίζην θαη κε ηηο θαηάιιειεο ζπλζήθεο-

κπνξνχλ λα αζρνιεζνχλ κε απηήλ (λα ηελ δεκηνπξγήζνπλ θαη λα ηελ θαηαλνήζνπλ)

Γηα λα γίλνπλ πην μεθάζαξα ηα παξαπάλσ ζα αλαθέξσ ην εμήο παξάδεηγκα αλ ν κη-

θξφο Mozart δελ είρε βξεζεί κέζα ζην ζπγθεθξηκέλν πιαίζην πφζεο πηζαλφηεηεο ζα ππήξραλ

λα laquoγίλεηraquo Mozart Αλ δειαδή παξαδερηψ -σο ππφζεζε εξγαζίαο- φηη ππάξρεη κηα δηαθνξε-

ηηθή εζσηεξηθφηεηα (ην laquoηαιέληνraquo) ζε θάπνηνπο -ηαιαληνχρνπο θαη πξνηθηζκέλνπο αλζξψ-

πνπο- αξθεί απφ κφλε ηεο κηα ηέηνηα πλεπκαηηθή ζθεπή γηα λα δεκηνπξγεζνχλ έξγα αλάινγα

ηνπ laquoRequiemraquo Θα κπνξνχζε ν κηθξφο Mozart - ή ν κηθξφο Αιέμαλδξνο (γηα λα ζπκεζνχκε

θαη ηηο εζληθέο ςπραζζέλεηέο καο) λα θάλνπλ κηα πλεπκαηηθή θαη κηα επίγεηα απηνθξαηνξία

πνπ δξνπλ αλεμάξηεηα θαη ν θαζέλαο γηα ινγαξηαζκφ ηνπ θηλνχκελνη ζε έλα θνηλφ πιαίζην ην νπνίν

ιακβάλεη δηαθνξεηηθή κνξθή θαη πεξηερφκελν γηα ηνλ θαζέλα απφ απηνχο ηνπο ραξαθηήξεο) 21 Ζ Σέρλε είλαη κηα βαζηά αλζξσπηζηηθή δηεξγαζία πνπ εθπνξεχεηαη απφ ηνπο αλζξψπνπο θαη

απεπζχλεηαη ζηνπο αλζξψπνπο - αιιηψο δελ έρεη θαλέλα λφεκα θαη ζηελ νπζία δελ πθίζηαηαη σο Τέ-

ρλε κε δεδνκέλν φηη απνηειεί έλα πνιηηηζκηθφ επίηεπγκα ησλ αλζξψπσλ σο απνηέιεζκα ηεο έιινγεο

παξνπζίαο ηνπο ζηνλ πιαλήηε καο Οη αλαθνξέο εδψ γίλνληαη ζηνπο αλζξψπνπο θαη φρη ζηνλ laquoΆλζξσ-

πνraquo (θαη φζα αθνινπζνχλ ηζρχνπλ ηφζν γηα ηελ Ηζηνξία φζν θαη γηα θάζε κνξθή Σέρλεο) ε Ηζηνξία

(αιιά θαη ε Σέρλε) πξέπεη λα ελδηαθέξεηαη γηα ηνπο αλζξψπνπο laquo[] πνπ βξίζθνληαη πάληα ζην πεξη-

βάιινλ ηεο θνηλσλίαο πνπ είλαη κέιε [] γηα ηνπο αλζξψπνπο κέιε απηψλ ησλ θνηλσληψλ ζε κηα νξη-

ζκέλε θάζε ηεο αλάπηπμήο ηνπο γηα ηνπο αλζξψπνπο πνπ αζθνχλ πνιιαπιέο ιεηηνπξγίεο δηαθνξεηη-

θέο δξαζηεξηφηεηεο θάλνπλ πνηθίιεο ζθέςεηο θαη έρνπλ δηθέο ηνπο ζπλήζεηεο γηα ηνπο αλζξψπνπο

πνπ ζπκπιέθνληαη έξρνληαη ζε αληίζεζε θαη θαηαιήγνπλ ζ΄έλα ζπκβηβαζκφ Ο ηζηνξηθφο κπνξεί λα

ελδηαθεξζεί γηα κεξηθέο απφ ηηο δξαζηεξηφηεηεο ηνπ αλζξψπνπ [] κε έλαλ φξν λα κελ μεράζεη πνηέ

φηη απηέο νη δξαζηεξηφηεηεο βξίζθνληαη πάληνηε ζε αηηηαθή ζρέζε πξνο ην ζχλνιν ηεο θνηλσλίαοraquo -

ζην Γηάλλεο Γηαλλφπνπινο laquoΣν πξφβιεκα ηεο ηζηνξηθήο εμήγεζεοraquo ζ 9-10 ζην Σεκηλάξην 3 - Ιζηνξία

Παλειιήληα Έλσζε Φηινιφγσλ Αζήλα 1984 (ζην εμήο ΠΔΦ3 1984 - νη ζπκπιεξψζεηο πεξί Σέρλεο

είλαη δηθέο κνπ


15

αληίζηνηρα αλ ν πξψηνο γελληφηαλ βνζθφο ζηηο Άιπεηο θαη ν δεχηεξνο βνπθφινο ζηηο πεδηά-

δεο ηεο Καθεδνλίαο - θαη έκελαλ εθεί φιε ηε δσή ηνπο Θαη ηη είλαη ζπνπδαηφηεξν σο αλζξψ-

πηλν επίηεπγκα θαη σο παξάδεηγκα λα laquoγίλεηraquo θάπνηνο Mozart αθνχ είλαη γηφο ηνπ Leopold

(κε φια φζα απηφ ζπλεπάγεηαη απφ πιεπξάο εθπαίδεπζεο επθαηξηψλ πξνψζεζεο θιπ) ή

λα γίλεη Leopold Τπελζπκίδσ εδψ φηη ν παηέξαο Mozart22 θαηαγφηαλ απφ κηα θησρή θαη ά-

ζεκε νηθνγέλεηα ηνπ Augsburg γηφο ελφο άζεκνπ βηβιηνδέηε ρσξίο θακία νηθνγελεηαθή πα-

ξάδνζε ζηηο ηέρλεο θαη ζηα γξάκκαηα ινη ζρεδφλ νη ζπγγελείο ηνπ laquo[] ήηαλ αγξάκκαηνη

θαη εμνηθνλνκνχζαλ ηνλ επηνχζην δνπιεχνληαο ζε νηθνδνκέο ή ζε εξγνζηάζηαraquo23 Θαη ην φηη

θαηάθεξε λα μεθχγεη απφ έλα ηδηαδφλησο πεξηνξηζηηθφ θνηλσληθνπνιηηηζκηθφ πιαίζην ιακ-

βάλνληαο κηα εμαηξεηηθή κφξθσζε (κε πξνζσπηθφ θαη νηθνγελεηαθφ αγψλα θφπνπο θαη πξν-

ζπάζεηα) θαη θαηαιακβάλνληαο ζηαδηαθά επαγγεικαηηθέο ζέζεηο πνπ κπφξεζαλ λα ηνλ αλα-

δείμνπλ σο δάζθαιν θαη σο δεκηνπξγφ κέζα απφ ηελ άνθλε θαη ζπλερή δεκηνπξγηθή δνπιεηά

ηνπ δελ ζα πξέπεη λα απνηειέζεη -γηα ηνλ έληηκν θαη εηιηθξηλή (ηνπιάρηζηνλ ζηηο πξνζέζεηο

ηνπ) κειεηεηή- ζπνπδαηφηεξν παξάδεηγκα απφ εθείλν ηνπ Wolfgang

Η αμηνιφγεζε ησλ laquoηερλψλraquo θαη ησλ παξαγσγψλ laquoπνιηηηζκψλraquo ηνπο - Πεξαηηέξσ νη -

πξνθαλψο- αλνεηίδνπζεο (ή ζπγθεθαιπκκέλα ζθφπηκεο) απνθάλζεηο πεξί laquoηαπηφηεηαοraquo ηεο

ηέρλεο πεξί laquoπςειήοraquo laquoζνβαξήοraquo θιπ ηέρλεο πεξί αμηνινγηθήο θξίζεο θαη δηαβάζκηζεο

ησλ έξγσλ ηέρλεο θαη ησλ παξαγσγψλ πνιηηηζκψλ ηνπο θαζψο θαη φινη νη αλάινγνη δηαλνε-

ηηθνί αθξνβαηηζκνί αλ ίζρπαλ ζα απαηηνχζαλ θάπνηα θαλνληζηηθά πξναπαηηνχκελα ηα νπνί-

α πξνθαλψο δελ (κπνξνχλ λα) ηζρχνπλ

1 Αλ ίζρπε ν (απζαίξεηνο) θάζεηνο δηαρσξηζκφο ζε laquoπςειήraquo θαη laquoρακειήraquo ηέρλε ζα έπξεπε

απηφο ν δηαρσξηζκφο λα είλαη νηθνπκεληθήο δηαρξνληθήο θαη αδηακθηζβήηεηεο ηζρχνο Θα

έπξεπε δειαδή απηφ πνπ ζα νλνκάδακε laquoπςειή ηέρλεraquo λα αλαγλσξίδεηαη σο ηέηνηα απφ

φινπο ηνπο ιανχο φινπο ηνπο πνιηηηζκνχο ζε φιεο ηηο επνρέο αθνχ νπνηαδήπνηε παξέθθιηζε

απφ ηελ παξαπάλσ θαλνληζηηθή αξρή ζα αθχξσλε ηνλ ηζρπξηζκφ ηεο ηζρχνο ηνπ θαλφλα κε

βάζε ηνλ νπνίν ζα θαηαηάζζακε ηεξαξρηθά ηελ ηέρλε

Αο ζθεθηνχκε έλαλ ηζαγελή θάπνηαο αθξηθαληθήο θπιήο ή έλαλ Δζθηκψν πνπ δελ έ-

ρνπλ απνκαθξπλζεί πνηέ απφ ηε γελέηεηξά ηνπο θαη δελ έρνπλ θακία πξνεγνχκελε ζρεηηθή

γλψζε αλ ηνπο μελαγνχζακε ζην Museum of Modern Art ηεο Λέαο Τφξθεο θαη ηνπο παξνπ-

ζηάδακε ην έξγν ηνπ Kazimir Malevich White on White (1918) είλαη βέβαην φηη (ηνπιάρηζηνλ)

ηελ πξψηε θνξά πνπ ζα αληίθξηδαλ ηνλ πίλαθα κάιινλ δελ ζα αληηιακβάλνληαλ ηη είλαη απ-

22 Johann Georg Leopold Mozart (1719 ndash 1787) 23 Γεψξγηνο Λ Γξφζνο Β Α Μφηζαξη - ε δσή ην έξγν ε επνρή ηνπ - ν Καηάινγνο Κέρει Εα-

ραξφπνπινο Αζήλα 1989 ζ 9


16

ηφ πνπ βιέπνπλ - φπσο κνπ αξέζεη λα ιέσ δελ ζα έβιεπαλ νχηε ηνλ Παξζελψλα Γηαηί κπνξεί

λα ζπλέβαηλε απηφ Οπσζδήπνηε φρη ιφγσ θπιεηηθήο ή πνιηηηζκηθήο laquoθαησηεξφηεηαοraquo ή δη-

αθνξεηηθφηεηαο αιιά θαηrsquo αλάγθελ ιφγσ πνιηηηζκηθήο αζπκβαηφηεηαο κελ έρνληαο αλά-

ινγα δείγκαηα πνιηηηζκηθήο έθθξαζεο εληφο ησλ πνιηηηζκψλ ηνπο ζα αδπλαηνχζαλ λα αλα-

γλσξίζνπλ ζην ζπγθεθξηκέλν πίλαθα -ή ζηνλ Παξζελψλα- απηφ πνπ εκείο αλαγλσξίδνπκε σο

laquoζχγρξνλε ηέρλεraquo - ή σο Παξζελψλα ελδερνκέλσο ζα πξνζπαζνχζαλ λα ηαπηίζνπλ απηφ

πνπ αληηθξίδνπλ κε αλάινγα πξφηππα απφ ηνπο δηθνχο ηνπο πνιηηηζκνχο γηα λα κπνξέζνπλ

λα ην θαηαηάμνπλ θαη λα ην αλαγλσξίζνπλ (γεγνλφο πνπ είλαη ζχκθσλν κε ηηο δηαδηθαζίεο

κάζεζεο πνπ απνδερφκαζηε φηη ηζρχνπλ γηα φινπο ηνπο αλζξψπνπο24) Θα θαζηζηνχζε φκσο

ην παξαπάλσ γεγνλφο ηνπο πνιηηηζκνχο απηψλ ησλ αλζξψπσλ θαηψηεξνπο ή ππνδεέζηεξνπο

απφ ηνλ πνιηηηζκφ πνπ παξήγαγε ην ζπγθεθξηκέλν έξγν Αλ θάπνηνο απφ εκάο κεηέβαηλε ζην

ρψξν δξάζεο απηψλ ησλ αλζξψπσλ ζα αληηκεηψπηδε ηηο ίδηεο δπζθνιίεο γηα λα πξνζαξκν-

ζηεί ή λα δξαζηεξηνπνηεζεί ζε έλα πεξηβάιινλ (βιέπε πιαίζην - context) πνπ ζα ήηαλ μέλν

θαη ελδερνκέλσο ερζξηθφ γηα ηνλ αδαή είλαη πξνθαλέο φηη ε επηβίσζε ζηνλ Αξθηηθφ Θχθιν

ή ζηηο αθξηθαληθέο δνχγθιεο απαηηεί δηαθνξεηηθνχ ηχπνπ δεμηφηεηεο γλψζεηο θαη πνιηηηζκηθφ

θφξην απφ ηελ επηβίσζε ζηε Λέα Τφξθε ή ηελ μελάγεζε ζην MoMA θαη φηη νπνηνζδήπνηε

θνξέαο άιινπ πνιηηηζκηθνχ θφξηνπ δελ ζα έβιεπε θαλ απηά πνπ νη απηφρζνλεο θάηνηθνη απ-

ηψλ ησλ πεξηνρψλ έρνπλ κάζεη λα αλαγλσξίδνπλ θαη λα laquoδηαβάδνπλraquo επζχο ακέζσο απφ ηε

γέλλεζή ηνπο

2 Σν παξαπάλσ πξναπαηηνχκελν ζα απαηηνχζε κηα επίζεο νηθνπκεληθή δηαρξνληθή θαη

αδηακθηζβήηεηε αλαγλψξηζε απφ ηνπο πάληεο πάληα θαη παληνχ ησλ θξηηεξίσλ αιιά θαη

ηεο δηαδηθαζίαο κε ηα νπνία ζα γηλφηαλ απηή ε ηεξαξρηθή αμηνιφγεζε ηεο ηέρλεο πνηνο πσο

θαη κε πνηα θξηηήξηα ζα απνθαζίζεη πνηα ηέρλε είλαη laquoπςειήraquo θαη πνηα φρη

3 Αλ ίζρπαλ ηα δχν πξψηα πξναπαηηνχκελα ζα ήηαλ απαξαίηεην λα παξαδερηνχκε φηη νη

παξαγσγνί πνιηηηζκνί ππφθεηληαη απαξαίηεηα ζε κηα αλάινγε αμηνινγηθή ηεξάξρεζε αθνχ

δελ ζα ήηαλ ζχκθπην κε ηε ινγηθή ησλ παξαπάλσ ην λα ππάξρεη παξαγσγή πςειήο ηέρλεο

απφ έλαλ ιηγφηεξν ή κε πςειφ πνιηηηζκφ αιιά θαη ην αληίζηξνθν φκσο ε ελδερφκελε

ζπνπδαηφηεηα ήθαη βαξχηεηα ελφο ζπγθεθξηκέλνπ πνιηηηζκηθνχ επηηεχγκαηνο δελ θαζηζηά

απηνδηθαίσο ηνλ παξαγσγφ πνιηηηζκφ ηνπ θαη ζε ηεξαξρηθά πςειφηεξε ζέζε απφ άιινπο πν-

24 Ζ κάζεζε κπνξεί λα γίλεη αληηιεπηή σο ε δηεξγαζία θαηά ηελ νπνία γίλεηαη αμηνπνίεζε πξνεγνχ-

κελσλ εξκελεπηηθψλ ζρεκάησλ πξνθεηκέλνπ λα δνκεζεί έλα λέν εξκελεπηηθφ ζρήκα laquoηνπ λνήκαηνο ησλ ε-

κπεηξηψλ ελφο αηφκνπ πξνθεηκέλνπ λα ην ρξεζηκνπνηήζνπκε σο νδεγφ γηα κειινληηθή δξάζεraquo -βι Λ Γ Α-

ζαλαζφπνπινο Δθαξκφδνληαο ηε Μεηαζρεκαηίδνπζα Μάζεζε ζην κάζεκα ηεο Ιζηνξίαο Αζήλα 2012 (Δη-

ζήγεζε ζηελ ηξηήκεξε Παηδαγσγηθή θαη Γηδαθηηθή Πξφζζεηε Δπηκφξθσζε Δθπαηδεπηψλ ΠΛ [ΔΔΠΛ

120]) - (httpcretaadulteducgrblogp=572)


17

ιηηηζκνχο αθνχ ν θάζε πνιηηηζκφο έρεη δηαθξηηά θαη ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά - θαη αλάγθεο

γηα λα θαιχςεη επίζεο (θαη θπξίσο) αλ αμηνινγήζνπκε ηνπο πνιηηηζκνχο (αλαγθαζηηθά) θαηrsquo

αλαινγία κε ηελ αμηνιφγεζε ηεο ηέρλεο ζχκθσλα κε ηνπο παξαπάλσ laquoθαλφλεοraquo ζα πξέπεη

λα βξεζεί κηα δηαθνξεηηθή απάληεζε ή λα επηλνεζεί έλαο άιινο laquoθαλφλαοraquo πνπ ζα δηθαηνιν-

γεί ηελ laquoεμαίξεζεraquo ηεο χπαξμεο ηνπ θαηλνκέλνπ παξαγσγψλ πνιηηηζκψλ laquoπςειψλraquo πνιηηη-

ζκηθψλ επηηεπγκάησλ πνπ ηαπηφρξνλα επηδεηθλχνπλ κηα βαζηά αληηαλζξψπηλε δξάζε (αλά-

ινγα δείγκαηα έρνπλ λα επηδείμνπλ φινη νη laquoπςεινίraquo πνιηηηζκνχ απφ ηελ αξραηφηεηα κέρξη

ηηο κέξεο καο) ησλ νπνίσλ δείγκαηα δελ δηαθαίλνληαη ηνπιάρηζηνλ πξνο ην παξφλ

4 Δλ νιίγνηο (θαη γηα λα κελ πιαηεηάζσ) ζα ήηαλ απαξαίηεην γηα λα ηζρχνπλ ηα παξαπάλσ

(ηα νπνία ζα έπξεπε λα ηζρχνπλ αλαγθαζηηθά φια ηαπηνρξφλσο) λα θαηαιακβάλνπλ ηε ζέζε

laquoθαλφλσλraquo θαζνιηθήο θαη αλεμαίξεηεο ηζρχνο - αιιά ηέηνηνη laquoθαλφλεοraquo κφλνλ νη θαλφλεο

ηεο Φχζεο κπνξνχλ λα είλαη (θαη απηνί αθφκα δηαηεξνχλ ηελ ηζρχ ηνπο φπσο ηε γλσξίδνπκε

εληφο ζπγθεθξηκέλνπ πιαηζίνπ)

Ζ πξαγκαηηθφηεηα φκσο γηα ηελ Σέρλε (φπσο θαη γηα ηελ Δπηζηήκε) είλαη πνιχ πην απιή

αλ θαη φρη πάληα απηνλφεηε ν θάζε πνιηηηζκφο δηαζέηεη ηελ Τέρλε (θαη ηελ Δπηζηήκε)25 πνπ

θαιχπηεη ηηο αλάγθεο ηνπ - δειαδή απηή πνπ ηνπ laquoρξεηάδεηαηraquo Αλ δελ ίζρπε ην παξαπάλσ

δελ ζα ππήξραλ ηζηνξηθά θαηλφκελα φπσο ε Αζηηθή ε Γεσξγηθή θαη ε Βηνκεραληθή Δπαλά-

ζηαζε ή ε Αλαγέλλεζε θαη ν Γηαθσηηζκφο26 ζε δηαθνξεηηθέο ηζηνξηθέο θάζεηο θαη πνιηηη-

ζκηθά - θνηλσληθά πιαίζηα ζα είραλ δεκηνπξγεζεί ζε κηα αδηάζπαζηε ρξνληθή αθνινπζία ή

θαη ηαπηφρξνλα απφ έλαλ πνιηηηζκφ ζε έλα δεδνκέλν θνηλσληθνπνιηηηζκηθφ πιαίζην Σν

ζρήκα είλαη πξνθαλέο ν θάζε πνιηηηζκφο (θνηλσλία) αλαπηχζζεη (ήθαη πξνζιακβάλεη) ηελ

ηέρλε θαη ηελ επηζηήκε πνπ απαηηνχληαη ή επαξθνχλ γηα λα θαιχπηνπλ ηηο δεδνκέλεο αλά-

γθεο ηνπ θαη αλάινγα κε ην θνηλσληθνπνιηηηζκηθφ πιαίζην πνπ έρεη δεκηνπξγήζεη ζε κηα δε-

δνκέλε ρξνληθή πεξίνδν Θαη γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ παξαπάλσ δελ απαηηείηαη -θαη δελ π-

θίζηαηαη σο laquoθπζηθήraquo- θακία αμηνινγηθή δηαδηθαζία παξά ηελ χπαξμε δηαδεδνκέλσλ α -

25 ια δειαδή ηα πνιηηηζκηθά επηηεχγκαηα πνπ laquoαπαηηείraquo ν θάζε πνιηηηζκφο γηα λα ιεηηνπξγεί

κε ηνλ ηξφπν πνπ θαιχπηεη ηηο ηδηαίηεξεο αλάγθεο ηνπ βαζηθφ παξάδεηγκα είλαη εθείλν ηεο Γιψζζαο

(ζην νπνίν ζα επαλέιζσ) φπσο θαη εθείλν ηεο Τερλνινγίαο θαη ηεο Καηλνηνκίαο 26 Ζ αλαθνξά ηζηνξηθψλ θαηλνκέλσλ θπξίσο ηνπ laquoδπηηθνχraquo πνιηηηζκνχ δελ ζπλεπάγεηαη θακία

ππφξξεηε αμηνινγηθή θξίζε αλαθέξνληαη σο πεξηζζφηεξν γλσζηά παξαδείγκαηα -έζησ θαη αλαθνξη-

θά- ζην κέζν αλαγλψζηε Άιισζηε θαηλφκελα φπσο ε Αλαγέλλεζε δελ δεκηνπξγήζεθαλ απφ έλαλ

πνιηηηζκφ θαη δελ εκθαλίζηεθαλ ζε έλαλ ηφπν νχηε αθνξνχζαλ κία θνηλσλία αληηζέησο εκθαλίζηε-

θαλ αλαπηχρζεθαλ θαη εμαπιψζεθαλ ζε δηαθνξεηηθνχο γεσγξαθηθνχο ηφπνπο απφ φρη θαη ηφζν φκνη-

νπο (φπσο ίζσο ππάξρεη ε πεπνίζεζε) πνιηηηζκνχο πξνζιακβάλνληαο ζπλζέηνληαο θαη νκνγελν-

πνηψληαο ή επαλ-αλαθαιχπηνληαο ζηνηρεία πξνγελέζηεξσλ ή δηαθνξεηηθψλ θνηλσληθνπνιηηηζκηθψλ

πιαηζίσλ


18

ηζηνξηθψλ αληηεπηζηεκνληθψλ θαη εληέιεη αλφεησλ αληηιήςεσλ πεξί αλσηεξφηεηαο ή δηα-

ρσξηζκνχ ησλ πνιηηηζκψλ (δειαδή ησλ πιεζπζκηαθψλ νκάδσλ ή ιαψλ - θνξέσλ ηνπο) φινη

νη πνιηηηζκνί έρνπλ ηελ ίδηα θαηαζηαηηθή αμία κε δεδνκέλν φηη εμεηάδνληαη εληφο ηνπ ζπγθε-

θξηκέλνπ πιαηζίνπ ζην νπνίν πθίζηαληαη θαη φρη ζπγθξηηηθά κεηαμχ ηνπο (θάηη γηα ην νπνίν

δελ ππάξρεη θαλέλαο νπζηαζηηθφο ιφγνο θαη ην νπνίν ζην παξειζφλ νδήγεζε ζε νινθαπηψ-

καηα εζλνθαζάξζεηο θαη εγθιήκαηα θαηά ησλ αλζξψπσλ)

Απφ ηα παξαπάλσ πξνθχπηνπλ δχν βαζηθά ζπκπεξάζκαηα

1 δελ κπνξεί λα πθίζηαηαη θαλέλαο θπζηθφο δηαρσξηζκφο ή ηεξάξρεζε ζηελ ηέρλε ηέ-

ηνηνη πνπ λα θαζηζηνχλ θάπνηα δείγκαηά ηεο laquoαλψηεξαraquo απφ θάπνηα άιια παξά κφλνλ ζε

ζπγθεθξηκέλν πιαίζην θαη κε ζπγθεθξηκέλα θαλνληζηηθά θξηηήξηα ηα νπνία φκσο παξακέ-

λνπλ απνιχησο ζρεηηθά θαη ππνθεηκεληθά

2 επεηδή δελ ππάξρεη θακία laquoθπζηθήraquo ηαπηφηεηα ζηελ ηέρλε ή ζηνπο παξαγσγνχο πν-

ιηηηζκνχο ηεο αιιά πξνζδηνξίδεηαη απφ ην πθηζηάκελν θάζε θνξά πιαίζην κε επηλνεκέλα

αλζξψπηλα θξηηήξηα ηα νπνία ππφθεηληαη ζε ζπλερείο αλαζεσξήζεηο θαη αιιαγέο είλαη απφ-

ιπηα θπζηνινγηθή (αλ φρη θαη επηδεηνχκελε) ε κεηαθνξά θαη πηνζέηεζε ή αληαιιαγή πνιηηη-

ζκηθψλ επηηεπγκάησλ κεηαμχ ησλ δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ (αιιά θαη ζην εζσηεξηθφ ελφο

πνιηηηζκνχ απφ δηαθνξεηηθέο πνιηηηζκηθέο νκάδεο νη νπνίεο κπνξεί λα ηνλ απαξηίδνπλ) ρσ-

ξίο λα ηίζεηαη δήηεκα αιιαγήο ή αιινίσζεο νπνηαζδήπνηε πνιηηηζκηθήο ή άιιεο ηαπηφηεηαο -

πνπ έηζη θαη αιιηψο δελ ππάξρεη παξά κφλνλ σο αλζξψπηλε επηλφεζε27

Κε δεδνκέλα ηα παξαπάλσ θαίλεηαη φηη θαηαξξίπηνληαη φια ηα αληηεπηζηεκνληθά θαη

ηζηνξηθά αζηήξηθηα επηρεηξήκαηα πεξί laquoεζληθήοraquo ή laquoπνιηηηζκηθήοraquo ηαπηφηεηαο πεξί laquoαλσ-

ηεξφηεηαοraquo ελφο πνιηηηζκνχ έλαληη άιισλ θαη ζπλαθφινπζα -γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο αλα ρεί-

ξαο εξγαζίαο- πεξί ηεο χπαξμεο laquoπςειήοraquo θαη laquoθαηψηεξεοraquo ηέρλεο

27 Δλδεηθηηθά βι Eric Hobsbawm θαη Terence Ranger (επηκ) Η επηλφεζε ηεο παξάδνζεο Θε-

κέιην Αζήλα 2004


2

Ι Γενικό πλαίζιο παραδοτών και ζσμβάζεφν

ΗΗ ηηέέρρλλεε ααππννηηεειιεείί έέλλαα ααππφφ ηηαα ππννιιηηηηηηζζκκηηθθάά εεππηηηηεεχχγγκκααηηαα ηηννππ ααλλζζξξψψππννππ Απηφο ν νξηζκφο ηεο

ηέρλεο πνπ είλαη θαη ν κφλνο ν νπνίνο κπνξεί λα απνδψζεη ηα νπζηψδε ραξαθηεξηζηηθά ηεο

σο (απνθιεηζηηθά θαη αλαληίξξεηα) έιινγεο ελαζρφιεζεο θαηεπζχλεη εμ ππαξρήο ην ζπιιν-

γηζκφ πξνο ηελ εμέηαζε ησλ ηξφπσλ κε ηνπο νπνίνπο απηφ ην πνιηηηζκηθφ επίηεπγκα δεκη-

νπξγείηαη σο επίηεπγκα απαηηεί θάπνηα έιινγε θπζηθή χπαξμε (άλζξσπνο) πνπ ζα ην επη-

ηχρεη σο πνιηηηζκηθφ απαηηεί έλα θνηλσληθνπνιηηηζκηθφ πιαίζην εληφο ηνπ νπνίνπ ζα επηλν-

εζεί θαη ζα δεκηνπξγεζεί θαη ην νπνίν (πιαίζην) ζα ην απνδερηεί σο έρεη ή ηξνπνπνηψληαο

θαη πξνζαξκφδνληάο ην ή ζα ην απνξξίςεη

Κε απηέο ηηο πξψηεο επηζεκάλζεηο ακέζσο θαζίζηαληαη θαηαλνεηά ηα εμήο

i δελ κπνξεί λα ππάξμεη laquoηέρλεraquo είηε ηέρλε ρσξίο ηελ αλζξψπηλε παξνπζία (θαη

άξα δελ κπνξεί λα ππάξρεη θαλέλα έξεηζκα ζνβαξφηεηαο ζε κεηαθπζηθέο θαη

ελνξαηηθέο ηδενιεπηηθέο αληηιήςεηο γηα παξάδεηγκα ε κνπζηθή κπνξεί λα νξη-

ζηεί κφλνλ σο δεκηνπξγία ήθαη παξάζεζε ήρσλ νξγαλσκέλσλ απφ ηνλ αλζξψ-

πηλν εγθέθαιν νη νπνίνη (ήρνη) πξννξίδνληαη λα εθιεθζνχλ (λα laquoαθνπζηνχλraquo)

σο κνπζηθή2 - γηα λα ηειεηψλνπκε επζχο εμαξρήο κε ηηο -αξθνχλησο- laquoπνηεηη-

θέοraquo αιιά εμφθζαικα επηζηεκνινγηθά αζηήξηθηεο θαη θαιιηηερληθά αλνχζηεο

laquoαπφςεηοraquo πεξί κνπζηθήο ηεο θχζεο αξκνλίαο ησλ ζθαηξψλ θιπ)3 ήδε ην

2 Γηφηη ππάξρνπλ θαη ήρνη νη νπνίνη δεκηνπξγνχληαη ή νξγαλψλνληαη απφ ηνλ αλζξψπηλν εγθέ-

θαιν αιιά δελ πξννξίδνληαη λα εθιεθζνχλ (λα laquoαθνπζηνχλraquo) σο κνπζηθή - βι ηελ πνιχ ελδηαθέ-

ξνπζα ζπδήηεζε laquoCollideCERN κε Ήρν Κνπζηθή θαη ζφξπβνοraquo πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζηε ηέγε

Γξακκάησλ θαη Σερλψλ ηελ 5 Λνεκβξίνπ 2013 (httpswwwyoutubecomwatchv=fE9keKnCPLw) 3 Άιισζηε αλ δελ είρε ππάξμεη ν αλαγελλεζηαθφο λενπιαησληζκφο (πνπ πξνέθπςε επίζεο εμαη-

ηίαο θαη εληφο ελφο ζπγθεθξηκέλνπ θνηλσληθνπνιηηηζκηθνχ πιαηζίνπ) θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ νπνίνπ νη

επξσπαίνη δηαλνεηέο ηεο πεξηφδνπ ήξζαλ ζε επαθή κε έξγα δηαθνξεηηθά απφ ην επηθξαηψλ αξηζηνηε-

ιηθφ παξάδεηγκα θαη ηελ αξηζηνηειηθή γξακκαηεία (θπξίσο δειαδή κε ηελ ππζαγφξεηα -καζεκαηηθή-

θαηαλφεζε ηνπ θφζκνπ) ελδερνκέλσο λα κελ γλσξίδακε φζα γλσξίδνπκε γηα ηελ ππφινηπε πλεπκαηη-

θή παξαγσγή ηεο θιαζηθήο πεξηφδνπ Βέβαηα ήδε ζην πιαίζην ηνπ νπκαληζκνχ ε καζεκαηηθνπνίεζε

ηεο θχζεο δηνιίζζεζε ζε έλαλ άθξαην κπζηηθηζκφ πνπ παξά ηηο πεξί ηνπ αληηζέηνπ απφςεηο ελ πνι-

ινίο δηαηεξείηαη αθφκα (βι γηα παξάδεηγκα ηελ δηαζθεδαζηηθή φζν θαη δηαλνεηηθά επηθίλδπλε ζεσξία

ησλ laquoιεμαξίζκσλraquo θαη άιιεο αλαιφγνπ ειαθξφηεηαο αλνεηίδνπζεο ζεσξίεο) ε απηφ ην πιαίζην α-

θφκα θαη ν πνιχο Johannes Kepler (1571 - 1630) ζην έξγν ηνπ Harmonice mundi (Η αξκνληθή ηνπ

θφζκνπ) [1619] εθηφο απφ ηελ δηαηχπσζε ηνπ Τξίηνπ Νφκνπ ηνπ επηρεηξνχζε θαη έλαλ ζπλδπαζκφ ηεο

καζεκαηηθήο ζρέζεο ησλ πιαλεηηθψλ ηξνρηψλ κε ππζαγφξεηεο κπζηηθηζηηθέο εηθαζίεο ζρεηηδφκελεο κε

ηε κνπζηθή () ε νπνία ερεί θαηά ηελ θίλεζε ησλ πιαλεηψλ Βι ζρεη Πεξηθιήο Βαιιηάλνο Οη Δπη-

ζηήκεο ηεο Φχζεο θαη ηνπ Αλζξψπνπ ζηελ Δπξψπε η Βrsquo laquoΖ Δπηζηεκνληθή Δπαλάζηαζε θαη ε Φηιν-

ζνθηθή Θεσξία ηεο Δπηζηήκεο Αθκή θαη Τπέξβαζε ηνπ Θεηηθηζκνχraquo 2ε εθδ ΔΑΠ Πάηξα 2008


3


















απηφ
















4





































ζπλέρεηα


5







































είηε ηέρλε


6





































7





































8





































9














































10



ρληθψλ





νπ14






























11







































12










































13












































14









































15



































16





































17



































πιαηζίσλ


18



























3


















απηφ
















4





































ζπλέρεηα


5







































είηε ηέρλε


6





































7





































8





































9














































10



ρληθψλ





νπ14






























11







































12










































13












































14









































15



































16





































17



































πιαηζίσλ


18



























4





































ζπλέρεηα


5







































είηε ηέρλε


6





































7





































8





































9














































10



ρληθψλ





νπ14






























11







































12










































13












































14









































15



































16





































17



































πιαηζίσλ


18



























5







































είηε ηέρλε


6





































7





































8





































9














































10



ρληθψλ





νπ14






























11







































12










































13












































14









































15



































16





































17



































πιαηζίσλ


18



























6





































7





































8





































9














































10



ρληθψλ





νπ14






























11







































12










































13












































14









































15



































16





































17



































πιαηζίσλ


18



























7





































8





































9














































10



ρληθψλ





νπ14






























11







































12










































13












































14









































15



































16





































17



































πιαηζίσλ


18



























8





































9














































10



ρληθψλ





νπ14






























11







































12










































13












































14









































15



































16





































17



































πιαηζίσλ


18



























9














































10



ρληθψλ





νπ14






























11







































12










































13












































14









































15



































16





































17



































πιαηζίσλ


18



























10



ρληθψλ





νπ14






























11







































12










































13












































14









































15



































16





































17



































πιαηζίσλ


18



























11







































12










































13












































14









































15



































16





































17



































πιαηζίσλ


18



























12










































13












































14









































15



































16





































17



































πιαηζίσλ


18



























13












































14









































15



































16





































17



































πιαηζίσλ


18



























14









































15



































16





































17



































πιαηζίσλ


18



























15



































16





































17



































πιαηζίσλ


18



























16





































17



































πιαηζίσλ


18



























17



































πιαηζίσλ


18



























18


























Η πρόσληψη του παρελθόντος μέσα από τα έργα Τέχνης

Documents