PO DRUGIEJ STRONIE...PO DRUGIEJ STRONIE...

RapoRty pRzyjaciół – aRcheologów dla wojtka cholewy „jonesa”

po d

Ru

giej s

tRo

nie... R

ap

oR

ty pR

zy

jac

iół –

aR

ch

eolo

gó

w d

la wo

jtka c

ho

lewy „j

on

esa”

(...) Wojtek Cholewa, który w czasie swych pierwszych praktyk wykopaliskowych w Jakuszowicach otrzymał pseudonim „Jo-nes”, był osobą niezwykle barwną i sympa-tyczną. Niespokojny duch, niepowtarzalny przyjaciel, szlachetny i życzliwy, odważny człowiek. Przeżywanie wraz z nim licznych przygód i podróży pozostanie dla nas, Jego przyjaciół, jednym z najciekawszych do-świadczeń młodości.

(...) Jones pasjonował się zwłaszcza paleolityczną sztuką naskalną. Pracę magisterską na ten temat obronił w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego 1 kwietnia 2004 roku.

(...) Niniejszą książkę chcemy potraktować jako hołd, ale także naszą opowieść dla Niego – opowieść z wątkami, które musiałby znać, gdyby żył. Pamiętając o zainteresowaniach Wojtka, staraliśmy się nawiązać do nich tematycznie, co nie było trudne przy Jego hory-zontach myślowych czy dokonaniach podróżniczych. Wojtek wędrował po trzech konty-nentach, stąd w niniejszym tomie zamieszczamy artykuły na temat archeologii Azji oraz Afryki czy też dotyczące prehistorii Irlandii i innych krajów europejskich.

ISBN 978-83-931345-2-6

linie grzbietu

okladka.indd 1 2011-12-13 13:27:14

Pękowice 2011

Po drugiej stronie...Raporty przyjaciół-archeologów

dla Wojtka Cholewy „Jonesa”

Po drugiej stronie...Raporty przyjaciół-archeologów

dla Wojtka Cholewy „Jonesa”

Pod redakcją Karola Dzięgielewskiego i Łukasza Oleszczaka

Artykuły opiniowali do druku: dr hab. Krzysztof Sobczyk, prof. UJ (s. 9–38, 39–65), prof. dr hab. Krzysztof Ciałowicz (s. 67–75), dr hab. Wojciech Blajer, prof. UJ (s. 77–87, 89–99, 141–156), prof. dr hab. Jan Chochorowski (s. 101–139, 157–170), prof. dr hab. Renata Madyda-Legutko (s. 171–194), dr hab. Jacek Poleski, prof. UJ (s. 195–206)

Tłumaczenia angielskie: redakcja i autorzyLayout: Magdalena DzięgielewskaSkład i łamanie: Magdalena DzięgielewskaKorekta: Łukasz Oleszczak, Karol Dzięgielewski, Joanna Sygut-Wierzbicka

Na okładce wykorzystano zdjęcie lodowca Mazhoi Bash, wykonane podczas wyprawy ałtajskiej z udziałem Wojtka w 2004 r. (fot. Ł. Oleszczak), a także figury antropomorficzne ze stanowiska rytów naskalnych w Kalbak Tash na Ałtaju (za: V. Kubarev, Naskalnoe iskusstvo Altaya, Novosibirsk 2003)

Druk książki sfinansowano częściowo dzięki wsparciu Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad s.j. oraz Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego

Copyright: Wydawnictwo i Pracownia Archeologiczna PROFIL Magdalena Dzięgielewska

Nakład 300 egz.

ISBN 978-83-931345-2-6

Wydawnictwo i Pracownia Archeologiczna PROFIL Magdalena Dzięgielewskaul. Jurajska 23 32-087 Pękowicewww.pracowniaprofil.ple-mail: profil@pracowniaprofil.pl

Zamiast wstępu

Wyobrażenia antropomorficzne w sztuce naskalnej europejskiego paleolitu w świetle interpretacji szama-nistycznych (Anthropomorphic representations in rock art of the European Paleolithic in the light of shamanistic interpretations)

Analiza technologiczna procesu obróbki krzemiennej na stanowisku pracownianym kultury świderskiej I/81 w Gojściu, pow. Pajęczno, przy zastosowaniu metody składanek (Technological analysis of flint processing on the Swiderian culture site I/81 in Gojść, Pajęczno District, by means of refitting method)

Neolityczne puchary libacyjne z północno-wschodniej Afryki (Neolithic caliciform beakers from north-eastern Africa)

Kamienna buława z okolic Chęcin w woj. świętokrzy-skim (Stone mace from the vicinity of Chęciny in the Świętokrzyskie Province)

Wykorzystanie rozgrzanych kamieni jako transmitorów ciepła na stanowiskach typu burnt mound w Irlandii (The use of hot stones as heat transmitters on burnt mound sites in Ireland)

Moczydła do lnu? Nowa hipoteza dotycząca funkcji jam szczelinowych (Schlitzgruben) z epoki brązu i żelaza (Flax-retting pits? New hypothesis concerning the function of the ‘slits’ [Schlitzgruben] from the Bronze and Iron Age)

Zagadnienie wtórnego przepalenia ceramiki grobowej kultury pomorskiej na przykładzie stanowisk z północ-no-wschodniej części regionu radomskiego (Secondarily

5

9

39

67

77

89

101

Spis treści

Wojciech Cholewa

Agnieszka Klimek

Anna Longa

Sławomir Chwałek

Przemysław Wierzbicki

Karol Dzięgielewski

Ireneusz Miraś

Łukasz Oleszczak

Daniel Czernek,Kinga Ryba

Dariusz Niemiec

burnt burial pottery of the Pomeranian culture as exempli-fied by the cemeteries from north-eastern part of Radom region)

Migracja plemienia Jüeczy na tle dziejów Azji Centralnej i Środkowej okresu huńsko-sarmackiego (Migration of the Yuezhi tribe against the background of history of Central and Middle Asia in Hunno-Sarmatian period)

Ochrona czy opieka nad dziedzictwem archeologicz-nym? Działania badawczo-konserwatorskie a realizacja inwestycji gminnych (Archaeological heritage - protection or care? Preservation and research challenges posed by development of communal infrastructure)

Czy Konrad Mazowiecki grał w szachy na Wawelu? (Did Konrad of Mazovia play chess at the Wawel?)

141

157

171

195

Did Konrad of Mazovia play chess at the Wawel? The article attempts to verify theo-ries and opinions concerning the chronology and origins of an anthropomorphic chess figurine (castle?) discovered in 1912 in Cracow-Stradom within the soil and debris re-moved from the Wawel. The detailed analysis allowed the author to identify the figurine in question as an imitation of similar products, attested in archaeological record over vast territory, from British Isles, through Norway to Byelorus. However, the Cracovian figurine reveals some local features and possibly represents a Mazovian warrior with a pavise shield. In Poland, this kind of shields appeared for the first time in 1228 on the seal of Konrad the First (duke of Mazovia). One can conclude, therefore, that the figurine from Cracow originates most probably from the 1st half of the 13th century and was manufactured in Mazovia or adjacent parts of Ruthenia (Volhynian Polesia?). It may have been commisioned by Konrad of Mazovia, who twice resided in the Wawel castle as

a ruler of capital Cracow.

Dariusz Niemiec

Czy Konrad Mazowiecki grał w szachy na Wawelu?

W 1912 r. w Krakowie przy okazji zasypywania dawnego obniżenia terenu w rejonie ul. Koletek na Stradomiu znaleziono unikatową figurkę szachową przedstawiającą średniowiecznego wojownika (ryc. 1; 2; Jamka 1960, 5; por. De-metrykiewicz 1914, X; Jamka 1963, 209; Radwański 1975, 245; Żygulski 1975, 94; Nowakowski, Orłowski 1984, 84; Sachs 1984, 37; 1985, 105; Zaitz 2001, ryc. 4; Мядзведзева 2005, 16; Sarnecki, Nicole 2008, 42). Z relacji odkrywców – inż. Jana Zarzyckiego i prof. Włodzimierza Demetrykiewicza – wynika jedno-znacznie, że zabytek ten w rzeczywistości pochodzić musi z terenu wzgórza wawelskiego, gdyż na Stradomiu odkryty został „na wtórnym złożu”, w obrębie nasypowych warstw gruzu wywiezionych z Wawelu (Jamka 1960, 5; 1963, 209; Nowakowski, Orłowski 1984, 84; Sachs 1984, 37; 1985, 105; Zaitz 2001, 119, ryc. 4; Wachowski, Witkowski 2005, 76).

Pochodzący z Wawelu1 zabytek miał postać figurki z atrybutami wojownika, wykonanej najprawdopodobniej z kości słoniowej (ryc. 1; 2; Demetrykiewicz 1914, X; Jamka 1960, 5–6; 1963, 209; Radwański 1975, 245; Żygulski 1975, 94; 1 Podkreślić należy fakt, że Wojtek Cholewa („Jones”) należał do wielkich entuzjastów gry w szachy. Wawelska problematyka artykułu stanowi też aluzyjne nawiązanie do pewnej wspólnej studenckiej „przygody wawelskiej” z udziałem ŚP. Wojtka Cholewy, Kol. Karola Dzięgielewskiego i autora arty-kułu.

196 Dariusz Niemiec

Sachs 1985, 105; Hensel 1987, 703, ryc. 524:1; Wachowski, Witkowski 2005, 76; Sarnecki, Nicole 2008, 42). Wojownika przedstawiono w niej w pełnym rynsztunku bojowym z hełmem na głowie, ubranego w długą fałdzistą szatę z rękawami i rozcięciem z przodu (ryc. 1, 2; Jamka 1960, ryc. 1a–d; 1963, ryc. 94; Kajzer 1976, 140, ryc. 28e; Sachs 1985, ryc. 1, 2; Nowakowski, Orłowski 1984, rys. 1a–b; Zaitz 2001, ryc. 4; Wachowski, Witkowski 2005, ryc. 9a). W pra-wej ręce trzymał miecz oparty o ramię, w lewej tarczę, która zasłaniała tors. Na pasie zawieszona była pochwa krótkiego miecza lub puginału oraz rodzaj młotkowatego toporka (tzw. toporek rycerski), a także sakwa. Monolityczny hełm na głowie figurki o stożkowatej formie nie posiadał zwieńczenia w postaci tulejki. Obręcz szyszaka wyrzeźbiona została jako rodzaj stosunkowo wąskiej taśmy, na której „zawieszony” został kolczysty czepiec z wycięciem na twarz, który osłaniał też szyję, ramiona i część torsu. Konstrukcję tego ochronnego kołnierza jako kolczugi przedstawiono schematycznie przy pomocy kolistych zagłębień z zaznaczonym środkiem. Pod kołnierzem wyrzeźbiono łuski pance-rza, w sumie trzy rzędy sięgające poniżej pasa. Prostokątna tarcza z wypukłą listwą pośrodku trzymana przez wojownika, to rodzaj tzw. małej pawęży (Żygul-ski 1975, 94; Nowakowski 1980, 113, przyp. 9; Nowakowski, Orłowski 1984, 84; Wachowski, Witkowski 2005, 77). Według R. Jamki wysokość figurki dochodzić mogła do 8 cm (Jamka 1960, 6; Sachs 1985, 105). W zestawie średniowiecznych szachów figurka wojownika w pełnym uzbrojeniu pełniła najczęściej funkcję wieży, ewentualnie pionka (por. Pastoureau 1983, 103–104). Bezpośrednio po odkryciu średniowieczna figurka szachowa ze Stradomia przechowywana była w Muzeum Archeologicznym w Krakowie, ale zaginęła w czasie II wojny świa-towej w wyniku rabunku dokonanego przez okupantów hitlerowskich (Jamka 1960, 5; 1963, 209; Sachs 1984, 37; 1985, 105; Sarnecki, Nicole 2008, 42).

R. Jamka, na podstawie stosunkowo wąskiego wyboru analogii ikonograficz-nych do poszczególnych detali uzbrojenia przedstawionych na szachowej figurce wojownika (m.in. w odniesieniu do sceny z kwater tzw. drzwi nowogrodzkich i monety Jaksy z Kopanika – Jamka 1960, 7–9, ryc. 2–5), doszedł do wniosku, że zabytek znaleziony na Stradomiu należy datować na XII w., być może na 3. ćwierć XII w. (Jamka 1960, 9; podobne datowanie w: Kajzer 1976, 140, ryc. 28e; Sachs 1984, 37; 1985, 105; Zaitz 2001, 119, ryc. 4). Z. Żygulski bez podania żadnych ar-gumentów przypuszczał, że „stradomska” figurka wojownika wykonana została w XIII w. (Żygulski 1975, 94). R. Sachs powiązał zabytek krakowski z grupą skan-dynawskich figur szachowych powstałych pod koniec XII w. (Sachs 1984, 37; 1985, 105). A. Nowakowski i T.H. Orłowski zaproponowali dość znaczące prze-sunięcie datowania figurki odkrytej pod Wawelem na przełom XIII i XIV w., ze względu na przedstawioną w niej specyficzną formę tarczy określanej jako mała pawęż (Nowakowski, Orłowski 1984, 87–88; por. Radwański 1975, 245; Hensel 1987, 703, ryc. 524:1; Wachowski, Witkowski 2005, 76; Sarnecki, Nicole 2008, 42). Taka próba określenia chronologii krakowskiej figurki jest dość arbitralna, gdyż przy jej uzasadnieniu autorzy odwołują się tylko do jednego przedstawienia wojowników pruskich na głowicy kolumny zamku w Malborku, którą wykonać miano ok. 1300 r. (Nowakowski, Orłowski 1984, 87; por. Nowakowski 1980, 111–112, ryc. 11; 1994, 81, 143, ryc. 36). W zasadzie w końcowym wniosku

197Czy Konrad Mazowiecki grał w szachy...

bagatelizują archaiczną stylizację miecza, chociaż w innym miejscu przyznają, że na podstawie kryteriów typologicznych nie powinno się datować go później niż na schyłek XII w. (Nowakowski, Orłowski 1984, 86). W ostatecznej konkluzji uznali, że schematycznie przedstawiony miecz jest nieprzydatny w rozważa-niach nad chronologią figurki (ibidem, 88). Nawet po uwzględnieniu zjawiska schematycznej stylizacji miecza nie można jednak zupełnie zignorować faktu, że analogicznie ukształtowane miecze i inne szczegóły uzbrojenia (za wyjątkiem pawęży i czepca kolczego) występują jako detale figurek szachowych z końca XII w., które znaleziono na Hybrydach (por. Glenn 2003, 156–159, 172–177, ryc. L1: a, b, i, j, k; Caldwell, Hall, Wilkinson 2009, 161, fig. 6d, g; Robinson 2010, 26–27, ryc. 11, 12, 21). Ci sami autorzy przyznają, że „podobieństwo tych figur do zabytku krakowskiego, zarówno jeśli idzie o charakter, jak i rodzaj uzbrojenia, jest uderzające” (por. Nowakowski, Orłowski 1984, 88, rys. 1c). Należy jednak przyznać rację obu autorom, że przedstawiona w krakowskiej figurce pawęż jest elementem, który musi wskazywać na nieco młodszą metrykę powstania tego zabytku niż wiek XII i oznaczać konieczność nieznacznego przesunięcia jego datowania na 1. poł. XIII w. Najstarsze wyobrażenie pawęży znane jest z pieczęci pieszej Konrada Mazowieckiego z 1228 r., a następne, nieco młodsze, związane są też z mazowiecką linią książąt piastowskich i występują kolejno na pieczę-ciach Bolesława Mazowiecko-Sandomierskiego z lat 1229 i 1241, Kazimierza Konradowica Łęczycko-Kujawskiego z 1252, Siemowita Czersko-Mazowieckie-go z 1262, Siemomysła Inowrocławskiego z 1284, Wacława Płockiego z 1336, Trojdena Mazowieckiego z 1341 i Siemowita Mazowieckiego z 1343 r. (ryc. 3; Piekosiński 1899, 63, ryc. 49; Thordeman 1939, 272, ryc. 264, 265; Nadolski 1974, 168, ryc. 1–3; Żygulski 1975, 94; Kajzer 1976, 54, 62; Nowakowski 1980, 113; 1991, 103; Nadolski 1994, 134; Piech 1993, fot. 91, 93, 96; Sarnecki, Nicole 2008, 34). Pomimo stosunkowo szerokiej chronologii występowania pawęży, w Polsce co najmniej do XV, a na Litwie nawet do XVI w. (Nadolski 1974, 165; 1994, 134; Nowakowski 1980; Nowakowski, Orłowski 1984, 94), możliwe jest zawężenie i doprecyzowanie datowania krakowskiej figurki szachowej, gdyż należy jednocześnie uwzględnić bliskość stylistyczną do analogicznych figurek z końca XII w. znalezionych na terenach północnoeuropejskich. Oznaczać to musi, że przy określaniu czasu powstania tego zabytku należy przede wszystkim brać pod uwagę początki użytkowania tego typu tarcz, które w świetle obecnego stanu wiedzy pojawić się miały w 1. ćwierci XIII w. (przed rokiem 1228). Na tej podstawie można ostrożnie przyjąć wniosek, że figurka szachowa z krakowskie-go Stradomia wykonana została w 1. poł. XIII w.

Od samego momentu odkrycia romańska figurka wojownika z kości sło-niowej uznawana była za figurkę szachową (Demetrykiewicz 1914, X ; Jamka 1960, 6). R. Jamka przy określaniu funkcji zabytku zwrócił uwagę, że twórca przedmiotu nie wymodelował nóg, aby pozostawić szeroką podstawę dla pio-nowego ustawienia figurki (Jamka 1960, 6; Sachs 1985, 105). Krakowski badacz chronologię domniemanej figurki wawelskiej odnosił do 3. ćwierci XII w. (Jamka 1960, 7–9; Sachs 1984, 37; 1985, 105). R. Sachs podjął próbę powiązania za-bytku krakowskiego z grupą figur szachowych powstałych pod koniec XII w. na terenach objętych ekspansją osadnictwa skandynawskiego, które przedstawiać

198 Dariusz Niemiec

Ryc. 1. Późnoromańska figurka szachowa z kości słoniowej (?) przedstawiająca wojownika mazowieckiego z 1. połowy XIII w., znaleziona w Krakowie na Stradomiu przy ul. Koletek w nasypach pochodzących z Wawelu. Fot. za: Jamka 1960, ryc. 1a–dFig. 1. Late Romanesque chess figurine made of ivory (?) representing a Mazovian warrior from the 1st half of 13th century, found in Cracow-Stradom, Koletek Str., in the soil and debris removed from Wawel. Photo after Jamka 1960, fig. 1a–d

199Czy Konrad Mazowiecki grał w szachy...

Ryc. 2. Późnoromańska figurka szachowa – wieża (?) – z 1. połowy XIII w. znaleziona w Krakowie na Stradomiu przy ul. Koletek w nasypach

pochodzących z Wawelu. Rys. R. Ledwos (za: Jamka 1963, ryc. 94) Fig. 2. Late Romanesque chess figurine (castle?) found in Cracow-Stradom, Koletek Str., in the

soil and debris removed from Wawel. Drawing by R. Ledwos (after: Jamka 1963, fig. 94)

200 Dariusz Niemiec

miały wojów wikińskich, tzw. beserkerów (Sachs 1984, 37–38; 1985, 105). Najbardziej znaną grupą takich przedstawień jest zestaw figurek szachowych odkrytych w 1831 r. na wyspie Lewis w archipelagu Hybryd Zewnętrznych u wybrzeży Szkocji, wykonanych u schyłku XII w. z kłów morsa, najprawdopo-dobniej w rejonie norweskiego Trondheim (ryc. 4; 5; Pastoureau 1990, 31, ryc. 20–23; Glenn 2003, 149–153; Caldwell, Hall, Wilkinson 2009, 165, 168–171, 197; Robinson 2010, 5–11). Najciekawsze analogie do figurki znalezionej pod Wawelem stanowią dwie figurki pochodzące z tego słynnego szkockiego depo-zytu – jedna o wysokości 83 mm (nr inw. H.NS 29) i druga o wysokości 93 mm (nr inw. H.NS 118) – na których przedstawiono wikińskiego wojownika w spi-czastym hełmie, z mieczem uniesionym w prawej dłoni i korpusem osłoniętym tarczą o wydłużonym trójkątnym kształcie, trzymaną w lewej ręce (Pastoureau 1990, 31, ryc. 23; Glenn 2003, 176–177, ryc. L1k; Caldwell, Hall, Wilkinson 2009, 161, fig. 6d,g; por. Nowakowski, Orłowski 1984, 88, rys. 1c; Wachowski, Witkowski 2005, 77, ryc. 10; Robinson 2010, 26–27, ryc. 11, 12, 21). Produkcja takich elitarnych figurek szachowych z przedstawieniami antropomorficznymi udowodniona jest archeologicznie w odniesieniu do norweskiego stanowiska Bekkvika na wyspie Hitra, u wylotu fiordu, nad którym położone jest Tron-dheim (McLess 2001; McLess 2009, 315–317, ryc. 5; Caldwell, Hall, Wilkinson 2009, 165). Odkryto tutaj półfabrykat w postaci niedokończonej figurki króla szachowego, wykonanej z zębiny wieloryba, najprawdopodobniej kaszalota, a chronologię tego zabytku określono na XIII w. (ryc. 6; McLess 2001; McLess 2009, 317–319, przyp. 23, ryc. 6, 8). Większość tego typu skandynawskich znalezisk, w tym szachy z wyspy Lewis, wykonywana była jednak z ciosów morsa, które wraz z ciosami narwala należały do surowców pozyskiwanych na Grenlandii przez Wikingów w XII–XIII w. na masową skalę i importowanych do Europy za pośrednictwem norweskich portów w Bergen i Trondheim (Pa-

Ryc. 3. Pieczęcie książąt mazowieckich z wyobrażeniem paweży:a) pieczęć Konrada I Mazowieckiego z 1228 r. (za: Piekosiński 1899, s. 63, fig. 49)b) pieczęć Trojdena Mazowieckiego z 1341 r. (za: Thordeman 1939, s. 272, fig. 264)c) pieczęć Ziemowita Mazowieckiego z 1343 r. (za: Thordeman 1939, s. 272, fig. 265)Fig. 3. Seals of the Dukes of Mazovia, with depictions of parise:a) Konrad of Mazovia, seal from 1228 (after: Piekosiński 1899, 63, fig. 49)b) Trojden of Mazovia, seal from 1341 (after: Thordeman 1939, 272, fig. 264)c) Ziemowit of Mazovia, seal from 1343 (after: Thordeman 1939, s. 272, fig. 265)

201Czy Konrad Mazowiecki grał w szachy...

Ryc. 4. Zestaw wikińskich figurek szachowych z kłów morsa pochodzących ze schyłku XII w. i odkrytych w 1831 r. na wyspie Lewis w archipelagu Hybryd Zewnętrznych. Ze

zbiorów British Museum w Londynie. Fot. za: http://www.britishmuseum.org/Fig 4. Set of Viking Age chess figurines of walrus tusks originating from late

12th century, found at Lewis Island (Outer Hebrides). Collection of British Museum, London. Photo after http://www.britishmuseum.org/

Ryc. 5. Antropomorficzne figurki szachowe z wyspy Lewis z kolek-cji Museum of Scotland w Edynburgu. Fot. za: Glenn 2003

Fig. 5. Anthropomorphic chess figurines from Lewis Island from the collec-tion of Museum of Scotland, Edinburgh. Photo after: Glenn 2003

202 Dariusz Niemiec

stoureau 1990, 31, 24; Diamond 2007, 213–215; McLess 2009, 315; Robinson 2010, 57–63).

Antropomorficzne figurki szachowe w typie skandynawskim z XI–XII w. znane są również z obszaru państwa staroruskiego, zwłaszcza z terenów Bia-łorusi oraz Wołynia i Polesia wołyńskiego, m.in. z takich stanowisk jak Brześć nad Bugiem (Брест, Берестье), Grodno (Гродно), Wołkowysk (Волковыск) oraz Słuck (Слуцк) czy Łukoml (Лукомль) (ryc. 7; Пластыка Беларусі 1983, nr kat. 3–7; Звяруга et al. 2000, 484; Мядзведзева 2005, 14–20; 2006, 71; Кучинко et al. 2008, 141–149). Pionek w postaci piechura w lekkim uzbrojeniu (por. Pastoureau 1983, 103) odkryty został w Wołkowysku (ryc. 7A; Пластыка Беларусі 1983, nr kat. 4; Звяруга et al. 2000, 313, ryc. 82:3; Мядзведзева 2005, 19, ryc. 2:2; Кучинко et al. 2008, 148, ryc. 1:2). Figurki króla szachowego znaleziono w Brześciu nad Bugiem i Słucku (ryc. 7C; Пластыка Беларусі 1983, nr kat. 6; Звяруга et al. 2000, 484; Мядзведзева 2005, 14–16, ryc. 1; Кучинко et al. 2008, 145, tabl. XXVII:4; ryc. 1:1). Pojedyncza figurka hetmana (zwanego też fierce od perskiego słowa na oznaczenie wezyra – zob. Pastoureau 1983, 103) pochodzi z Łukomla (ryc. 7D; Пластыка Беларусі 1983, nr kat. 7; Звяруга et al. 2000, 484; Мядзведзева 2005, 16–17; ryc. 1:1; 2006, 71; ryc. 1:1, fot. 1;

Ryc. 6. Niedokończona figurka króla szachowego z zębiny kaszalota (?) z XIII w., odkryta na wyspie Hitra w rejonie norweskiego Trondheim. Fot. za: McLess 2009, fig. 6Fig. 6. Semi-finished chess king figurine made of sperm whale (?) dentine, 13th cent., discovered on Hitra Island in near Trondheim, Norway. Photo after: McLess 2009, fig. 6

203Czy Konrad Mazowiecki grał w szachy...

Кучинко, Охріменко, Савицький 2008, 147, ryc. 1:3). Zupełnie wyjątkową kategorię bierek szachowych reprezentują dwie figurki z przedstawieniem uzbrojonych wioślarzy-Waregów w łodzi, które odkryto w Grodnie i Wołko-wysku (ryc. 7B; Пластыка Беларусі 1983, nr kat. 2, 5; Звяруга, Каробушкіна, Лысенка, Штыхаў 2000, 313, ryc. 82:1,2; Мядзведзева 2005, 17–18 ryc. 2:3,4; Кучинко, Охріменко, Савицький 2008, 147–148; tabl. XXVII:5, ryc. 9). Używano ich na szachownicy najprawdopodobniej jako wież (por. Pastoureau 1983, 104; Кучинко, Охріменко, Савицький 2008, 147). W kontekście figurki krakowskiej zwrócić należy uwagę na fakt, że 4 figurki szachowe pochodzące z terenów białoruskich odkryte zostały na 3 stanowiskach (Grodno, Wołkowysk i Brześć nad Bugiem) zlokalizowanych bezpośrednio przy granicy z dzielnicą Polski należącą do książąt mazowieckich.

A. Nowakowski i T.H. Orłowski zwrócili słuszną uwagę, że w doprecyzowa-niu chronologii zabytku krakowskiego pomocna może być specyficzna forma przedstawionej na nim tarczy – tzw. małej pawęży – i w związku z tym dość ar-bitralnie, bo na podstawie jednej wybranej analogii, zaproponowali, aby datować go na przełom XIII i XIV w. (Nowakowski, Orłowski 1984, 84–88; podobnie datują zabytek: Radwański 1975, 245; Hensel 1987, 703, ryc. 524:1; Wachowski, Wit-kowski 2005, 77; Sarnecki, Nicole 2008, 42). Zignorowali przy tym jego oczywiste podobieństwa do figurek szachowych z końca XII w. pochodzących z obszarów północnoeuropejskich (por ryc. 4; 5; Glenn 2003, 156–159, 172–177, ryc. L1: a, b, i, j, k; Caldwell, Hall, Wilkinson 2009, 161, ryc. 6d, g; Robinson 2010, 26–27, ryc. 11, 12, 21). W konkluzji należy stwierdzić, że przy określaniu czasu powstania tego za-bytku należy przede wszystkim brać pod uwagę moment pojawienia się pawęży w szerokim asortymencie uzbrojenia ochronnego, a z analizy źródeł sfragistycznych wynika, że początki znajomości tego typu tarcz odnosić należy do 1. ćwierci XIII w. (przed rokiem 1228 – Nadolski 1974, 168, ryc. 1; Nowakowski 1980, 113; 1991, 103; Nowakowski, Orłowski 1984, 94; Nadolski 1994, 134; Piech 1993, fot. 91, 93, 96; Sarnecki, Nicole 2008, 34). Na podstawie takich przesłanek można wniosko-wać, że figurka szachowa z krakowskiego Stradomia wykonana została w 1. poł. XIII w. Specyficzny typ uzbrojenia wojownika wyrzeźbionego w kości słoniowej odnosić należy przede wszystkim do terenów Mazowsza, ewentualnie obszarów bałtyjskich (por. Nadolski 1974, 168, ryc. 1; Nowakowski 1980, 113, przyp. 9; No-wakowski, Orłowski 1984; Nadolski 1994, 134; Nowakowski 1994, 81, 143, ryc. 36; Sarnecki, Nicole 2008, 34). Można przypuszczać, że domniemane skandynaw-skie (norweskie?, staroruskie/wareskie?) pierwowzory zainspirowały rogownika książęcego działającego na Mazowszu do wykonania unikatowej figurki mającej odniesienia do miejscowego, bardzo lokalnego stroju wojowników mazowieckich, a odkrycie takiej figurki w Krakowie może mieć bardziej bezpośredni związek z okresem senioralnych rządów Konrada Mazowieckiego i obecnością jego dworu książęcego na Wawelu. W źródłach historycznych poświadczone są dwa epizody senioralnych rządów Konrada Mazowieckiego w Krakowie – pierwszy w latach 1241–1243 i drugi w latach 1246–1247 (Grodecki, Zachorowski, Dąbrowski 1995, 280; Tyszkiewicz 1998; Wyrozumski 1999, 205, 225–226; Samsonowicz 2008, 83–84). Zaginiona figurka z Krakowa stanowić musiała w 1. połowie XIII w. element paradnych szachów stanowiących własność księcia rezydującego na Wa-

204 Dariusz Niemiec

Ryc. 7. Antropomorficzne figurki szachowe z XII–XIII w. z terenów Białorusi i Polesia wołyńskiego. Fot. za: Пластыка Беларусі 1983, nr kat. 4–7):a) pionek w postaci piechura w lekkim uzbrojeniu z Wołkowyska; b) wieża z przed-stawieniem uzbrojonych wioślarzy-Waregów w łodzi z Wołkowyska; c) figurka króla szachowego z Brześcia nad Bugiem; d) figurka hetmana szachowego z ŁukomlaFig. 7. Anthrpomorphic chess figurines from 12th–13th century from Byelorus and Volhynian Polesia. Photo by Пластыка Беларусі 1983, cat. nos. 4–7):a) pawn in the form of light armoured foot soldier (Volkovysk); b) castle in the form of armoured oarsmans-Varangians in a boat (Volkovysk); c) figurine of king (Brest’ upon Bug); d) figurine of queen (L’ukoml’)

205Czy Konrad Mazowiecki grał w szachy...

welu, gdyż tego typu elitarne figurki szachowe w XII–XIII w. odnoszone są przede wszystkim do inwentarzy dworów królewskich i książęcych, ewentualnie po śmierci władców przekazywane były do skarbców katedralnych lub klasztornych (por. Pastoureau 1983, 103; Pastoureau 1990, 5, 30–36; 2006, 297–320; Iwańczak 2001, 454–455, 458–459; Bubczyk 2005, 77–90, 94–104; 2009, 94–109, 112–117). Przedstawione powyżej uwagi i wnioski co do chronologii i pochodzenia, a także prestiżowego charakteru późnoromańskiej figurki szachowej odkrytej na początku XX w. w Krakowie, upoważniają do udzielenia twierdzącej odpowiedzi na pytanie postawione w tytule artykułu.

Bibliografia:

Bubczyk R., 2005, Szachy i rycerze: o grach planszowych w angielskiej kulturze wyższej późniejszego średniowiecza, Lublin.2009, Gry na szachownicy w kulturze dworskiej rycerskiej średniowiecznej Anglii na tle europejskim, Lublin.Caldwell D.H., Hall M.H., Wilkinson C.M., 2009, The Lewis hoard of gaming pieces: a re-examination of their context, meanings, discovery and manufacture, Medieval Archaeology 53, 155–203.Demetrykiewicz W., 1914, Sprawozdania z posiedzeń Komisyi antropologicznej odbytych w r. 1912 i 1913, Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne PAU 13, VIII–XXI.Diamond J., 2007, Upadek. Dlaczego niektóre społeczeństwa upadły, a innym się udało, Warszawa--Kraków.Glenn V., 2003, Romanesque & Gothic: decorative metalwork and ivory carvings in the Museum of Scotland, Edinburgh.Hensel W., 1987, Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna, Warszawa.Iwańczak W., 2001, Jak grano w szachy w średniowiecznych Czechach?, (w:) W. Iwańczak (red.), Ludzie - Kościół - wierzenia. Studia z dziejów kultury i społeczeństwa Europy Środkowej (średniowie-cze-wczesna epoka nowożytna), Warszawa, 453–462.Jamka R., 1960, Romańska figurka wojownika z Krakowa, Biuletyn Krakowski 2, 5–9.1963, Kraków w pradziejach, Wrocław.1971, Początki głównych miast wczesnośredniowiecznych w Polsce południowej w świetle badań archeologicznych. Część I: Kraków, Kraków.Kajzer L., 1976, Uzbrojenie i ubiór rycerski w średniowiecznej Małopolsce w świetle źródeł ikonogra-ficznych, Wrocław.McLess Ch., 2001, Kongen fra Bekkvika – om en gammel sjakkbrikke fra Hitra, SPOR 1, 50–51.2009, A carved medieval chess king fund on the island of Hitra, near Trondheim, Norway, Medieval Archaeology 53, 315–321.Nadolski A., 1974, Niektóre elementy bałto-słowiańskie w uzbrojeniu i sztuce wojennej Krzyżaków, Pomorania Antiqua 5, 165–173.1994, Polska technika wojskowa do 1500 roku, Warszawa.Nowakowski A., 1980, Jeszcze o genezie pawęży, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 28/1, 111–115.1991, Uzbrojenie średniowieczne w Polsce na tle środkowoeuropejskim, Toruń.1994, Arms and Armour in the Mediewal Teutonic Order’s State in Prussia, Łódź.Nowakowski A., Orłowski T.H., 1984, Dwa przedstawienia uzbrojenia bałtyjskiego w średniowiecz-nej plastyce figuralnej z ziem polskich, Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia 8, 83–95.

206

Pastoureau M., 1983, Życie codzienne we Francji i Anglii w czasach rycerzy Okrągłego Stołu (XII–XIII wiek), Warszawa.1990, L’Échiquier de Charlemagne – un jeu pour ne pas jouer, Paris.2006, Średniowieczna gra symboli, Warszawa.Piech Z., 1993, Ikonografia pieczęci Piastów, Kraków.Piekosiński F., 1899, Pieczęcie polskie wieków średnich, cz. I, Doba piastowska, Kraków.Radwański K., 1975, Kraków przedlokacyjny, Kraków.Robinson J., 2010, The Lewis Chessmen, London.Sachs R., 1984, Skandynawski gość na Wawelu, Z Otchłani Wieków 50/1, 37–39.1985, Romańskie antropomorficzne figurki szachowe na ziemiach polskich, Opolski Rocznik Muzealny 8, 105–110.Samsonowicz H., 2008, Konrad Mazowiecki (1187/88–31 VIII 1247), Kraków.Sarnecki W., Nicole D., 2008, Medieval Polish Armies 966–1500, Oxford.Thordeman B., 1939, Armour from the Battle of Wisby 1361, vol. I, text, Uppsala.Tyszkiewicz J., 1998, Konrad I Mazowiecki na Wawelu – epizod krótkotrwałego zwycięstwa, (w:) A. Buko (red.), Studia z dziejów cywilizacji. Studia ofiarowane Profesorowi Jerzemu Gąssowskiemu w pięćdziesiątą rocznicę pracy naukowej, Warszawa, 45–47.Wachowski K., Witkowski J., 2005, Henryk IV Prawy – homo oeconomicus czy homo ludens?, (w:) K. Wachowski (red.), Śląsk w czasach Henryka IV Prawego (Wratislavia Antiqua. Studia z dziejów Wrocławia 8), 71–83.Wyrozumski J., 1999, Dzieje Polski piastowskiej (VIII w.–1370), Kraków.Grodecki R., Zachorowski S., Dąbrowski J., 1995, Dzieje Polski średniowiecznej, tom pierwszy do roku 1333, Kraków.Zaitz E., 2001, Kraków u progu drugiego tysiąclecia, (w:) J. Gancarski (red.), Początki chrześcijaństwa w Polsce (Dzieje Podkarpacia 5), Krosno, 109–159.Żygulski Z. jun., 1975, Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa.

Звяруга Я.Г., Каробушкіна Т.М., Лысенка П.Ф., Штыхаў Г.В., 2000, Археалогія Беларусі. Трэці том. Сярэдневяковы перыядб (IX–XIII стст.), Мінск.Кучинко М., Охріменко Г., Савицький В., 2008, Культура Волині та Волинського Полісся княжої доби, Луцьк.Мядзведзева В., 2005, Сярэдневяковыя шахматы Беларусі (гісторыка-археалагічнае дасле-даванне), Мінск.2006, Сярэдневяковыя шахматы і шашкі ў зборы Нацыянальнага музея гісторыі і культуры Беларусі, Археалагічны зборнік 1, Мінск, 70–77.Пластыка Беларусі, 1983, Пластыка Беларусі XII–XVIII стагоддзяў, Мінск.

PO DRUGIEJ STRONIE...PO DRUGIEJ STRONIE...

RapoRty pRzyjaciół – aRcheologów dla wojtka cholewy „jonesa”

po d

Ru

giej s

tRo

nie... R

ap

oR

ty pR

zy

jac

iół –

aR

ch

eolo

gó

w d

la wo

jtka c

ho

lewy „j

on

esa”

(...) Wojtek Cholewa, który w czasie swych pierwszych praktyk wykopaliskowych w Jakuszowicach otrzymał pseudonim „Jo-nes”, był osobą niezwykle barwną i sympa-tyczną. Niespokojny duch, niepowtarzalny przyjaciel, szlachetny i życzliwy, odważny człowiek. Przeżywanie wraz z nim licznych przygód i podróży pozostanie dla nas, Jego przyjaciół, jednym z najciekawszych do-świadczeń młodości.

(...) Jones pasjonował się zwłaszcza paleolityczną sztuką naskalną. Pracę magisterską na ten temat obronił w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego 1 kwietnia 2004 roku.

(...) Niniejszą książkę chcemy potraktować jako hołd, ale także naszą opowieść dla Niego – opowieść z wątkami, które musiałby znać, gdyby żył. Pamiętając o zainteresowaniach Wojtka, staraliśmy się nawiązać do nich tematycznie, co nie było trudne przy Jego hory-zontach myślowych czy dokonaniach podróżniczych. Wojtek wędrował po trzech konty-nentach, stąd w niniejszym tomie zamieszczamy artykuły na temat archeologii Azji oraz Afryki czy też dotyczące prehistorii Irlandii i innych krajów europejskich.

ISBN 978-83-931345-2-6

linie grzbietu

okladka.indd 1 2011-12-13 13:27:14