Marmara llet$im Dergisi, Sayt:7, Temmuz 1994

ATATURK ve SiNEMA

Yard.Dog.Dr. Esra BiRYILDIZMARMARA ihTiVSNSiTESi

iletigim FakUlresi

Mustafa Kemal Atattirk, askeri bagansrnrn, siyasal zafeflerinin ya-nrnda sanaun da dnemini bilen ve bunu her firsatta ortaya koyan bir liderdir.

Biiyiik Ata'run sanat, kiilttir, uygarhk alanmda sOyledili ve bu alanla-ra verdi[i dnemi ortaya koyan pekgok sdzii vardr. Mustafa Kemal sanatlannen genci en yenisi olan sinema konusundaki dtqiincelerini gu bigimde dile ge-

tirmigtir; "Sinema Oyle bir kegiftir ki birgiin gelecek, barutun, elektiri[in vekltalann kegfinden qok diinya medeniyetlerinin veghesini defigtirece[i gd-riilecektir. Sinema, diinyarun en uzak kOqelerinde oturan insanlann birbirle-rini sevmelerini, tanrmalannr temin edecektir. Sinema insanlar arasrndakigbriiq, diiqtniiq farklannr silecek, insanhk idealinin tahakkukuna en biiytikyardrmr yapacaktr. Sinemaya layrk olduu!"u ehemmiyeti vermeliyiz".

27 Kasrm 1989 tarihli Cumhuriyet Gazetesinde, Tiirk Sinemasmrnonemli gegiq dOnemi yonetmenlerinden olan Faruk Keng ile yaprlan sOyleqi-

de, Keng'in Atatiirk'e bir nedenle meknrp gOtiirmesi ve ardrndan da Ata-tiirk'iin Keng'i galrrtmasr ile ilgili anrsr qoyle anlatrlmaktadr; "Atattirk o za-manlar Dolmabahge'de. Beni yolladrlar. Bire siire sonra beni gafrrttr, kim ol-dulumu sordu. Babam Selanikte Merkez Komutanhgr yapmrqtr, onu oradantanryormuq. Ne iq yaptrfrmr sordu. Okulu bitirdim, film tahsiline Alman-ya'ya gidiyorum dedim. Bak gok giizel birgey dedi. Bizim Tiirkiye'mizde herbrangtan miitehassrsa ihtiyacrmrz var. Tahsilini bitirip ddniince bana Avrupafrlmcili[i ile Tiirk filmcili[i hakkrnda giizel bir rapor hanrla, Peki dedim, eli-ni dpiip grktrm. Ddndiigiimde raporu hazrladrm. Fakat biraz sonra kaybettikonu".

Bir ulusu askeri dehasr ile kurtaran, kuran aynr zamanda sanata en az

251

bunlar kadar deler veren bu biiytik liderin 0liimiinden sonra iiziilerek belirt-

mek gerekir ki, kendi ulusunun, yaratuEl devletin sinemasl, onu gok uzun ytl-

lar tema olarak ahp, dramatik bir oluqumda incelememigtir. Ata'yt beyazper-

deye aksettirememiqtir.

Halbuki biiyiik lider, 1932 y1nda gevrilen ve istiklal Savaqr iistiine

yaprlmrg en iyi birkag filmden biri olma dzellilini hala koruyan Muhsin Er-

tu!rul'un "Bir Millet uyanryor" adh hlminde siyah bir perde oniinde kamera

6niine grkarak iilke ve diinya sorunlan iistiine bir konuqma yaparak bu filmde

rol alml$tr.

Atatiirk'iin sinamaya verdili cinemi belirten bir baqka olay da qudur;

Fuat Uzkrnay tn Kurtuluq Savagr yrllaflnda yaptrgr "Zafet Y ollutnda" isimli

belge frlmi 1930'lar da tekrar ele ahnmrqtr. Atiiturk 1934'de bu filmi izlemiq

ancak tatmin olmaynca galtqanlann siirdiiriilmesini istemigti. Kurulan ko-

misyon uzkrnay'rn 3 boliimliik filmini 2 yrl gahgarak 12 boliime gtkarmtgtt.

Ata bu srralarda hlmin durumunu sorup, frlmin kendine ait sahneleri qo!u-

nun hareketsiz olmast nedeniyle tamamlanamadtlrnr olrenmesi iizerine,

"Ben hayattayrm. Milli Mtcadeleye ait biiyiin ewakrm, krltctm, gizmem hali

hazrdamevcut olduluna gore gapfdrlrnzda bana diiqen vazifeyi yapmadtm

mr? B6yle bir teklif kargrsrnda kalsam memnuniyetle kabul eder, bil afiist gibi filmde rol alr, hatralan canlandrnm. Bu milli bir vazifedir. Qiinkii Tiirk

Gengligine bu miicadelenin nasil kazamldrlrnr ispat etmek"hatrda brakmak

ancak bu hlmle miimkiin olacaktr" demigtir.

Bu konugmanm hemen ardtndan Ata'ntn salhfr bozulmuq ve "istik-

lal" (Zafer Yollannda) adh film onun istedi[i gibi olamamtqtr.

Sinemanm gticiine, belgesel nitelipine bu denli gok inanan Ata'ntn

devrimleri, kiqili!i, sinema aracrltlr ile uzun yrllar kitlelere ulag11nlamamtg

aynr zamanda da argivlere de yeterli belgeler kalamaml$tr'

Ulkemizde Atiitiirk ile ilgili olarak yaprlan ltlmler ya kurgu ile elde

edilen belgesel frimler ya da Kurutuluq Savaqtnr konu edinen oyktilii fltlmler-

dir.BELGESELLER

I- "istiklal" (Zafer Yollannda) adh frlmi Fuat Uzlcnay yapmqtn'

II- "TiirkiYe'nin Kalbi Ankara"

252

Cumhuriyet'in 10. yrh nedeniyle Kurutulug Savaqr belgelerinin ye-niden kurgulanarak biiyiik bir fiim yaprlmas gabasrna girigilmiq ve bu alandaqok yOnlii iki Sovyet yonermeni olan Sergey Yutkegiv ve Lev Oskarovig ileRegat Nuri Giintekin, Fiket Adil gibi yazarlann da yer aldrlr bir kurulla igbir-lili yaprlarak bu film hazrrlanmrqrrr.

III- "Tiirk inkrtabrnda Terakki Hamleleri"

Sovyet belge ve derleme hlm uzmanr Esta Shaup ile Tiirk yOnetmeniNecati Qakug 3 yrl birlikte gahqarak bu filmi ortaya koymuglardr. Film TiirkDewimlerine toplu bir bakrg ve yorum getiriyordu. Film gu anda kayrptrr.

fV-"Atatiirk Sevgisi"

Miinir Hayri Egeli, tarihgi yazu Cemal Kurayrn grkardrlr Millet Der-gisinin desteli ile 1954'de bu belge frlmini yapml$[r.

V- 1960 yhnda Sabahattin Tulgar, 1964 yrhnda Hiisniye Ateq geqitlibelgeleri bir uaya toplayarak Atatiirk tistiine belgesel frlmler olugturmuglar-drr.

VI- "Atatiirk"

1966 yrhnda Ordu Film Merkezi Miidiirii Albay Nusret Eraslan tara-findar yaprlan bu filmde Atattirk'tin ozel hayatrna, Latife Hanrm'la evlililineait b azr, sahneler bulunmaktadrr.

VII- "Atatiirk ve Tiirk Kadrm"

Ydnetmen Behliil Dal, Tiirk Kadrnlar Dernegi adrna bu belgeseli ha-zrlaml$tr.

VIT[' "4131ii"L"

12 Eyliil'den sonra iqbayna gelen yOnetimin bu konunun iizerine titiz-likle elilmesi sonucunda Belgika'hlar rarafrndan Ata'nm dofumunun 100.yfddniimii nedeniyle 52 dakikahk bir frlm yaprlmrgrr. Belgika'h ydnermenMorc Mopty ilk kez Atatiirk'ii bir oyuncuya rol vererek beyazperdeye aktar-mgtr. Boylelikle bir tabu yrklmlsrrr. Bu film belgesellerden, fotolraflardan,az da olsa harita, qemalardan ve dramatik-belgesel tihiindeki bbliimlerdenoluguyordu.

253

IX- "Atatiirk ve Dolmabahqe"

Tiirkiye Turing Kurumu taraftndan gerqeklegtirilmiq bir filmdir.

X- "Atatiirk ve Sanat"

Mimar Sinan Universitesi sinema Televizyon Enstittisti dlrencileri

ile Halit Refi! tarafrndan gergekleqtirilmigtir.

Bu filmlerin drqrnda yabanct devlet arqivlerinde de Atatiirk ile ilgilifilmler bulunmaktadfi. Amerika'hlar 1959 yrhnda "inanrlmaz Tiirk The Inc-

redible Turc" isimli bir film yapmtqlardtr.

OYTtNI-I FiLMLER

Belgeseller drqrnda, 0ykiilii fi lmlere baktrlrmrzda Kurnrlug Savaqmm

geqitli biqimlerde ele ahndrlr filmleri gdrmekteyiz. Ancak Kurutuluq Savaqt-

nr qOyle ya da bdyle ele alan Oykiilti filmlerin Tiirk Sinemast iginde sayt ola-

rak fazlaca yer tutmadrlt gdriilmektedir.

Bu filmlerin en iinemlileri :

I- Ategten G0mlek -Muhsin Ertufru] (1923)

II- Ankara Postast -Muhsin ErtuErul (1928-1929)

III- Bir Millet Uyanryor -Muhsin Ertufrul (1932)

IV- Vurun Kahpeye - Liitfi Omer Akad (1949)

V- Fato-Ya istiklal Ya Oltim- Turgut Demira! (1951-1952)

Televizyonun yaytn hayatrna girmesiyle birlikte az da olsa Kurtuluq

Savaqmm ekrana yansrdrlrnr gOriiyoruz. Televizyon igin yaptlmrq olan Kur-

tulug Savagr ile ilgili filmler ise gunlardr:

I- Sultanhisar Destanr-Qetin Karamanbey

lI- ittihat veTerak'ki-Ziya Oztan

254

III- Uq istanbul-Feyzi Tuna

IV- Yorgun Savaggr-Halit Refi!

V- Kiigtk A!a- Ytcel eakmakh

1981'de Belgika'hlann yaptllr filmi bir kenara koyarsak iilkemizde1922'den 1987'ye dek gewilen 60'rn iisttindeki Oykilii filmlerin rtim Ozelligihig birinde Atatiirk'iin gOsterilmemesidir. Kurtulug Savagmr canlandracakbir frlmde bizzatrol yapmayl dneren ve yapan bu algak gOniillii ga[dag lider,iiziilerek belirtmek gerekir ki iilkesinin sinemasmda daima canlandrrrlmak-tan kagrnilmrg, g0sterilemez gibi bir tabu haline d0nii$tiiriilmUqtiir.

Qeqitli zamanlarda tinlii yaprmcrlar Ata'yr canlandnmak istemiq, Ata-tiirk ile ilgili projeler yaprlmrg ancak bunlarln sonu gelmemigtir. yulBrynner, Doullas Fairbanks Jr., Ahmet Mekin bu role uygun kigiler olarakiizerinde konugulmuq ancak bir sonuca vanlamamrqtrr. Atatiirk daha Once debelirttilimiz gibi bir tek Belgika'hlar rarafindan bir oyuncuya rol verilerekcanlandrilmrgtr. Bunun drqrnda higkimse Ata'yr perdeye ya da ekrana yan-sttma cesaretini gosterememiqtir.

1987 'de Ziya Oztan "Ategten Giinler" adh televizyon dizisinde Ata-tUrk'ii Devlet Tiyatrosu Sanatgrlanndan Metin Belgin tarafrndan canlandr-ma cesaretini gdstermiqtir.

Ardrndan 1991'de televizyonda gOsterilen "Samsun'a lJzanan Yol-ilkAdrm" adh ydnermenli[ini Behliil Dal rn yaptrlr dizide Ariiriirk'ii Lemi Bil-gin canlandrmt$tr.

1 99 1'de qekimine baglanan "Metamorfoz"un ydnetmenli[ini FeyziTuna yapmrg Mahir Giingiray ise Ata'yr canlandrmrgtr. Bu ksa canlandnl-malardan sonra, son olarak 1993 yrknda gekimleri tamamlanan ve 1994 yt-hnda gdsterime giren "Kurtuluq" adh ydnetmenlilini Ziya Ozhn'rn yapugltelevizyon dizisinde Rutkay Aziz, Mustafa Kemal Atatiirk'ii gergek anlamdatiim film boyunca bir kahraman olarak canlandrmrgtr.

Uzun yrllar bir tabu gibi canlandrnlmaktan korkulan, kagrnrlan Ata-tflrk ba$anh Orneklerle televizyon dizilerinde canlandrilmaya baglanmrqtrr.Dileriz tiim diinyaya seslenecek, Biiyiik Ata'yr tiim diinya vatandaglanna ta-nrtacak bir sinema filmi de gekilir ve baganh olur.

255

KAYNAKqA

Miimtaz Ankan, "Behliil Dal'la R0portaj" Cumhuriyet Televizyon F,ki,11Mayrs 1991, s.6.

Atilla Dorsay, Sinema ve Qafrmrz- I, Istanbul, Hil Yayrnlan,1984.Atilla Dorsay "Tiii Perdeden Atatiirk", Cumhuriyet, 21 Hazttan 1991.

Metin Erksan, Atatiirk Filmi, istanbul, Hil Yayrnlan, 1989.

Turhan Giirkan, "Sinemamzda Kurtuluq Savagt", Cumhuriyet, 30 Alustos1989.

Alpay Kabacah, "Birgok Yrldrz Yarattt", Cumhuriyet, 27 Kasrm 1989'

Bican Silan "Beyazperde'de Atatiirk Kavgast", Hiiniyet, 4-7 Temmuz 1997.

Erman $ener, Kurtuluq Savag ve Sinemamtz, istanbul, Dizi Yayrnlan,

7910.

256