~.

.. A0~",,~ .~s I'

iLKE VE KURUMLARIYLA ATATURKQULUK MtWeM.k*&&¥4M_MiJt~NWii·~WI

At TURK VIE KADiNIN TURK . .. TOPLU UNDAKI VERI

D unyanm pek ,ok yerinde oldugu gibi I Prof.Dr . . Birse.n ., GOKrE .. ' Bu koouda i'lk yasal degi,iklik 1926'da Medeni K3-

, Turk loplumunda da kadm; ya,amm her Y nun 'un kabul edilmesiyleger,ekle,tirilmi,tir. Bu ka-d6neminde "kadm" Oi17l3S1 nedeniyle H.O .i.i.B.F. SiYaset .. ve Sosy~1 Bilimler nunla ailedc kadm ve erkege e~it haklar yerilmi~, ka-

" ortaya C;lkan c;e~itli so run Ian cbzmek icin Anabilim Oa!! Ogretim Uyes; n ve kocanm D..yr! ayn mal sahibi olabilmeleri, mira·

~gra~ ver-mektedir. Ktrsal kesimde i..Icre"'---;:::=================:::;-_~Slitn~oGe~u~kl~aJr ~a~ra~s~lll~d~a~e ~il'8i0~laTira~I~: ~d~,,~g.~t'~lmiias~.~tg'n~£~b~- _ __ _ siz taTlm i~cjsi olarak t;ah~an kay. kadlOmdan kentte· rillmi.i$ ve aile uycle-rinin ki$ilik 'haklannl 'oruyucu ki ev kadmma. fabrikadaki i~c;:i kadmdan biiroda eli .. hi.ikumler gelirilmi$lir . .

kalem lUI an kadllla kadar bUlUn kadonlar ,"h,mak- A;o. Oi'I, 'Ta- Daha sonra ,e,itli yasalarla kadm haklannda iler-

~:'~~!~£§~~~~~k~!;~;~~~~i:~~~:!1~:f~~tl~~e~l~~: ~~kU ?t~~r~f~s~ ., ~~~:rs;,~r~,~d:~:~t.v~;ok~n~f~~,~ ~;~~~::~~~.a se,-

Ie beraber, lemel sorun kadmm loplum i,indeki yeri yoloji B6lumu- 1961 ve 1982 anavasalafl da kadm-erkek O),flmlll' konusunda onaya , .kmakladlr. nu bitirdi. onadan kaldonc. bir bi,imde "aiorlanm.~" r. t;:ok ozel

islamiyeHe ked;n

Tarihi belgeler Islamiyetten 'finee Turk kadmmm loplumda erkeklerle beraber yer ald.~m. ve ki~isel haklar baklrmndan da iki cins arasmda biT aynm 01· mad.~m. gOslermekledir. 0 donemde kadmm devlel idaresinde .yeri vardl. Birden fazla kadmla evlilik ya k. lu. Ya,amda, giyimde ka,-go, gibi, ,ar,af-pe,e gibi all,kanllklar yoklu. Islamiyelin kabuW kadm hakla­nna ~e~itli klSltlamalar getirmi~tir.islamiyet uzerin­deki yanh~ yorumlar nedeniyle ic;inde ya$adlglmI2. yuzy.1 ba,lanna gelindiginde Turk kad.m ,ar,afl., pe­,eli, kafes arkasmdan dunyaya bakan, ,ar,. pazarda ails veris ini yapamayan, esiyie, c;ocuklanyl2. eviniil dl· , mda bir yerde yemek yiyemeyeri, olelde e,iylc bir­likle kalamayan, loplumun ve iizellikle erkegin

. istismar et[i~i biT varhk halindeydi. "Kadm" istemek, evlenmek, bo,anmak e'kege ozguydu. Hakim kar,.­smda iki kadmlan.k bir erkek lamga e,degerdi. Mi­rasta kIzlar erke~ifl yans l kadar hak 2.lirdl.

Cumhuriyet doneminde kcdm

TUrkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasInI izleyen dey· rim hareketleri. ~e~itli alanlara ybneldigi gibi aile ve kadlO konusunu da kapsamma alml$l1r. Cumhuriye· timizin kurucusu Mustafa Kemal. siyasai sava~lm ka· dar topi!Jrnsal sava~lma da on em vermistir. At3turk ozellikle Tilrk kadlntnln ic;inde bulundugu durumu.

1962',de . CEN- hukumler d',lndo kadln-erkel: kdimeleri her iki ana-TO bursu ile yasada da kullaflllmam.,IIr.

gitiigi ingilte- ' . . :;';':':" Bugun hukuk a,!S.ndan Turk toplllmllndn kadlll-re'de ' biliin UZ- ' lann erkeklerle e~ i[ligini engelleycn pek az yasal ne-manllg- 101 ta- den kalm'~[Ir. Bunlardan en ol1eml isi Medeni Kanu-

numuzun 159'u ncu rnaddesidi r. KadlO e$. ev dl~lflda mamladl ve 1987 yilinda sosyoloji dok- ,all,acaks. kocan," a,.k ya da z.mni izni gerekmek-toru unvanlril aid!. Fullbrigth ve Avru- ledir. Ane.k bu ya",J neden orladan kald.nlsa bile, pa ' Koriseyi ' · .. burslar·I.Yla ~, ABO ve ' koea izni olmadan kadllllll i ~ hayattna girebikcegi

... iskandinav ulk'elerinde ,alarllnda ince- sosyo-ekonomik statusunde erkege e,it olacag. s.nll-. mamahdtr. Ogrcnim gormU$ meslek kadmlannlO 01·

Ileme ve Qalil,lmalar yaptL 1975. Yllinda ,' ,mda bu e,illik gcleeege yonelik bir beklenlidir. dOQent, 1980'yilinda da,profe.s6r un- ~ vanlnialdl:, H.U. Sosyolojii Sosyal 9a - K

llil,lma veSosyal Hizmetler. b61umlec adlnImlza iJj§kin konu ve

. , rinde 6gretim uyeiligiyap!lve Qel,litli " sorun/an toplumsal ve ekonomik idari g6revlerde bulundu : 1982-1985 yapldaki jJi§ki/er bOtDnO i<;inde ele

I yillan afaslnda OildokuzmaYls' Oniver-

I sitesi Egiti.m Fakultesi'nd.? g6r~v Y~Pt!. . alIp degerlendirmek gere/(ir. Sirsen GokQe halen H . U . Iktlsadl ve@ Idari Bilimler Fakultesi Siyaset Ve 80s- KadlllllTIlza ili,ki n kont. ve sorunlan loplumsal ve

~yal Bilimler Anabilim Oali 6gretim ekonomik yap.daki ili ~k ilcr bil lOnu i,inde ele .lop de-uyesi olaral< g6rev yapryor. gerlendirmel: gerek ir. ToplulIl sall.ekonomik ili~kiler

ccn;evesindc yonlcnen ve bu ili$kilerc gore belirlenen ------ bir ynpl degildir. Egitim, dill, ideoloji, g.elenek ve go­

Turk ailesinin sorunlanlll bir toplumbilimci yaklaSI­mlyla gozlemis ve TUrk kadlmmn toplum ic;i nde ge­reken sosyo·ck'Jnomik yerini almasl ve bu konuda orraya C;lkan sOfunlan bcrtaraf etmek ilzere bi.iyi1k ca­ba sarrctmi.5lir.

rcnekler, degerler ve benzeri ust yapi ogelcrinin top­lumsa l yaptyt beliriehlede onemli rol ve katktlan var· dlf. Yani kadmul sadecc ekonomik ozgOr!tik kazan­masl ya cia yasa\ hilk ve gi.ivcncelere kavu$mnsl top·

Devaml 14. Sayfada :,...

ATATURKVETURK I(ADINI * Bir toplum, bir u/~s .. erkek ve kadln denilen iki iiir insandon birle$mi$tir. Olanakl, m,d" k~ bir y'g,mn bir par,as'm iI.rletelim, otekine go:;;yumailln

'da, y,glnln tiimu ilerlemi$ olabilsin? Olanak" m,d" ki. bir toplumun yans. topraklar;, zincirlerle bagl, kald,k,a, 6teki kesimi goklere yiikselebilsin? KU$ku yok, ilerleme ad'mlan. dedigim gibi iki tUrie birlikte. arkoda$,a allimak ve iterleme ve yenile$me alamnda birlikte o$omllian o$mak gerekir (30.8.1925 giill", !japks D,..vrimi ifin geldig; KlIstsmonu.'du CHP'dc pnrtW/f'rJe .vnpllg,.··konu$mudan) ..

* Kimi yerlerde 'kadlnlar goriiyorum ki. ba$lno bir bez yo do pe~·te;nol par,as, ya dabuna benzer bir $eyler atarak yiiziinii goziinii gizler ve yanmdan ge~en erkeklere kar$l ya arkaSlnl revirir ya do yere olurarak yumulur. BII davranI$1n anlam ve komI, nedir? f. .. J Uygar bir II/US anaSl, U/IIS k'ZI bu $a$l/acalc birime. bu yaban duruma .girer mi? BII durum !Jlllsu rok giJIiinr gosleren bir goriiniimdur. Hemen duZe/li/mesi gerekir (30.8.1925 giinii, $apka Devrimi ifin geldigi Kos/amonu 'd. CflP 'de partililerle ... ap/,g, konu~m.d.n) (ASD II, 1952.5.221-222).

* r;ok biiyiik bir iyitik bilme ile goriiyoruz ki, her yerde bayanlar/m,z erkeklerle dU$un ve '$,k yolunda yan$lrcasma yllriiyorlar. Yine iyilik bilme ile soyle­mek gerekir ki, hi,bir yerde kadmlar/m,z erkeklerden a$a!l' de!iildir. Hemen her yerde kadm ve erkek duzey; oraslnda bir denkgelme gormekteyim. Bu dllrum 6viinmeye deger. Kadlnlor/m'ZIn. daha uyumsuz kO$Ullar altlnda erkeklerden geri kalmaY'$' ve belki ozde$ kO$Ullar altlnda erkeklerden ileri gidi$i ovuncll gerektirir (21.3.1.923 J(unu Kon ... " Km/a ... $ubesinde k.dmlnrl. konu~m.5mdnn). .

* Gezim slraslnda. koylerde degi/, kasaba ve kenllerde kadln arkada$lanm'ZIn yiizlerini ve glJzlerini ,ok yogun ve ozenl. kapamakta olduklarln', gordiim. Ozellikle bu s,cak mevsimde bu tutumun kendilai i,in kesinlikle-i$kence ve s,klnt,y, gerektirdigini an"yorum. Erkek arkadaslar. bu bizim bencilligimizden geliyor. f;ok remix ve dikkaJU oldllgumul,un geregidir; ancak saym arkada$/ar, ·kad,n/anmIZ da. bizim gibi anlaYI$/1 ve dU$iinen insanlardlr. Onlara akt6renin kUlsa'hklartm a$IIamak. ulusal aktoremizi anfatmak ve on/arm beynini 1$lk ite, ruh anltgl i/e donatmak ilkesi ilzerinde bulunduktan sanra rokra bencillige gerek kalmaz. Onlar yuzlerini dunyoya g031ersinler ve gozleriyle dunyay, dikkatle gorebilsinler. Bunda korkulacak bir Sey yoktur (28.8.1925 giinii incbQI" Turk Ocag,'ndaki kOnU$mB5mdan) (ASD II. 1952. s.213-2141. '

* Doha esenfik/e, daha dognl alarak yuriiyecegimiz yol vard". Biiyiik Tiirk kadlrJlm; ralt$mamlzda arlak kl/mak; ya$amlmlZI anun/a birlikle yiin"ilmek. TiJrk kadlnJlll 'bilimsel. akloresel, loplumsal, iklisadi YO$amda erkegin orfogl, yardllllCtSf ve destekrisi yapmak YO/uri"f (21.3.1923 ~iillii J(unya }(rzIIJI'y" ~ub('$inGe- !uuf! .'}i!' !·/ll konfl~nl!lsmd!Jn) •

.... "'-..... ----.. ~--.-~.------.------ .. -.. ... ------- ... -.................... -- ... ---- .......... --..................... -- ... -------.~ ....

------------_._-------

14 • DEVAM

AlA rURK'TE DEVLET Ba/itarafl 4. Sayfada

Ataturk ilkelerinin temel !a$lanm olu~turan cumhu­riyell'ilik ve laiklik ilkelerinden birincisi ne denli ~a­liuk gerl'ekl~tirilmi~ ise, ikincisinin tiim egitim, tiize, toplumsal yaPI ve kiiltiirel kurumlarda gerl'ekle~tiril­mesi ve geleneksel yapmm kmlmasl 0 denli zor olmu~, tepkileri. davet etmi~, engellenmek istenmi~, ancak zor da olsa gerl'ekle~tirilmi~tir.

Dar anlamlyla din ve d.evlet i~lerinin aynlmasl de­mck olan laiklik, en geni~ anJanllnda; yonetimden b~­layarak toplumsal ya~am, diiSiin, tiize, egitim ve kul­tiir kurumlar111da din etkisinin kaldmlmasml ama~­lar ve bir seri reformlarla gerl'ekle~ir. Lailde~tirme yo­lunda I'abalar en hlzh donemini 1924-1925 Yillannda ya.5ayarak J934'e ula~lr.

Ku~kusuz bir olgunun gerl'ekle~tirilmesinin yamsl­ra siirekliliginin saglanmasl da 0 denli onem ta~lr. Bu nedenle laiklik ilkesinin !emel ta~lanm olu~turan ya­saiar, "lnkJlap Yasalan" adlyla anayasadaki yerini de­gi~ik zarnanlarda degi$imlere kar$m koruyacaklardlr.

Atatiirk, ozgtirliigii sadece iilke bagnnslZlIgJ ~eklinde kullanmaml~; ki$isel ozgiirliiklere de yaygmla~tJrml~­tiro Ozgiirltigii; " ... insanm dii~iindiigiinii ve diledigi­n,i mutlak olarak, ama ba~kas111a zarar vermeyecek ~e­kilde kullanmasIdIr .. :' bi~iminde tammlaml~ ve ki~i­nin ya~armm ilgilendiren ozgiirlukleri, inan\', teplan­rna, basm,cemiyet kurma ve egitim olarak sap.taml~tlr.

Ozgiirliiklerin boylesine saglandlgl ortamda tartl§­m!ll1m ve eB~tirilerin a1abildigince yapilacagmi dii~iin­miWiir. Ona gore; "Fikirlerin, inam~lann ba$ka ba~­ka olmasmdan ~ikayet etmemek lazlmrur .. <;:iinkii, bu­tUn fikirler ve inam~lar bir noktada birle~tigi takdirde bu. hareketsizlik i$aretidir.'

Bu noktadan hareketle, ozgiirlukl'ii dii~un ve tartl~­rna ortammm getirecegi toplumsal kan~lkhktan, klr­gmlIklardan ki~i1eri uzak tutmak il'in yeni bir kavraml ortaya atar: Bu kavram !lo§goriidldir.

Dogal olarak ho~gorii, bireylerin uygar ili~kiler il'in­de karde;;c;e ya~amalanm ve giderek toplumsal huzu­run gen;ekle$mesini saglayacaktlr. i~te bu noktada Ata­tiirk bir ba~l(Jl kavraml da ortaya atar: BarI~.

Askerlik meslegine atJlmasl ile birlikte kendini sa­va~lar i,inde bulan ve bu felaketlerin Ylkmtlslm ya~a­yan Atatiirk'un ban~ kavramma onem vermesin­den daha dogal bir$ey olabilir mi?

Sav~l, "ulusun ~aml tehlikeye ugramadJkl'a" cina­yet olarak giiriir. Siirekli b~m sagIanabilmesi il'in "in­san kirlelerinin durumlanm iyile~tirecek uluslararasl onlemlerin a1mmasl" geregini savunur,barl$1 toplum­sal olmanm yamnda uluslararasl platforma da ~lkanr.

Evrensel boyutlardan yola I'lkarak, batJdaki olu$um­larla bic;imlenen ve toplum ozellikleri gozoniine ah­narak ula;;llan sentez, somut sonucunu Turkiye Cum­huriyeti'nin kurulmasl ile vermi$tir. Onun dii~unce sis­terninin eseri ve dinamik yaplya sahip devrimlerinin iiriinii olan giiniimiiz Turkiye'sinde temel amal'; I'ag­da~la$maya, ekonomik, sosyal ve siyasa! ba~anya an­cak Ulu Onderin gosterdigi hedel1er dogrultusunda ul~llabileceginin aklldan I'lkanlmamasl olacaktlr.

ATATURK VE KADININ ~ 3a~tarafl 7. Sayfada

lum il'indeki konumunun erkeklerle aym diizeye gel­mesini saglamaz. Kisaca kadmm toplumda erkekler­Ie e~it konuma gelebilmesi il'in hem iiretim siirecinde aktif bir rol alarak ekonomik baglmslzhglm kazan­maSI, hem de toplumda kadma verilen degerin, kadm­erkek ili~kilcrini belirleyen geleneklerin, kurallarm ka­dmm aile ve c;e~itli toplumsal kurumlardaki yerinin ve i$levlerinin degi.mesi gerekmekteciir.

, Ulkemizdel950'li ytllardan itibaren kendini hlzla hissettiren klrdankemegol'iin dogurdugu hlzh 'YIgm­la~ma sOreci', kadmm evinin dl$mda iicretli olarak ~a­h~ma hayatma giri$ini zorunlu hale getirmi§tir. An­cak i$ piyasasmda kadm genellikle vaslfSlZ i$~i ola­rak kullamlmakta, a$agl tieret odenen, uzmanla~maYI gerektirmeyen i$lerde c;ah$tmlmaktadlr. Kadm i$c;i1ere ana 01 u~larma bagh olarak ozel haklar verilmekte­dir. Biiylece kadmlll Ocretli olarak c;ah~masl kaC;lllll­maz bir algu olarak toplum tarafllldan benirnsenir­ken, obiir yandan gencllikle politik amal'larla daima kendisine kadmhk ve anahk gtirevleri hatJrlatllarak sorunlanna bu I'erl'evede ,ozum aranmaya 1'a11~llmak­tadlr (<;:ocuklara kre~ bulunmasl, ICv hizmetleri ic;in kolayhklar saglanmasl gibi). Ku~kusuz bunlar sade­ce kadlmn degil, kadm ve erkegin birlikte yOklenme­si gereken sorumluluklardlr ve buradaki c;eli$ki, top­lumun kadmlllCredic,l1asll ve hangi gorevlerle yiiklO olarak gormek isteyi$inde toplanmaktadlr.

Boylece kadlmn ocretli c;a1I~masl, ekonomik baglm­SlZhgma kaVU$maSI, toplum il'inde l'e5itli roller alma­sma, roller arasl ~atl~malann ve uyu~mazhklann or­taya I'lkmasma yol al'maktadlr. Temel sorun kadmm toplum i9inde alI~llagelmi$ yerinin degi5mesidir. Bu degi$me gerc;ekle,tigi anda doga! olarak toplumsal ro­Iti degi~ecek ve sorunlar kendiliginden c;oztime kavu­$aCaktlr.

Bu durum bizi kadm-erkek e$itligi konusuna go­liirmektedir. KU$kusuz bu e~itlik toplumun insanog­luna tamdlgl ornegin; egitimde [mat e~itligi;"e$it i§e e,it Ocret', 'e~it izin', 'e,it emeklilik' gibi haklar ve

[matlar yonunden ele almmahdlf. Bizde ise doganm iki ayn cinse vermi$ oldugu nitelikler ve yetenelder daima goz oniine almmaktadlr. Kadm-erkek qitligi iki cinsin birbirlerinin eksikligini tamamlamasl yo­nunden du~iiniiltirse bir anlam kazamr.,i$te bu I'er­I'evede bizce kadm ve erkegin birlikte egitilmesi bO­yOk onem ta$lmaktadlr.

Toplumumuz a9JSJndan dU$iinOldugunde; cinsler araSI e$itligi sadece sayfalar arasma slkl$tmlml, bir­kal' vasa maddesinde olu$an bir fikir olara!c degil, eski gelenegi YlklCI ve bugiinun kO$ullanna uygun alI~kan­hklar geli~tirmeye yonelik bir eylem olarak gormek gerekir.

Genellikle kallcmmakta olan iilkelerde ve ozellikle Tiirkiye'de bu haklann dl$mda tutu Ian bUyOJc grup­lar il'in I'aba gosterilmelidir.

AJAI0,RK~.,O;N;·k.OLTO·R:-::\lE',SANAT -, •• ' - ~i "". '-" ... T :! ' •

.. 'c::}" !"',' "":' i .. Bal}!araf(S .. Sajffada • .,.... K ilililrsanati,iletfilurine;' ~/~sra gonillle'rflT/!zintitredijjini bilirsiniz. Bui#eri'l ba$lndada;Tilrk tarihini, dog~ temelleri ilsUine'kui."z"ak,'Tilrk,dilinedejjefi olangeni$ligivermekil;incandan ralz:;rlmaktaoldujjunu 'soylemetic:

Yim.BlIralt:;i"naliirm'gpZ,'!ain:w!jtmcl::verilT/lere:erecegine;$imdiden .inanabiliriz .. · .. (1.1Li933giinii,T.B;M.M/nill , DoniiiIlciiDonemTopJ!iIlti :YdmJss:srken ysptlglkonu$madan) (ASDI,1945, 's363~ Gan'nill. soyJedig; gibidir,

-~·~"diiifiJe,.~ok,!lJU~;n~;n,gt~r} ',."':":";' ', ... -,; .': ... " :.-.... '.-. ~~.~:.. . .,' '" :' ,_ ," '.. :. ' .. -'> . i '* Ya~'G/~da!htiliiici~;e;/imidir?y~,~"mdamilzikg~~ekli degi/dir; runkiIYQJan;n;UZikfrr.lIfuzik;re.ilgi/i orm~­.' yan yarailklar insa;rdeiJildiF: Ejjers6zkor/Usuolanya:;am insan ya$tJnnise,muzik neolursaolsun Vardlr. Muziksiz ,ya,~am aslmdavarolami1Z.iM~zikyajar;llnsevinci" ruhu, ne$esi veher:;eyidir.' Yalmzmilzijjinli1fU ilzefinde durul~ .maya deger (14.10.1923 giinii lzmir. KIZ, MUlillim Mektebi 'nde 6grencilere ·sorulallJ 30ruiar: iizerine' soyJedikleri) ". ' (ASD ll, 19S2;'S;235L~<' . ',:,:::,., ' ,:<",',', ·:,'c o,,, '; .:;:':

"" Gilz~ts;~atla;~dailginiziyenide~'~anlai!'dlrmak isterim.·'Ankara;dabirKon;ervati,,~~rye birTemsi/~ka;e:'" klir.ulrnakta olmasmla,;mak,. benim:irin, bir sevim;lir. ' - .

* Guzel sanat/;;lIlherd;lli,in;KamutdY'(T.B,Af.M);1fl gosterecegi ilgive emek,ulus~~' inan;/ ve u;lar yaJaml i/e.Plli~'i((m!tkverimlnin orrmaslirin,fok elk/lidir' ." (1.1.1936 giillii TJJ.M.M.'llun Be$inCi DiiIlcm i'lcinci)lopSDIlU . ,'S\'ilml N<},")"?,ceaYnpt,gdivliIIl!iiliDiJllill). (AS:!) 1, 1!M5, s.372-373). . -' "

VUKSEK BHTisAS~TA VEN~ OCRET SiSYEMm

• 'Milll Prodiiktivite Merkezi ve TOrkiye YOksek ihtisas Hastanesi arasmda imzalanan sozle~me gere­gi, hastane performansml artmci yonde ozendirici Ocretsistemi kurul­mas I I'ah$malanna ba.landl.

MPM i. EtUdO ve i~letme Orga­nizasyonu BolUm Ba.kanhgI'nca yiirOtiilen ~ah$malarla, Saghk ve Sosyal Yardlm Bakanhgl tarafmdan yaptlan yeni yonetmelik degi$iklik­leri ~er~evesinde, hastane persone­line doner sermayeden odeme,yapl­labilmesi imkanlan bilimsel esasla­ra dayah olarak yeniden dUzen­lenecek.

~

ERDEMS~ ORET~M AJAG~NDA

• Eregli Demir-<;:elik fabrikalann­dan veri len bilgiye gore, ERDE­MiR'in 9 ayhk nihai Or On Uretimi yiizde 9,3 oramnda artarak 1 milyon 407,5 bin tona yiilcseldi. Slcak ma­den Oretimindeki artJ$ Dram da yOz­de 14,5 oldu. Bu artl,la sIca\( ma­den Oretimi 1 milyon 462,6 bin to­na I'lktt.

GElreCEG~N h.rsT~~iM~/ h"lEii~hvsmNl GEl~CEG~

• TOrkiye'de halen hizmet ver­mekte olan 6 miIyon 400 bin teIe­fon hattm1l1 yiizde 70'inin Oreticisi NETA$, Telcnoloji GUnleri adl altm­da dlizenledigi programla 1990'\t YIllara yeni Ortinlerle girecegini al'lk­ladl. NETA$'1l1 sermayesinin yiizde 4~'u Toplu Konut'a, yiizde 31'i Northern Telecom firmas1l1a, Yiizde 15'i Turk Silahh Kuvvetlerini GU9-lendirme Vakfl'na ve yOzde 5'i de kiir;iik hissedarlara- ail.

SANAYN KONGRiESI~NE DOGRU

'TMMOB Makina Miihendisleri Odasl'nca 4-8 Arahk 1989 tarihleri aras1l1da Ankara'da yapllacaJc " 1989 Sanayi Kongresi"'ne ili5kin hazlrhlc c;ah$malan tamamlandl. Kongrede, bilimsel ve teknolojik geli.5meler, sa­nayideki uygulamalan ve etkileri leo­nulan tartl~llacak. Kongre boyunca bir de sanayi sergisidOzenlenecek.

DOGU ve GUNEYDOGU ANADOLU'NUN SOSYOLOJiK ANALizi

SORUNLARveNEDENLER

1

Prof. Dr. Birsen GOKC;:E*

T i.irkiye'de Cumhuriyetin kurulu$undan bu yana bo lgeler arasmdaki dengesiziikler artarak

devam edegelmi ~ti r. KU!iulu~ Sava~l'ndan soma ba~kentin Ankara'ya ta~mmasl, demiryollan ve

hava yollannm yaygmla~tJr1lmaSl, Anadolu'nun ye~itli yerlerine fabrikalar yap!lmasl Ulkede bir iy

pazann olu~masma ve ekonominin canlanmasma yol ayml~tlr. Ancak bu yabalar bolgesel

farkhla~maYl gid~recek nitelikte olmaml~ ve kalklIlma hamleleri Dogu ve GUneydogu Anadolu

bolgelerine ula$~,maml~tlr. Cografi ko~ullar bu konuda ciddi bir engel olu~turmu~tur.iklim ko~ul1an

ve arazi yaplsl hedeniyle ula~lm ve haberle~me hizmetlerinin maliyetinin yUksek olmasl planh

~ ______ ~bnelTIej(adaLb~~lgenliLgb~~I~e~d~il~m~e~sl~' n~in~e~n~b~e~Il~i ~b~a~l~l ~n~ed~e~n~i~d~ir~. ____________________________ __

Bolgeierarasl Dengesizlik

Teorik olarak b()[gesel dengesizlik ya da bolgeler araSI geli$mi~lik fark!; ekonomik,

toplumsal ve fiz iksel kO$ullann bolgelere gore farkhhk g6stennesi nedeniyle sermaye akl$mm ve

yatmmlannm elveri~libolgelerde yogunla~masl sonucu emek ve sermaye alan ve veren bolgeler

arasl11daki geli~mi~lik farkmm giderek artmaStdlr. Bolgesel dengesizlik Uy ana ba$hk altlda

toplanabilir:

- Fiziksel (Cografi) Dengesizlik: Bu tDr dengesizlikler, fiziki kO$ullann ve dogal kaynaklann

b61gelere gore farkh diizeylerde olmasldlr.

- Ekonomik ve FonksiyonelDengesizlik: Uretim faktorlerinin e~it olmayan daglllml

. geli$mi$ ve geri kalml$ bolgeler arasmdaki farkm temel nedenlerinden biridir. Sanayinin

smlrlt oldugu bOlgelerde ileri teknoloji ve bi-lgi gerektiren sanayi kollan geli~emedigi gibi

kapalt aile ekonomisi, pazariamamn olmadlgl kO$ullarda ekonominin geli~mesini

engellemektedir

- Toplumsal Dengesizlik: Egitim, saglIk, ileti$im ve benzeri alanlardayatmm azilgl

nedeniyle gOriilen eksiklikler toplumsal yaplyl olumsuz yonde etkilemektedir.

Kalkmmada birinci derecede oncelikli yoreler (K.O.Y.) bolgesel dengesizligin en yok

oldugu yorelerdir. Dogu ve GUneydogu illerini kapsayan bu yorelerde kalkmma projeleri ayn bir

onem t a~lmaktadlr. TUrkiye ortalamalannm yok a~aglsmda olan istatistiki veriler bu bolgelere

kalkmma ha~lelerinin ula~madlgInm bir gostergesidir. Yakla~lk yirmi yddlr Turkiye'nin toplumsal,

. H. D. iktisadi ve idari Bili..mler Fakiiltesi Ogretim'Uyesi

_~~=~~v.-_-.-_-_-_=_-. r.-.-_~ __ ~_~ _______ -_·_-___ =~ _________ .. ~ ______ ~ ____ ~ _________ = ___ =_~ _______________ ~ _= ____ ~

2

siyasi ve ekonomik gundemini olu~turan ve ye~itli etiketlerle amlan (Teror, PKK olaYI, Kurt

sorunu, etnik so run vb.) sorunlann kokeninde bolgenin ekonomik baklmdan kalkmmaml~ olmasl

yatmaktadlr. DolaYlslyla bizce sorun Dogu ve Guneydogu ~emsiyesinin altmda yer alan ekonomik

ve toplumsal dengesizlik"ten kaynaklanan geri kalrm~hk sorunudur.

Dogu ve Guneydogu iUerini kapsayan bu yorede 1990 yIlI saylm sonuylanna gore ulke

nufusunun %26'SI ya~amaktadlr. Turkiye'de en yok goC; veren illerde yine bu yorenin illeridir.

Klrsai alanda once yakm kentlere soma da geli~mi~ kentlere gOy edilmektedir. 1965'te bu b61ge ic;in

kent nufusu %26.9 iken, 1990'da %59'a yukselmi~ olmakla beraber kentlile~me ozelliklerinin aylll

hlzla yaygmla~tlgml soylemek olanakslzdlr (Bkz. Ek-l ve Ek-2).

Yorede yaygm olan kan bagma dayah geleneksel aile, akraba, a~iret ve koy yaplsl, bireysel

davralll~lann onune set c;ekmekte ve ki~ileri ait olduklan aile ve a~iret gibi toplumsal gruplarla

ozde~le~tirmektedir. Klsacasl, ki~ilerin davraru$Ian, toplumsal ili$kileri birey duzeyinde degil, ait

olunan topluluk duzeyinde oImaktadlr. 6zgun bireysel davram~lar ve siyasi katlhm yok slmrhdlr.

Bu alanda davram~ biyimini ve yonunu be~irleyen aile, a~iret ya da kay reisi-agasldlf.

Klrsal toplumsal ve kUlturel yapl, Kendi iyerisinde ozgun davram~ bi~.imlerini, deger

yargllanm, inanylannt ve denetim mekanizmalannt olu~turmu~tur. GelenekseI sosyo-kulturel

yapdarm surdurulmesinde toplumun iyinden gelen OZ koruma mekanizmalan Kadar bu yapdarm

devammda ylkarlan olan, aym zamanda bu topluluklann dl~ dunya ile ili~kilerini yuruten $eyh, aga

ve a$iret reislerinin de onemli payl Vardlf. Balgenin agallk ve a~iret kurumlannm dl$mda kalml~

klrsal alanlan, dl$ dunyadan etkilenmeye ve sosyo-ekonomik degi~ime daha yatkm bir yaplsal

ozellik gostermektedir. Ula~lm ve ileti$im oIanaklanndaki geli$me sonucu kentseI ya$am biyimi ile

etkile$ime giren bu kesimde geleneksel kIrsal yapl yava~ yava$ yozi.ilmeye ba$laml~tlr.

Bolgedeki kentle$me, hlZh nufus artl$l ve kIrsaI goyun bir urunudur. Yani kentle$me Kendi

iy dinamiginden degil, kIrsaI alanlardan akan nufusun zorlamasl ile ortaya Ylkmaktadlf. Bu surety

iyerisinde, bolge kent ve kasabalarm geleneksel ugra~lS1 olan daha yok el emegine dayanan esnafhk

ve zanaatylhk bUyi.ik alyekli sanayi ve ticari faaliyetlere donu$emediginden, geleneksel toplum

yapIsmda bir sapma ba$ka bir deyi$le kokli.i bir degi$me olmamqtlf.

Guneydogu Anadolu Bolgesi' nde kasaba ve kentlere yer1e$en kIrsal nufusun bUyi.ik bir

bolilmu tanmsal ugra$dardan tamamen kOpmaln1~tlL GOytukleri yerlerdeki topraklanm i§lemek,

yerle§tikleri kasabalarda hayvancIllkla ugra§mak, tanmda mevsimlik i$yi olarak yah$mak ya da

seyyar satlcllIk gibi marjinal i$Ierie ugra§mak, bu topluIuklann en onemli ekonomik ugra§l

alanIandlf. Kentiere gOy edip hizmet ya da kuyuk sanayi kesimlerinde yah$anlar nitelikIi bir i$gi.ici.i

degildir. Kisacasl, bolge kentlerindeki ekonomik ya~am, uzmanla~ma temeline dayall i$bolUmune

baglI belirgin bir topIumsal tabakala$ma yaratamaml§t1L Bu durum, bolge insanmm bilgi eksikligi

ve ilgisizligi ile birle$ince, ekonomik ve toplumsaI amayh orgi.itlenme dU$uk bir duzeyde kalml$tIr;

:J

E

I

f

I !

kooperatif, sendika ' ve demek gibi si'1i1 toplum orgut1eri hem say! hem iiye yonunden Turkiye

orta1amasmm da 90k gerisinde bu1unmaktadlr.

3

Klrdan kente gOy insanlann, toprak aile ve a~iret baglanmn zayIf1amasma neden olmu~tuL

Boylece khi, aile iiyesi olmanm dl~mda toplumsal birey olma, ozgun davranI~ gosterme surecine

girmi~tiL Geleneksel ili~ki ve kurumlann etkinligi azahrken, degi~ime kaql eskiden gosterilen

ciireny de kIsmen klf1lml~tlr. Aneak soz konusu kent ya da kasabalar, kIrsal alandan gelenlere

kurumsalla ~ml $ ili ~ kiler, belirgin davral1l $ kalIplan ve toplumsal kent orgutlenmeleri ile oturmu$

guylu bir yap! sunamadl klanndan, u:yum sureci uzamakta, degi$im sorun ve karma$3 yaratmaktadlf.

Bu aylkiamalardan anla$llaeagl gibi bolgenin kalkmrna surecinde yaplsal ozelliklerden

kaynaklanan ciddi engeller bulunrnaktadlr.

Bunlardan ilki, kIr topluluklan bir yana, kentsel topluluklann bile onemli bir kesiminin iye

donuklugu ya -cia kapal111gldlr. lkineisiyse, yore halkmm umn bir geyrni~ten bu yana suregelen

uretim ili$kilerr ve toplumsal orgutlenmeden kaynaklanan a~iret, ~eyhlik, agahk gibi iy iye girmi~

F--~--JillrumlaLa-.Dlan..b.aglmlIllg=ld=lr::...:.. ______________________ ---,-_______ _

Bolgede ozellikle ternel toplumsal orgutlenme olan <l$irete baghllk, geyrni~teki komma ve

dayam~ma i~levini gUnurnuzde geni~ olyude yitirmekle birlikte, iIgi ve ylkarlann daha geni~ olyekte

orgutienmesi ve topluluklann kan baglnI a$aIl bir baghhkla butunle$mesi yolunda onemli bir

engeldiL Bir a$iretler mozaigi olan bolgede, bu baghl!k burunle$tirici olmaktan yok aymel bir etken

olarak rol oynamaktadlr. Bu nedenle sulale-a$iret gibi soy birligine dayah toplumsal alt bagla$malar

kIr ve kent topluluklanmn ortak amaylar yonunde orgutlenmesi ve topluluk bilin9 ve davranI$1

kazanmasmda a$llmasl gereken baglmlthklardlr.

Yore toplumunda baglmhhk yaratan kurumlardan biri de $eyhliktir. Manevi bir

YlikUmlulUgun otesinde, bir toplurnsal ve siyasal nufuz kaynagl 'olan $eyhlik, halkm toplumsal

ili$kilerinden siyasal seyimlerine kadar geni$ biryelp,a.zede temel ba$vurma yerc,:evelerinden biridir.

$eyh baglmhhgl, davram$lann geleneksel degerleregore belirlenmesine yol ac,:rnakla kalmayarak

dinsel bir alt grupla$m~ olarak topluluk butunlugunuengelleyici ~ir rol de oynayabilmektedir.

Bolgede baglmhhk yaratan bir diger kurum da: agahktlr. Agahk daha yok bir ekonomik

kurum olmakla birlikte, toprak mulkiyetinden kaynaklanan bir toplumsa:l ve siyasal gUy odagldlL

Aganu) ba$ta topragmdaki ortakyl koy1iiler olmak uzere, mulkiyetini denetledigi koyler ve halb

uzerinde gUylu bir toplumsal otoritesi vardlr. Geleneksel kurumJara (otoritelere) baglrnhhk giderek

gi.icunu yitirmektedir. Ancak her alanda orgutsLiz ve guvencesiz olan toplumda, bu kllrumlar

(baglmlIhk ve ylikUmlUlukler) hemlz i$levselligini korudugu iyin varhglnI surdurmektedir.

i$letrne gereksinirnlerinden borylanmaya, guvenlikten dayal1l$maya, sorunlann

yOzDlmesinden gUylUklerina~t!masma kadar geni~ bir alanda, a$iret reisi ya da ~eyh-agaya

gereksinen halk bu i$lev slirdukc;:e bu ki~il ere olan baglrnhl1klan da devam edecektir.

4

Dogu ile Batl arasmda gozlenen toplumsal ve ekonomik farkhllklar arttlk~a dogudaki insan

gucu batlya yonelmektedir. Ashnda bu yoneli~ 19. Yuzyrlm ilk Yillanndan beri gozlenmektedir.

Guneydogunun i$siz ve yoksulkoylUleri (ozellikle Harput, Bitlis ve Urfa'dan) pamuk mevsimi

Ingiliz1erin <;ukurova'da geli~tirdik1eri ihracata donilk pamuk uretiminde kadm-erkek-yoluk-yocuk

~ah~lr sonra da koylerine donerlerdi. Yine ayl1l yuzydda dogulu erkekler batlya, ozellikle Istanbul' a

gider, kaba guce dayah in~aat, amele1ik, hamal1lk gibi i~lerde yalI~IP para kazalllriardl. Bu gidi~ler

yogunlukla koy agasmm izniyle olur ve kazamlan paramn bir krsml agaya ya da a~iret reisine

gonderilirdi. Bu tablo 20. :yiizyrlda da devam etti. OzelIikle 1950 sonraSI yok partiE doneme geyi~Ie

birIikte tanmda ba~layan makinala~mamn koyluyii i~siz blrakmasl, kentle~menin in~aat, ticaret ve

sektori.inde ortaya <;akardlgl i$ gUcu talebi dogu i~gi.icunun batlya akmasmm en belirgin

nedenleriydi. Bu anlamda dogudan batIya ~all~mak iyin gOyen1er ba~1angIYta niteliksiz i~ gucunu

oIu~turuyordu. Bunun yalllnda Yillar ilerledikye dogunun okumu~ kesimi de gerek dogudaki i~

olanaklarmm smIrh 01u~u gerekse dogunun mahrumiyet bolgesi olmasl nedeniyle batlya

yerle~iyorlard1. Dogu kokenli olup egitim olanaldanndan yararlanml~, yeti~mi~ nice burokrat ve

siyaset adaml nitelikli i~gucu olarak Cumhuriyetten bu yana Batl' da gorey ustlenmi$tir (SlIT!

Ata1ay, Ferit Me1en, Kamuran lnan, Hikmet <;etin, Yl1dmm Ak:bu1ut, Yalrm Erez gibi).

Sonuy itibariyle Dogu, BatI'ya yak1a~lk iki yuzYl1dlf yorenin ge1i~mesinde katkrda

buIunabi1ecek nite1ikIi niteIiksiz i~ gUcunu gonderrnektedir. Yani Dogu, insan gucu erozyonunu

ya~amaktadIr. Ote yandan 1950'li ydlardan bu yana bu erozyona sermaye erozyonu da eklenmi~

durumdadlr. Bat! da kar oranJanllln daha yliksek olmasl bu erozyonun belli ba~h nedenidir. Dogu

yatmm yapdacak bir yer olmaktan yok tliketim pazan olarak a1gI1anmaktadlr. Dogu'da BatI'ya ait

buylik ~irketIerin bayilikleri, temsiIcilik1eri gorev yapmaktadlr. Dogu'da belli bir birikim saglayan

i~ adami batida daha fazIa kazan~ saglayacagmi anlaymca yatmmmi Bati 'ya yoneltmekte, dogu ile

iIi~kisini ya tumden kesmekte ya da dogu1u olmanm avantajIlll siyasi kadr01ardan alabilmek ve

siyasi alanda ileriye yonelik yatmm yapmak uzere bir sure daha bu ili~kiyi surdurmektedir.

1950 sonraSI Dogu'da para kazanmaya ba~layan ye fakat geli~imini Batl'nm buylik

kent1erinde silrduren bir yok tanmml~ Dogu kokenli i~ adaml halen ~e~itIi sektorlerde piyasaya

hakim durumdadlr. Dogulu sermaye sahipleri ucuza yah $tlrdlkl arl dogu1u i~gUcunu de batlya

suruklemi~lerdir. bte yandan doguya verilen te~yik kredilerinden yarar1anmak uzere dogu illerine

yatmm yapar gorunmu~ler, aldlklarI krediyi ba$ka alanlara kaydlrmI~lardlf. Bu sure~te siyaset~iler

araclhk rolUnu ustlenmi$lerdir. Te~yik kredisinin yamnda ka~ak~lhk da Dogu i~in onemli bir

sermaye kapIsl olmu~tur. Bu sektorde uYU$turucu, silah, elek1:ronik e~ya, canh hayvan onemli

kalemler olarak belirtilebilir. Boylece doguda sadcce insan gucu, sermaye erozyona ugramaml~ aym

zamanda toplumsal degerler de erozyona ugramI$tlf.

!

I

Dogu ve Giineydogu illerindeki i~giiciiniiI1 BatI'ya Akl~ml Gosteren OrnekJer

Ailenin Adl Kokeni KUfrevi Ailesi Bitlis

Necmettin Bitlis Bitlis

Halis Toprak DiyarbakIr I Lice

TatlIc! Ailesi DiyarbakIr

Onur Karde$ler Diyarbaklr

-

Ceylan 'Ailesi Diyarbabr Oguz Gi.irsel

Ibrahim Polat Erzurum

i

Uara~I/Serma e Birikimi Canh Ha an ihracatl (Doihl'dan) AdlyamanINIalatya Meru~at ticareti

Bitlis Holdino (Polisan Boya) Lice ManifaturaClhk

Toprak Seramik Kaglt/SeramikiDemird6kiim

. Diyarbaklr'da tathclhk Diyarbaklr Belediye Ba~kalll .

(Nun Onur Beld. Ba~k. Silresince ailenin birikimine onemli katkllar saglaml~tlr) in$aat $irketleri, menl.rul kIymetler ve

muteahhitlik hizmetleri Milteahhitlik

Aga Ceylan in$aat $irketleri tn$aat $irketi (Kiska)

Seramik ve Emlak-in$aat Sirketleri

5

I

I I Fikret Evyap Temizlik Sektorii

J Emin eankurtaran ----Matl'tya fTcaTerfEle'ktro-m-aana yi Metin Kaya Caglayan Malatya . Mekan Yataklan

Gaziantep'te ticaret Mustafa Suzer Malatya ihracat ve ye$itli $irketler Korkut Ozal

- Malatya Ozbal.l\kabel Akoz ve ye$itli $irketier <;etin Palanc! Malatya Te$vik Belgeleri ve ye$itli yatmmlar

Ali Oguz Atalay Malatya <;e$itli yatmmlar Mahmut <;ahk Malatya u u

Turan <;evik Malatya " " Nurettin Gilven Malatya It t,

Hai:nadi ve Cihaner Ailesi Mardin DericilikIDeri Sanayi Kalsu Ailesi MU$ Mufta otomobil firmasl/ye$itli $irketler

Macit Bahyevan MU$ Gida Sektorii inci Ailesi/Aydlll Anvasi (Van) Siirt Dogusan Ithalat $irketi (Honda temsilciligi)

Sedat Aloglu Urfa ' Feni$ Holding I Aliminyum Ibrahim Tathses Urfa Ticaret -

YOriikoglu I Erez Haznedar Tugla Dundar Altayh Van Altay Menkul Klymetler Feyyaz Tokar

I Bosfor Tunzm

--~-

Dogu'daki Ayaklanmalar

Bolgenin geri kalml$lIglllda bolgesel dengesizlik Kadar tanhsel kO$ullann da etkisi

gOrillmektedir. 1800'hi yIllann ba$mda Osmanh Imparatorlugu Anadolu'daki Kurt beyliklerine son

vererek bu beylikleri merkeze baglI vilayetler haline getirmek isteyen bir politika benimsemi$ti.

Bu politikaya kaql yer yer ayaklanmalar gonilmeye ba$landl. ilk ayakianma lS05'te Baban

Beyi'nin oimesi uzerine Osmanh yonetiminin bu beyJigin ba$llla rakip a$iretlerden bir pa$aYl tayini

ile ba$ladl. Gelenege gore beyligin varisi uy yll boyunca yonetimin (OsmanlJ I Musul I Bagdat)

valiliklerinin ordulanna kar$l sava$tl. Daha soma slraslyla 1814'te Soran, 1845'te Botan, 1850'de

I

6

Bitlis emirligi, 1880'de Dersim, Mardin, Hakkari yorelerinde ayaklanmalar olmu$ ve

bastmlml$t1r. Aneak II. Abdiilhamit isyanel gruplann varisleriyle anla$ma yoluna gitmi~ ve hatta

Ermeni aynhkyl hnreketlerine kar§l Kiirtieri kullanml$tlr. <;iinkii aym yuzYllda Dogu ve

Guneydoguda Ruslann destegiyle Ermenilerde milliyetyilik aklml guyienmi$ti. Bunun dogal sonucu

olarak Errneniler arasmda da gerilim artml~ ve klprrdanmalar ba~lamr~tl. Gte yandan tarihi

kaynaklara gore yorede ticaret ve tanmla ugra$an Ermenilerin ba$kaIdmsmda Osmanhlann vergi

artl$mm da rolii olmu$tu.

1890'h ylliarda ba$layan Ermeni ayaklanmalan Kiirt ittifakl ile bastmlmaya yah$llml~t1r.

1915 Yllmda Ermenilerin Musluman nufusa kar$l asker toplamasl sonucu Osmanh hukiimeti tehcir

kararl alml$ ve Ermeni nufusunu Rus cephelerinden Suriye ve Filistin taraflanna kaydlrml~tl.

Bu zorunlu gOy olaymdan sonra yok saylda Ermeni A vrupa ve Amerika'ya gOy etmi$ti.

Yorede Ermeni nufusun azalmasl Dogu ve Giineydogu ekonomisini olumsuz yonde etkilemi$ti.

Ermenilerin aynlmasl tiearet, tarIm ve zanaat alamnda onemli bo~luklar yaratml$tlf. Burada iki

olaym altmm yizilmesi gerekir.

1. Zorunlu gOy Dogu ve Giineydogunun geli$mesinde bir duraklama donemi yaratrm~tlr.

2. Ermeniler bu olaYl hazmedememi~ler, Dogu ve Guneydogu onlar iyin daima zihinlerini

kurcalayan ve Uzerinde so run yaratllmaya yah~Iian bir bolge olmu~tur.

19. yUzYlldan beri bolgede izlenen olaylar Cumhuriyet doneminde de yore halkIyla deviet

arasmdaki ili$kilerde ortaya ylkan sorunlan hazlrlaYlcl bir zemin olu~turmu$tu. Ozellikle istiklal

SaVa$l Yl11annda Kuva-i Milliye cephelerde Franslz, ingiliz ve Yunan askerleriyle sava$lrken

KOygiri ve Dersim a$iretleri Sevr Antla~masmm gereginin yaprlmaslm, yani DiyarbaktrlElaztg/V an

ve Bitlis'in Kiirtlere blrakrlmasml istiyorlardl. Sevr antla~masmm Ermenilere tamdlgl haklarla da

Erzurum, Van, Trabzon ve Bitlis'te kurulaeak Ermenistan'm TUrkiye ile Slmr te~kili ABD Ba~kam

Wilson'a blrakIlml§t1. Wilson da Amerikamn ylkarlan aylsmdan Slmnn tespitinde comert davranml§

ve Erzincan, Agn, Bingol ve Mu§'u da kagltiizerinde Ermenistan topraklanna dahil etmi$ti.

Boyleee toprak payla§lml bu iki toplumun ortak paydasml olu$turarak ylkarlan yeryevesinde

birlikte hareket etmelerine yol ayml$trr.

1921 'de· KOygiri ve Dersim a~iretleri, Kuva-i Milliye ile silahh yatl§maya girdi. Daha sonra

Sunni a§iretlerin ayakianma giri$imleri ba$ladl. Liderligini $eyh Sait'in yaptlgl bu hareket

Cumhuriyet hiikiimetinin ciddi kar§l koyu§uyla, 1925 Yllmda $eyh Sait ve 47 arkada$mm tutuklamp

yargIlanarak aSIlmalanyla noktalanml§trr.

Aneak Kurt a§iretlerinin toparlanma ve yeniden hukiimete ba§kaldlrrna olayr da bu sefer

1936'da Dersiin harekatml giindeme getirdi. Cumhuriyet hUkumeti bu sefer bolgede silahslzianmaYl

geryekle$tirmek amaclyla a$iretlerden silahlanm teslim etmelerini istedi. Kaql koyu§ Uzerine asi

a~iret!erle yat1~ma Y1kt1. Hava harekat1yla bolge bombaland1. A~iretlerin sozcusu Seyit R1za'da

1937 ydmda 11 ki~i ile beraber Elazlg'da idam edildi.

7

Bu ayaklanma ve kar~l koyu~ dogal olarak a~iret mensuplanyia devlet arasmda gerilimin

siirmesine neden oldu. Bu da yorenin geli~me surecinin dogal olarak yava~lamasma yol ayt1.

19. yuzYllda Osmanhlarla ba~layan Kiirt a~iretlerini/beyliklerini vilayet haline getirme

yabalan; toprak miil kiyeti, tasarmf hakkml a~iret reislerine blrakma yen;:evesinde yaplldlgmdan

iiretim ve boli.i~um ah~kanhklan geleneksel biyimini koruyordu. Ancak Cumhuriyet. doneminde

devletin merkezile~tirici ve e~itlikyi politikaslyla uyu~mayan bu durum ayaklanmalann esas

sebebini olu~turmu~tur.

1950'li ytllardan soma yok partili donemin siyasi odunleri Cumhuriyetin ilk Yillanndaki

hastahklann yaDincl desteklerle zaman zaman yeniden gundemde yer almasma neden olmu~tur.

1960-1975 Yillari arasmda yurtdl~l temsilciliklerimize kaql gere;ekle~tirilen silahh eylemlerin

alLrfITlaEmI-eniteTin- otmas, f9T54-en- som-a-i:Hk-emizcle- ya-y-g-Hl- elar-a-k- gGrulen- ter-of-Gla;dar-l- v:e ____ _ . .

ozellikle bu olaylann guneydoguda kronik hale getirilmesinin altmda da PKK'nm olu~u yUzyIlhk

Ermeni/Kiirt ittifakmIn yabancl desteklerle surdurulme vabalannm g-undemde tutulmasmm bir

gostergesidir.

Ozet olarak, Dogu ve Guneydogu'da cumhuriyetin ilk Yillannda ye~itli ayaklanmalar (Seyh

Sait isyam, 1tfutki ayaklanmasl vb.) olmu~ ve bunlar bastlfllml~tlr. A~iret yaplsmdan kaynaklanan

bu ayaklanmalar bolgenin sosyo-ekonomik geli~memi~ligiyle de yakmdan ilgilidir. Koken, dil, din

ve mezhep farkhhklannm yamnda Kurt kimligine sahip olan nufusun yogun olarak ya~adlgl

bolgenin geli~memi~lik sorunu vardlr. Bu sorunlar Kurtyullik aklmml siyasi arenaya ta~lmak iyin bir

arae; olarak kullamlmaktadlf.

Klirtllik konusunda etnik kimlik talepleri, aynllkyl teror a rgutleri tarafmdan Turkiye

g-undemine sokulmu~tuf. Aynhkyl aklmlarm temel amaCl terar arg-utleriyle Tlirkiye Cumhuriyeti'ni

paryalamak, Dogu ve Glineydogu Anadolu'da baglmslz bir devlet kurmak ve bu dogrultuda bolge

halkma ve dunya kamuoyuna kendi garU~lerini farkh yakla~lmlarla yansltmaktlr. Demokratik

yollarla amaylanm geryekle~tiremeyeceklerini bildikleri i9in mucadeleyi kITsal alana kaydlrarak

silahh eyleme donli~tlirmli~lerdir. Kendilerini desteklemeyen toprak sahipleri, ticaretle ugra~anlar

ve yore halh iizerinde bash kurarak terar yaratmaktadlrlar. Halh can alarak, korku ve ~iddete

dayah terar estirerek, kendi amaylan dogrultusunda zorla ikna etmeyi hedefleyerek devlete kar~l

guvensizlik yaratacak ve ekonomik yatmmlan engeUeyecek eylemlerle bunaltmaya yah~maktadlf.

Amay yaredeki vatanda~lan dili, kD.lturU, tarihi, gelenek ve garenegi ayn bir Irk olduklanna

inandlrmaktlr. Baglms1z bir deviet kurma amacma dayah tUm etkinlikler ye~itli arg-utler aracliIglyla

uluslar araSl p[atformda, dunya kamuoyunu etkileyecek bir ~ekilde canh tutulmak istenmektedir.

8

Dogu'ya Yap dan YatlnmJar

Curnhuriyetin ilk yll1annda dogu ve guneydoguda yll1ann getirdigi geleneksel uretim biyimi

hukUmrandl . Toprak mulkiyeti, tasarruf haldG a~iret reisierinin elindeydi, 1930'lardan itibaren

deviet yatmmlannm bolgeye giri~i ile yan-feodal ili~kilerin aglr ve zorunlu da olsa yoziiImeye

ba~ladigi gorulmektedir. Ba~langlyta yok yava~ olan bu surecin 1960'h ve 1970'li Yillarda hiZ

kazandlgl soylenebilir.

1924'ten ba~layarak Ankara, Sivas, Sarnsun, Malatya, Elazlg, DiyarbakIr, Erzincan,

Erzurum, Siirt, Bingol, Mu~'a demiryolunun uia~masl sonucu, bolgenin yatmrn iyin uygun gori.ilen

iUeri olarak, Ma1atya, Elazlg ve Diyarbaklr seyilmi~ti. Sanayi yatmmian iyin bu illerdeki dogal

kaynaklann girdi olarak kullam1masl hedeflenmi~ti. Bunun sonucunda Ma1atya'da bez, sigara;

Elazlg'da bahr, kur~un, krom; Diyarbahr'da iyki; Bitlis'te sigara fabrikalan kurulmu~tu.

Dev1etin yatmmlarla ilgili bir ba~ka giri~imi de tanm ve hayvanclhk alanlarma yonelikti.

Urfa'da kurulan Ceylanpmar Dev1et Uretme Ciftligi, bir tanm i~letmesiydi. Malatya'da kuru Ian

deneme istasyonu kaYlSlcIhgm geli~mesine katkI vermi~ti.Erzurum ve Kars'ta da hayvanclhgm

geli~tirilmesi i9in haralar kurulmu~tu. Boylece 1950'li Yillara gelindiginde Dogu ve Guneydogu'da

devletin dogrudan ya da dolayh mudahalesiyle feodal uretim ili~ki1erinden kapita1izme geyi~

i~aret1eri gorulmeye ba~lanml~t1.

1950'den soma yok partili donemde Raman rafinerisi, Ma1atya, Erzincan, Erzurum ve

Elazlg'da ~eker fabrikalan, Erzurum'da yem fabrikasl ve Et BalIk Kurumu, Diyarbahr'da yiin­

yapagl fabrikasl kurulmasl ve karayollan yapImmm hlZ kazanmasmm kokeninde siyasi populizm

yatmaktadlf. Toprak dagIhmmda ciddi duzeyde e~itsizligin ya~andigi Dogu ve Guneydogu'da

biryok koyiin aile, ki~i ya da sula1eye ait olmasl buyiik toprak sahibine bagh olarak ya~amml

surduren koylunun oyunu yonlendirme hakkIm da agaya, a~iret reisine veriyordu. Bu durumu kendi

leh1erine degerlendiren siyasi kadro1ar tarafmdan tanm a1anlan geni~letiImi~, deviet arazileri

koyIu1ere dagltIlml~t1. Geli~menin aglrhgl da tanma kaydlfl1ml~t1. Tanmm makinala~masl, miras

yo1uy1a kUyulen topraklarm agalarca satm almmasl topraksiz koy1u oramm artlfdl. Bir taraftan

kIrsal kesimden kent merkezlerine akm olurken, dogu'da sermaye birikimini sag1ayanlar da yatmm

yeri olarak bahYI seytiler. Dev1et de doguya batlda geli~en sanayi gereksinimierine uygun yatmmlar

yapml~tl. Enerji (Keban) ve madencilik (ham petrol, bakIr, krom, demir, linyit uretimi) gibi. bte

yandan kamu yatmmlarimn yogunla~tlgi bir diger alan da tarlmdl. Sulama konusunda 1950'den beri

ozel bir onem veri1mekle beraber sulama ba~h ba~ma bir sorun oimaya devam edegelmi~tir.

bzellikie Guneydogu Anadolu'da tanma elveri~li alanlar 01masma ragmen su1ama yetersizligi "

veri min du~tikltigune neden olmaktaydl. Bu dogrultuda GAP'm entegre bir proje olarak hem enerji

tiretmesi hem de su1ama sorununa cevap vcrmesi hedeflenmi~ti. Ancak GAP'm gundeme

gelmesiy1e beraber paryalanan topraklan satm alma yoluy1a kendilerinde toplayan toprak agalan

I

kuyuk koylu ile kiraCl ve ortakyl ili~kisini surdorerek onun yeni teknolojiyi kullanmasma ve

birikim saglamasma engel olmu~, kUyilk koylilyti siyasi ve ekonomik denetim altma alml~tlr.

9

Ote yandan toprak agalan ozellikle Urfa'dan ba~IatJlan toprak reformu yah~malanD1 da her

seferinde siyasi gUy kullanarak engellemeyi ba~arrnl§lardlr. Boylece 2000'li ydl,ara gelindiginde

GAP'm bolgedeki farkhla~maYl hlZlandlrmasl beklenmektedir.·. DolaYlslyla guneydoguda tanm

kapitalistierinin sivrilmesi ve yanmda da tanm i~yisinin yogalacagl bir tabla ile kar~lla~Jlmasl

kayll1llmaz gbflilmektedir.

10

EK-l

SOSYO-EKONOIVliK GELiSME DUZEyj

DOG-U ANADOLU BOLGESi

KentIe~me % Niifus Artl~l % Okur:yazar % GSyrn/TR ARDAHAN 31.63 . I -17.42 I 76.40 0.065 AGRI 36.32 7.44 56.30 0.166 BiNGOL 6.19

, 61.26 0.133 34.53

BiTLis 43.30 17.90 59.99 0.187 ELAZIG 54.75 5.91 73.43 0.734 ERZiNCAN 48.17 -0.55 80.79 0.278 ERZURUNI 47.20 -l.87 73.85 0.680 GUMOSHANE 34.83 -8.62 78.52 0.122 HAKKARi: 41.22 43.58 52.28 0.112 IGDIR. 31.63 -17.42 64.54 0.075 KARS 3l.63 -17.42 75.34 0.217 MU$ 26.86 20.72 56.79 0.162 TUNCELI 38,15 -24.03 74.37 0.111 VAN 40.63 30.52 55.41 0.457

GUNEYDOG-U ANADOLU BOLGESi

AD IYAMAN 42.74 35.01 67.36 0.497 DIYARBAKIR 54.85 31.70 56.26 1.357 GAZIANTEP 7l.99 33.04 73.90 1.478 MARDiN 44.65 25.87 54.12 0.467 SiiRT 45.24 12.50 53.97 0.217 $ANLIURFA 55.03 46.16 56.20 0.926 BATMAN 56.18 37.72 57.62 0.326 S1R.1\JAK 47.81 38.98 40.80 0.133 TURKiYE 59.01 21.71 80.40 100.000 KAYNAK: Devlet Planlama Te~kilatl Muste~arh8I, Illerin Sosyo-Ekonomik Geli~mi~lik Slralamasl

Ara~tlrmasl (1996)

t

'-

11

EK-2

ILLERlN SOSYO-EKONOrvllK GELiSMiSLiK SIRALAMASI

I iI I I

..

iI I §Ira . Endeks Slra Endeks 1 IS T Al'ffi UL 4.879015 39 AlvIASYA -0.193947 ') Al'{KARA I 3.324472 40 KARAl\1AN -0.225250 ~ I

I " iz1vriR. 2. 707983 41 AFYON -0.228109 .J .

r 4 KOCAELI 1.745641 42 NiGDE -0.280378

I 5 BURSA 1. 561 681 43 KASTAlvlONU I -0.33 1970 I I

6 EsKiSEHtR. 1.010243 44 C;ORlJ1Vl I -0.33 8263 I

7 ANTALYA 0.979019 45 GiRESUN -0.342129 8 TEKiRDAG 0.912105 46 ARTvIN .. 0.361540

9 AQAl"TA .0.825002 47 ERZiNCAN I -0.369077 10 IC;EL 0.692054 48 TsIVAS -0.408015

-11 1vIUGLA 0.625896 49 AKSARAY -0.449240 --12 AYDIN 0.572214 50 K.MARAS -0.450686 13 BALIKEStR. 0.566499 51 BARTIN -0.470264

1-4- _KIRKLARELi 0.554468 52 TOKAT I -0.481332 15 KAYSERl 0.530593 53 C;ANKIRl -8:-306919-16 DENizLI 0.501473 54 I siNop -0.512526 17 BILECtK. 0.744944 55 ORDU -0.535689 18 EDtRt~ 0.408019 56 ERZURUM -0.550649 19 ZONGULDAK 0.362269 57 DIYARBAKlR -0.614462 20 C;ANAKKALE 0.351583 58 YOZGAT -0.639394 21 ISPARTA 0.337425 59 SANLlURFA -0.657586 22 MANis A 0.308470 60 TUNCELi -0.694920 23 USAK 0.249609 61 ADIYAMAN -0.752853 24 KONYA 0.220072 62 KARS -0.754675 25 GAZiANTEP 0.199953 63 GOMUSHANE -0.783385 26 HATAY CU89559 64 BAYBURT -0.798578 27 SAKARYA 0.154779 65 BATMAN -0.869404 28 BOLU 0.147192 66 MARDiN -0.916083 29 BURDUR 0.144998 67 VAN -0.955459 30 KIRIKKALE 0.141061 68 SllRT -0 .970848 31 KOTAHYA 0.093397 69 rdDIR -0.980015 32 NEVSEHtR. 0.006389 70 HAKKARi: -1.053626 -- .---' .... " ELAZIG . BiTLiS .).) -0.024586 71 -1.056951 34 TRABZON -0.034803 72 ARDAHAN -1.057505 35 SAMSUN -0.042239 73 BiNGOL -1 .060746 36 KIRSEHtR. -0.116527 74 AGRl -1.134534 37 RilE -0.122267 75 SIRNAK -1.224524 --c.......

38 MALATYA -0.179552 76 MUS -1.244671 KA YNAK: Devlet Planlama Te~kilat1 Muste~arhgl, Illerin Sosyo-Ekonomik Geli~mi~lik Slralamasl

Ara~tlrmasl (1996)