İslamiyet Öncesi Türk Tarihiİslamiyet Öcesi Türk Tarihi konuları anlatılırken genelde kullanılan bir cümle vardır. ”Türklerin tarih sahnesine çıkması.” Eminim bu cümleyi birçok tarih kaynaklarında duymuşsunuzdur ve çıktığımız yer Orta Asya’dır.  Genel olarak Hazar Denizi’nin doğusu, Tanrı Dağları’nın kuzeyi, Altay Dağlarının kuzeybatısı ve Aral Gölü’nün çevresini yurt edinmiş olan  biz Türkler MÖ XVI. yüzyılda kendi yurtlarımızdan göç etmeye başladık.Peki Türklerin göç nedenleri nelerdir? Bunları birkaç başlık altında toplayabiliriz:

- İklim  ve coğrafi koşullar

- Yeni yerler bulma isteği

- Dış güçlerin Türkler üzerinde baskı yaratması

- Meraların azalması , hayvanların güçsüzleşmesi ve hastalanması

- Boylar arasındaki anlaşmazlıklar

- Nüfus sayısının artmasıyla yaşadıkları yerlerin kendilerine yetmemesidir.

Türkler gittikleri yere kendi kültürlerini aşıladıkları gibi bulunduğu yerdeki kültürden de etkilenmiş ve yeni sentez kültürlerin ortaya çıkmasına sebep olmuşlardır. Bunun yanı sıradevamlı farklı yerlerde yaşam izlerine rastlanılan Türkler tam olarak belirli bir bütünlük içerisinde izlenememektedir ve araştırılamamaktadır.

Orta Asya’dan devamlı göç etmeye başlayan Türklerin en önemli büyük göçü ise Kavimler Göçü olarak bilinen 375 yılındaki KuzeyHunları’nın batıya doğru yaptıkları göçtür.

Türklerin de anavatanı olan Orta Asya’da oluşmuş olan bazı kültürlerin önemli noktalarına değinelim:

* Anav Kültürü: Aşkabat yakınlarında tarım ve hayvancılıkla uğraşıp, madeni süs eşyaları ve tuğladan evleri bulunan ve yerleşik hayatın yaygın olduğu kültürdür.* Andronova Kültürü: Türklerin ilk ataları olarak kabul edilmektedir. Bu Kültürdeki insanlar atı kullanabilmektedirler.Ayrıca savaşçı bir kültür olduğu bilinmektedir.* Karasuk Kültürü: Demiri bularak işleyen bu kültür insanlarının yapılan araştırmalarda tekerlekli araba kullandığıda bilinmektedir.* Tagar Kültürü: Silah üzerine hayvan figürleri işleyen bu  kültür insanları daha çok süs eşyalarına yönelmişlerdir.Aslında yukarıda bulunan bu kültürler Kpss sınavı açısından İslamiyet öncesi Türk Tarihi bilgileri arasında bizi çok ilgilendirmemektedir. Ancak aklımızda bulunması iyi olacaktır.

Burada verilen temel bilgilere ek olarak şunu söyleyebiliriz kitarih konularını temelden ne kadar iyi alırsak, ileriki konuları üstüne daha rahat ekleyebiliriz ve bilgileri organize edebiliriz, bu yüzden temelimizi sağlam tutmaya çalışalım. Böylece ezber değil de mantık çerçevesinde konuları birbirine rahatça bağlayabileceğiz. İslamiyet Önce Türk Tarihi konusuna ”İlk Türk Devletleri” konusuyla devam edilecektir.

İlk Türk Devletleri

ilk Türk Devletleri denilince akla ilk gelen devletler normalde Asya ve Avrupa’da kurulan devletlerdir. Ancak ilk Türk Devletleri içerisinde ilk Türk topluluğu olan İskitler (Saka) topluluğundan biraz bahsedelim. Kpss Tarih

konuların ilk bölümlerinin içerisinde sık sık göze çarpmaktadırSakalar.Orta Asya’da yaşamış olan İskitler, Karadeniz’in kuzeyinden Tuna Nehri’ne kadar uzanan bölgede yaşamışlar ve Pers, Asurlular, Urartular gibi devletlerle uzun süre savaşmışlardır.Anadolu, Suriye ve Filistin üzerinden Mısır’a sefer yapmış olanİskitler MÖ VII. yüzyıldan MÖ II. yüzyıla kadar siyasi etkinliklerini sürdürmüşlerdir. Perslerle önemli bir mücadele içerisinde olan İskitler, Alper Tunga ile Pers hükümdarı arasındaki önemli mücadelesinden ötürü ilerde İranlı şair Firdevsi’nin Şehname adlı eserinde konu olarak yerini almıştır.Şimdi Kpss genel kültür tarih konusu içerisinde yer alan ilk Türk Devletlerini teker teker inceleyelim.

1) Asya Hun İmparatorluğu (MÖ 220 – MÖ 216): Teoman tarafından kurulan , Mete Han zamanında en parlak dönemine ve en geniş sınırlarına ulaşmıştır.- Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletidir.

- İlk teşkilatlı Tür devletidir ve Orta Asya’da Türk boylarını tek bayrak altına ilk kez bu devlet toplamıştır.

- Hun akınlarına karşı Çinliler Çin Seddi’ni yapmışlardır.

- Mete Han orduda onluk sistem oluşturarak tüm dünyaya örnek olmuştur.- MS 48′de Güney ve Batı Hunları olarak ikiye, Güney Hunları da, Güney ve Kuzey Hunları olarak tekrar ikiye ayrılmıştır.

* Kavimler Göçü (375): Kuzey Hunları Hazar Denizi ile Aral Gölüarasındaki Alanların yerlerini işgal ederek onları batıya doğrusürüklemiş, sonrasında Balkanlara ilerleyerek Vandallar, Vizigotlar, Ostrogotlar gibi kavimleri göç ettirmişlerdir. Dünya tarihinin en büyük kitlesel göçü olarak kabul edilen Kavimler Göçü Avrupa’nın birçok yapısında değişiklikler meydanagetirmiştir:

- Büyük Roma İmparatorluğu 395 yılında barbar kavimlerin işgalleriyle Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılmıştır ve Batı Roma476 yılında yıkılmıştır.

- İlk Çağ kapanmış ve Orta Çağ başlamıştır.

- Derebeylikler (feodalite) ortaya çıkmıştır. Bunun sebebi siyasi boşlukların oluşmasıdır.

- Bilim ve sanat etkinlikleri durmuş ve skolastik düşünce meydana gelerek kilise ve din adamları güç kazanmıştır.

- Germen kavimlerinin Avrupa’ya göç etmesiyle yeni Avrupa devletleri oluşmuştur.

Kpss lisans tarih konularında yer alan Kavimler göçü Kpss’nin çok önem verdiği bir konudur bu yüzden çok iyi anlaşılmalıdır.

2) Avrupa Hun Devleti: Doğu ve Orta Avrupa’da Kavimler göçü sonucu Balamir Kağan tarafından kurulmuş ilk türk devletleri içerisinde yer alır.- Avrupa’da kurulan ilk Türk devletidir.

- En parlak dönemini Atilla zamanında yaşamış ve Bizans’ı vergiye bağlamıştır. Ayrıca Volga ile Tuna Nehri arasındaki topraklara sahip olmuştur.

- Doğu Roma ve Batı Roma İmparatorlukları üzerine seferler düzenlemiştir.

- Atilla’nın ölümünden sonra zayıflamış ve 486 yılında Germenlerin saldırıları ile yıkılmıştır.

3) I. Göktürk Devleti (552 – 630): Bumin Kağan tarafından kurulan Göktürk Devleti’nin başkenti Ötüken’dir ve Ora Asya’da kurulmuştur. Ülke Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılıp Batı’yı Bumin Kağan’ın kardeşi İstemi Yagbu yönetmiştir.

* İkili Yönetim: İslamiyet Öncesi ilk Türk Devletleri’nde ülke doğu ve batı olmak üzere yönetilirdi. Doğu batıdan üstün sayılır ve Kağan Doğu bölgesinde ülkeyi yönetirdi. İkili yönetim dediğimiz bu sistem ilk Türk Devletleri’nin federal biryönetim anlayışı olduğunu göstermektedir.- İlk kez Türk adıyla kurulan devlettir.

- Asya Hun İmparatorluğundan sonra Türkleri ikinci kez tek bayrak altına toplamışlardır.

- İpek Yolu hakimiyeti için Çinliler ve Sasanilerle mücadele içinde olmuşlardır.

- Bumin Kağan’ın ölümünden sonra Çin Baskısı sonucu zayıflamış ve doğu -batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Doğu Göktürkler 630, Batı Göktürkler 659 yılında Çinliler tarafındanyıkılmıştır.* Kürşat Ayaklanması: Amacı Çin İmparatorunu esir etmek ve Çin sarayındaki asilzadeleri serbest bıraktırmak olan Kürşat, 639 yılında Çin sarayını basarak başlattığı ayaklanma ile Göktürk Devleti’nin tekrar kurulmasını hedeflemiştir. Fakat 39 Arkadaşıile birlikte katledilmiştir.4) II. Göktürk Devleti ( Kutluk Devleti) (682 – 745): ilk Türk devletleri içerisinde yer alan I. Göktürk Devleti yıkıldıktan sonra 50 yıl Çin egemenliğinde kalan Göktürkler, sonradan tekrar ayaklanarak II. Göktürk Devletini Kutluk (İlteriş) Kağantarafından kurmuştur.- Bilge Kağan Döneminde en parlak dönemini yaşamıştır.

- Bilge Kağan Kardeşi Kültigin ve Vezir Tonyukuk ile birlikte ülkeyi yönetmiştir.

- Yazıyı kullanan ilk Türk devletidir.

- Göktürk alfabesi ile kendilerine ait ilk alfabeyi kullanmışlardır.

ilk Türk Devletleri içerisinde yer alan Kutluk Devleti, ilk Türkçe yazılı belgeleri olan Orhun Kitabelerini miras bırakmışladır. Sosyal devlet anlayışının benimsendiğini gösteren Orhun Kitabeleri Türklerin bıraktığı ilk yazılı belgedir. Yazılı Türk Edebiyatının ilk eseri olan Orhun Kitabelerinde Kağan millete hesap verir ve Çin’e karşı verilen bağımsızlık mücadelesi anlatılır. Devletin ve halkın karşılıklıgörevlerinin anlatıldığı Orhun Kitabeleri Bilge Kağan, Kültiginve Vezir Tonyukuk adına dikilmiştir. Bu kitabelerin bağımsızlıkmücadelelerini anlatması, Göktürklerin kendilerine ait bir alfabe olması ve adlarında Türk kelimesinin geçmesi sebebiyle Göktürklerin Milli yani Ulusçubir devlet niteliği taşıdığını söyleyebiliriz.5) Uygurlar (745 -840): Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından Ötüken bölgesinde kurulmuş olan Uygurlar sonraları Karabalgasun’u başkent yapmışlardır.- ilk Türk devletleri arasında Yerleşik hayata geçen ilk devlettir.

- Modern tarımla uğraşmışlardır. Bunun için kanallar açılmıştır.

- Kağıt ve matbaayı kullanan ve aynı zamanda ilk kez bu matbaayla kitap basan ilk Türk devletidir.

- Minyatür, tezhip eserleri ve mimari eserler bırak ilk Türk devletidir. Katabalgasun Yazıtları da Uygurlar tarafından bırakılmıştır.

- Göktanrı inancından kopan ve Mani Dini’ni seçen ilk Türk devletidir. Zaten yerleşik hayata geçmesi de Mani Dini’nin etkisiyle olmuştur. Ayrıca Moğolların Türkleşmesine katkıda bulunmuşlardır.

- Orta Asya’da uygarlık olarak çok gelişmiş olan Uygurlar ilk kez kütüphane kuran ilk Türk devletidir.

- Hukuk kurallarını yazılı hale getirmeleri, borç, kira gibi konularla ilgili sözleşme yapılmaları Uygurların hukuk alanındageliştiğini göstermektedir.

- Kendilerine ait olan Uygur alfabesini oluşturmuşlardır.

- Kırgızların saldırıları sonucu yıkılan Uygurlar, Kansu ve Turfan Uygurları olarak ikiye ayrılmışlardır. Kansu bir diğer adı Sarı Uygurlar Çin’de kurulmuş ve Moğollar tarafından yıkılmıştır. Doğu Türkistan’da kurulan Turfan Uygurları sonradan Moğolların egemenliği altına girmiş ve onların Türkleşmesini sağlamışlardır. Turfan Uygurları günümüzde Çin’de Sincan Uygur Özerk Bölgesinde yaşamaktadırlar.6) Avarlar ( Juan Juanlar) ( 560 – 805): Günümüzdeki Macaristanve Romanya’yı içine alan güçlü bir devlet yapısına sahip olan Avarlar, ilk kez İstanbul’u kuşatan Türk boyudur. Ancak bu kuşatmalardan sonuç alamamışlardır. Bunların dışında Avrupa’daki Slav topluluklarını askerlik alanında etkilemişlerdir.7) Kırgızlar (840 – 1207): Orta Asya’da egemenlik kuran son Türk boyu olan Kırgızlar, aynı zamanda Moğol hakimiyetine girenilk Türk boyudur. Dünyanın en uzun destanı olan Manas Destanı Kırgızlardan miras kalmıştır ve Kırgızlar günümüze kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir.8) Hazarlar (630 – 968): Hz Osman zamanında İslam ordularının kuzeye ilerleyişini engelleyerek İslam orduları ile ilk kez çarpışan devlet olmuştur. Bu hamleyle İslamiyet’in Kafkaslara ulaşmasını engellemişlerdir. Yahudiler dışında Museviliği benimseyen tek topluluktur. Çeşitli dinlere mensup tüccarların serbestçe ticaret yapabilmeleri,  ülkedeki davaların iki Müslüman, iki Hristiyan, iki Musevi ve bir Şamanist olmak üzeretoplamda 7 üye tarafından görülmesi ve ibadethanelerin yan yanakurulabilmesi Hazarların değişik dinlere hoşgörüsü olduğunu göstermektedir.9) Bulgarlar (583 – 665): ilk Türk devletleri içerisinde yer alan Bulgarlar, Oğuzlardan ayrılarak Balkanlara

yerleşmişlerdir. Hazarların işgalleri sonucu Tuna (Hristiyan olmuşlardır.) ve İtil Bulgarları(Müslüman olmuşlardır.) olmak üzere ikiye ayrılmışlardır.10) Karluklar: İslamiyet’i kabul eden ilk Türk boyudur. ilk Türk devletleri içerisinde yer alan Karluklar, sırasıyla Göktürk ve Çin egemenliği altında yaşamış ve daha sonra bağımsız olmuşlardır. II. Göktürkler tarafından yıkılmış, sonraUygurların egemenliği altında yaşamışlardır. Daha sonraları tekrar bir kurulma yaşasalar da en son Moğollar tarafından yıkılmıştır.Talas Savaşında Arapları destekleyerek kazanmalarını sağlayan Karluklar, ilk Müslüman Türk Devleti olan Karahanlıların kuruluşunda önemli rol oynamışlardır.11) Türgişler (659 – 766): İlk kez para bastıran Türk devleti olan Türgişler, Müslümanlara karşı çok direnmiş ve İslamiyet’inOrta Asya’ya yayılmasını ciddi şekilde engellemişlerdir. Türgişer ayrıca Uygurlardan sonra yerleşik hayata geçen ikinci Türk devletidir.12) Macarlar: ilk Türk devletleri içerisinde yer alan Macarlar,Volga Nehri civarında yaşamışlar ancak Peçeneklerin baskısı sonucu bugünkü Macaristan topraklarına yerleşmişlerdir. Zaman içerisinde Slav topluluklarıyla asimile olmuşlardır.13) Peçenekler: Orta Asya’dan batıya göç eden bu Türk topluluğudevlet kurmayı başaramamıştır.14) Oğuzlar: En kalabalık Türk boyu olup 24 boydan meydana gelmiştir. Selçuklular ve Osmanlılar gibi önemli devletlerin kuruluşunu sağlamış olan Oğuzlar, Kumanlar (Kıpçaklar) ile yapmış oldukları mücadele ile Dede Korkut Hikayelerine konu olmuşlardır. Devlet kurma yeteneği en gelişmiş Tür boyu olan Oğuzlar hem Orta Asya hem de Avrupa’da egemenlik kurmuşlardır.15) Kumanlar (Kıpçaklar): Ruslarla mücadele etmişlerdir. Karahitayların baskısı sonucu batıya göç etmişlerdir.16) Sibirler (Sabirler): Bugünkü Sibirya adı Sabirlerden gelmektedir. Bizans ve Sasanilerle mücadele etmiş olan SibirlerAvarların baskısı sonucu Doğu Avrupa’ya yerleşmişlerdir.

17) Akhunlar: ilk Türk devletleri içerisinde yer alan Akhunlar,Büyük Hun devletinin yıkılışı sonrası Çin baskısıyla beraber Afganistan’ın kuzeyine yerleşmişlerdir. Göktürkler ve Sasanilerin baskısı sonucu yıkılmışlardır.

İslamiyet Öncesi Türk Devletleri Kültür ve Medeniyeti

İslamiyet öncesi Türk devletleri konusuyla beraber kültür ve medeniyet başlıklı tarih konularına önem veren kpss, genelde soruları bu kültür ve medeniyet başlıklı alanlardan sormaktadır. Bundan önceki konularda İslamiyet öncesi Türk Tarihi ve ilk Türk devletleri konularına değinmiştik. Şimdi de İslamiyet öncesi Türk devletlerinde kültür ve medeniyet konusunu irdeleyeceğiz.İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Kültür ve

Medeniyet1) Devlet Yönetimi: İslamiyet öncesi Türk devletleri, boyların bir araya gelmesi ile devlet (İl,El) oluşturmaktaydılar. Kağan,Han, Hakan, İdikut, İlteber, Şanyü gibi unvanları kullanan hükümdarlar, yerleşik hayata geçmeden önce Otağ denilen büyük çadırlarda, yerleşik hayata geçtikten sonra da sarayda oturmaktaydılar.Hükümdarlık yetkilerinin Tanrı tarafından verildiğine inanılırdı. Bu yetkiye de Kut denilmektedir. Egemenlik hakkı hükümdar ve ailesine aittir. İslamiyet öncesi Türk devletleri hükümdarları, önceki hükümdarların erkek soyundan olmak zorundaydı.Bu veraset anlayışı, sağlam bir temel oluşturmadığı için, hükümdarlıkta eşit hakka sahip olan erkek akrabalar arasında

taht kavgalarına yol açmış ve devletlerin ömürleri bu yüzden kısa sürmüştür.Hükümdarlar yazısız hukuk kurallarına (Töre) uyarak ülkeyi yönetirlerdi. Bu bağlamda hükümdarın töreye uygun olmayan kararları sorgulanabilmekteydi. Ayrıca hükümdarlar adaleti, milletin huzurunu , güvenliğini ve mutluluğunu sağlamak zorundaydı.İslamiyet öncesi Türk devletleri ikili yönetim anlayışı ile yönetilmekteydiler. Kutsal olan Doğu Kağan tarafından, Batı daYagbu unvanlı yönetici tarafından yönetilirdi.Yagbu içişlerinde serbest dışişlerinde ise Doğu’ya bağlı idi. Batı özerk bir yapıya sahip olduğu için İslamiyet öncesi Türk devletleri federal bir yönetim anlayışını benimsemiştir. Kpsstarih dersinde bu tür ayrıntılara önem vermektedir.İslamiyet öncesi Türk devletleri ülke yönetiminde Kağan başkanlığında toplanan Kurultayda (Toy-Keneş), Vezir (Hükümdarın en büyük yardımcısı), boy beyleri, Hatun (Katun) yani kağanın eşi veBuyruklar (bakanlar) bulunurdu. Kurultayda Kağan’ın belirlenmesi, savaş ve barış kararları, vergi kararları gibi önemli konular karara bağlanırdı.Hükümdar eşi Hatun, diğer unvanıyla Katun’un kurultayda bulunması, elçi kabul etmesi ve hükümdara vekalet etmesi İslamiyet öncesi Türk Devletleri yönetiminde kadınların söz sahibi olduğunu göstermektedir.2) Ordu: İslamiyet öncesi Türk Devletleri orduyu devletin bağımsızlığı ve gücünün simgesi olarak görürlerdi. Sürekli olarak dış tehditlerin var olması orduya önemi arttırmıştır. Buyüzden ordu teşkilatına da önem verilmiştir.İlk kez Mete Han tarafından onluk sisteme geçilmiştir. Bu onluksistemde en küçük birlik on kişiden oluşmaktaydı ve başında onbaşıbulunurdu. Görevleri arasında ülkenin bağımsızlığını korumak ve yeni yerler fethetmek bulunan hükümdar, aynı zamanda ordunun başındaki en büyük komutan konumundaydı.

Ok, yay, mızrak, süngü, kılıç ve kalkan başlıca kullanılan silahlardı. Savaşlarda kurt kapanı taktiği bir diğer adıyla turan taktiği kullanılmaktaydı. Bu taktikle İslamiyet öncesi Türk devletleri birçok başarı elde etmişlerdir.3) Toplum Yapısı ve Ekonomik Hayat: Kpss tarih dersinin bu konusunda da İslamiyet öncesi Türk devletleri toplum yapısı ve ekonomik hayatı inceleyeceğiz. Boylar halinde yaşayan Türkler bağımsızlıklarına düşkün olduğu için devlet otoritesi altına girmek istemezlerdi ve bu yüzden devletler çabuk yıkılmışlardır. Orta Asya’da tarıma elverişli alan sınırlı olduğu için eski Türkler göçebe olarak yaşamışlardır. Eski Türkler Oguş (Aile), Urug (Soy ya da sülale), Bod(Boy), Budun (Boylar birliği) gibi toplumsal bölümlerden oluşmaktaydı.İslamiyet öncesi Türk devletlerinde toplumsal sınıflar oluşmamıştır. Bunun nedeni eski Türklerin göçebe yaşamaları, ortak mülkiyete sahip olmaları ve toprakların devletlerin malı sayılmasıdır. Büyük araziye sahip bir soylular grubu oluşmadığıiçin de sınıf farklılığı oluşmamıştır.İslamiyet öncesi Türk devletlerinde ekonomik hayatın temelini hayvancılık oluşturmaktaydı. Avcılık, toplayıcılık, balıkçılık,yağmacılık (talan etme), yerleşik hayattan sonra tarım, ticaret, bunların yanında dokumacılık, demircilik ve altın işlemeciliği gibi ekonomik faaliyetlerle ilgilenmişlerdir.

Kpss Tarih dersinde İpek Yoluna hakimiyet konusuna bugüne kadarsıkça değinmiş ve sorular sormuştur. Türklerde de İpek Yoluna hakimiyet çok önemliydi. İpek Yoluna egemen olmak için Çinlilerle sürekli mücadele halinde bulunan Türkler, Çin’e sürekli akınlar düzenlemiş ve bu akınlar bir süre sonra ekonomik faaliyet haline gelmiştir.4) Din ve İnanış: Çok Tanrılı bir inanç sistemi olan eski Türkler zamanla tek Tanrılı inançları da benimsemişlerdir. Şimdi bu dinleri inceleyelim.* Gök Tanrı Dini: Eski Türklerde en yaygın dini inanç sitemi olan bu dinde ahiret inancı mevcuttur. İyi

insanların uçmağ (cennete), kötü insanların tamu (cehenneme) gideceği düşünülür.* Şamanizm: İyi ve kötü ruhların mücadelesi vardır. Ruhlarla iletişim kuran ve ayini yöneten dini görevliye Şaman, Kam ya da Baksı adı verilmektedir.* Totemizm: En eski inanç sistemlerinden biri olan Totemizmde tabiat kuvvetleri (Naturizm) kutsal sayılmaktaydı. Bu dinde kutsal sayılan varlıklara ongun adı verilirdi.* Atalar Kültü: Ataların kendilerine yardım ettiğine dair inançvardır. Animizm denilen bu inanç türünde ahiret inancı da mevcuttur.* Maniheizm: Uygurlar tarafından benimsenen bu inanç, et yemeyive savaşmayı yasaklamıştır.Maniheizm et yemeyi ve savaşı yasakladığı için bu din Türklere uygun değildir. Zaten bu dine girenler de ya Türklük özelliklerini zamanla kaybetmişler ya da kısa sürede yıkılmışlardır.* Budizm: Buddha’nın öğretilerine dayanan bu din de Brahmanizm’e karşı tepki olarak Hindistan’da ortaya çıkmıştır. Uygurlar arasında yayılmıştır.* Hristiyanlık: Macarlar, Bulgarlar ve Avarlar gibi Avrupa’ya göç eden devletler bu dini benimsemişler ve zamanla Milli benliklerini kaybetmişlerdir.* Musevilik: Hazarlar tarafından benimsenmiştir.İslamiyet öncesi Türk devletleri farklı din ve inanışları bir arada benimseyen Türk topluluklarından oluştuğu için, dini açıdan Türklerin büyük bir hoşgörüye sahip olduğunu çıkarabiliriz.

Pazırık Halısı

Kpss genel kültür tarih dersinde bizim için yakın zamanda gerçekleşen tarihi bulgular da önemlidir. Yakın zamanda Kazakistan’da bulunan Hunlara ait Esik Kurganı oldukça önemlidir. Çok sayıda eşya, seramik kaplar, tahta kaşıklar, gümüş çanaklar ve Altın Adam zırhı bulunmuştur. Ayrıca Altay Dağları’nda , dokuma sanatının şaheseri olarak kabul edilen, bilinen en eski halı olan Pazırık Halısı da burada bulunan Pazırık Kurganı‘nın içinden çıkmıştır.5) Hukuk, Yazı, Dil ve Edebiyat: Eski Türklerde devlet Töre adıverilen yazısız hukuk kurallarına göre yönetilmiştir. Hukuk işlerineYarguci bakmaktaydı. İlk kez Uygurlar zamanında hukuk kuralları yazılı hale getirilmiştir.Ural – Altay dil grubuna mensup olan Türkçe önceleri sözlü sonra da yazılı olarak gelişmiştir. Yazı ilk olarak Göktürklerle başlamıştır. Ayrıca Türkler kendilerine ait alfabeler oluşturmuşlardır. Bunlardan en önemlisi olan Göktürk (Orhun) Alfabesi Göktürkler tarafından 38 harfle meydana getirilmiştir. Bir diğer kullanıla alfabe olan Uygur Alfabesi de Uygurlar tarafından 18 harfle meydana getirilmiştir.Türkler yazıya geç geçtiği için Türk tarihine ilişkin ilk bilgilere Çin, İran, Bizans, Rus ve Arap kaynaklarında rastlanmaktadır.İslamiyet öncesi Türk devletleri yazıdan önce sözlü edebiyatta önemli ürünler bırakmışlardır. Sagu ve Savlar (Atasözleri ve özdeyişler),Koşuklar ( Çeşitli etkinliklerde söylenen şiirler) ve Destanlar sözlü edebi eserlerdir. Hunlara ait olan Oğuz Kağan Destanı, İskitlere (Sakalar) ait olan Alper Tunga ve Şu Destanı, Göktürklere ait olanErgenekon ve Bozkurt Destanı, Uygurlara ait olan Türeyiş ve Göç Destanı, Kırgızlara ait olan ve en uzun destan olarak bilinen Manas Destanı en önemli destanlar arsında yer almaktadır.6) Bilim ve Sanat: İslamiyet öncesi Türk devletleri bilim, kültür, sanat, ticaret, sözlü ve yazılı edebiyatta önemli gelişmeler kaydetmişlerdir.

On İki Hayvanlı Türk Takvimi astronomi alanında gelişildiğini göstermektedir. Uygurların hareketli harf sistemi ile birlikte bugünkü modern matbaanın temelleri atılmıştır.Sanat dallarında göçebe yaşamda deri, ahşap, metal ve taş işçiliğine dayalı eserler bırakılırken, Uygurlar ile beraber geçilen yerleşik sistemde minyatür, resim, heykel ve tezhip sanatı gelişmiştir. Müzik ve şiirin de geliştiği Türklerde en önemli müzik aleti Kopuzdur.Tezhip, resim, müzik, mimari, heykel, minyatür, fresk, vitray, ciltçilik, maden ve dokuma sanatı İslamiyet öncesi Türk devletlerinde gözüken sanat dallarıdır. Bu sanat dallarından bazılarını açıklayalım.

* Tezhip: Kitap süsleme sanatıdır.* Minyatür: Pespektiften uzak , kitapların boşluklarına çizilenküçük resimlerdir.* Fresk (Fresko): Duvar resmidir. Duvara sürülen yaş alçı üzerine yapılan süslemelerdir.* Vitray: Renkli cam parçalarının birleştirilmesi ile oluşan süsleme sanatıdır.Tarım, mimari, sulama kanalları, fresk ve vitray Türklerin yerleşik yaşama geçtiğinin kanıtlarıdır.Yazılı hukuk, kağıt ve matbaaya Uygurlarla beraber geçilmiştir.

İslamiyet Öncesi Türk Devletleri Kültür veMedeniyeti Terimler Sözlüğü

Oguş: Aile.İl, El: Devlet.Urug: Soy, sülale.Bod: Boy.Bodun: Boylar birliği, millet.Otağ: Hükümdar çadırı.Örgin: Taht.Tuğ: Sancak.Toy, Kengeş: Meclis, Kurultay.Buyruk: Bakan.Agılıg: Hazine Görevlisi.

İç Buyruk: Saray işleriyle ilgili bakan.Tangaç: Damgacı.Tudun: Vali.Subaşı: Ordu komutanı.Şanyu, kağan, han, hakan, idikut: Hükümdar unvanları.Şad: Hükümdarın büyük oğlu.Hatun, Katun:Hükümdar eşi.Toygun: Toy ve kurultaya katılma hakkı olanlar.Tarkan, Apa: Saray görevlileri.Tekin: Hükümdarın erkek çocukları.Bitigci: KatipYarguci: Yargı., tercüman, elçi.Gök Tanrı: Eski Türklerde tek yaratıcı.Balbal: Ölen kişinin mezarına öldürdüğü insan sayısınca dikilenheykeller.Uçmağ: Cennet.Tamu: Cehennem.Tengri: TanrıYuğ: Cenaze törenleri.Kurgan: MezarŞaman, Kam, Baksı: Şamanizm din adamları.Ongun: Totemlere verile isimlerdir.İslamiyet öncesi Türk devletleri kültür ve medeniyet konusu sona ermiştir. Bir sonraki kpss tarih dersinin konusu İlk Türk İslam Devletleri olacaktır.

ilk Türk İslam Devletleri

ilk Türk islam devletleri, Kpss sorularına her yıl konu olan bir başlıktır. ilk Türk islam devletleri ile kültür ve medeniyetleri konularından her yıl 1 ya da 2 soru çıkmaktadır. Türklerin İslamiyet’e girmelerinde en büyük etken Talas Savaşı olmuştur. 751 yılındaki bu savaş Çinliler ile Abbasiler arasında Orta Asya hakimiyeti için olmaktaydı. Karluklar bu savaşta Abbasi İslam ordularını destekleyerek savaşı kazanmalarını sağlamıştır.

* Talas Savaşının Sonuçları: Türkler kitleler halinde Müslüman olmuşlardır. Türklerle Araplar arasındaki ilişkiler yakınlaşmadan

dolayıartmıştır. ilk Türk islam Devletleri ortaya çıkmaya başlamıştır. Araplara Çinlilerden geçen kağıt, matbaa, pusula ve barut

Türklere de geçmeye başlamıştır.ilk Türk islam Devletleri

Türkler İslamiyet’i kabul ettikten sonra birçok Türk İslam Devleti kurulmuştur. Ancak ilk Türk islam devletleri eski geleneklerini, göreneklerini terk etmeden kültürlerini devam ettirmişlerdir.

1) Karahanlılar (840 – 1212): Batı Türkistan’da Karluk, Yağma ve Çiğil Türkleri tarafından kurulmuştur.İlk Türk İslam devletiolan Karahanlılar devletinin kurucusu Bilge Kül Kadir Han‘dır.

İslam dinini kabul eden İlk Türk İslam devleti Karahanlılar’dır.

Devlet yönetiminde ve teşkilatlanmada Selçuklulara öncülüketmişlerdir.

İlim ve kültür merkezi haline getirilmiş Semerkant, Talas,Fergana, Kaşgar, Buhara gibi şehirlere sahip olmuşlardır.

Eski Türk geleneklerine İslamiyet’i kabul etmelerine rağmen en çok bağlı kalan devlet olmuşlardır.Eski Türk geleneklerine bağlı olmalarını kanıtlayan birçok delil bulunmaktadır. İkili devlet yönetimi anlayışı, Uygur

alfabesini kullanmaları, Türkçeyi resmi dil olarak kullanmalarıeski Türk geleneklerine bağlı olduklarının kanıtlarındandır.

Devletin başında Han ya da Hakan unvanlı hükümdarlar bulunurdu. Buğra, kadir, ilig, kara, arslan gibi sıfatlara sahip olurlardı.Dünya tarihinde ilk kez burslu öğrenci sistemini Karahanlılar ortaya çıkarmış ve uygulamıştır. Ayrıca bursa masraflarını hazineden değil vakıf gelirlerinden karşılamışlardır.ilk Türk islam Devletleri Kpss soruları açısından önemli nokta olan Türk – İslam eserleri, ilk olarak Karahanlılardan çıkmıştır. Türk – İslam edebi eserlerin ilk olarak Karahnlılardan çıkmasının nedeni tahmin edileceği üzere İslamiyet’i kabul eden ilk Türk devleti olmalarıdır. Şimdi bu eseleri inceleyelim.

Kutdagu Bilig: Yusuf Has Hacib tarafından yazılmıştır. Anlamı mutluluk veren bilgidir. Bir siyasetname özelliği taşıyan Kutadgu Bilig, ülke yönetimi ile ilgili bilgiler vermektedir.

Divan-ı Lügat-it Türk: Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır. Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazılan Divan-i Lügat-it Türk, ansiklopedik bir Türk dili sözlüğüdür.ilk Türk islam devletleri açısından önemli bir eser olan Divan-ı Lügat-it Türk, Karahanlıların Türk diline bağlılığını ispatlamaktadır.

Atabetül Hakayık: Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır. Anlamı hakikatlerin eşiğidir. Atabetül Hakayık, dini öğütler vermketedir ve bu öğütler genelde kıssadan hisse tarzındadır.

Divan-ı Hikmet: Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır. Divan-ı Hikmet Türk tasavvuf edebiyatının ilk örneğini teşkil etmektedir.Tüm bu eselerin dışında Kpss soruları için bilmemiz gereken, Ali Şir Nevai tarafından Timur devleti zamanında yazılmış olan Muhakemetül Lugateyn eseri de Türk edebi eserleri içinde önemlibir yer kaplamaktadır. Bu eser de Türkçe ile Farsça

karşılaştırılarak Türkçenin zengin bir dil olduğundan ve Farsçadan üstün olduğundan bahsedilmiştir.Karahnlılar 1040 yıllarında Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Karahitaylar Doğu tarafını, Harzemşahlar da Batı tarafını ortadan kaldırmıştır.

2) Gazneliler (963 – 1187): ilk Türk islam Devletleri içinde yer alan Gazneliler, Alp Tigin tarafından Afganistan’ın Gazne şehrinde kurulmuştur.

İslamiyet’i ve Türk Kültürünü Hindistan’a yayan ilk devlettir.

Sultan unvanını ilk kez kullanan devlettir. İran şair Firdevsi’nin Şehname adlı eseri Gazneli Mahmut’a

sunulmuştur. Dandanakan Savaşını Selçuklulara karşı kaybettikten sonra

toparlanamayan Gazneliler, 1187 yılında Gurlular tarafından yıkılmıştır.3) Tolunoğulları (868 – 905): Abbasilerin Mısır valisi olan Tolunoğlu Ahmet tarafından mısırda kurulmuştur.

Mısır’da kurulan ilk Türk devleti Tolunoğulları’dır. Halkın çoğunluğu Araplardan, devleti yönetenler ise

Türklerden oluşmaktaydı. Abbasiler tarafından yıkılmıştır.

4) İhşidler (Akşitler) (935 – 969): Yine Abbasilerin bir başka Mısır valisi Muhammed Bin Togaç Tarafından Mısır’da kurulmuştur.

Mısır’da kurulan ikinci Türk devletidir. Kutsal mekan olan Hicaz’ı egemenlik altına alan ilk Türk

devletidir. Tolunoğulları gibi halkın çoğunluğu Araplardan, devleti

yönetenler ise Türklerden oluşmaktaydı.5) Büyük Selçuklu Devleti (1040 – 1157): Selçuk Bey tarafından bir aşiret devleti olarak kurulmuştur.

Oğuzların Üçoklar kolunun Kınık boyundandırlar. Devletin gerçek kurucusu Selçuk Bey’in

torunlarından Tuğrul Bey‘dir.

Bu devletin kuruluşunda Çağrı Bey’in büyük yardımı olmuştur.

Tuğrul Bey dönemi, Alparslan dönemi ve Melikşah dönemi olarak 3 dönemde incelenmektedir.a) Tuğrul Bey Dönemi (1040 – 1063):

Gaznelilere karşı kazanılan Dandanakan (1040) savaşı ile Gazneliler yıkılma sürecine girmiş, Selçuklular ise bağımsız bir devlet haline gelmiştir. Tuğrul Bey ve Çağrı Bey bu savaştazaferin baş mimarları olmuşlardır.

Dandanakan Savaşının nedeni Selçukluların Gaznelilere ait Horasan bölgelerine yerleşmek istemeleriydi.

Kpss genel kültür ilk Türk islam devletleri konusu içinde yer alan bir başka önemli olay ise Pasinler Savaşıdır. PasinlerSavaşı (1048) Bizans’a ve Gürcülere karşı kazanılan ilk büyük savaş olma özelliğini taşımaktadır.

Tuğrul Bey Bağdat’ta bulunan Abbasi halifeliğini Şii Büvehyhoğullar’ından kurtararak İlk defa Türk himayesine almıştır. Halife kendisini kurtardığı için Tuğrul Bey’e ” Doğunun ve Batının Sultanı” unvanını vermiştir. Bu durum Selçukluların İslam dünyasındaki siyasi etkinliğini arttırmıştır.İlk kez din ve devlet işlerinin birbirinden ayrılması halifeninsiyasi yetkisini Tuğrul Bey’e vermesiyle gerçekleşmiştir.b) Alparslan Dönemi (1064 – 1072):

Bu dönem içinde Kars ve Ani Kaleleri alınmış, Kafkas ve Gürcistan yörelerine seferler düzenlenmiştir.

Malazgirt Savaşı (1071), Türkleri Anadolu’dan çıkarmak isteyen Bizans ile yapılmıştır. Bizans orduları bozguna uğratılmış ve imparatoru olan Romen Diyojen esir alınmıştır.Malazgirt Savaşı, artık klasikleşen Anadolu’nun kapılarının Türklere açılması cümlesini tarih kaynaklarında sıkça görmemizisağlamıştır. Malazgirt Savaşının bu sebeple en önemli sonucu daTürkiye Tarihinin başlangıcı sayılmasıdır.c) Melikşah Dönemi (1072 – 1092):

Selçuklu Devletinin en parlak dönemidir.

Ülke sınırları Doğuda Aral Gölü, Batıda Akdeniz ile Marmara kıyıları, Kuzeyde Kafkasya, Güneyde Mısır ve Basra Körfezine kadar genişlemiştir.

Melikşah’tan sonra oğulları Sencer, Mehmet Tapar ve Berkyaruk arasında taht kavgaları başlamıştır.Katvan Savaşında Moğollara yenilerek yıkılma sürecine girmiş ve1157 yılında Sultan Sencer’in ölümüyle Büyük Selçuklu Devleti yıkılmıştır.

Büyük Selçuklu Devletinin Yıkılmasıyla OrtayaÇıkan Devletler ve Atabeylikler

Devletler: Irak – Horasan Selçukluları Suriye Selçukluları Kirman Selçukluları Anadolu Selçukluları

Atabeyliker: Şam’da Böriler Fars’da Salgurlular Azerbaycan’da İl Denizliler Musul’da Zengiler Erbil’de Teginoğulları

Kpss genel yetenek tarih dersine ait ilk Türk islam Devletleri konusu tamamlanmıştır. Bir sonraki kpss tarih konusu Büyük Selçuklularda Kültür ve Medeniyet olacaktır

Selçuklu Devleti Kültür ve Medeniyeti

Selçuklu Devleti Kpss Tarih konuları içinde önemli bir yere sahiptir. Genelde şimdi işleyeceğimiz Büyük Selçuklu Devleti, Anadolu Selçuklu Devleti ile karıştırılmaktadır. Ancakunutulmamalıdır ki Anadolu Selçuklu Devleti, Büyük Selçuklu Devleti yıkıldıktan sonra ortaya çıkan Selçuklu Devletleri içinde yer alır.Büyük Selçuklulardan bir önceki konuda bahsetmiştik. Kpss tarihdersinin bu bölümünde de Büyük Selçukluların Kültür ve Medeniyet konusunu irdeleyeceğiz.

Büyük Selçuklu Kültür ve Medeniyeti1) Devlet Yönetimi: Oğuz geleneklerine göre yönetilen Selçuklularda, ülke hükümdar ve ailesinin ortak malı sayılırdı.Ülkeyi yönetme yetkisinin Tanrı tarafından verildiğine inanılırve buna Kut Anlayışı denilirdi.Selçuklu devletinden ülkenin hükümdarın ve ailesinin ortak malısayılması sık sık taht kavgalarına yol açardı. Bu bilgikpss   sorularında ve kpss deneme sınavlarında bolca karşımıza çıkmaktadırHalife tarafından onaylanan Hükümdarlar adına hutbe okunurdu. Hükümdarlar sınırsız yetkiye sahip değillerdi. Törelere ve İslamiyet’e uygun hareket etmek zorunda olan hükümdarların çocukları da vilayetlere yönetici olarak gönderilmekteydi.

Buradaki amaç hükümdar çocuklarının yönetim tecrübesi kazanmasıdır.Selçuklu Devletinde devlet işleri Divan-ı Saltanatta (Büyük Divan) görüşülürdü. Eğer divanda herhangi bir karar alınacaksa bu kararlar sadece Sultan onaylarsa geçerli olurdu. Sultan olmadığı zaman Büyük Divana vezir başkanlık etmekteydi.Divan-ı Saltanat bu yönüyle danışma kuruluna ya da bakanlar kuruluna benzetilebilir.

Selçuklu devletinde Sultan ve vezirin dışında Müşrif, Müstevfi ve Ariz denilen görevliler de bulunurdu. Bu görevlilerin ayrıcakendi divanları bulunur ve toplantılarını gerçekleştirmekteydiler. Bunlara bir göz atalım.

Divan-ı İstifa: Maliye ve ekonomi işleri ile ilgilenen birimdir.Müstevfi başkanlığında toplanır.

Divan-ı İşraf: Askeri ve hukuk işleri dışında kalan diğer işleri denetlemekle görevi olan birimdir. Müşrif başkanlığında toplanır.

Divan-ı Arz: Ülkenin asker ve ordu işlerini yürütmekle görevli olan birimdir. Ariz başkanlığında toplanır.

Divan-ı Tuğra: Devletin iç ve dış yazı işlerini yürütmeklegörevli olan birimdir.Kpss genel kültür tarih dersine ait Büyük Selçuklu Devletinde ülke, eyaletlere ayrılarak yönetilmiştir. Bu bilgilerle beraberSelçuklu Devleti ile ilgili aşağıdaki terim ve unvanları unutmayalım.

Menşur: Hükümdar adına hutbe okunması.Alem: BayrakHilat: Hükümdar giysisi.Çetr: Saltanat şemsiyesi.Nevbet: Büyük davul.Sikke: Para.Melik: Eyalet başlarına atanan aile mensupları.Atabey: Meliklerle beraber tayin edilen ve onları eğiten bilgili ve tecrübeli devlet adamları.Şıhne: Askeri vali.Amid: Sivil vali.Amil: Bulunduğu şehrin maliyecisi.Muhtesip: Belediye işlerinden sorumlu.Subaşı: Şehrin güvenlik ve asayişinden sorumlu. 

Atabeyin Osmanlılarda karşılığı Lala’dır.

Büyük Selçuklu Devletinde hükümdarlık alametleri hutbe okutmak,para bastırmak, taht, bayrak, çetr, asa, hilat, nevbet, tuğ ve tuğradır.2) Ordu Yönetimi: Selçuklu Devletinde ordu onluk sisteme dayanmaktadır. Ayrıca ordu 3 ana bölümden oluşmaktaydı.a) Guleman-ı Saray (Guleman-ı Hassa) Ordusu: Çeşitli milletlerden küçük yaşlarda esir edilerek ya da satın alınan çocukların eğitilmeleri ile meydana gelen ordudur. Guleman-ı Hassa ordusu Sultana bağlıdır ve Sultanın güvenliğinden sorumluordudur. Kelime anlamı köle olan Gulam kökünden, Guleman-ı Saray askerleri aklımıza gelmelidir. Bu askerlerinin 3 ayda biraldığı maaşa Bistegani adı verilirdi.Guleman-ı Saray askerleri Osmanlıdaki Kapıkulu Askerlerine örnek teşkil edecektir.b) İkta Ordusu (Eyalet ordusu – Sipahi ): Toprak sistemine dayalı olan bu ordu, ikta sahipleri tarafından yetiştirilen en kalabalık orduyu oluşturmaktadır.İkta ordusu Osmanlıdaki Tımarlı Sipahi ordusunun oluşmasına temel hazırlamıştır.İkta sistemi ilk olarak Hz Ömer zamanında uygulanan bir sistemdir.c) Yardımcı Kuvvetler: Bağlı devlet beyliklerinin askerleri, bazı devlet adamlarına bağlı askerler ve gönüllülerden oluşan yardımcı kuvvetler savaş zamanı orduya katılan kuvvetlerdir.3) Toprak Yönetimi: Büyük Selçuklu Devletinde toprak devletin mülkiyeti ve kontrolü altındaydı. Bu topraklar dörde ayrılmaktadır.

Has Arazi: Bu toprakların geliri Sultan, Sultanın ailesi ve yakınlarına aittir.

İkta Arazi: Maaş karşılığı asker beslemek şartıyla geliri devlet adamları ve memurlara verilen arazilerden oluşmaktadır. Bu sistemde ikta sahipleri, elde ettikleri gelirle hem kendi geçimlerini sağlamakta hem de elde bulunan askerlerin masraflarını karşılamaktaydılar.İkta sistemi Osmanlıdaki Tımar sistemi yani dirlik sistemine öncülük edecektir.

Mülk Arazi: Devlete uzun süre hizmet etmiş ya da üstün hizmetlerinden ötürü şahıslara verilen özel mülk arazilerinden oluşmaktadır.

Vakıf Arazi: Sosyal tesisler ve hayır işlerine geliri aktarılan topraklardır.Vakıf arazi olarak belirlenen toprak başka türlü hiçbir şekildeartık kullanılamazdı.4) Hukuk Sistemi: Kpss genel kültür tarih konusunda İlk Türk İslam Devletleri içinde yer alan Selçuklularda hukuk sistemi örfi ve şer’i olarak ikiye ayrılmaktaydı. Şer’i Hukuk işlerine yani dine dayalı olan hukuk işlerine Kadı’l Kudad başkanlığındaki kadılar bakmaktaydı. Örfi hukuk yani geleneklere dayalı hukuk işlerine de Emir-i Dadbaşkanlığındaki mahkemeler bakmaktaydı. Ordu içinde çıkabilecek her türlü anlaşmazlıklara ise Kazasker yani Kadıasker bakardı.Büyük Selçuklu Devletinde halkın dilek ve şikayetlerinin dinlendiği ve hukuk işlerine bakıldığı  sultan başkanlığında toplanan divana Divan-ı Mezalim adı verilmekteydi.5) Yazı, Dil ve Edebiyat: İlk Türk İslam devletleri içinde yer alan Selçuklu Devleti İslamiye’ti kabul ettiğinden dolayı diğerilk Türk İslam devletleri gibi İslamiyet’ten etkilenmiş ve yazıdili olarak Arap alfabesi kullanılmıştır. Halkın yüksek çoğunluğu Araplar ve Farslardan oluştuğu için edebiyatta da doğal olarak Arap ve Fars etkisi görülmeye başlamıştır.Selçuklu Devletinde bilim dili Arapça, resmi yazışmalar Farsça,günlük konuşma dili ise Türkçe olmuştur.

Dildeki bu çeşitlilik, Türk dilindeki gelişmelerin yavaşlamasına sebep olmuştur.6) Bilim ve Sanat: Kpss tarih konuları içinde Büyük Selçukluda yer alan en önemli bilim kurumlarını medreseler oluşturmaktaydı. İlk olarak Tuğrul Bey zamanın açılan medreselerin en önemlisi Vezir Nizamülmülk tarafından Bağdat’taaçılan Nizamiye Medresesidir.Nizamiye Medresesi Dünyanın ilk Üniversitesi sayılmaktadır ve sonraki devletlere örnek teşkil etmiştir.

Ayrıca Vezir Nizamülmülk tarafından oluşturulan Siyasetname adlı eser de hükümdarlara devlet yönetimi ve düzeni hakkında bilgi veren bir eser niteliği taşımaktadır.Selçuklu Devletinde bilim alanında Astronomi dalında da önemli çalışmalar mevcuttur. Ömer Hayyam tarafından oluşturulan bir kurul, Takvim-i Celali ve Takvim-i Melikşah adında bir takvim meydana getirmiştir.Türkler tarih boyunca 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Takvim-i Celali, Hicri Takvim, Rumi Takvim ve Miladi Takvim kullanmışlardır.Bunların dışında ilk Türk İslam devletleri ve Selçuklu Devletinde en fazla gelişme göseren sanat dalı mimari olmuştur.

İlk Türk İslam mimarilerine türbe, cami ve kervansaray şeklindeKarahanlılarda rastlanmaktadır.Süsleme sanatı, halıcılık, çinicilik, minyatür, hat sanatı ve seramik yapımı da bu dönemlerde yaygınlaşmıştır.

Resim ve heykel sanatları İslamiyet’e geçişle birlikte bu dallardaki gelişme durmuş, bu dallara verilen önem minyatür ve hat sanatları alanına yoğunlaşmıştır. Minyatür İslamiyet öncesinden beri süre gelirken, Hat sanatı yani İslami yazı yazma sanatı bu dönemden itibaren yoğunlaşmış ve bu alanlarda önemli eserler meydana gelmiştir.* İlk Türk İslam Devletleri ve Selçuklu Devletinde yer alan mimar eserler:

Tolunoğulları: Tolunoğlu Camii. Karahanlılar: Kara Ayşe Bibi Türbesi Gazneliler: Mahmut Bendi ve Zafer Kuleleri. Büyük Selçuklu Devleti: Zavere Camii, Mescid-i Cuma,

Diyarbakır Ulu Camii, Kazinde yer alan Mescid-i Camii, Gülpayegan Camii, Nizamiye Medresesi, Cihil Dühteran, Herrekan Kümbetleri, Kümbet-i Ali, Kümbet-i Surh, Sultan Sencer Türbesi,Tuğrul Bey Türbesi, Hoca Ahmet Yesevi Türbesi ve İmam-ı Gazali

Türbesi Büyük Selçuklu Devletinde yer alan önemli mimari eserler olarak göze çarpmaktadır.* İlk Türk İslam Devletleri ve Selçuklu Devletinde yer alan bilim adamları:

Farabi: 870-950 yılları arasında yaşamış olan Farabi Pozitif bilimlerin başlangıcını oluşturmuştur. Matematik, fizik, astronomi, mantık, psikoloji ve siyaset alanlarında eserler vererek bilimleri ilk kez sınıflandırmıştır.Farabi Batıda Alfarabius adı ile ünlenmiş ve eserleri Latin diline çevrilmiştir. Ayrıca Aristo mantığını en iyi yorumlayan bir bilim adamı olduğundan Muallim-i Sani yani İkinci Öğretmen adını almıştır.

İbni Sina: Özellikle Tıp ve felsefe alnında eserler vermişve 982-1037 yılları arasında yaşamış olan İbni Sina, Batıda Avicenna adı ile tanınmıştır. El Kanun-u Fit-Tıp adlı kitabı Batı dillerine tercüme edilerek ünivesitelerinde okutulmuştur.Tıbbın Hükümdarı diye anılan İbni Sina, Hipokrat’tan sonra tıbbın ikinci babası olarak kabul edilmiştir.

Biruni: Kpss tarih dersinde yer alan bir diğer önemli bilim adamı olan Biruni, Gazneliler döneminde 973-1051 yılları arasında yaşamış, astronomi, matematik, coğrafya ve felsefe alanlarında eserler vermiştir. Özellikle Coğrafyanın Türk İslamDünyasından bir bilim dalı haline gelmesinde önemli bir payı vardır.

Harezmi: 788-850 yılları arasında yaşamış olan Harezmi, matematik, astronomi ve coğrafya alanlarındaki çalışmalarıyla meşhurdur.Harezmi, matematikte sıfır rakamını kullanan ilk bilim adamıdır.

İbni Rüşt: 1126 – 1198 yılları arasında yaşamış olan İbni Rüşt, Felsefe , tıp ve astronomi üzerinde çalışmalar yapmıştır.Skolastik düşünceye darbe vuran bu bilim adamı Rönesans’ın doğmasında etkili olmuştur.

Er Razi: 1149 – 1210 yılları arasında yaşamış olan Er Raziözellikle Kimya alanında uzmandır ve bir kimyagerdir. Sülfürik asidi bulan bilim adamıdır kendisi.7) Sosyal ve Ekonomik Hayat: Selçuklu Devleti ve ilk Türk İslamdevletlerinde halk yönetenler ve yönetilenler olmak üzere ikiyeayrılmaktaydı. Yönetenler askeri ve yüksek derecedeki memurlardan oluşmaktayken, yönetilenler göçebeler, köylüler, şehirliler ya da kasabalılardan oluşmaktaydı.Sınıfsal farklılıklar yoktur. Dikkat edelim bu noktaya.Eşitlik, anlayış ve hoşgörünün mevcut olduğu sosyal hayatta memurluklar babadan oğula geçmekteydi.

Her ne kadar sınıf ayrılığı olmasa da memurluğun babadan oğula geçmesi bürokraside egemen bir sınıfın ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır.Ticarete çok önem veren Selçuklu Devleti bir çok kervansaray yaptırmıştır ve ticareti canlı tutmaya çalışılmıştır.

Kervansaray, Türk İslam devletlerinde ticaret yolları üzerine güvenli ticaretin yapılabilmesi sebebiyle inşa edilen konaklamam merkezleridir.Ribat kervansarayların ilk örneklerini oluşturan ve ilk olarak Karahanlılarda görülen sınır boylarına yaptırılan kalelerdir. Bu kaleler ilk olarak kervanlara barınma olanağı sağlamış ve zamanla kervansaraylara dönmüştür.Kpss genel kültür tarih dersine ait Büyük Selçuklu Kültür ve Medeniyeti konusu tamamlanmıştır. Bir sonraki kpss tarih konusuOrta Asya’da Kurulan Diğer Devletler olacaktır

Orta Asya Türk Devletleri

Orta Asya Türk devletleri kpss tarih konuları içinde yer almaktadır. Önceki konularda ilk Müslüman Türk devletlerinden Karahanlılar, Gazneliler, Tolunoğulları, İhşidiler ve Büyük Selçuklu Devletini işlemiştik. Şimdi de OrtaAsya Türk Devletleri ve Yakın Doğu’da kurulan Türk devletleriniişleyeceğiz.

Orta Asya Türk DevletleriKpss Tarih konusunda önceki konularda belirtildiği üzere Müslüman Türk devletlerinden bahsetmiştik. Bu bölümde de diğer Orta Asya Türk Devletleri ve Yakın Doğu Devletleri işlenecektir.1) Eyyubiler (1174 – 1250): Mısırda kurulan 3. Türk devleti olan Eyyubiler’in kurucusu Selahaddin Eyyubi’dir.Mısır’da kurulan ilk Türk devleti Tolunoğulları, ikinci Türk devleti İhşidiler, üçüncüsü de Eyyubiler’dir.Eyyubiler, ilk haçlı seferinde Fatımiler tarafından kaybedilen Kudüs’ü 1187 yılında Hıttin Savaşı (Hattin) ile geri almışlardır.

Bu olay üçüncü ve daha sonraki haçlı seferlerine neden olmuştur.1250 yılında Kölemen ordu komutanlarından biri olan Aybek tarafından yıkılmıştır. Yerine Memlükler Devleti kurulmuştur.

2) Memlükler (1250 – 1517): İzzeddin Aybek’in kurduğu MemlüklerDevleti Mısır’da kurulan 4. Türk devletidir.

Memlükler’de hükümdarlık soyu tek bir soya ait olmamıştır.Devlet yönetimi ve ordunun ileri gelenleri aralarında yaptıkları seçimle hükümdarı belirleyen Memlükler, veraset sistemi yönüyle diğer Türk devletlerinden yarılmaktadır.Bu sistem sıkça taht kavgalarına ve hükümdar değişikliklerine yol açmıştır.

İlhanlılar tarafından 1258 yılında yıkılan Abbasi Devlet’inin halifesini koruma altına almışlardır.

Ayn Calut Savaşı ile Moğolları yenerek, Moğolların olası Batı istilasını önlemiştir.

Sultan Hasan Camii, Sultan Kayıtbay Camii ve Sultan Kalavun Camii gibi önemli mimari eserler meydana getirmişlerdir.

Osmanlı Sultanı Yavuz Sultan Selim tarafından 1517 yılındayıkılmıştır.Yıkılmaları sonucu halifelik Osmanlıya geçmiştir.3) Babürler (1526 – 1858): Kpss Türkiye Tarihi konusuna geçmeden önce işleyeceğimiz son devlet olan Babürler, Hindistan’da Babür Şah tarafından kurulmuştur.

Hindistan’da siyasi birliği sağlayan ilk devlet olmuşlardır.

Bu dönemde Dünyanın yedi harikasından biri olan Tac Mahal yapılmıştır.Tac Mahal, Babür hükümdarı Şah Cihan’ın ölen eşi Mümtaz Mahal için yaptırmıştır. Bu anıt mezarın yapımında Osmanlı mimarlarından Mehmet İsa Efendi, Hattat Settar Efendi ve İsmailEfendi de çalışmıştır.

Babürler 1858 yılında İngilizler tarafından yıkılmıştır.Orta Asya Türk Devletleri ve Yakın Doğu Türk Devletleri içinde yukarıdaki devletlerin yanı sıra Akkoyunlular, Karakoyunlular, Timur Devleti ve Harzemşahlar gibi devletler de önemli bir yer kaplamaktadır.

Kpss genel kültür tarih dersi içinde yer alan Orta Asya Türk Devletleri ve Yakın Doğu Türk Devletleri konuları tamamlanmıştır. Bir sonraki kpss tarih konusu Türkiye Tarihi içinde yer alan Anadolu’da Kurulan İlk Türk Beylikleri olacaktı

İlk Türk Beylikleri

İlk Türk Beylikleri Malazgirt Savaşı’ndan sonra Anadolu’da kurulmuştur. Bu konu aynı zamanda Türkiye Tarihi konusuna giriş niteliğindedir. Türklerin tarihi Oğuz Türklerinden Selçukluların Anadolu’yu fethiyle başlamıştır. Çağrı Bet Anadolu’ya yaptığı keşif akınları ile beraber Anadolutopraklarını tanıma imkanı bulmuştur. 1048 Pasinler Savaşı ve 1071 Malazgirt Savaşı ile Bizans’ın direnişi kırılarak Anadolu artık bir Türk yurdu olmaya başlamıştır.Halen devam etmekte olan Türkiye Tarihi beş bölümden oluşmaktadır.

İlk Anadolu Türk Beylikleri Dönemi Anadolu Selçuklu Devleti Dönemi Anadolu Türk Beylikleri Dönemi Osmanlı İmparatorluğu Dönemi Türkiye Cumhuriyeti Dönemi

Kpss tarih dersine Malazgirt Savaşı’ndan sonra Anadolu’da kurulan İlk Türk Beylikleri konusu ile devam edelim.

Anadolu’da Kurulan İlk Türk Beylikleri1. Saltukoğulları: Anadolu’da kurulan ilk Türk beyliği

Saltukoğulları’dır. Erzurum ve çevresinde Ebu Kasım tarafından kurulan Saltukoğlu Beyliği, 1202 yılında Anadolu Sultanı Rükneddin Süleyman Şah tarafından yıkılmıştır.

2. Mengücekoğulları: Mengücek Gazi tarafından Erzincan ve çevresinde kurulan Mengücekler, 1228 yılında 1. Aleaddin Keykubat tarafından yıkılmıştır.

3. Danişmendoğulları: Sivası merkez olmak üzere Tokat, Amasyave Kayseri civarını içine alarak kurulmuş olan Danişmendoğulları, Gazi Ahmet Bey tarafından kurulmuştur.Haçlı ordularına karşı büyük savaş veren Danişmendler, 1178 yılında 2. Kılıçarslan tarafından yıkılmıştır.Danişmendoğulları ile unutmamamız gereken iki önemli nokta vardır. Birincisi, Tokat’ta yer alan ve Danışmendoğulları

tarafından yapılan Yağıbasan Medresesi, Anadolu’da kurulan ilk medresedir. Ayrıca ilk para bastıran beylik Danişmendoğullarıdır.4. Artukoğulları: Artuk Bey’in oğulları Sökmen ve İl Gazi tarafından kurulmuş olan Artuklular, 3 kola ayrılarak gelişmişlerdir.

1. Hasankeyf Kolu: Eyyubiler tarafından 1232 yılında yıkılmıştır.

2. Harput Kolu: Anadolu Selçukluları tarafından 1234 yılında yıkılmıştır.

3. Mardin Kolu: Akkoyunlular tarafından 1409 yılında yıkılmıştır.Kpss sorularında son zamanlarda sık çıkan beyliklerden biri olan Artukoğulları Beyliği Güneydoğu Anadolu Bölgesinde birçok köprü bırakmıştır.

Malabadi Köprüsü Hasankeyf Köprüsü Haburman Köprüsü Deve Geçidi Köprüsü Dunaysu Köprüsü Amarçay Köprüsü

5. Çaka Beyliği: Kpss tarih dersinde ilk Türk beylikleri içinde yer alan Çaka Beyliği, Çaka Bey tarafından İzmir yöresinde kurulmuştur. Çaka Beyliği Anadolu’da kurulan ilk denizci beylikolma özelliğini taşır. Çaka Bey de ilk Türk denizcisidir.

5. Sökmenoğulları: Ahlat ve Van Gölü civarında kurulmuştur.5. Dilmaçoğulları: Bitlis.5. Çubukoğulları: Harput.5. Tanrıvermişoğulları: Efes.5. Yınaloğulları: Diyarbakır yöresinde kurulmuştur.

Kpss genel kültür tarih dersinde Türkiye Tarihi içinde Anadolu’da kurulan ilk Türk beylikleri bunlardır. Şimdi bu beyliklerin özelliklerine göz atalım.

İlk Türk Beylikleri Özellikleri İlk Türk beylikleri Malazgirt Savaşı’ndan sonra

Anadolu’nun fethiyle görevlendirilen komutanlar tarafından kurulmuştur.

Anadolu’nun Türkleşmesinde önemli bir yere sahiptirler. Türk İslam kültür ve medeniyetinin gelişimine katkıda

bulunmuşlardır. Bizans ve haçlılara karşı başarılı bir şekilde mücadele

etmişlerdir. İlk Türk Beylikleri, kurucularının ismi ile ortaya

çıkmışlardır.Kpss genel yetenek Tarih dersinde yer alan Türkiye Tarihine Giriş ve Anadolu’da Kurulan İlk Türk Beylikleri konusu tamamlanmıştır. Bir sonraki kpss tarih dersinin konusu Anadolu Selçuklu Devleti olacaktır

Anadolu Selçuklu Devleti

Anadolu Selçuklu Devleti kpss Tarih konuları içinde önemli bir yer teşkil etmektedir. Zira Türkiye Tarihi açısından önemli başlangıçların ve tarihi olayların merkezi Anadolu Selçuklu Devleti 1077 ile 1308 yılları arasında Anadolu’da hüküm sürmüş bir devlettir.

Anadolu Selçuklu DevletiAnadolu Selçuklu Devleti, Selçuklu soyundan olan Kutalmışoğlu Süleyman Şah tarafından kurulmuştur.Süleyman Şah öncelikle İznik’i alarak burayı merkez haline getirmiştir. Ancak 1. Haçlıseferinde İznik Haçlıların eline geçince Konya merkez olmuştur.1. Kılıçarslan zamanında İznik tedbir amaçlı boşaltılmıştır.Konya, hem Anadolu Selçuklu Devleti hem de Karamanoğulları’nın başkenti olmuştur. Kpss soruları açısından ufak bir ayrıntıdır.

Haçlı Seferlerinden bahsetmişken, Haçlı seferlerini oluşturan ana sebepleri de belirtelim:

Dini sebep : Kudüs 3 dinin ortak merkezi sayılır. Siyasi sebepler Ekonomik sebepler

Bu sebepler Haçlı seferlerinin başlamasında etkili olmuştur.

2. Haçlı seferini 1. Mesut karşılamış ve Haçlıları geri çevirmiştir.2. Kılıçarslan döneminde 1176 yılında gerçekleşen Miryakefalon Savaşı ile Bizans mağlup edilmiş ve Anadolu kesin olarak bir Türk yurdu olmuştur.En önemli sultanı Aleaddin Keykubat’tır. Sinop ve Alanya’da tersaneler kurmuştur. İki Denizin Sultanı ünvanını alan Keykubat, Anadolu Selçuklu Devleti’ne en parlak dönemini yaşatmıştır.

Denizcilik ve ticarette önemli gelişmeler yaşayan Anadolu Selçuklu Devleti, Antalya, Alanya, Sinop Limanları ve Karadeniz’in kuzeyinde yer alan Suğdak ticaret merkezini ele geçirmiştir.Kpss tarih dersinde Türkiye Tarihi açısından önemli bir yere sahip olan Anadolu Selçukluları, Moğol istilalarına karşı Harzemşahlar ile işbirliği yapmak istemiş ancak Harzemşahlar buna karşı çıkınca 1230Yassıçemen Savaşı ile Harzemşahlar’a sonverilmiştir.1240 yılında Baba İshak isyanından sonra Moğol istilaları başlamıştır. 1243 yılında Moğollar ile yapılan Kösedağ Savaşı’nı kaybetmişlerdir. Moğollar ile yapılan Kösedağ Savaşı’ndan sonra Anadolu’da siyasi birlik bozulmuştur. AnadoluSelçukluları, 1308 yılında Sultan 2. Mesut’un ölümüyle yıkılmıştır.

Sultan 2. Mesut’un ölümü ve Anadolu’da siyasi birliğin sona ermesiyle beraber Anadolu’da 2. Anadolu Türk Beylikleri Dönemi başlamıştır.

Kpss genel kültür tarih dersinde yer alan Anadolu Selçuklu Devleti konusu tamamlanmıştır. İleriki konularda Anadolu Selçuklu Devleti’nde Kültür ve Medeniyet bölümüyle tekrar bu konuya döneceğiz. Bir sonraki kpss tarih konusu 2. Anadolu TürkBeylikleri olacaktır

Anadolu Türk Beylikleri

Anadolu Türk Beylikleri (ikinci), kpss tarih konusu içinde Türkiye Tarihi bölümünde yer alır. Anadolu Selçuklu Devleti’nin dağılmasıyla kurulan ikinci Anadolu Türk beylikleri 16 beylikten oluşmaktadır. Daha doğrusu kpss açısından bizim için en azından kulaktan dolma da olsa bilgimizolması gereken beylikler 16 tanedir.

Anadolu Türk Beylikleri (İkinci)1. Karamanoğulları: Kendilerini Selçukluların Anadolu varisi

olarak gören Karamanoğulları, Konya ve Karaman yöresinde kurulmuştur. Kendilerini bir varis olarak gördüklerinden Osmanlı ile en fazla mücadele eden ve Osmanlı’yı uğraştıran beyliktir.Karamanoğlu Mehmet Bey, 1277 yılında Türkçe’yi resmi dil olarakilan etmiştir. Kpss açısından bu detay, ileride işlenecek olan Milliyetçilik kavramı ile bağdaşmaktadır.2. Aydınoğulları: Aydın ve İzmir çevresinde kurulan Aydınoğulları, denizcilik alanında en çok ileri giden Anadolu Türk Beylikleri içindedir.

2. Germiyanoğulları: Kütahya ve çevresinde kurulmuştur.

2. Karesioğulları: Aydınoğulları gibi denizci olan Karesioğulları, Balıkesir, Çanakkale ve çevresinde kurulmuştur.

2. Candaroğulları: Bir diğer adı da İsfendiyaroğulları olan bu beylik, Kastamonu, Sinop ve çevresinde kurulmuştur.

2. Saruhanoğulları: Denizci bir beylik olan Saruhanoğulları Beyliği, Manisa ve çevresinde kurulmuştur.

2. Menteşeoğulları: Muğla ve çevresinde kurulmuş olan bu beylik de denizcidir.

2. Hamitoğulları: Eğrdir ve Antalya çevresinde kurulmuş denizci bir beyliktir.Dikkat edecek olursak deniz kenarında kurulan beyliklerin çoğu aynı zamanda denizci beyliklerdir.9. Sahipataoğulları: Afyon ve çevresinde kurulmuştur.

9. İnançoğulları: Denizli ve çevresinde kurulmuş bir beyliktir.

9. Eşrefoğulları: Beyşehir ve çevresinde kurulmuş olan bir beyliktir.

9. Eretna Beyliği: Orta Anadolu’da Sivas merkez olmak üzere kurulmuş olan bir beyliktir.

9. Ramazanoğulları: Adana ve çevresinde kurulmuş bir beyliktir.

9. Kadı Burhaneddin Beyliği: Eretna Beyliği yerine kurulmuş olan bir beyliktir.

9. Osmanoğulları: Ertuğrul Gazi’nin oğlu Osman Gazi tarafından Söğüt, Domaniç ve çevresinde kurulmuş olan beyliktir.

9. Dulkadiroğulları: Kpss tarih dersinde Anadolu’da kurulan ikinci Anadolu Türk Beylikleri içinde en son değineceğimiz beylik olan Dulkadiroğulları, Elbistan ve çevresinde kurulmuştur.Dulkadiroğulları beyliği, Osmanlı’nın Turnadağ Savaşı ile yıktığı son beylik olma özelliğini taşımaktadır.Kpss genel kültür tarih dersinde yer alan ikinci Anadolu Türk Beylikleri konusu tamamlanmıştır. Bir sonraki kpss tarih konusuAnadolu Selçuklu Devleti Kültür ve Medeniyeti konusu olacaktır.

Anadolu Selçuklu Devleti Kültür veMedeniyeti

Anadolu Selçuklu Devleti kültür ve medeniyeti konusu, Anadolu Selçuklu Devleti özellikleri ve sonrasında kurulan Türk Beyliklerini işledikten sonra Kpss açısından kesinlikle irdelenmesi gereken konulardan biridir.Anadolu Selçuklu Devleti kültür ve medeniyeti konusu içerisindeAnadolu Selçuklu Devleti devlet yönetimi, ülke yönetimi, sosyalve ekonomik hayat, toprak yönetimi, ordu, hukuk, dil ve edebiyat ile bilim ve sanat alanları işlenecektir.

Anadolu Selçuklu Devleti Kültür ve Medeniyeti1) Devlet YönetimiAnadolu Selçuklu Devleti kültür ve medeniyeti konusu içinde ilkişleyeceğimiz alan olan devlet yönetiminde, Büyük Selçuklular örnek alınmış ve hemen hemen her alanda aynı şekilde örgütlenmiştir.

Önemli devlet işlerinin görüşüldüğü ve Sultan’a bağlı olan Divan-ı Saltanat (Büyük Divan) ve diğer Divan işlerinin görüldüğü yönetim alanlarını inceleyelim.

a) Divan-ı Saltanat (Büyük Divan) : Çoğunlukla vezirin, ara sıra sultanın başkanlık ettiği Büyük Divanda birazdan değineceğimiz istifa, arz, işraf, inşa divanlarının başkanları ve pervane gibi görevliler üye olarak bulunurlardı.Devletle ilgili alınan tüm kararların divan defterine yazıldığıBüyük Divanda üyeler dışında katipler ve tercümanlar da bulunurdu. Ayrıca Divanın güvenliği Emir-i Şens adı verilen kişiler tarafından sağlanmaktaydı.

Büyük Divan günümüz devlet yönetiminde yer alan Bakanlar Kuruluna benzemektedir.b) Divan-ı İnşa : Devletin iç ve dış yazışmalarının düzenlenmesinden sorumludur.c) Divan-ı Arz : Ordunun ihtiyaçlarına cevap veren, devletin savunma ile ilgili işlerinin yürütüldüğü divandır.d) Divan-ı İstifa : Devletin mali işlerinin yürütüldüğü divandır.Bu divanın başkanına Müstevfi denirdi.e) Divan-ı İşraf : Askeri ve adli işler dışındaki denetlemeden sorumlu divandır.Bu divana bağlı müfettişlere Müşrif denirdi.f) Niyabet-i Saltanat Divanı : Hükümdarın olmadığı zamanlarda devlet işlerini yürüten güvenilir insanların ve komutanların bulunduğu divandır.Bunlara da Naib denilmektedir.g) Pervaneci Divanı : Başkanına Pervaneci denilen bu divan, arazi defterlerindeki has ve dirliklerle ilgili kararları düzenlemekteydi.2) Ülke YönetimiKpss genel kültür Tarih dersine ait Anadolu Selçuklu Devleti kültür ve medeniyeti konusunda işleyeceğimiz ikinci başlık olanAnadolu Selçukludaki ülke yönetimi, vilayetlere ayrılarak gerçekleşmiştir.a) Meliklerin Yönettiği Vilayetler : Hükümdara bağlı olan bu vilayetlerde meliklerin yanında deneyimli devlet adamları olan Atabeyler görev yapmaktaydı.b) Merkeze Bağlı Vilayetler : Asayişi ve düzeni sağlamakla yükümlü olan bu vilayetlerin başında Subaşılar bulunurdu.c) Uç Beylikler : Sınırlarda bulunan bu vilayetlerin başında Uçbeyi ve Valiler bulunurdu. Gaza ve Cihad anlayışı ile yarı bağımsız şekilde idare edilen Uç Beylikler sınırları korumakla görevliydiler.Anadolu Selçuklu Devleti’nin zayıflamasıyla beraber uç beylikler bağımsızlıklarını kazanmışlardır.Diğer unvan ve kavramlar:

Muhtesib : Anadolu Selçuklularında belediye işlerini, pazarlarda fiyatları, tartı ve ölçüleri, malların kalitesini denetleyen görevlilerdir.

Şıhne : Önemli şehir merkezlerinde bulunan bu askeri valiler güvenlik ve zabıta işlerinden sorumluydu.

Mirliva : Siyasi otoriteyi sağlamakla görevli olan, beyliklerde hükümdarın temsilcisi olan yetkililerden biridir.

Kadılar : Yine beyliklerde hükümdarın temsilcisi olan kadılar, yargı işlerine bakarlardı.3) Sosyal ve Ekonomik HayatAnadolu Selçuklu Devleti kültür ve medeniyeti konusunda AnadoluSelçuklu Devleti sosyal ve ekonomik hayatı incelerken karşımızaticaretin gelişmesi için yapılan önemli çalışmalar çıkmaktadır.Şimdi bu adımları inceleyelim.

Venedikliler ve Kıbrıslılarla ticaret anlaşmaları yapılmıştır.

Anadolu’da doğu batı ve kuzey güney doğrultularında yollarve bu yollar üzerine birçok han ve kervansaray yapılmıştır.

Anadolu’da ticaret yapan tüccarların güvenliği sağlanmıştır.

Akdeniz ve Karadeniz’de liman kentler fethedilerek deniz ticareti geliştirilmiştir. Bu gelişmeler deniz ticaretine önem verdiklerinin bir göstergesidir.Anadolu Selçuklularında ilk para 1. Mesut tarafından bastırılmıştır. Paraların üzerinde hükümdarların portresi ve aslan resimleri yer almaktaydı.

Altın sikkelere Dinar, gümüş sikkelere Dirhem denilmektedir.Anadolu Selçuklu devletinde iki tür hazine bulunmaktaydı:

Hazine-i Amire: Devletin bütün gelirlerinin yer aldığı devlet hazinesidir.

Hazine-i Hassa: Hükümdarın kendine ait olan iç hazinedir.Anadolu Selçuklu Devletinde ticaretin gelişmesi için kervansaray yapımına önem verilmiştir. Bazı devletlere düşük

gümrük vergisi uygulanmış ve ticaret anlaşmaları yapılmıştır. Ayrıca tüccarların zararları hazine tarafından karşılanmıştır.

Böylece devlet sigortası sağlanmaya çalışılmıştır.Şehir merkezlerinde esnaf ve zanaatkarların birlikteliğiyle oluşanAhilik Teşkilatı yer almaktadır. Yardımlaşma ve dayanışmaesasına dayalı olan Ahilik Teşkilatına sadece Müslüman esnaf vezanaatkarlar kabul edilmekteydi. Ayrıca her sanat dalının bir Lonca‘sı bulunmaktaydı.Loncalar günümüz Esnaf ve Sanatkarlar Cemiyetine benzetilmektedir. Loncaların amacı ise hem üreticiyi hem de tüketiciyi korumaktır.Loncaların başında bulunan liderlere Ahi, bütün ahilerin bir araya gelerek seçtikleri lidere ise Ahi Baba denilmekteydi. Bunlarla beraber loncalarda usta çırak ilişkisi içinde mesleki eğitim de verilmekteydi.4) Toprak YönetimiToprağın devlet mülkiyetinde olduğu Anadolu Selçuklularında toprak yönetimi 4 bölüme ayrılmaktadır.

Has Arazisi: Geliri hükümdara ait olan topraklardır. Hükümdar isterse bu toprakları yakınlarına verebiliyordu.

İkta Arazisi: Devlet memurlarına ve ordu görevlilerine hizmet ve maaşlarına karşılık verilen topraklardır. İkta arazisine sahip olanlar gelirlerin bir kısmını kendine ayırır, geri kalanıyla da Sipahi denilen atlı askerler beslemekteydi. İkta sahipleri üretimi arttırmak, bulundukları bölgede asayiş ve düzeni sağlamakla yükümlüydüler.İkta sistemi ile devletin ordu harcamalarının azalması hedeflenmiştir. İkta sistemi ile beraber üretim artmış, asayiş ve güvenlik sağlanarak devletin otoritesi arttırılmak istenmiştir.

Mülk Arazi: Devlet adamlarına başarılarından ötürü verilentopraklardır.

Vakıf Arazi: Kar amacıyla işletilmeyen vakıf topraklarınıngelirleri bilimsel kurumlara ve sosyal kuruluşlara aktarılmaktadır.Anadolu Selçuklu zamanında halka hizmet amacıyla inşa edilen cami, medrese, şifahane, kervansaray, imarethane gibi yerlerin giderleri vakıflardan elde edilen gelirlerle karşılanmaktaydı.5) Ordu YönetimiOrdu sisteminde çoğunlukla Büyük Selçuklular örnek alınmıştır. 5 kısımdan oluşan orduya Sultan komuta etmekteydi.

Hassa Askerleri: Merkez ordudur. Ordunun merkez kuvvetlerini oluşturan hassa askerleri maaşlı askerlerden oluşurdu ve hükümdarın yanında bulunurlardı.

İkta Askerleri: Savaş zamanında orduya katılan bu askerler, görev karşılığı dirlik sahipleri tarafından yetiştirilen atlı askerlerden oluşmaktaydı.

Türkmenler: Düşman sınırına yakın bölgelerde yaşarlar ve sürekli akınlar düzenlerlerdi. Bu yüzden Akıncılar olarak da bilinirler.

Paralı Askerler Bağlı Devlet ve Beyliklerin Askerleri

6) HukukAnadolu Selçuklu Devletinde Şer-i davalara kadılar bakmaktaydı.Hükümdar ve vezirler tarafından atanan kadıların başkanına Kadıül Kudat yani Başkadı denilmektedir.

Başkadılar ileride işlenecek olan Osmanlı Devletindeki Kazaskerle aynı görevi üstlenmektedir.Anadolu Selçuklularında örfi davalara Emir-i Dad, askeri davalara Kadı Asker bakmaktaydı.7) Yazı, Dil ve EdebiyatAnadolu Selçuklularında devletin resmi yazışma dili ve edebiyatdili Farsça, bilim ve eğitim dili Arapça, halkın konuşma dili ise Türkçeydi.

Halk edebiyatı, Tasavvuf edebiyatı ve Divan edebiyatı bu dönemde gelişme gösteren edebiyat alanlarıdır.

Halk edebiyatında Kırşehirli Şeyh Ahmet Gülşehri ve Aşık Paşa,

Tasavvuf edebiyatında Mevlana Celaleddin Rumi, Ahmet Fakihve Şeyyad Hamza,

Halk tasavvufu yani Milli tasavvuf alanında Yunus Emre, Divan edebiyatında da Hoca Dehhani ve Germiyanlı Ahmedi en

önemli temsilcilerindendir.8) Bilim ve SanatAnadolu Selçuklu Devletinde bilime çok önem verilmiş ve birçok medrese kurulmuştur. Bu medreselerde nakli ve akli bilimler yani dini ve pozitif bilimler öğretilmiştir. Bu medreselerin ihtiyaçları vakıflar tarafından karşılanmaktaydı ve eğitim ücretsizdi.

Anadolu’da ilk medrese Danişmendoğulları tarafından açılmıştır.Bu dönemde Haçlı Seferleri bilimin gelişmesi adına en büyük engel olarak göze çarpmaktadır.

Tıp alanında Hacı Paşa, Tarih alanında İbni Bibi, Kerimüddin Aksarayi, Ravendi, Felsefe ve Fizik alanında Abdüllatif gibi bilim adamları

öne çıkmaktadır.Anadolu Selçuklularında sanat alanında ise mimari öne çıkmaktadır. İnşa edilen mimari eselerin süslemesinde geometrikşekiller, bitki otifleri, yazılar, hayvan ve az da olsa insan ve melek figürleri kullanılmaktaydı. Süslemede yapı olarak ise ahşap, alçı, çini, taş ve mermer kullanılmıştır.

Bu dönemde cami, medrese, mescid, kümbet ya da türbe, köprü, kale, darüşşifa, kervansaray, ve külliye inşa edilmiştir. Ayrıca çinicilik, halıcılık, minyatür, hat, tezhip ve ciltçilikalanlarında da gelişmeler yaşanmıştır.

Yukarıda yer alan mimari terimleri açıklayalım.

Darüşşifa: Hastanelere verilen isimdir. İmarethane: Yoksullara yiyecek veren aşevleridir. Külliye: Merkezinde genelde cami olan medrese, mektep,

hamam, darüşşifa, türbe ve imarethanelerin topluca bir arada bulunduğu yapılardan oluşur.

Türbe: Üzeri kubbeyle örtülü anıt mezarlardır. Mescid: Minberi olmayan küçük mahalle camileridir. Kümbet: Silindirik ya da çokgen gövdeli koni şeklindeki

veya piramit çatıyla örtülü olan mezarlara verilen isimdir.İslamiyet öncesi yapılan kurganlar ile İslamiyet sonrası yapılan türbe ve kümbetler anıt mezar özellikleri nedeniyle benzerlik göstermektedir.Anadolu Selçuklu Devleti Kültür ve Medeniyeti İçinde

Öne Çıkan Mimari EserlerAnadolu Selçuklu Dönemine Ait Önemli Medreseler

Çifte Minareli, Gök ve Buruciye Medreseleri (Sivas)  Huant Hatun ve Sahibiye Medreseleri (Kayseri) Sultaniye, Altun Aba, Karatay, Sırçalı, İnce Minareli ve

Atabekkiye Medreseleri (Konya) Gök Medrese (Tokat) Cacoğulları Medresesi (Kırşehir) Ertokuş Medresesi (Antalya) Çifte Minareli Medrese (Erzurum)

Anadolu Selçuklu Dönemine Ait Önemli Darüşşifalar

1. İzzettin Keykavus Darüşşifası (Sivas) Alaeddin Keykubat Darüşşifası (Konya) Gevher Nesibe Darüşşifası (Kayseri) Turan Melek Darüşşifası (Divriği) Torumtay Darüşşifası (Amasya) Atabey Feruh Darüşşifası (Çankırı) Muinüddin Pervane Darüşşifası (Tokat) Pervaneoğlu Ali Darüşşifası (Kastamonu)

Gevher Nesibe Darüşşifası tıp okulu özelliği taşıdığından ilk tıp fakültesi olarak bilinmektedir.Anadolu Selçuklu Dönemine Ait Önemli Camiler

Alaeddin Camii (Konya) Ulu Camii (Sivas) Alaeddin Camii (Niğde) Ulu Camii (Malatya) Burmalı Minare Camii (Amasya) Ulu Camii (Afyon)

Anadolu Selçuklu Dönemine Ait Önemli Külliyeler

Sahip Ata Külliyesi (Konya) Divriği Külliyesi (Sivas) Hunad Hatun Külliyesi ve Hacı Kılıç Külliyesi (Kayseri)

Anadolu Selçuklu Dönemine Ait Önemli Kümbet ve Türbeler

Mevlana Türbesi, Karatay Türbesi (Konya) 1. Keykavus Kümbeti (Sivas) Döner Kümbet, Çifte Medrese Kümbeti (Kayseri)

Anadolu Selçuklu Dönemine Ait Önemli Saraylar

Kubadabad Sarayı, Sultan Kılıçarslan Sarayı (Konya) Keykubadiye Sarayı, Saltanat Sarayı (Kayseri)

Anadolu Selçuklu Dönemine Ait Önemli Han ve Kervansaraylar

Alay Han (Kayseri) Sultan Hanı (Konya) Alara Han, İncir Han, Susuz Han, Evdir Hanı (Antalya) Çardak Han (Denizli)

Kpss genel kültür tarih dersine ait Anadolu Selçuklu Devleti Kültür ve Medeniyeti konusu sona ermiştir. Bir sonraki kpss tarih konusu Osmanlı Kültür ve Medeniyeti olacaktır